Mashg’ulotlarni rejalashtirish, jismoniy tayyorgarlik vazifalarini hal etish shartlari - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	32.2KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	29 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Mashg’ulotlarni rejalashtirish, jismoniy tayyorgarlik vazifalarini hal etish shartlari

Sotib olish

Mashg’ulotlarni rejalashtirish, jismoniy tayyorgarlik
vazifalarini hal etish shartlari
Reja:
Kirish
1.Mashg’ulot jarayonining tuzilishi
2.Rejalashtirish va hisobga olishning mohiyati va mazmuni
3.Rejalashtirishga quyiladigan talablar
Xulosa
Foydalangan adabiyotlar ro’yxati

Kirish
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 27–maydagi
“O’zbekiston jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora – tadbirlari
to’g’risida”gi qarori uzoq muddatli dasturi moxiyatiga egadir. Unda “Alpomish” va
“Barchinoy” maxsus testlarini ishlab chiqish, “Talaba” sport uyushmasini tashkil
etish, ko’p bosqichli sport musobaqalarini o’tkazib berish kabi o’ta mu ҳ im va
ma’suliyatli vazifalar qo’yilganligi muxim axamiyat kasb etadi. O’tgan davr talabalar
sportida keskin burilish va o’zgarishlar yasashi bilan bir qatorda oliy ta’lim tuzimida
jismoniy tarbiya va sport ishlarini tubdan yaxshilishga erishildi. Buning asosi va bosh
manbai “Unversiadalar” hisoblanadi.
Respublika hukumatining kadrlar tayyorlash milliy dasturi umumta’lim davlat
ta’lim standartidagi qarorlarini amalda bajarishda jismoniy tarbiya, sportning nazariy
va amaliy moxiyatlari o’ziga xos xususiyatlarga ega ekanligi turli tadqiqot natijalari
va amaldagi tajribalarda isbotlangan.
Ta’lim to’g’risidagi (1997 yil) “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida”gi (2000
yil) qonunlari ҳ amda mamlakatimizning Jismoniy tarbiya va sportga aloqador turli
qarorlarning (2000,2001,2002,2005 yillarida) amalga oshirishda yangi kuch va
faoliyatlarni ishga solmoq zarur.
Tajribali va iqtidorli yosh tadqiqotchilar tomonidan sport mashg’ulotlarini
tashkil qilishning xalqaro andozalari, yetakchi murabbiylarning ish tajribalari ҳ am
davr talablari asosidagi faoliyatlari izchillik bilan o’rganilmoqda. Olimpiya zaxiralari
kollejlari, yangidan tashkil etilayotgan litseylar, sport maktablari, sport klublarining
faoliyatlari jismoniy tarbiya va sport so ҳ asidagi olimlarning diqqat markazida turibdi.
Maktab o’quvchilarining “Umid ni ҳ olari”, kasb–hunar va litsey o’quvchi–
talabalarining “Barkamol avlod” sport musobaqalari ҳ amda oliy o’quv yurtlari
talabalarining “Unversiada” o’quchi yoshlarning ma’naviy – ma’rifiy boyligi ҳ amda
jismoniy kamolotini yanada yuksaltirishga qaratilgan jismoniy tarbiya ҳ arakatini
yangi burilish yasalmoqda.
Yurtimizda sog’lom turmush tarzini chuqur taxlil qilish, undagi ijobiy
tomonlarini targ’ibot qilish, bunda jismoniy tarbiya va sport, sayoxat va xalq milliy

o’yinlarining salomatlikni saqlaydigan moxiyatlarini ommaviy axborot vositalari,
teliradioda qiziqarli mazmunli qilib yoritilib borilishi ko’pchilikga manzurdir. Shu
bilan birgalikda ularni ilmiy – pedagogik jixatdan o’rganish, taxlil qilish xozirgi
kunning dolzarb muammolariga aylanmoqda. Sportchilarimizning xalqaro sport
maydonlarida erishayotgan yutuqlari ayniqsa maxaliy millat xotin – qizlarining
sportda ja ҳ onga tanilishida, bu bilan esa yurtimiz shon – shuhratini oshirishdagi say
harakatlar yurtimiz yo’l boshchisi va hukumatning bevosita g’amxurligining ulug’vor
natijasidir.

1.Mashg’ulot jarayonining tuzilishi
-Sport tayyorgarligi tomonlarining nisbati (umumiy va mahsus jismoniy, tehnik
va psihologik h.k) bir biriga bog’liqligi bilan;
-Mashg’ulot va musobaqa yuklamalarining parametrlarining nisbati (yuklamaning
hajmi va shiddati h.k.)
-Mashg’ulot jarayonining har hil zvenolari o’rtasidagi ketma-ketlik va bog’liqlik
(trenirovka mashg’uloti, mikro va mezotsikllar, davrlar, bosqichlar va h.k.);
-Mashq bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlar jarayonida uch bosqichdagi tuzilish
farqlanadi;
-Mikro tuzilish – ayrim mashg’ulotlarini tuzilishi va mikrotsikllar; -Mikro tuzilish
o’rta sikllarni tuzilishi va mashg’ulotlarning bosqichlari; -Mikro tuzilish – katta
sikllarning tuzilishi.
Sport mashg’ulotlari hamma bo’laklarining mazmuni, vositalari, metodlari va
boshqa tarkibiy qismi bir butun bo’lib bog’langandir. Mashg’ulot mikrotsiklini
tuzilishi. Shu bosqichdagi tayyorgarlik vazifalarini kompleks ravishda yechishni
ta’minlaydigan, bir necha kunlar ichida o’tkaziladigan mashg’ulotlar seriyasidir,
mikrotsikllarni davom etishi 3-4 kundan 10-14 kungacha.
Ko’pincha hayotda bir haftalik (7 kunlik) mikrotsikl haftalik kalendari bilan mos
kelib shug’ullanuvchilarining umumiy rejimiga qo’shilib ketadi.
7 kun davom etadigan mikrotsikllarni ko’pincha haftalik sikl deyiladi. Boshqacha
ko’p yoki kam kun davom etadigan mikrotsikllarni har hil variantlarda, shu jumladan
shahsiy musobaqa davrining alohida kerakli joylarida, o’tkaziladigan musobaqani
davom etishiga qarab tuzilishi modellashtiriladi. Masalan: agar qilichbozlik va sport
gimnastikasidan quyidagi shema bo’yicha musobaqa o’tkazilganda qilichbozlik 1-
kun, shahsiy musobaqa 2-kun komandalar musobaqasi, 3- kun final. Sport
gimnastikasi 1 kun majburiy dastur.
2 kun erkin dastur.
3 kun ko’p kurash finali.
4 kun ko’p kurashning ayrim turlari finali. Bu ko’rinishda esa mikrotsikl shu
shemani o’zgartirmasdan takrorlashi shart. Mikrotsikllar kamida ikki: kumilatsion
(yig’uvchi), (u yoki bu darajadagi charchash bilan bog’liq) hamda qayta tiklovchi,

mashg’ulotlar harakterida tuzilgan fazodan iborat bo’ladi. Mikrotsikllarning minimal
davom etish vaqti 2 kun. Yuklama olish kuni va qayta tiklash kuni bo’ladi. Ko’pincha
bu fazalar mikrotsikl ichida takrorlanib, har bir mikrotsikl qayta tiklash fazasi bilan
tugallanadi. Қ ayta tiklash fazasi hamma vaqt ham mikrotsiklni tugallamasligi uning
ichida qaytarilishi ham mumkin.
Mashg’ulotlar mazmuning ketma – ketligi esa tayyorgarlik davriga, vazifasiga va
qanday mikrotsikl bo’lishiga bog’liq. Katta bo’lmagan shiddatda bajariladigan, katta
hajmdagi ish tez-tez qayta tiklashni talab qilmaydi, balki yuqori shiddatda katta
hajmli ish bajarish mashg’ulotga qayta tiklashni tez – tez kiritishni talab qiladi.
Mikrotsiklni tuzishda oldingi va keyingi mashg’ulotlarni qaysi tomonga
yo’naltirilganligi hisobga olinishi kerak
1. Mikrotsikl, tezkorlik va tezkorlik - kuchlilik sifatlarini optimal ish qobilyati
oshgan kunlardagina qo’yib tuzishni prinsipial ravishda talab qiladi. Shuning uchun
chidamlilikka quyidagidan katta talab, tezkorlikdan keyin qo’yiladi. Katta
yuklamadan keyin, ko’pincha organizmni qayta tiklash uchun 24 soat vaqt talab
qiladi. Aniqroq qilib aytganda, organizmda tezkorlik va chaqqonlik va tezkor
kuchlilik sifatlarini tarbiyalash, hamda mashqlar tehnikasini takomillashtirgandan
keyin o’rtacha 2-3 kundan keyin:
Aerob imkoniyatlarni rivojlantirishga qaratilgan mashg’ulotdan keyin o’rtacha 5-
7 kundan keyin tiklanadi. Masalan: tezkor kuchlilikni tarbiyalashga qaratilgan
mashg’ulotni katta yuklamali mashg’ulotlar oldida o’tkazish shart.
2. Sport formasiga kirgan yuqori malakali sportchilarda 1-2 razryadli
sportchilarga qaraganda 1,5 -2 marta tez tiklanishi mumkin.
Individual qobilyatiga qarab tezkor-kuchlilik mashqlaridan keyin 24-72 soatda,
chidamlilikdan keyin 48-120 soatda tiklanadi. Shuning uchun shahsiy musobaqa
davridagi mikrotsikldagi yuklama shunday taqsimlanishi kerakki musobaqa ish
faoliyatini yuqori fazasiga to’g’ri kelsin. Bu esa optimal yuklama orqali 2-3 kun oldin
hosil qilinadi. Mikrotsikllar tuzilishini aniqlovchi shart va sharoitlarga quyidagilar
kiradi.
1. Sportchilar hayotidagi umumiy rejim (o’qish va mehnat qilish faoliyati) va
unga bog’liq bo’lgan ishchanlik dinamikasi.
2. Mikrotsikldagi yuklamani umumiy kattaligi mashg’ulotlar soni va mazmuni.
Bu omillarni ta’sir ko’rsatishi sport mutahassisligi hamda tayyorgarlik darajasi bilan

belgilanadi. Masalan: mashg’ulotlarning mazmuni, ularning mikrotsikldagi soni,
yuklamaning hajmi, har bir sport turidan yengil atletikachilarda, gimnastlarda,
suzuvchilarda, kurashchilarda, bokschilar va h. kada har hil bo’ladi. Bundan tashqari
boshlovchi sportchilar va yuqori razryadli sportchilar mashg’uloti jarayonida ham
shunday farqni ko’rish mumkin.
3. Mashg’ulot yuklamasi va bioritmik faktorlarga nisbatan javob
berish
reaksiyasining individual hususiyatlari. Shug’ullanuvchilar organizmi bir hil hajm
va shiddatdagi yuklamaga bir hil javob beradi. Bu esa ularning organizmini bir hil
hususiyatlariga bog’liq. Shunga nisbatan, mashg’ulot yuklamasiga ham har hil
sportchini organizmi individual moslashish (adaptatsiya) beradi. N. S. Kucherev va
boshqalarni ko’rsatishiga qaraganda mikrotsikl fazalarini haftalik bioritmik fazalari
bilan kelishtirish maqsadga muvofiqdir.
1. Mikrotsikllar yuklamasining tuzilishi, siklning ichida o’zgarishi mumkin, %
yuklama hajmi siklning yuqori ahamiyatiga qarab chang’ida balandlikdan
sarovchilarning musobaqa davridagi mikrotsikldagi yuklamaning dinamikasi.
2. Mikrotsikllarning tuzilishi, mashg’ulot davrlari va bosqichlarini tuzilishiga
qarab, uni qaysi (joyiga qo’yish rejalashtiriladi) jarayoniga bog’liq. O’zini shakli va
mazmuniga qarab tayyorgarlik davrining umumtayyorgarlik bosqichidagi mikrotsikl
hech qachon shahsiy musobaqa davridagi mikrotsiklga o’hshamaydi. Hamma davrlar
uchun ishlatiladigan universal mikrotsikl ham bo’lishi mumkin emas. Mashqlar
kompleksining asosiy va qo’shimcha mashg’ulotlarining tartibini almashtirish,
yuklama va dam oligni o’zgartirish bilan murabbiy mashg’ulot jarayonining o’sib
borishini va sportchi organizmining yuqori natija ko’rsatishi uchun tayyorlab boradi.
Mikrotsikllarning turlari va ularning alohida hususiyatlari. Sport mashg’ulot
jarayonida quyidagi mikrotsikl turi aniqlanadi; - tortuvchi
- zarbdor
- yaqinlashtiruvchi
- musobaqa
- qayta tiklovchi
a) tortuvchi mikrotsikllar: katta bo’lmagan hajmdagi yuklamalardan tuzilib,
sportchi organizmini shiddatli mashg’ulotlarga kiritilishiga qaratiladi. Bular
fundamental davrni 1- (umumtayyorgarlik) bosqichida ishlatiladi.

b) zarbali mikrotsikllar: katta hajmdagi yuklamani shiddatli bajarishga
qaratiladi. Bularning asosiy vazifasi sportchilarning organizmi moslashish jarayonini
asosiy tehnik va taktik, jismoniy ahloqiy irodaviy mahsus psihologik va integral
vazifalarni yechishda yordamlashishdan iboratdir. Bularni asosiy o’rni fundamental
davrni 2- mahsus tayyorgarlik bosqichi va shahsiy musobaqa davrlarida ishlatiladi.
v)yaqinlashtiruvchi (modelli) mikrotsikllar – asosiy vazifasi musobaqaga
yaqinlashtirishdan iboratdir. Bularni ichki qismida kelguvchi musobaqalarni rejimi
takrorlanadi. Murabbiy asosan sportchini mehnat rejimiga, uning organizmini
tiklanishiga, dam olishiga asosiy diqqatini jalb qilib charchatmasdan musobaqaga
olib chiqishi zarur.
g) qayta tiklovchi mikrotsikllar – bular bilan ko’pincha zarbali mikrotsikllar
seriyasi tugallanadi. Shuningdek shiddatli musobaqa faoliyatidan keyin ham
(rejalashtiriladi) rivojlantiriladi.
d) musobaqa mikrotsikllari- musobaqada qatnashish. Bu yoki u sport turining
dasturiga binoan tuziladi. Mashg’ulot mikrotsikllarini tuzish uchun quyidagilarni
bilish shart.
- sportchini rhorganizmiga, har hil hajmdagiva yo’nilishdagi yuklama qanday
ta’sir ko’rsatishini;
- yuklamalardan keyin organizmni qayta tiklanish dinamikasi va davom etish
vaqtini. - katta jismoniy yuklamadan keyin qayta tiklanish jarayonni tezlashtirish
maqsadida va o’rta darajadagi yuklamalarni ishlatish imkoniyati.
Mikrotsikllarni yuklama va dam olishni almashtirish organizmni quyidagi 3 hil
tipdagi reaksiyaga olib kelishi mumkin.
a) mashq bilan chiniqqanlikni maksimal rivojlanishiga,
b) mashg’ulotnini ham samaradorligiga yoki uni butunligcha yo’qligiga.
v) sportchini holdan toyishi yoki madori qurishiga.
Birinchi tipidagi reaksiya – mikrotsiklda katta va anchagina yuklamali, optimal
mashg’ulot soni kiritib ular o’zaro ratsional holda hamda kichik yuklamali
mashg’ulotlar bilan almashtirilgan taqdirda organizmni reaksiya orqali javob berishga
olib keladi.
Ikkinchi tipdagi reaksiya – mikrotsiklga kiritilgan mashg’ulotlar soni va
ularning yuklamasi mashq bilan chiniqqanlik darajasiga kam ta’sir ko’rsatsa,

uchinchi tipdagi reaksiya – mikrotsiklga kiritilgan mashg’ulotlar ratsional
almashtirilmagan taqdirda organizmni tez reaksiya berishiga olib keladi.

2.Rejalashtirish va hisobga olishning mohiyati va mazmuni
Jismoniy tarbiya buyicha ishlarning ilg’or tajribasi shuni ko’rsatadiki, o’zining
faoliyatini rejalashtirishga mas’uliyat bilan yondashadigan pedagoglar hammasidan
ko’ra yuqori natijalarga erishadilar. Rejalar o’zoqni ko’zlashga, maqsadni va aniq
vazifalarni aniqlashga imkon yaratadi, hamda qo’yilgan vazifalarni hal qilishda eng
samarali vosita va yo’llarini nazarda tutadi.
Amaliyotda jismoniy tarbiya jarayonini rejalashtirish ishlarini mensimaslik,
samarali ish manbaiga yo’zaki yondashish hollari ham uchrab turadi.
Rejalashtirish – bu mexanik ravishda bajariladigan devonxona ishi yoki o’quv
dasturini o’ylamasdan to’g’ridan to’g’ri ko’chirish, qayta yozish emas, balki jismoniy
tarbiya qonuniyatiga va ko’rinishlari mohiyatiga chukur kirib borish jarayonidir.
Rejalashtirish, qilingan ishlarning tahlili asosida to’g’ri xulosalar chiqarib
bilishni o’z ichiga oladi. Darslarni muttasil taxlil kilish o’qituvchiga mashklarning
zarur mikdorini, mashklarning eng muvofik ketma-ketligini, mumkin bulgan dam
olish intervallarini, ukuv materiallarining optimal porsiyalarini va pedagogik faoliyat
sur’atlarini kursatib beradi.
Shunday qilib, rejalashtirish – bu ta’lim va tarbiya jarayoni tizimini
shakllantiruvchi, uslubiy asoslangan xujjatlarni to’zish demakdir
Rejalashtirish jarayonini o’qituvchi ijodiy faoliyati yaxlit tizimini tashkil
kiluvchi, kator ketma-ket operatsiyalari kurinishida tasvirlab berish mumkin. Bu
faoliyat uslubiy masalalarni hal kilishga prinsipal yondashishda ishning asosiy
yunalishlari g’oyalari paydo bulishidan boshlanadi. Bunday dastlabki g’oya, odatda,
talabalik davrida boshlanadi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyoti kursini hamda
yengil atletika, gimnastika, sport uyinlari va boshkalarning xususiy uslubiyotini
urganishda, pedagogik amaliyot davrida o’qituvchilar ishini ko’zatishda, talaba
o’zlashtirayotgan bilim va malakalarini o’zining bulgusi kasbiga «ulchay» boshlaydi.
Ukituvchida kelgusi ukuv yilida bo’ladigan ishlar g’oyasi shaxsiy orttirgan tajriba,
boshka pedagoglarning faoliyatini ko’zatish, mustakil bilim orttirish jarayonida
oladigan ma’lumotlar bazasida shakllanadi. Shu bilan birga nafakat xamkasblari
tajribasidan, balki boshka fanlar o’qituvchilari tajribasidan xam foydalanish kerak.
Keyin g’oya anik ish sharoitlari, ukuvchilarning tayyorgarlik darajasi bilan
tekshirib kuriladi va unga ma’lum o’zgartishlar kirtilishi tabiiy. Faqat shundan

keyingina shuning maksadi shakllanadi va uning asosida ukuvchilarning kutilayotgan
nazariy, jismoniy va texnik tayyorgarliklari xolati darajasi loyihalashtiriladi.
Kutilayotgan jismoniy xolatga maktab ukuv dasturida nazarda tutilgan nazariy
ma’lumotlarni o’zlashtirish, jismoniy mashklarni urganish va jismoniy sifatlarni
tarbiyalash buyicha bir kator anik vazifalarni kuyish bilan erishiladi. Shunday ekan,
rejalashtirishning navbatdagi texnologik operatsiyasi sifatida ta’lim va tarbiyaning
anik vazifalarini kuyishni xisoblash mumkin.
Quyilgan vazifalarni hal qilish uchun o’qituvchi o’quvchilarga pedagogik ta’sir
kursatish tizimini aniklaydi. U vositalar, uslublar va ish sharoitlarini o’z ichiga oladi.
Bu operatsiya, xudi oldingidek, ukuvchilarning faol ishtiroklari natijasida amalga
oshirilishi mumkin. Bu vaqtda jismoniy tarbiya jarayonini tugri tashkil kilishga
halakit beruvchi yo’z berishi mumkin bulgan nokulay omillarni xisobga olish lozim.
Pedagogik jarayonning tugri borishini tekshirish uchun maxsus tanlab olingan
ekspress-testlar yordamida boskichma-boskich nazorat utkazish kuyi tizimi yaratiladi.
Agar xar bir boskich nazoratida olingan natija rejalashtirilgan talabga javob bersa, bu
vaqtda barcha operatsiyalarning tugri rejalashtirilganligiga xulosa qilsa bo’ladi.
Mobodo rejalar vijdonan amalga oshirilgan sharoitda nazorat natijalari
rejalashtirilgan maksadlardan jiddiy farq qilsa, demak rejalashtirish texnologiyasida
xatolar borligidan dalolat beradi. Bu xatolarni uchta zvenodan kidirish kerak bo’ladi.
Birinchi navbatda rejalashtirish davrida barcha nokulay omillar xisobga olinganligi
yoki olinmaganligini tekshirib kurish lozim. Ikkinchi navbatda pedagogik ta’sir tizimi
taftish kilinadi. Agar bu yerda xam kamchiliklar topilmasa pedagogik vazifalarning
amaliyligi baxolanadi.
Agar xatolar birinchi zvenodan topilsa va aynan yana shular natijalarning
bajarilmasligiga sabab bulganligiga o’qituvchi kat’iy ishonsa, zarur choralar kuriladi
va boshka zvenolar tekshirilmaydi. Odatda o’qituvchi faoliyatining birinchi yillarida
rejalashtirish texnologiyasining turli operatsiyalarida yul kuyilgan ko’zga tashlanib
turmaydigan xatolar umumlashgan xolda ishning natijasiga jiddiy ta’sir kursatadi.
Shuning uchun yosh o’qituvchilar o’zining barcha faoliyatini doimiy taxlil kilishlari.
Uzlari uchun talabchan kozi bulishlari kerak. Bu kelajakda muvaffakiyat garovidir.
Rejalashtirish yakuniy xisobga olish bilan tugallanadi. Х isobga olish natijasida
olingan ma’lumotlar kelgusi sikl (darslar seriyasi, ukuv choragi, ukuv yili) ni
rejalashtirish uchun asos qilib olinadi.

3.Rejalashtirishga quyiladigan talablar
O’qituvchi muayyan rejalashtirish xujjatlarini ishlab chikishda va to’zishda
kator talablarga rioya kilishi zarur.
1. Rejalar umumiy urta ta’lim uchun jismoniy tarbiya buyicha davlat
ta’lim standarti, jismoniy tarbiya buyicha ukuv dasturi va O’zbekiston Respublikasi
Х alk ta’limi vazirligining me’yoriy xujjatlari va karorlariga mos bulishi kerak. Ular
jismoniy tarbiya buyicha davlat ukuv dasturi asosida ishlab chikiladi va to’ziladi.
Barcha rejalar O’zbekistonda jismoniy tarbiyaning umumiy maksadlariga
buysindirilishi va O’zbekiston Respublikasi Х alq ta’limi vazirligining uslubiy
tavsiyalariga mos bulishi lozim.
2. Rejalashtirishda jismoniy tarbiyaning umumiy va uslubiy
prinsiplariga amal kilish . Rejalashtirish jarayonida shaxsni xar tomonlama
rivojlantirish, jismoniy tarbiyaning mexnat va xarbiy amaliyot bilan boglikligi,
jismoniy tarbiyaning soglomlashtirishga yunaltirilganlik, muntazamlik, kuchiga
yarashalik, mustaxkamlik prinsiplarini hal kilish uchun kulay zamin yaratiladi. Shu
bilan birga vositalarni tanlab olishda shugullanuvchilarga xar tomonlama ta’sir
kursatadigan va eng yaxshi soglomlashtiruvchi samara beradigan vositalarga e’tibor
beriladi. Aksariyat darslarni ochik xavoda va tabiiy sharoitlarda utkazilishini
rejalashtirish lozim.
3. Rejalashtirishning maksadga yunaltirilganligi va istikbolligi muhim
talab xisoblanadi. Ma’lum bir sikl uchun rejalar (dars seriyalari, ukuv choragi, yillik)
oldingi siklga tayanishi va kelgusi siklga tayyorlashi kerak. Shunday qilib tasodifiy
darslarga imkon berilmaydi, chunki ular ma’lum bir tizimga birlashtiriladi.
4. Rejalashtirish amalga oshiriladigan bulishi kerak. Bu talabni
bajarishda maktabga mutaxassis kelguncha jismoniy tarbiya o’qituvchisi
bulmaganida xamda jismoniy tarbiya buyicha moddiy-texnik ta’minot darajasini
xisobga olishda nazarda tutish kerak. Barcha vaziyatlarda o’qituvchi imkoniyatlarni
anik-ravshan baxolashi va aynan shu sharoitda bajarib bo’ladigan materialni
rejalashtirishi lozim.
5. Rejalashtirishning muayyanligi urgatish boskichlari, uning
vazifalarining puxta aniklanganliligi va tanlab olingan vositalarning bu vazifalarga
mosligi bilan ifodalanadi. Kup sonli mashklardan maksimal pedagogik samara

6. beradigan universal mashklar tanlab olinishi kerak. Vositalardan
foydalanishda ketma-ketlikni bo’zmaslik va kuchli ta’sir kiluvchi mashklardan
muddatidan oldin foydalanmaslik kerak.
7. Rejalashtirishning kurgazmaliligi amaliyotga grafik shakllarni tadbik
kilish usuli bilan hal kilinadi.
Bevosita rejani ishlab chikishdan oldin, o’qituvchi zarur ma’lumotlarni
yigishdan iborat bulgan katta tayyorgarlik ishlarini bajarishi lozim. Bu ma’lumotlar
ukuv materiallarini utish tartibini, vositalar va ish shakllarini aniklab beradi:
1. Dars utadigan sinflar uchun jismoniy tarbiya buyicha ukuv dasturini
batafsil urganib chikish. Bu esa o’qituvchiga sinfdan-sinfga utishda ukuv dasturining
izchilligini aniklashga yordam beradi.
2.Shugullanuvchilarning sogligi xolatini , bilim darajasini, texnik va
jismoniy tayyorgarliklarini urganib chikish. Bu ma’lumotlarni o’zidan oldin
o’qituvchi to’zgan xujjatlarini, yoki o’zining yozuvlarini xamda tibbiy kurik
natijalarini urganish yuli bilan olish mumkin. Ukuvchilar bilan suxbat va dastlabki
ekspress-testlarni utkazish xam boy material beradi.
3.Maktabning jismoniy tarbiya buyicha moddiy bazasining xolati va
avvalgi yillardagi ishlarning yulga kuyilganlik darajasini xisobga olish. Shu bilan
birga uni rivojlantirish va takominlashtirish yullarini aniklash lozim.
4.Maktab direksiyasi va pedagogik jamoasining jismoniy tarbiyaga bulgan
munosabatini aniklash maksadida maktabning umumiy ish rejasi bilan tanishib
chikish.
5.Viloyat va tuman ob-xavo sharoitini urganish. Kupincha ular xududlarda
jiddiy fark kiladi.
6.Viloyat, tuman ommaviy sport tadbirlari kalendar rejasi bilan tanishib
chikish. Bu ma’lumot o’qituvchiga dastur bulimlarini utish tartibini aniklash uchun
juda muxim.
7.Ish shakllari va jismoniy mashklarning yetakchi turlarini aniklash
maksadida o’qituvchi, maktab, axolii yashash punktining umumiy va sport
an’analarini urganadi va shu bilan ukuv-tarbiyaviy jarayonining samaradorligini
oshirish yullarini belgilaydi.

Jismoniy tarbiya darslari ishlarini rejalashtirish. Barcha rejalashtirish
xujjatlarini ikki guruxga ajratish mumkin: davlat xujjatlari va shaxsan jismoniy
tarbiya o’qituvchisi tomonidan davlat xujjatlari asosida ishlab chikilgan hujjatlar.
Rejalashtirishning davlat hujjatlari. Bu guruhlarga quyidagilar kiradi:
a) umumiy urta ta’lim uchun jismoniy tarbiya buyicha davlat ta’lim
standarti
(UO’ТJТDТS);
b) O’zbekiston Respublikasi Хalq ta’limi vazirligining jismoniy tarbiya
buyicha tayanch ukuv rejasi;
v) jismoniy tarbiya bo’yicha o’quv dasturi;
g) «Alpomish» va «Barchinoy» maxsus testlari.
Umumiy o’rta ta’lim uchun jismoniy tarbiya buyicha davlat ta’lim
standarti (UO’ Т J Т DS) ta’lim jarayenining sifatiga, ta’lim mazmuniga doir
talablarni, ukuvchilar tayergarligining zarur va yetarli darajada xamda bitiruvchilarga
kuyiladigan talablarni, ta’lim muassasalari faoliyati va jismoniy xamda tarbiya
sifatiga baxo berish tartibi va mexanizmlarni belgilab beradi.
UO’ Т J Т D Т S umumiy o’rta ta’limda ta’lim jarayonining tashkil etilishi va
mazmunini, ta’lim muassasalari faoliyatiga hamda jismoniy ta’lim va tarbiya sifatiga
baho beruvchi, tartibga soluvchi tegishli me’yoriy hujjatlarni (o’quv rejalari, dasturlar
va boshqalarni) yaratish uchun asos sanaladi.
UO’ Т J Т D Т S qaysi idoraga bo’ysinishi va mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar
O’zbekiston Respublikasi hududida joylashgan umumiy o’rta ta’limning barcha
ta’lim muassasalari uchun majburiydir.
O’zbekiston Respublikasi Х alq ta’limi vazirligining tayanch o’quv rejasi
“jsimoniy tarbiya” faniga ajratilgan soatlar hajmini belgilaydi.
“Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testlari maktabda jismoniy tarbiya
bo’yicha barcha ishlarning mazmunini belgilaydi va o’quv dasturining asosi
hisoblanadi.
“Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testlari O’zbekiston Respublikasi aholisi
jismoniy tarbiya tizimining dasturiy va me’yoriy asosidir. Nazorat me’yorlari
yordamida aholining o’qish, mehnat faoliyati va harbiy xizmatga bo’lgan jismoniy

tayyorgarligining umumiy darajasi aniqlanadi. Т estlar salomatlikni mustahkamlash,
ijodiy va mehnat faoliyatini oshirishga yordam beradi.
Jismoniy tarbiya bo’yicha o’quv dasturi “Jismoniy tarbiya” predmeti
mazmunini aniqlab beruvchi hujjat hisoblanadi. Unda zarur nazariy ma’lumotlar
o’rganilishi lozim bo’lgan jismoniy mashqlar jismoniy sifatlarni rivojlantirish uchun
materiallar ro’yxati beriladi hamda predmetlararo aloqalar bo’yicha talablar
ifodalanadi.
Dasturlarni tayyorlashda hammasidan avval jamiyatning ijtimoiy buyurtmasi –
maktab bitiruvchilari jismoniy tayyorgarligiga bo’lgan talab hisobga olinadi. Bu
esa “Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testlarida o’z aksini topgan.
Dastur bo’limlarining barchasi to’laqonli bajarilishi majburiyligi shu bilan
ta’kidlanadiki, o’quv materiallarining hammasi birgalikda o’quvchilarning har
tomonlama rivojlanishiga va tarbiyasiga ko’maklashishi kerak. Shuni esda tutish
lozim-ki, dastur alohida sport turlaridan tarkib topmagan, va darslarni tashkil qilib
o’tishda dasturning barcha bo’limlaridan bab- baravar foydalanmoq darkor.
O’qituvchi tomonidan tuziladigan rejalashtirish hujjatlari
O’qituvchilarning ko’p yillik ilg’or tajribasi shuni ko’rsatadiki, jismoniy tarbiya
darslarida qo’yilgan vazifalarni samarali hal yetish uchun muayyan rejalashtirish
tizimini barpo etish zarur. Bu tizim jismoniy jarayonini maqsadga muvofik to’zish
uchun imkon yaratib beruvchi qator rejalarning o’zaro mantiqiy bog’laganligini va
tugallanganligini ifodalaydi . Bu tizim: o’quv tarbiyaviy ishlarning bir yillik reja
jadvali, darslararo ishchi rejalar va darsning reja konspektlarni o’z ichiga oladi.
O’quv tarbiyaviy ishlarnig bir yillik reja – jadvali
Bu xujjat xar bir parallel sinflar uchun bir yilga to’ziladi. Uning asosiy funksiyasi
– o’quv yilidagi o’quv materialini bir maromda, maqsadga muvofik taqsimlash va
tartibga solishdir.
Yillik reja jadvalni to’zish, o’quvchilar o’zlashtirishlari zarur bo’lgan tayanch
mashqlarni va ularni o’zlashtirishda sarflanadigan vaqtni aniqlashdan boshlanadi.
Amaldagi dasturlarning taxlili shuni ko’rsatadiki bunday mashqlar xar bir sinfda
1012 ta atrofida. Vaqtni xisoblashda mashqlarning murakabligini o’quvchilarning bu
mashqlarni o’zlashtirishlari bilan bog’liq bo’lgan qiyinchiliklarni xuddi shunday
o’rganiladigan xarakatlarni nazarda tutish kerak

Har bir mashq uchun o’qitish dasturi to’ziladi Dastur quyidagilarni o’z ichiga
oladi: jismoniy sifatlarni tarbiyalash vazifalari va vositalari; bir yillik vazifalarni hal
etish uchun zarur bo’lgan darslar soni; xar bir darsning ta’lim, tarbiya va
sog’lomlashtiruvchi muayan vazifalarining aniq vositalari va takrorlash sonini. Bu
dastur ta’limning optimal variantlarini, nazorat sinovlari vaqtini, mashg’ulotlarning
vazifalari vositalarini ko’rsatish xisobidan kengayadi.
Dastur, o’quv materalini o’zlashtirish jarayenida o’quvchining faolligini va
mustakilligini oshirishga, o’quv faoliyatini samarali boshqarishga, o’quv faoliyatini
oqilona zichlashtirishga, ta’limni jamoat ishi bilan qo’shilgan xolda diffensiallashga,
trenajerlardan foydalanishga imkon beradi.
O’qitish dasturini to’zish bosqichlarini ko’rib chiqamiz. Birinchi bosqich o’z
ichiga jismoniy sifatlarni rivojlantiruvchi
mashqlarni tanlashni oladi. O’qituvchi, xar bir mashqni bajarish uchun muayan
jismoniy sifatlar zarurligi va bu mashqlarni bajarish uchun ularni oldindan o’rgatish
zarurligini asos qilib olishi lozim
Ikkinchi bosqich ta’limning ko’p yillik vazifalarini aniqlashni o’z ichiga oladi.
Ko’p yillik vazifalarini aniqlashda yillar davomidagi o’quv materialning o’zaro
aloqadorligi va izchiligi faxmiga yetishi zarur. Т renirovka va ta’lim jarayenini spiral
shaklida to’zish kerak chunki kelgusi o’quv yilida o’quv materialini o’zlashtirish
xarakat tajribasidan foydalangan xolda yanada balandrok darajada borishi juda
muxim axamiyat kasb etadi. Bu esa yangi materialni o’zlashtirishda asos bo’lib
xizmat qiladi.
Uchinchi bosqichda o’qituvchi sinf uchun mo’ljallangan bir yillik ta’limiy
vazifalarni shakllantiradi. Agar dastur asosida mashqlar bir necha sinflarda
o’zlashtirilishi ko’rsatilgan bo’lsa, shu sinf o’quvchilarining tayyorgarlik darajasini
aniqlash lozim. Bunday mashqlarga yurish, sakrash, akrobatik mashqlar, milliy
kurash va boshqalar kiradi. Shu bilan birga nazariy ma’lumotlar, predmetlararo
aloqalarning asosiy mo-hiyatini ifodalab berish tizimi yaratiladi.
Т o’rtinchi bosqichda bir yillik vazifalarni hal etishda zarur darslar soni
hisoblanadi
Beshinchi bosqich eng mehnat talab bosqich hisoblanadi. Bunda darsning
muayyan vazifalari va ularni hal qilish uchun vositalar aniqlanadi va tanlanadi hamda

harakat faoliyatini qismlarga bo’lib, shuningdek, to’liq bajarish choralari
ravshanlashtiriladi.
Oltinchi bosqich dastur bo’yicha o’qitishda yil davomida darslarda va mustaqil
ishlar jarayonida o’rganiladigan materiallarni takrorlashning optimal variantlarini
aniqlash maqsadidagi izlanishlarni, nazorat o’tkazish muddatini va o’zlashtirish
natijalari yakunlarini o’z ichiga oladi.
Musobaqalar kalendari va ob-havo sharoitini hisobga olgan holda o’qituvchi
o’quv materialini o’tish tartibini aniqlaydi. Agar maktabda bir necha o’qituvchi
ishlasa, barcha sinflarda dasturning o’quv materialini bir xilda olib borish maqsadga
muvofiq. Bu esa maktabning moddiy bazasidan foydalanish uchun uni yaxshi
tayyorlashga va sinfdan tashqari mashg’ulotlarni oqilona rejalashtirshga imkon
yaratadi (xususan musobaqalarni). Dastur materialini o’tishni aniqlagandan keyin
o’qituvchi rejalashtirish usullarini tanlaydi.
Maktab o’quv dasturi bo’limlarini o’tishni rejalashtirishning uchta usuli ma’lum:
parallel, ketma-ket, aralash.
Dastur bo’limi materiallarini parallel o’tishda darslarga bir vaqtning o’zida har
xil bo’limlardagi materiallar kiritiladi (kompleks darslar). Bo’lim materiallarini
ketma-ket o’tish amalda katta sinflarda qo’llaniladi va yengil atletika, sport o’yinlari,
gimnastika va boshqalarni navbatma – navbat o’zlashtirish nazarda tutiladi (predmet
darslar). O’quv materialini o’tishni aralash rejalashtirish birinchi va ikkinchi
usullarninng kombinatsiyasini ifodalaydi, ya’ni ba’zi bo’limlar parallel o’rganiladi,
boshqalari – aolohida.
O’quv- tarbiya ishlarning reja- jadvali istiqbolli rejalashtirishga taalluqlidir. U
o’qituvchiga bir vaqtning o’zida yil davomidagi o’quv jarayonini butunligicha
ko’rishga va uslubiy prinsiplarni aniq qo’llashga imkon yaratadi. “O’quv
materialining mazmuni” ustunida o’qituvchi jismoniy sifatlarning rivojlanish
darajasini aniqlash bo’yicha dastur mashqlarini o’yinlar va nazorat sinovlvrini
ko’rstadi. Bu ustunda yozilgan barcha mashqlar bir qatorga sig’ishi lozim.
“Nazariy ma’lumotlar” ustunida faqat umumiy masolarni ko’rsatadi. Masalan,
dars vaqtida xavfsizlik qoidalari, ish qobiliyatini oshirishda jismoniy mashqlarning
ahamiyati to’g’risida ma’lumotlar, gigiyenik talablar, mukstaqil mashg’ulotlarning
uslubiyoti haqida axborot.

Т arbiyaviy vazifalar mashqlar guruhiga yoki alohida har biriga rejalashtirilishi
mumkin. Masalan, yengil atletika bo’limidagi mashqlar mashg’ulotlarga ijobiy
yondashishni tarbiyalashga ko’maklashadi , sport o’yinlari bo’limidagi mashqlarni
o’rganishda jamoatchilik fazilatlarini tarbiyalashga qulay sharoit yaratiladi.
Keyingi ustunlar darslar nomerini ko’rsatadi. Т ayanch o’quv rejasiga asosan
har bir sinfda 68 ta dars o’tiladi. Biroq, bayram kunlari va boshqa nazarda tutilmagan
vaziyatlarni hisobga olgan holda 65 tadan ziyod bo’lmagan darslarni rejalashtirish
tavsiya qilinadi. Rejalashtirish asosida darslar seriyasi yotadi, shuning uchun ular
choraklar doirasida bo’lsa maqsadga muvofiq bo’lar edi deb o’ylaymiz.
Bu ishlar bajarilgandan keyin o’quv materialini darslar bo’yicha bevosita
joylashtirish boshlanadi. Bu esa muayyan mashq yoki darsga mos ravishda kataklarga
shartli belgilarni qo’yish bilan erishiladi.
O’rgatish bosqichlariga rioya qilgan holda quyidagi belgilardan foydalanish
mumkin: yeng muhim mashqlarni o’rganishga tayyorlanish va bevosita o’rganish
(O’); dastlab o’rganish (Do’); chuqur o’rganish (Cho’); mustahkamlash (M);
takomillashtirish ( Т ); nazorat (N); uyga vazifa (Uv).
Agar material darsda asosiy hisoblansa bosh harf, yordamchi bo’lsa kichik harf
qo’yiladi. Shunday qilib, yillik reja jadvalning mohiyati va asosiy talablarini
ifodalashda, bizlar faqat uning shaklini misol keltirdik. Materiallarni darslar
bo’icha taqsimlash – bu o’qituvchining alo-hida ahamiyatli individual ishi.
Ish jarayonining keyingi yillarida o’qituvchi rejaga o’zgartirishlar kiritadi, uni
takomillashtiradi, real sharoitlarga moslashtiradi.

Xulosa
Mashg’ulot ta’siri ostida sportchining xolati o’zgarishi 3 bosqichga bo’linadi:
hafta yoki oylar bo’yicha nisbatan bosqich davomida saqlanishi. Masalan:
sport formasining xolati mashg’ulot jarayonida yetarlicha chiniqmaganligi va h.k.
Joriy xolati: bir yoki bir necha mashg’ulotni ta’siridagi o’zgarishi (bu
holatlarni baholash, keyingi mashg’ulotlarni tuzilshi va yo’nalishini va ularga
nisbatan yuklamaning kattaligini aniqlashga yordam beradi).
Operativ holati alohida mashqlarning ta’siri ostida o’zgaruvchan va tezlikda
o’tuvchi (bularni mashg’ulotlar dasturini tuzishda, mashqlarning davom etish
vaqti, xarakteri, shiddati va uni bajarish, davom etish vaqti va dam olish
intervalining xarakteri hisobga olinadi).
Sport mashg’uloti jarayonini ko’p qirraliligi va sportchining doimiy xolda
imkoniyatining o’zgarishi, har xil omillar ta’sirida uning holatini tebranishi,
boshqarishining negizi bo’lib hisoblanadi. Bu esa sportchidan murabbiyga
beriladigan teskari aloqasi orqali beriladi:
1. Sportchidan murabbiyga boruvchi ma’lumotlar (o’znini sezishi,
ishga bo’lgan munosabati, kayfiyati va b.k.)
2. Sportchi o’zini tutishi haqidagi axborotlar (mashg’ulot ishining
xajmi, uning bajarishi, aniqlangan xatolari va h.k)
3. Mashg’ulot samaradorligini, qisqa vaqtdagi ko’rsatkichlari
(mashg’ulot yuklamasi ta’sirida funksional tizimidagi chegara va o’zgarishlar
xarakteri).
4. Mashg’ulot samaradorligining yig’ilishi (kumlyativ) to’g’risidagi
axborotlar (sportchining mashqqa chidamlilik holatining o’zgarish holati).
Sport mashg’uloti davrlarida bosqichlari bo’yicha tayyorgarliklari
mashg’ulotni boshqarish samaradorligi mashq bilan chiniqish mashg’ulotlarining
tuzilishini aniq sonining ko’rsatkichlari va sport faoliyati bilan bog’liqdir.
Bu esa, bu yoki u sport turlaridagi aniq sport predmetiga xarakterlidir.
Shuning uchun mashg’ulot va musobaqa faoliyati modelini tuzish va saralash
sifatida ham ishlatiladi. (sportda takomillashtirishning ma’lum bosqichlarida,

tanlash sifatida ham ishlatiladi). Keyinchalik sportchining aniq funksional
imkoniyatlarini, modeldagi individual ko’rsatkichlari bilan qiyoslanadi va keyingi
ish va berilgan samaradorlikka erishish yo’nalishi aniqlanadi.
Mashg’ulot jarayonida rejalashtirilgan natijaga erishishga yordam beruvchi,
mashg’ulot vositasi va uslublari amalga oshiriladi.
Ko’rsatilgan siklni yakunlovchi operatsiyasi bo’lib, oraliq nazorat,
mashg’ulot jarayonini samaradorligini belgilaydi va kerakli vaqtda korreksiya
qilinadi. Bu siklning hamma operatsiyalarini amalga oshirishni, eng kerakli
sharoitibo’lib, har tomonlama tenglashtirilgan ko’rsatkichlar hisoblanadi.
Musobaqa faoliyati va sportchining tayyorgarligini aniq tuzilishini ko’rsatkichlari
model tavsifini, oraliq nazorat ham boshqarishning asosiy ishlanmasi bo’lib
hisoblanadi. Nazoratning bu natijasi ishning asosiy yo’nalishi va natijasiga
erishish yo’lini aniqlaydi.

Foydalangan adabiyotlar ro’yxati
1. Bыleyeva L.V., Korotkov I.M. Podvijnыe igrы. M.: Fizkultura i sport, 1982. –
222s.
2. Jeleznyak YU.D., Ayrapetyans L.R., Pimenov M.P., Kunyanskiy V.A. Massov ы y
voleybol. T.: Ibn Sino, 1994. - 144s.
3. Kasimov A. Podvijnыe igrы. Tashkent, Ukituvchi, 1983. - 79s.
4. Nasritdinov F.N., Qosimov A.SH. O’zbek xalq milliy o’yinlari. T., 1 to’plam.
1993. - 27s.
5. Rasulev A.T., Pulatov A.A., Qosimova M.U. O’zbek xalq o’yinlari ularning tasnifi
va tavsifi. //O’quv qo’llanma. Toshkent, 1996. - 98b.
6. Rasulev A.T., Pulatov A.A., Qosimova M.U. O’zbek xalq o’yinlari ularning tasnifi
va tavsifi. //O’quv qo’llanma. Toshkent, 1996. - 98b.
7. Usmonxo’jayev T.S., Qosimova M.U. 500 mashq va harakatli o’yinlar. T.:
O’zDJTI nashriyot bo’limi. 1999. - 60b.
8. O’zbek xalq o’yinlari. //Ilmiy-amaliy anjumanining tezislari: Xalq o’yinlari milliy
sport turlarini qaytadan tiklash va aholini jismoniy tarbiyalashda ulardan keng
foydalanish usullari. Toshkent-Jizzax. 1991. - 130b.

Mashg’ulotlarni rejalashtirish, jismoniy tayyorgarlik vazifalarini hal etish shartlari

Sotib olish