Dokument ma'lumotlari

Narxi 10000UZS
Hajmi 72.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 28 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

Hojiakbar Turatov

Ro'yxatga olish sanasi 08 Aprel 2025

1 Sotish

Mashg'ulotning tayyorgarlik (raqobatbardosh, o'tish) davrida sport gimnastikasida (sport akrobatikasida) samaradorlikni oshirish uchun o'quv vositalari

Sotib olish
O'zbekiston Respublikasi Oliy ta'lim, fan va innovatsiyalar vazirligi Chirchiq davlat pedagogika universiteti Jismoniy madaniyat fakulteti Jismoniy madaniyat nazariyasi kafedrasi Sirtqi bo lim 5112000 - jismoniy madaniyat ta'lim yo'nalishiʻ Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanidan Mashg'ulotning tayyorgarlik (raqobatbardosh, o'tish) davrida sport gimnastikasida (sport akrobatikasida) samaradorlikni oshirish uchun o'quv vositalari mavzusida yozgan KURS ISHI « Himoyaga tavsiya etildi » Kafedra mudiri: ______________ (unvoni) ___________ __________________ (imzo) FISh ______________ Sana(kun, oy, yil) Kafedraning _________ ________ kun, oy yildagi № ______ sonli bayonnomasi _____________ ___________ yilda «____________________________» himoya qildi yoki himoya qila olmadi yozuvi yoziladi 5112000 - «Jismoniy madaniyat» ta’lim yo’nalishi «______» guruh talabasi ___________ (imzo) ______________________________ FISh (to’liq) tomonidan bajarilgan kurs ishi Kafedra mudiri: ______________ (unvoni) ___________ __________________ (imzo) FISh Chirchiq – 2025 MAVZU: MASHG'ULOTNING TAYYORGARLIK (RAQOBATBARDOSH, O'TISH) DAVRIDA SPORT GIMNASTIKASIDA (SPORT AKROBATIKASIDA) SAMARADORLIKNI OSHIRISH UCHUN O'QUV VOSITALARI. REJA: KIRISH............................................................................................................. 3 1. Sport gimnastikasi (sport akrobatikasi) mashg‘ulotlarining tayyorgarlik davri: nazariy asoslar ....................................................................................... 5 2. O‘quv mashg‘ulotlarida samaradorlikni oshirish omillari ........................... 9 3. Sport akrobatikasida o‘quv vositalarining turlari va ularning ahamiyati ..... 14 4. Tayyorgarlik davrida o‘quv vositalarini qo‘llash metodikasi ...................... 19 5. Sportchilarning yoshi, tayyorgarlik darajasi va yondashuv individualizatsiyasi .......................................................................................... 23 XULOSA.......................................................................................................... 27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.......................................................... 29 3 KIRISH Insonning qadr-qimmati o zʻ vazifasini a lo darajada bajarishdan iborat: ʼ shuning uchun insonning eng asosiy vazifasi va o rni mehnat bilan belgilanadi, ʻ inson o z xohishiga mehnat tufayli ʻ erishadi. Sh.M.Mirziyoyev 1 “ Mashg'ulotning tayyorgarlik (raqobatbardosh, o'tish) davrida sport gimnastikasida (sport akrobatikasida) samaradorlikni oshirish uchun o'quv vositalari ” mavzusidagi kurs ishi O zbekiston Respublikasi Oliy va o rta maxsus ʻ ʻ ta’lim vazirining 2021 yil 19 oktabrdagi 35-2021-son buyrug i bilan tasdiqlangan ʻ “Davlat ta’lim standarti”da ko zda tutilgan. Buning natijasida ushbu kurs ishida ʻ Mashg'ulotning tayyorgarlik (raqobatbardosh, o'tish) davrida sport gimnastikasida (sport akrobatikasida) samaradorlikni oshirish uchun o'quv vositalari mavzusini tavsiya etilgan adabiyotlardan va internet manzillaridan o rganib, ma’lumot ʻ to plab, to plangan ma’lumotlarni umumlashtirgan holda kurs ishida aks ettirdim. ʻ ʻ Kurs ishining dolzarbligi: Zamonaviy sportning yuqori natijalar sari intilishi sportchilar tayyorgarligining sifatini doimiy oshirishni talab qiladi. Ayniqsa, sport gimnastikasi va sport akrobatikasi kabi texnik jihatdan murakkab sport turlarida tayyorgarlik jarayonining har bir bosqichi chuqur ilmiy asoslangan bo‘lishi lozim. Mashg‘ulotning tayyorgarlik (raqobatbardosh, o‘tish) davrida o‘quv vositalaridan samarali foydalanish sportchilarning texnik, jismoniy va psixologik tayyorgarligini kompleks rivojlantirishga xizmat qiladi. Shu bois, bu mavzuning o‘rganilishi nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb hisoblanadi. 1 Mirziyoyev SH.M. Yuksak va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birga quramiz.:T.:”O‘zbekiston”, 2016. 4 Kurs ishining maqsadi: Sport gimnastikasi (sport akrobatikasi) mashg‘ulotlarining tayyorgarlik davrida samaradorlikni oshirish uchun qo‘llaniladigan o‘quv vositalarining imkoniyatlarini tahlil qilish va ularni amaliyotga tatbiq etish bo‘yicha ilmiy asoslangan takliflar ishlab chiqish. Kurs ishining vazifasi: 1. Tayyorgarlik davrining mazmuni va bosqichlarini nazariy jihatdan o‘rganish hamda sport gimnastikasi mashg‘ulotlarida bu davrning ahamiyatini aniqlash. 2. Sportchilarning jismoniy, texnik va psixologik tayyorgarligini oshirishda ta’sir etuvchi asosiy omillarni tahlil qilish. 3. Tayyorgarlik davrida o‘quv vositalarini samarali qo‘llash bo‘yicha metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Tatqiqot obyekti: Sport gimnastikasi va sport akrobatikasi mashg‘ulotlarining tayyorgarlik (raqobatbardosh, o‘tish) davridagi mashg‘ulot jarayoni. Tatqiqot predmeti: Sportchilarning tayyorgarlik davrida samaradorlikni oshirishga xizmat qiluvchi o‘quv vositalari va ularning qo‘llanilish metodikasi. 5 1. Sport gimnastikasi (sport akrobatikasi) mashg‘ulotlarining tayyorgarlik davri: nazariy asoslar Sport gimnastikasi va sport akrobatikasi murakkab koordinatsion harakatlarga asoslangan sport turlari sirasiga kiradi. Bu sport turlarida yuqori natijalarga erishish uchun sportchidan jismoniy, texnik, psixologik va estetik tayyorgarlikning mukammal darajasini talab etadi. Mashg‘ulot jarayoni esa tizimli rejalashtirilgan, ilmiy asoslangan va davriy yondashuv asosida tashkil etiladi. Shu nuqtai nazardan qaralganda, sportchilarning yillik tayyorgarlik sikli ichida tayyorgarlik (raqobatbardosh, o‘tish) davri alohida o‘rin tutadi. Tayyorgarlik davri — bu sportchining yillik tayyorgarlik siklining asosiy bosqichi bo‘lib, unda sportchilarning umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarligi, texnik va taktik harakatlarni puxtalashtirish, hamda ruhiy barqarorlikni shakllantirish maqsad qilinadi. Bu davr sportchining butun yil davomida ko‘rsatadigan natijasiga poydevor yaratadi. Ayniqsa, sport gimnastikasi va akrobatikasida murakkab texnik elementlarni mukammal bajarish uchun sportchining umumiy tayyorgarlik darajasi yuqori bo‘lishi shart. Tayyorgarlik davrining asosiy vazifasi sportchining tanasini yuqori yuklamalarga moslashtirish, organizmning funksional imkoniyatlarini kengaytirish, texnik jihatdan mukammal harakatlarni takrorlash orqali ularni avtomatizm darajasiga yetkazishdan iborat. Bu jarayonda jismoniy sifatlar — kuch, chidamlilik, epchillik, muvozanat, tezlik kabi ko‘rsatkichlar ustida muntazam ishlanadi. Shuningdek, sport akrobatikasida juftlik yoki guruhlar bilan ishlanadigan mashqlar mavjudligi sababli, bu davrda o‘zaro muvofiqlik, ishonch va sinxronlikni rivojlantirish ham katta ahamiyatga ega. Nazariy jihatdan olib qaralganda, tayyorgarlik davri quyidagi bosqichlardan iborat: umumiy tayyorgarlik bosqichi, maxsus tayyorgarlik bosqichi va o‘tish bosqichi. Umumiy tayyorgarlik bosqichida sportchining umumiy jismoniy holatini tiklash va mustahkamlashga e’tibor qaratiladi. Bu bosqichda ko‘p hollarda boshqa sport turlaridan (yengil atletika, suzish, og‘ir atletika) olingan 6 umumrivojlantiruvchi mashqlar, aerob yuklamalar, o‘yin elementlari va har xil trenajyorlar qo‘llaniladi. 7 1.1-jadval. Tayyorgarlik davri bosqichlari bo‘yicha mashg‘ulotlar jadvali Bosqich Asosiy maqsadlar Asosiy yo‘nalishlar Qo‘llaniladigan vositalar 1. Umumiy tayyorgarlik Sportchining umumiy jismoniy holatini tiklash va mustahkamlash Umumiy jismoniy sifatlar (kuch, chidamlilik, epchillik) Yugurish, cho‘zilish mashqlari, og‘irlik bilan mashqlar, o‘yinlar, trenajyorlar 2. Maxsus tayyorgarlik Sport turiga xos harakatlar ustida ishlash Texnik elementlarni takomillashtirish, koordinatsiya va moslashuv Sport zali uskunalari, texnik murakkab elementlar, maxsus mashqlar, juftlik mashqlari 3. O‘tish bosqichi Musobaqa oldidan sportchining holatini saqlab qolish, xatolar ustida ishlash Murakkab elementlarni takrorlash, musobaqa sharoitini yaratish Video tahlil, imitatsion mashqlar, sinov chiqishlar, psixologik tayyorgarlik mashqlari Maxsus tayyorgarlik bosqichi esa bevosita sport gimnastikasi yoki akrobatikasiga xos texnik harakatlar ustida ishlash bilan belgilanadi. Bu bosqichda harakatlar texnikasi, ularning ketma-ketligi, to‘g‘ri bajarilish texnologiyasi, harakat koordinatsiyasi ustida tizimli mashqlar bajariladi. O‘tish bosqichi esa tayyorgarlik davridan raqobatbardosh davrga o‘tishning muhim qismi hisoblanadi. Bu bosqichda yuklamalar kamaytiriladi, lekin mashqlarning sifati, aniqligi va murakkabligi saqlab qolinadi. Sportchilarda musobaqaga tayyorlik darajasini oshirish, psixologik barqarorlikni mustahkamlash asosiy maqsad bo‘ladi. Shuningdek, bu bosqichda mashg‘ulotlar natijalarini tahlil qilish, xatoliklarni bartaraf etish va ularni musobaqa sharoitida takrorlamaslik uchun individual yondashuvlar ishlab chiqiladi. Tayyorgarlik davrida yuklamaning hajmi katta bo‘ladi, biroq intensivlik darajasi pastroq saqlanadi. Bu yondashuv sportchining tayyorlik darajasini bosqichma-bosqich oshirish, organizmni haddan tashqari zo‘riqishdan himoya qilishga qaratilgan. Sport akrobatikasi va gimnastikasida bu ayniqsa muhim, chunki bu sport turlarida mushaklar, bo‘g‘imlar va asab tizimi doimiy yuqori stress ostida ishlaydi. Nazariy manbalarda sportchilarning tayyorgarlik davrida quyidagi yo‘nalishlar asosida ishlashi tavsiya etiladi: (1) umumiy jismoniy tayyorgarlik; (2) maxsus jismoniy tayyorgarlik; (3) texnik tayyorgarlik; (4) taktik tayyorgarlik; (5) psixologik tayyorgarlik. Har bir yo‘nalish o‘zining metodik asoslariga ega. Umumiy tayyorgarlik sportchining sog‘lig‘i, chidamliligi, umumiy harakat faolligini oshirishga xizmat qiladi. Maxsus tayyorgarlik esa bevosita sport turiga xos harakatlar va mushak guruhlarini mustahkamlashga yo‘naltirilgan. Texnik tayyorgarlik esa murakkab harakatlar texnologiyasini o‘rganish, to‘g‘ri bajarish va takrorlash orqali harakat avtomatizmini shakllantirishni o‘z ichiga oladi. Shuni ta’kidlash joizki, tayyorgarlik davri davomida sportchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish muhim omillardan biridir. Yoshi, jinsiy farqlari, organizmning fiziologik imkoniyatlari, ilgari erishilgan sport natijalari va sport staji — bularning barchasi mashg‘ulot rejasini tuzishda asosiy mezonlar 9 hisoblanadi. Ayniqsa, sport gimnastikasi va akrobatikasida bolalar va o‘smirlar bilan ishlaganda bu jihatga e’tibor kuchaytiriladi. Ilmiy manbalarda qayd etilishicha, tayyorgarlik davrida mashg‘ulotlarning hajmi yillik umumiy yuklamaning 50–60 foizini tashkil etadi. Bu davrda sportchilarning ko‘rsatkichlari shiddatli o‘sadi, yangi harakatlar o‘rganiladi, mavjud texnikalar takomillashtiriladi. Shu sababli, mashg‘ulot jarayonida qo‘llaniladigan metodika, o‘quv vositalari va yuklama nazorati samaradorlikka bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, akrobatikada juftlik bilan bajariladigan elementlar uchun simulyatorlar, trenajyorlar, o‘yin shaklidagi mashqlar, o‘z-o‘zini tahlil qilish vositalari samarali hisoblanadi. Tayyorgarlik davrining muvaffaqiyati ko‘p jihatdan murabbiy malakasi, mashg‘ulotni rejalashtirish, zamonaviy metodikalardan foydalanish va sportchining o‘ziga bo‘lgan ishonchiga bog‘liq. Sport gimnastikasi va akrobatikasida muvaffaqiyatli tayyorgarlik raqobatbardosh natijalarga olib keladi, sportchining texnik repertuarini boyitadi va mushak xotirasini mustahkamlaydi. Bundan tashqari, psixologik tayyorgarlikka ham alohida e’tibor qaratilishi zarur. Sportchilarda o‘zini boshqarish, qo‘rquvni yengish, musobaqaviy stressni kamaytirish, fikrni jamlash kabi ko‘nikmalar shakllantiriladi. Xulosa qilib aytganda, sport gimnastikasi va sport akrobatikasida tayyorgarlik davri sportchining umumiy rivojlanishi va keyingi bosqichlardagi natijalarining asosi bo‘lib xizmat qiladi. Bu davrda yuklamaning optimal taqsimlanishi, texnik va taktik tayyorgarlikning tizimli tashkil etilishi, o‘quv vositalaridan to‘g‘ri foydalanish, shuningdek, sportchining psixologik holati bilan ishlash muvaffaqiyatning asosiy kalitidir. Shu boisdan, tayyorgarlik davrining nazariy asoslarini chuqur o‘rganish va amaliyotga to‘g‘ri tatbiq qilish murabbiy va sportchilarning asosiy vazifalaridan biridir. 10 2. O‘quv mashg‘ulotlarida samaradorlikni oshirish omillari Zamonaviy ta’lim tizimida o‘quv mashg‘ulotlarining samaradorligini oshirish masalasi doimo dolzarb hisoblanadi. Bu jarayon o‘quvchilarning bilim darajasini oshirish, ularning tafakkurini rivojlantirish, amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish, shuningdek, ularni mustaqil fikrlashga undash orqali ta’lim- tarbiyaviy ishlarning umumiy sifatini yuksaltirishni ko‘zlaydi. O‘quv mashg‘ulotlarining sifatini oshirish, avvalo, darsning puxta rejalashtirilganligi, o‘qituvchining kasbiy mahorati, pedagogik yondashuvlarning zamonaviyligi, shuningdek, o‘quvchilarning motivatsiyasi va faol ishtirokiga bevosita bog‘liqdir. O‘quv mashg‘ulotlarining samaradorligini ta’minlashda birinchi navbatda darsni tashkil etish va rejalashtirish bosqichi muhim ahamiyat kasb etadi. Har qanday dars o‘z maqsadiga ega bo‘lishi, bu maqsad esa o‘qituvchi tomonidan aniq, tushunarli va erishilishi mumkin bo‘lgan tarzda belgilanmog‘i lozim. Dars rejasi o‘qituvchining faoliyat yo‘nalishini belgilab beradi, unga metodik yondashuvlar va dars jarayonida foydalaniladigan vositalarni tanlashda asos bo‘lib xizmat qiladi. Rejaga asoslangan darslar odatda intizomli, samarali va natijador bo‘ladi. Dars davomida vaqtni to‘g‘ri taqsimlash, o‘quvchilarning individual xususiyatlarini inobatga olish va turli uslublar bilan ularni faol ishtirok etishga undash ham rejalashtirish jarayonida hisobga olinishi zarur. Ikkinchi muhim omil – bu o‘qituvchining kasbiy mahorati va pedagogik kompetensiyasidir. O‘qituvchi nafaqat bilim beruvchi, balki o‘quvchi shaxsini shakllantiruvchi, uning fikrlash qobiliyatini rivojlantiruvchi, ijtimoiy hayotga tayyorlovchi rahnamo hamdir. Shu sababli o‘qituvchining o‘z fanini mukammal bilishi bilan birga, zamonaviy ta’lim metodikalaridan xabardor bo‘lishi, innovatsion texnologiyalarni dars jarayoniga joriy etishi muhim sanaladi. O‘qituvchi tomonidan tanlangan metodika o‘quvchilarning yoshi, psixologik va individual xususiyatlariga mos bo‘lishi, ularni faollikka undashi, mustaqil fikrlashga yo‘naltirishi zarur. Jumladan, interfaol metodlar, o‘yinli mashg‘ulotlar, muammoli vaziyatlar, loyiha asosida ta’lim, klasterlar, aqliy hujum usullari 11 o‘quvchilarni yanada faolroq ishtirok etishga jalb etadi va bilimni chuqurroq o‘zlashtirishlariga yordam beradi. Uchinchi muhim omil – bu o‘quvchilarning ta’limga nisbatan munosabati, ya’ni ularning motivatsiyasi darajasidir. O‘quvchilarni o‘qishga undovchi ichki va tashqi motivatsiyalar mavjud bo‘lib, ular darsning samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ichki motivatsiya – bu o‘quvchining bilishga bo‘lgan qiziqishi, yangilikni o‘rganishga bo‘lgan ehtiyoji, muvaffaqiyatga erishishga intilishi. Tashqi motivatsiya esa odatda baholash tizimi, ota-ona nazorati, mukofotlar orqali shakllanadi. Darsda o‘quvchilar motivatsiyasini oshirish uchun o‘qituvchi ularni rag‘batlantirishi, qiziqarli va hayotiy muammolarga asoslangan topshiriqlarni berishi, o‘zaro raqobat muhitini yaratishi lozim. Bundan tashqari, o‘quvchining yutug‘i tan olinib, e’tirof etilsa, u kelgusida yanada katta ishtiyoq bilan o‘qishga kirishadi. To‘rtinchi omil – bu ta’lim jarayoniga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etishdir. Bugungi kunda raqamli ta’lim vositalari, multimediya vositalari, elektron resurslar, virtual laboratoriyalar o‘quv mashg‘ulotlarini interaktiv va samarali tashkil qilishda muhim rol o‘ynaydi. Internet tarmog‘i orqali boyitilgan dars materiallari, onlayn testlar, taqdimotlar, animatsiyalar o‘quvchilarning mavzuni yaxshiroq tushunishiga yordam beradi. Shu bilan birga, masofaviy ta’lim tizimining rivojlanishi tufayli o‘quvchilar individual rejimda o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bunday yondashuvlar nafaqat ta’lim samaradorligini oshiradi, balki o‘quvchilarning axborot texnologiyalaridan samarali foydalanish ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi. Beshinchi omil – bu ta’lim muhitining jipsligi, ya’ni maktab, o‘qituvchi, o‘quvchi va ota-onalar o‘rtasidagi hamkorlik darajasidir. Ota-onalarning farzandlarining o‘qishiga bo‘lgan munosabati, ularning rag‘batlantiruvchi yondashuvi, muhitdagi ruhiy iqlim o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan intilishiga sezilarli darajada ta’sir qiladi. Shuningdek, sinfda sog‘lom psixologik muhitni shakllantirish, o‘quvchilar o‘rtasida ijobiy munosabatlar o‘rnatish, har bir bolaning qiziqish va ehtiyojlariga individual yondashuvni ta’minlash ta’lim samaradorligini 12 oshirishga xizmat qiladi. Bu borada maktab ma’muriyati, psixologlar va pedagoglarning hamkorlikdagi ishlari muhim ahamiyatga ega. 13 2.1-jadval. O‘quv mashg‘ulotlarida samaradorlikni oshirish omillari № Omil nomi Ta’rifi Ta’siri 1 Darsni rejalashtirish Dars maqsadining aniqligi, bosqichlari va vaqtni to‘g‘ri taqsimlash Tashkiliylikni ta’minlaydi, dars samarali va izchil o‘tadi 2 O‘qituvchining kasbiy mahorati Fan bo‘yicha chuqur bilim, zamonaviy metodikalarni qo‘llay olish Dars sifati oshadi, o‘quvchilarda mustahkam bilim shakllanadi 3 O‘quvchilarning motivatsiyasi Ichki va tashqi rag‘batlar orqali o‘qishga bo‘lgan qiziqish Faollik ortadi, darsda ishtirok kuchayadi 4 Zamonaviy texnologiyalardan foydalanish AKT, taqdimot, video, onlayn vositalardan foydalanish Vizuallik, interaktivlik oshadi, tushunish va yodlash osonlashadi 5 Ta’lim muhitining jipsligi Maktab – o‘qituvchi – o‘quvchi – ota-ona hamkorligi Ijobiy muhit yaraladi, psixologik holat yaxshilanadi 14 № Omil nomi Ta’rifi Ta’siri 6 Baholash tizimining adolatli bo‘lishi Reyting, portfoliolar, o‘zaro baholash, o‘zini baholash usullari O‘quvchi o‘z ustida ishlaydi, rag‘batlanadi 7 Darsdan tashqari mashg‘ulotlar To‘garaklar, tanlovlar, musobaqalar Ijodkorlik rivojlanadi, ijtimoiy ko‘nikmalar shakllanadi 8 Ta’lim mazmunining amaliyot bilan bog‘liqligi Dars materiallarini hayotiy misollar bilan tushuntirish Fanlarga qiziqish ortadi, bilimlar amaliyotda qo‘llanadi 9 Interfaol metodlardan foydalanish Aqliy hujum, muammoli vaziyat, loyiha, o‘yinli usullar O‘quvchilar faol ishtirok etadi, mustaqil fikrlash rivojlanadi 10 Psixologik qulay muhit Darsda ijobiy, hurmatga asoslangan muloqot O‘quvchi o‘zini erkin tutadi, ishonch bilan qatnashadi 15 Oltinchi omil – bu baholash tizimining adolatli, shaffof va motivatsion xarakterga ega bo‘lishidir. An’anaviy baholash metodlari bilan bir qatorda reyting tizimi, portfoliolar, o‘zaro baholash, o‘zini o‘zi baholash kabi usullar ta’lim jarayoniga jalb qilinsa, o‘quvchilarning o‘z ustida ishlashi, mustaqil izlanish olib borishi va o‘zini tahlil qilish ko‘nikmalari rivojlanadi. Baholash vositalarining xilma-xilligi o‘quvchining faqat bilimini emas, balki ko‘nikma, malaka va munosabatini ham aks ettiradi. Yettinchi omil sifatida – darsdan tashqari mashg‘ulotlar, ijodiy to‘garaklar, tanlovlar, sport musobaqalari va madaniy tadbirlar ham o‘quv mashg‘ulotlarining samaradorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu faoliyatlar orqali o‘quvchilar o‘zlarining iqtidorlarini namoyon qilish imkoniga ega bo‘ladilar, jamoada ishlash, muloqot qilish, muammoli vaziyatlarda to‘g‘ri qaror qabul qilish kabi ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar. Bunday ijtimoiy faol muhitda o‘qitilgan o‘quvchilar hayotga tayyor, mustaqil fikrlovchi va tashabbuskor bo‘lib voyaga etadilar. Shuningdek, o‘quv mashg‘ulotlarining samaradorligi ta’lim mazmunining hayot bilan uzviy bog‘liqligiga ham bevosita bog‘liq. Dars jarayonida o‘quvchilarga berilayotgan bilimlar ularning kundalik hayoti, kelajak kasbiy faoliyati bilan qanday aloqadorligini ko‘rsatib borish, mavzularni amaliyot bilan bog‘lab tushuntirish ularni o‘zlashtirish darajasini sezilarli oshiradi. Masalan, matematikadan o‘rganilayotgan formulalarni iqtisodiy hisob-kitoblar, fizik qonuniyatlarni texnik jarayonlar, biologik bilimlarni sog‘liqni saqlash bilan bog‘lash orqali o‘quvchilarning fanlarga bo‘lgan qiziqishini kuchaytirish mumkin. Yuqorida qayd etilgan barcha omillar o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, ularning har biri o‘quv mashg‘ulotlarining umumiy sifatiga ta’sir qiladi. Eng muhimi, bu omillarni to‘g‘ri uyg‘unlashtirish, har bir darsni zamonaviy yondashuvlar asosida tashkil etish va doimiy ravishda tahlil qilish orqali ta’lim jarayonida yuqori natijalarga erishish mumkin. Shunday ekan, o‘quv mashg‘ulotlarining samaradorligini oshirish – bu o‘qituvchi, o‘quvchi, ota-ona va jamiyatning umumiy mas’uliyatini talab qiluvchi doimiy izlanishlar jarayonidir. 16 3. Sport akrobatikasida o‘quv vositalarining turlari va ularning ahamiyati Sport akrobatikasi jismoniy tarbiya va sportning texnik murakkab turlaridan biri bo‘lib, u sportchilardan yuqori darajadagi jismoniy tayyorgarlik, muvozanat, kuch, chaqqonlik, tezkorlik va koordinatsiya talab etadi. Ushbu sport turi nafaqat individual mahoratni, balki juftlik va guruh holatidagi jamoaviy harakatlarning ham mukammalligini ko‘zda tutadi. Shu boisdan sport akrobatikasida o‘quv mashg‘ulotlari va tayyorgarlik jarayoni o‘ta tizimli va rejalashtirilgan bo‘lishi lozim. Bu jarayonni samarali tashkil etish uchun esa, o‘quv vositalari muhim ahamiyat kasb etadi. O‘quv vositalari deganda, sportchilarning texnik, taktik, jismoniy, ruhiy va nazariy tayyorgarligini oshirishga qaratilgan barcha metodik, texnik va moddiy vositalar tushuniladi. Ular sportchilarni o‘rgatish, ularga harakatlar mohiyatini tushuntirish, harakatlarni mustahkamlash va takomillashtirish, mashg‘ulot samaradorligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘quv vositalarini turlarga ajratishda, ularning mazmun-mohiyati, foydalanish usullari, vazifasi va sportchining rivojlanish bosqichlariga ko‘ra bir necha asosiy guruhlarga bo‘lish mumkin. Avvalo, ular asosiy, yordamchi, nazorat- o‘lchov, axborot-tahliliy va motivatsion vositalar kabi toifalarga bo‘linadi. Har bir turdagi vositaning o‘ziga xos vazifasi, qo‘llanilish sohasi va sportchining yoshi, tayyorgarlik darajasi va maqsadiga mos ravishda tanlanishi zarur. Asosiy o‘quv vositalari sport akrobatikasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri texnik harakatlarni shakllantirish, yangi elementlarni o‘rganish, ularni avtomatlashtirish va takomillashtirish uchun ishlatiladi. Bularga quyidagilar kiradi:  Namoyish etish vositalari: murabbiy tomonidan harakatlar namunasi ko‘rsatilishi, videoyozuvlar, grafik tasvirlar yoki interaktiv simulyatorlar orqali sportchilarga harakatlar mohiyatini anglatish vositalaridir. Masalan, yadrodan otilish, to‘ntarilish, piruet yoki muvozanatli pozitsiyalarni bajarish videolari sportchining tushunchasini kengaytiradi.  Texnik vositalar: bu yerda sport jihozlari – gilamlar, tramplinlar, maxsus akrobatik yo‘laklar, to‘shaklar, himoya qurilmalari kiradi. Ular 17 sportchilarning xavfsizligini ta’minlab, murakkab elementlarni bosqichma- bosqich o‘rganishga imkon beradi.  Mashqlar tizimi: texnik harakatlarni o‘rganish uchun tuzilgan metodik mashqlar ketma-ketligi. Har bir mashq sportchining tayyorgarlik darajasiga mos bo‘lib, u asta-sekin asosiy elementni to‘liq o‘zlashtirishga olib keladi. Asosiy vositalarning eng muhim jihati shundaki, ular orqali sportchilar to‘g‘ri texnikani shakllantirib, u orqali musobaqalarda yuqori natijalarga erishish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Aynan asosiy vositalar sport akrobatikasining o‘qitish jarayonining yuragi hisoblanadi. Yordamchi o‘quv vositalari sportchilarni asosiy harakatlarga tayyorlash, harakatlarni soddalashtirish yoki murakkabligini kamaytirish uchun mo‘ljallangan. Bu vositalar ko‘pincha boshlang‘ich tayyorgarlik bosqichida, shuningdek, yangi harakatlarni o‘rgatishda yoki og‘irlik tushadigan bosqichlarda qo‘llaniladi. Bularga quyidagilar kiradi:  Qo‘shimcha sport anjomlari: elastik iplar, gimnastik halqalar, yumshoq bloklar, akrobatik to‘shaklar yordamida sportchi harakatda muvozanatni saqlashni, havoda oraliq pozitsiyalarni tushunishni osonroq amalga oshiradi.  Avtomatlashtirish vositalari: turli takroriy mashqlarni bajarish uchun tuzilgan avtomatik simulyatorlar yoki mashqlar to‘plami. Ular sportchining mushak xotirasini shakllantirib, texnikani yodlash jarayonini tezlashtiradi.  Murabbiy yordami: texnikani bajarishda murabbiyning yordam berishi (quvvatlash, yo‘naltirish, qo‘l bilan ushlash) ham yordamchi vosita sifatida qaraladi. Bu sportchiga xavfsizlikni sezdiradi va ishonch hissini oshiradi. Yordamchi vositalar asosiy harakatlarning mantiqiy bosqichlarini egallashda, harakatlarning mohiyatini tushunishda, hamda sportchilarda ishonch va motivatsiyani kuchaytirishda muhim rol o‘ynaydi. Ular mashg‘ulotlar samaradorligini oshiradi, ortiqcha charchoq va jarohatlarning oldini oladi. Sport akrobatikasida sportchining rivojlanishini kuzatib borish, uning yutuq va kamchiliklarini aniqlash uchun turli nazorat va o‘lchov vositalaridan foydalaniladi. Bu vositalar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 18  Jismoniy sifatlarni o‘lchash vositalari: kuch, chaqqonlik, tezlik, moslashuvchanlik, muvozanat va chidamlilikni aniqlovchi asboblar – dinamometr, reaksiya o‘lchagich, stop-soatlar, test to‘plamlari.  Texnik tahlil vositalari: videoanaliz, sekinlashtirilgan tasvir, harakat trayektoriyasini ko‘rsatuvchi grafik dasturlar orqali sportchining texnikasi chuqur tahlil qilinadi.  Natijalarni qayd etish vositalari: sportchining har bir mashg‘ulotda bajarilgan elementlar soni, muvaffaqiyat darajasi, xatoliklar miqdori yozib boriladi. Bu statistik tahlilni osonlashtiradi. Bu vositalar sportchining umumiy tayyorgarlik holatini doimiy nazorat qilish, mashg‘ulotlarga to‘g‘ri tuzatishlar kiritish va individual yondashuvni ta’minlash imkonini beradi. Shuningdek, musobaqaga tayyorgarlik jarayonini to‘g‘ri rejalashtirishda muhim axborot manbai bo‘lib xizmat qiladi. Sport akrobatikasida treninglarni ilmiy asosda tashkil etish uchun statistik va analitik ma’lumotlar, uslubiy qo‘llanmalar, zamonaviy ilmiy tadqiqotlar asosida tuzilgan materiallardan foydalanish juda muhimdir. Bularga quyidagilar kiradi:  Uslubiy qo‘llanmalar va darsliklar: akrobatika bo‘yicha nazariy bilimlarni egallash, mashg‘ulotlarni to‘g‘ri tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatmalar, mashqlar tavsiflari va tuzilmalar mavjud.  Ilmiy maqolalar va tadqiqotlar: sportchilarning psixofiziologik xususiyatlari, tayyorgarlik davrlari, yuklama mexanizmlari bo‘yicha o‘tkazilgan tadqiqotlar asosida murabbiylar metodikasini takomillashtiradi.  Multimedia vositalari: interaktiv taqdimotlar, animatsiyalar, virtual treninglar orqali sportchilarga qiyin elementlar mazmuni tushunarli bo‘ladi. Axborot-tahliliy vositalar mashg‘ulotlar samaradorligini oshirish, innovatsion metodlarni joriy etish va ilm-fan yutuqlarini sport amaliyotiga qo‘llashga xizmat qiladi. Bugungi kunda raqamli texnologiyalar sportda keng qo‘llanilayotgani bois, bu vositalarning ahamiyati yanada ortmoqda. 19 3.1-jadval. Burg ilash eritmalarining fizik-kimyoviy xossalariʻ O‘quv vositalari turi Asosiy vazifalari Misollar Ahamiyati Asosiy vositalar Texnik harakatlarni shakllantirish va takomillashtirish Namoyish etish (video, model), akrobatik gilamlar, tramplinlar Sportchining texnik mahoratini rivojlantirish, xavfsiz o‘rganish imkonini yaratish Yordamchi vositalar Harakatlarni soddalashtirish, tayyorlash va xavfsizlikni ta’minlash Elastik iplar, yumshoq bloklar, murabbiy yordami Sportchiga ishonch berish, murakkab harakatlarni bosqichma-bosqich o‘rganishda yordam Nazorat-o‘lchov vositalari Tayyorlik darajasini baholash, jarayonni nazorat qilish Dinamometr, videoanaliz, testlar, stop-soatlar Mashg‘ulot samaradorligini oshirish, individual yondashuvni ta’minlash Axborot-tahliliy vositalar Nazariy bilimlarni boyitish, mashg‘ulotlarni ilmiy asosda tashkil etish Uslubiy qo‘llanmalar, ilmiy maqolalar, multimedia materiallar Murabbiylarning metodikasini takomillashtirish, yangi innovatsiyalarni joriy etish Motivatsion vositalar Sportchining ruhiy holatini qo‘llab-quvvatlash, maqsadga yo‘naltirish Motivatsion videolar, mukofotlar, shaxsiy natijalar grafigi Sportchida ishonchni oshirish, doimiy o‘sishga undash, psixologik tayyorgarlikni kuchaytirish 20 Motivatsion vositalar sportchining psixologik holatini boshqarish, unga ishonch bag‘ishlash, ijobiy kayfiyat va maqsadlilikni shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Bularga quyidagilarni kiritish mumkin:  Audiovizual stimulyatorlar: ilhomlantiruvchi videolar, musobaqa yozuvlari, mashhur sportchilar chiqishlari sportchiga ruhiy turtki beradi.  Rag‘batlantirish tizimi: baholash, reyting, mukofotlar, sovg‘alar orqali sportchining mehnatini qadrlash ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.  Shaxsiy natijalar grafigi: sportchining o‘z natijalari asosida shakllantirilgan grafik, o‘sish dinamikasi ko‘rsatilgan jadval unga rivojlanishini anglash imkonini beradi. Motivatsion vositalar sportchilarning o‘ziga ishonchini kuchaytiradi, sport jarayonini ruhiy jihatdan qo‘llab-quvvatlaydi va doimiy o‘sishga undaydi. Ayniqsa, yosh sportchilar uchun bunday vositalarning ta’siri sezilarli bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda, sport akrobatikasida o‘quv vositalari mashg‘ulot jarayonining ajralmas qismidir. Ular sportchining texnik mahoratini rivojlantirish, jismoniy sifatlarini takomillashtirish, ruhiy holatini barqarorlashtirish, hamda nazariy bilimlarini mustahkamlashda beqiyos ahamiyat kasb etadi. Har bir o‘quv vositasi ma’lum vazifani bajarib, mashg‘ulotlar tizimini kompleks va ilmiy asoslangan holga keltiradi. Murabbiy va sportchi tomonidan ularning to‘g‘ri va maqsadli qo‘llanishi sport akrobatikasida yuqori natijalarga erishish uchun zamin yaratadi. Shu sababli, o‘quv vositalarini tanlashda har bir sportchining yoshini, tayyorgarlik darajasini, individual xususiyatlarini va umumiy maqsadni hisobga olish nihoyatda muhimdir. Zamonaviy sportda innovatsion texnologiyalar, ilmiy tadqiqotlar va axborot tizimlari yordamida o‘quv vositalarining doirasi kengaymoqda, bu esa sport akrobatikasining rivojlanishida yangi bosqichlarni belgilab bermoqda. Demak, o‘quv vositalarini samarali qo‘llash, nafaqat sportchining individual muvaffaqiyatiga, balki umuman sport akrobatikasi fanining yuksalishiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. 21 4. Tayyorgarlik davrida o‘quv vositalarini qo‘llash metodikasi Sport ta’limida tayyorgarlik davri eng muhim bosqichlardan biri hisoblanadi. Bu davr sportchilarni uzoq muddatli mashg‘ulotlarga ruhiy va jismoniy jihatdan tayyorlash, asosiy texnika va ko‘nikmalarni shakllantirish, funksional imkoniyatlarini kengaytirish, shuningdek, o‘zlashtirilayotgan bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlash maqsadida tashkil etiladi. Aynan shu bosqichda o‘quv vositalaridan samarali foydalanish jarayonning sifatli, ilmiy asoslangan va natijador bo‘lishiga kuchli zamin yaratadi. O‘quv vositalari nafaqat murabbiy ishini yengillashtiradi, balki sportchilarni faol va ongli ishtirokchiga aylantirishda, ularning bilish jarayonini jonlantirishda, mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantirishda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Tayyorgarlik davrida o‘quv vositalarini qo‘llash metodikasi bir necha asosiy prinsiplar asosida quriladi: didaktiklik, samaradorlik, moslashuvchanlik, bosqichlilik va komplekslik. Bu prinsiplar har bir sport turi va sportchining yoshi, jismoniy rivojlanish darajasi hamda individual xususiyatlariga qarab tanlanadigan vositalar majmuasiga asos bo‘ladi. Masalan, boshlang‘ich tayyorgarlik bosqichida yosh sportchilarga mo‘ljallangan ko‘rgazmali o‘quv vositalari (videodarslar, rasmlar, maketlar) samarali bo‘lsa, yuqori tayyorgarlik bosqichida sportchilar uchun maxsus dasturiy ta’minot, murakkab texnologik uskunalar (sensorlar, trenerlar, analizatorlar) foydalanish lozim bo‘ladi. Ko‘rgazmali vositalar sport ta’limida juda keng qo‘llaniladi. Chunki u inson miyasi uchun eng samarali qabul qilinadigan axborot turidir. Rasm, diagramma, video va animatsiyalar orqali sport harakatlarining texnik jihatlarini chuqur tushunish, ularni amalda to‘g‘ri bajarish imkonini beradi. Masalan, sport gimnastikasida murakkab elementlarni bajarish texnikasini o‘rgatishda videoanalizdan foydalanish juda muhim. Sportchi o‘z harakatini video orqali ko‘rib, uni ideal namuna bilan solishtirish imkoniga ega bo‘ladi. Bu esa tahliliy fikrlashni rivojlantirib, xatolar ustida ishlash motivatsiyasini oshiradi. Shuningdek, animatsiyali 3D modellardan foydalanish orqali harakatning har bir bosqichini 22 texnik jihatdan tahlil qilish mumkin. Bu usul ayniqsa sport akrobatikasi kabi yuqori aniqlik talab qiladigan turlarda qo‘llanishi foydalidir. Tayyorgarlik davrida sportchilarni nazariy bilimlar bilan qurollantirish ham muhim o‘rin tutadi. Buning uchun yozma, grafik va interaktiv vositalar keng qo‘llaniladi. Slaydli prezentatsiyalar, elektron darsliklar, testlar, infografikalar orqali sportga oid tushunchalar, qonuniyatlar va asosiy nazariy bilimlar o‘zlashtiriladi. Masalan, yurak-qon tomir tizimi faoliyatining jismoniy yuklamalarga munosabati, mushaklarning ishlashi, energiya manbalarining sarfi, nafas olish organlari faoliyatining o‘zgarishi kabi fiziologik jarayonlarni o‘quv vositalari orqali o‘rgatish samarali bo‘ladi. Bu sportchilarning bilimlarini kengaytirish bilan birga, o‘z sog‘ligini anglash, reabilitatsiya usullarini bilish, ortiqcha yuklamalarni oldini olishda muhim ahamiyat kasb etadi. Zamonaviy axborot texnologiyalarining sport mashg‘ulotlariga kirib kelishi bilan bir qatorda o‘quv vositalari turlicha va texnologik jihatdan rivojlangan shakllarga ega bo‘ldi. Interaktiv taxtalar, mobil ilovalar, onlayn platformalar orqali murabbiy sportchilarga uzluksiz bilim va ko‘nikmalarni uzatish imkoniga ega bo‘ldi. Misol uchun, mobil ilovalar yordamida sportchi o‘zining yurak urish tezligini, mashg‘ulot davomiyligini, yuklama miqdorini nazorat qila oladi. Onlayn darslar orqali nazariy bilimlarni mustahkamlab borish mumkin. Sun’iy intellekt asosida ishlaydigan ilovalar sportchining harakatlarini real vaqt rejimida tahlil qilib, xatolarni ko‘rsatib beradi. Bu kabi o‘quv vositalari nafaqat trening jarayonini samarali qiladi, balki sportchini mustaqil ishlashga, o‘z harakatlarini tahlil qilishga va to‘g‘rilashga o‘rgatadi. Shuningdek, sport mashg‘ulotlarida audio vositalarning ham o‘rni beqiyosdir. Musiqa yoki tovush signalining ritm asosida qo‘llanishi mashqlarni muvozanatli va uyg‘un bajarishga xizmat qiladi. Ayniqsa, gimnastika, aerobika, raqs sporti, akrobatika kabi sport turlarida musiqa orqali harakatlarni idrok qilish, ritmni ushlash, muvofiqlikni ta’minlash osonlashadi. Murabbiylarning yozib olingan tavsiyalari yoki audiodarslar yordamida sportchilar o‘zlariga mustaqil 23 mashg‘ulot tashkil eta oladi. Bu holat ularni mustaqillik, javobgarlik va intizomga o‘rgatadi. 24 4.1-jadval. Tayyorgarlik davrida o‘quv vositalarini qo‘llash metodikasi O‘quv vositasi turi Tavsifi Qo‘llanilish joyi Metodikasi Ko‘rgazmali vositalar Rasmlar, diagrammalar, video, animatsiyalar Texnik harakatlarni o‘rgatishda, harakatlarni tahlil qilishda Harakatlar ketma-ketligini ko‘rsatish, videoanaliz qilish, 3D modellardan foydalanish Yozma va grafik vositalar Darsliklar, slaydlar, infografikalar, testlar Nazariy bilimlarni o‘rgatishda Nazariy materialni taqdim etish, testlar orqali bilimlarni mustahkamlash Audio vositalar Musiqa, audioyozuvlar, tovush signallari Ritmni ushlash, mashqlar muvozanatini ta’minlash Mashqlarni musiqaga muvofiqlashtirish, murabbiy tavsiyalarini tinglash orqali mustaqil mashq qilish Zamonaviy axborot texnologiyalari Interaktiv taxtalar, mobil ilovalar, onlayn platformalar, sun’iy intellekt Mashg‘ulotlarni nazorat qilish, tahlil qilish, motivatsiya yaratish Rejalashtirilgan mashg‘ulotlarni interaktiv tarzda o'tkazish, real vaqt rejimida tahlil qilish Individual yondashuv vositalari Sportchining xususiyatlariga moslashtirilgan vositalar Sportchilarning individual ehtiyojlariga moslashgan tayyorgarlik Turli formatdagi o‘quv vositalarini kombinatsiyalash, individual ko‘rsatmalar berish Murabbiylar uchun vositalar Video tahlil, hujjatlashtirish, trening nazorati Mashg‘ulot sifatini oshirish, murabbiy ishini yaxshilash O‘z ishini tahlil qilish, xatolarni aniqlash, samaradorlikni oshirish uchun foydalanish 25 Tayyorgarlik davrida o‘quv vositalarini tanlashda individual yondashuv katta ahamiyatga ega. Har bir sportchi individual xususiyatlarga ega bo‘lib, ularning bilish darajasi, idrok qilish qobiliyati, jismoniy imkoniyatlari har xil bo‘ladi. Shu sababli, bir xil o‘quv vositasi ba’zilar uchun samarali bo‘lsa, boshqalar uchun unchalik ta’sirchan bo‘lmasligi mumkin. Shuning uchun murabbiy sportchilarning psixologik portretini hisobga olgan holda, turli formatdagi o‘quv vositalarini kombinatsiyalab qo‘llashi maqsadga muvofiq. Masalan, bir sportchi grafik ko‘rinishdagi materiallarni tez anglab olsa, boshqasi uchun audio yoki videoformatda taqdim etilgan ma’lumotlar samaraliroq bo‘ladi. Tayyorgarlik davrida o‘quv vositalaridan foydalanishda metodik yondashuv muhim hisoblanadi. Bu jarayonda quyidagi metodik bosqichlarga amal qilish lozim: maqsadni belgilash, sportchilarning hozirgi tayyorgarlik darajasini baholash, vosita turini tanlash, uni mashg‘ulot strukturasi bilan uyg‘unlashtirish, vosita asosida mashg‘ulotni tashkil etish, tahlil va qayta aloqa mexanizmlarini ishlab chiqish. Har bir bosqich murabbiydan chuqur pedagogik bilim, tajriba va sport fanlariga oid ko‘nikmalarni talab qiladi. Shuningdek, o‘quv vositasining sportchini motivatsiyalash darajasi, undagi interaktivlik darajasi, yangilanish imkoniyati ham e’tiborga olinadi. Murabbiylar uchun o‘quv vositalari o‘z ish faoliyatini takomillashtirishda ham xizmat qiladi. Masalan, murabbiylar o‘zlarini video orqali tahlil qilish, trening jarayonidagi muammoli jihatlarni aniqlash, sportchilarni o‘rgatishdagi uslubiy kamchiliklarni ko‘rish imkoniga ega bo‘ladi. Bu esa murabbiy malakasining oshishiga, o‘qitish sifatining yaxshilanishiga olib keladi. Shu bilan birga, murabbiylar o‘z tajribalarini hujjatlashtirish, materiallar ombori yaratish, o‘zaro tajriba almashishda o‘quv vositalaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Yakuniy xulosa shuki, tayyorgarlik davrida o‘quv vositalarini to‘g‘ri va samarali qo‘llash sportchilarning mashg‘ulotlardagi faolligi, ongli ishtiroki, bilim va ko‘nikmalarining chuqurlashuvi, mustaqil ishlash layoqati hamda motivatsiyasining ortishiga xizmat qiladi. 26 5. Sportchilarning yoshi, tayyorgarlik darajasi va yondashuv individualizatsiyasi Zamonaviy sportda yuksak natijalarga erishish uchun sportchilarning yoshi, tayyorgarlik darajasi va ularga nisbatan yondashuvning individualizatsiyasi muhim omillardan biri sifatida ko‘riladi. Bu jihatlar sportchilarning sport faoliyatini uzoq muddat davom ettirishlari, jismoniy va psixologik sog‘lig‘ini saqlab qolishlari, shuningdek, optimal natijalarga erishishlari uchun asosiy zamin yaratadi. Har bir sportchi noyob shaxsdir, ularning jismoniy, fiziologik, ruhiy va ijtimoiy xususiyatlari farqlidir. Shu sababli tayyorgarlik jarayonida ularning yoshiga, tayyorgarlik bosqichiga va individual xususiyatlariga asoslangan maxsus yondashuv zarur. Avvalo, sportchilarning yoshi mashg‘ulot jarayoniga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Yosh davrining o‘ziga xos fiziologik xususiyatlari mavjud bo‘lib, ular sport yuklamalarini qanday qabul qilishini belgilaydi. Masalan, bolalar va o‘smirlar organizmi o‘sish va rivojlanish bosqichida bo‘lgani sababli, ularning tayyorgarlik dasturlarida ortiqcha yuklama va intensivlikdan saqlanish talab etiladi. Yosh sportchilarda suyak, mushak va bog‘lamalar hali to‘liq shakllanmagan bo‘ladi, bu esa jismoniy yuklamalarga nisbatan ularni sezuvchanroq qiladi. Shu bilan birga, bu davrda asosiy motorik ko‘nikmalar shakllanadi, koordinatsiya va muvozanatni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilishi kerak. Murabbiylar bu yoshdagi sportchilar bilan ishlaganda motivatsiyani oshiradigan, o‘yin orqali o‘rgatuvchi, rag‘batlantiruvchi metodlarni qo‘llashlari lozim. O‘rta yoshdagi sportchilar, ya’ni o‘smirlikdan katta yoshga o‘tgan davrdagi sportchilar esa ko‘proq yuqori intensivlikdagi mashg‘ulotlarni bajarishga tayyor bo‘ladi. Ularning organizmi endi kuchliroq yuklamalarni qabul qila oladi. Bu davrda funksional imkoniyatlar maksimal darajada rivojlanadi, ayniqsa yurak-qon tomir va nafas olish tizimi yuqori yuklamalarga bardosh bera oladi. Aynan shu bosqichda sportchilarning texnika, taktik va psixologik tayyorgarligi chuqurlashtiriladi. Murabbiylar sportchilarning shaxsiy xususiyatlarini e’tiborga 27 olgan holda individual yuklamalar, dam olish rejimi va psixologik tayyorgarlik strategiyalarini ishlab chiqishlari zarur. Katta yoshdagi sportchilar, ya’ni professional darajadagi sportchilar esa jismoniy imkoniyatlar cho‘qqisida bo‘lgan paytda sport faoliyatini olib boradilar. Biroq bu davrda sportchining individual fiziologik holati, o'tgan yillardagi mashg‘ulotlar va jarohatlar ham hisobga olinishi lozim. Bu bosqichda individualizatsiya yanada muhim ahamiyat kasb etadi. Sportchilarning har birining o‘ziga xos rejeneratsiya tezligi, yuklamaga bo‘lgan reaksiya, stressga chidamliligi va motivatsiya darajasi bo‘ladi. Shuning uchun ham universal mashg‘ulot dasturlari emas, balki har bir sportchiga moslashtirilgan maxsus reja tuziladi. Tayyorgarlik darajasi esa sportchilarning mashg‘ulotlarga bo‘lgan tayyorligini, ularning jismoniy, texnik, taktik va psixologik holatini ifodalaydi. Bu daraja sportchilarning sportda qanchalik tajribali, kuchli va bardoshli ekanini ko‘rsatadi. Boshlang‘ich tayyorgarlik bosqichidagi sportchilarga asosiy e’tibor jismoniy tayyorgarlik, to‘g‘ri texnika va umumiy motorik rivojlanishga qaratiladi. Bu bosqichda xatolarga yo‘l qo‘yilishi tabiiy holat sanaladi, shuning uchun murabbiylar sabr-toqat bilan, ruhlantiruvchi yondashuv bilan ishlashlari kerak. O‘rta darajadagi sportchilarda esa maxsus tayyorgarlik elementlari, texnik va taktik jihatlar chuqurroq o‘rgatiladi. Bu bosqichda sportchilar yuklamalarni nisbatan mustaqil qabul qila boshlaydilar va o‘z ustida ishlashni o‘rganadilar. Yuqori tayyorgarlik darajasiga ega sportchilar bilan ishlash esa chuqur tahlil va nazoratni talab etadi. Bu bosqichda sportchi maksimal natijalarga erishish uchun har bir mayda tafsilotni e’tiborga olishi kerak. Individualizatsiya bu bosqichda ayniqsa muhim, chunki mashg‘ulotlar faqatgina sportchining kuchli va zaif tomonlarini aniqlab, ularni muvozanatlashtirish orqali samarali bo‘ladi. Sportchining psixologik holati, motivatsiyasi, dam olish va tiklanish rejimi, parhez va ovqatlanish tartibi ham alohida e’tiborga olinadi. Har bir detal sportchining umumiy natijasiga ta’sir qilishi mumkin. 28 5.1-jadval. Sportchilarning yoshi, tayyorgarlik darajasi va individual yondashuv omillari Yosh guruhi Fiziologik xususiyatlar Tayyorlov darajasi Tayyorlovda e'tibor beriladigan jihatlar Individual yondashuv omillari Bolalar (6–12 yosh) Organizm o‘smoqda, suyak va mushaklar shakllanmoqda Boshlang‘ich Motorika rivojlanishi, o‘yin shaklida mashg‘ulotlar Yuklama kamaytirilgan, motivatsiya va rag‘batlantirish O‘smirlar (13–17 yosh) Organizmning rivojlanishi davom etmoqda, funksional imkoniyatlar oshadi O‘rta Texnik va taktika, kuch va chidamlilik mashqlari Yuklamalarni oshirish, psixologik tayyorgarlik, shaxsiy yondashuv Katta yosh (18–30 yosh) Maksimal jismoniy imkoniyatlar, tiklanish darajasi farq qiladi Yuqori Maxsus yuklamalar, psixologik barqarorlik, tiklanish rejimi Har bir sportchiga moslashtirilgan yuklamalar, tiklanish monitoringi Katta yosh (30+ yosh) Jismoniy imkoniyatlar pasayishi, tiklanish sekinlashadi Yuqori/Professional Jarohatlardan saqlanish, dam olish va tiklanishga e'tibor Individual tiklanish, psixologik qo‘llab-quvvatlash 29 Yondashuvning individualizatsiyasi – bu tayyorgarlik jarayonini har bir sportchining shaxsiy ehtiyojlari, imkoniyatlari va o‘ziga xos xususiyatlariga moslashtirishdir. Bu yondashuv sportchilarning salomatligini saqlab qolish, ularni haddan ortiq yuklamalardan asrash, motivatsiyasini yuqori darajada ushlab turish va maksimal natijalarga erishish uchun xizmat qiladi. Individualizatsiyalashgan yondashuv sportchilarga o‘z qobiliyatlarini to‘liq ro‘yobga chiqarishga yordam beradi, bu esa ularning sport faoliyatida uzoq muddatli barqarorlikni ta’minlaydi. Masalan, bir sportchi tez tiklanish qobiliyatiga ega bo‘lsa, boshqasiga esa ko‘proq dam olish kerak bo‘ladi. Yoki ba’zi sportchilar psixologik bosim ostida yaxshi natijalar ko‘rsatsa, boshqalarga ko‘proq ruhiy tayyorgarlik va ishonchli muhit kerak bo‘ladi. Shuningdek, sportchilarning shaxsiy qiziqishlari, o‘z-o‘zini motivatsiya qilish uslublari, oilaviy yoki ijtimoiy omillari ham tayyorgarlik rejalariga ta’sir qilishi mumkin. Individual yondashuvda murabbiylar sportchi bilan doimiy muloqotda bo‘lishi, uning fikrlarini inobatga olishi, o‘zgarishlarga mos ravishda mashg‘ulot rejasini yangilab borishi zarur. Bu orqali sportchi o‘zini qadrlangan, e’tiborga loyiq inson sifatida his qiladi, bu esa uning sport faoliyatida yuksalishga olib keladi. Sport tibbiyoti va sport psixologiyasi sohalarining taraqqiyoti individualizatsiyalashgan yondashuvni yanada takomillashtirishga xizmat qilmoqda. Masalan, zamonaviy texnologiyalar yordamida sportchilarning yurak urish tezligi, kislorod iste’moli, mushak kuchi, charchash darajasi kabi ko‘rsatkichlar muntazam nazorat qilinmoqda. Shu asosda murabbiylar mashg‘ulot yuklamalarini individual ravishda sozlay oladi. Bu esa sportchilarning ortiqcha charchashining oldini oladi va jarohatlar xavfini kamaytiradi. Sport psixologlari esa sportchilarning ruhiy holatini tahlil qilib, ularga stressni yengib o‘tishda, motivatsiyani saqlashda, musobaqalarga tayyorgarlik ko‘rishda amaliy yordam beradi. 30 31 XULOSA Ushbu “Mashg'ulotning tayyorgarlik (raqobatbardosh, o'tish) davrida sport gimnastikasida (sport akrobatikasida) samaradorlikni oshirish uchun o'quv vositalari” mavzusidagi kurs ishi kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Asosiy qism 5 ta paragrafdan tashkil topgan. Ushbu kurs ishida sport gimnastikasi va sport akrobatikasi mashg‘ulotlarining tayyorgarlik (raqobatbardosh, o‘tish) davri nazariy jihatdan chuqur o‘rganildi va bu davrning sportchilarning umumiy natijalariga ta’siri tahlil qilindi. Mashg‘ulotlar samaradorligini oshirishda tayyorgarlik bosqichining to‘g‘ri tashkil etilishi, asosiy jismoniy va texnik ko‘rsatkichlarning muntazam ravishda rivojlantirilishi, shuningdek, o‘quv vositalarining maqsadga muvofiq qo‘llanilishi asosiy omil sifatida namoyon bo‘ldi. Bu jihatlar sportchilarning musobaqalarga puxta tayyorgarlik ko‘rishini ta’minlaydi, ularning sport faoliyatida barqarorlik va yuqori natijalarga erishish imkoniyatlarini kengaytiradi. Shunday qilib, mashg‘ulotning tayyorgarlik davrida ilmiy asoslangan yondashuv, individual rejalashtirish va zamonaviy o‘quv vositalaridan samarali foydalanish orqali sportchilarning umumiy salohiyati sezilarli darajada oshiriladi. Tayyorgarlik davri sport gimnastikasi va sport akrobatikasi mashg‘ulotlarining eng muhim bosqichi hisoblanadi. Bu davr sportchining umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarligi, texnik ko‘nikmalari, shuningdek, psixologik barqarorligi uchun mustahkam poydevor yaratadi. Unda yuklamalarning hajmi katta bo‘lishi, ammo intensivligi me’yorida saqlanishi orqali sportchi organizmi bosqichma-bosqich yuqori sport yuklamalariga moslashtiriladi. Tayyorlov bosqichining nazariy asoslari shuni ko‘rsatadiki, mashg‘ulotlar qat’iy rejalashtirilgan, ilmiy asoslangan yondashuvlarga tayangan holda amalga oshirilsa, sportchilarning texnik va funksional salohiyati ancha oshadi. Umumiy, maxsus va o‘tish bosqichlarining har biri o‘z vazifasi va metodikasiga ega bo‘lib, ular uzviylikda sportchi faoliyatining muvaffaqiyatli davom etishini ta’minlaydi. 32 Sport gimnastikasi va sport akrobatikasida sportchilarning tayyorgarlik davridagi jismoniy, texnik va psixologik rivojlanishini ta’minlaydigan omillar har tomonlama o‘rganilishi lozim. Jismoniy sifatlarning rivoji — kuch, chidamlilik, tezkorlik, epchillik va muvozanat — har bir sportchining individual imkoniyatlariga mos holda shakllantiriladi. Texnik tayyorgarlik sport turiga xos elementlarni mukammal bajarish orqali oshiriladi va bu orqali sportchi murakkab harakatlarni avtomatizatsiya darajasida bajarishga erishadi. Shuningdek, psixologik omillar — sportchining musobaqaviy stressga chidamliligi, diqqatini jamlay olish qobiliyati, o‘ziga bo‘lgan ishonch darajasi kabi jihatlar tayyorgarlik samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ana shu omillarni kompleks tahlil qilish, ularni boshqarish uslublarini ishlab chiqish — mashg‘ulot samaradorligini oshirishning muhim omillaridandir. Mashg‘ulotlarning tayyorgarlik bosqichida o‘quv vositalaridan samarali foydalanish sportchilarning jismoniy va texnik rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Trenajyorlar, yordamchi jihozlar, texnik vositalar (video tahlil, mashqlarni qayta ko‘rish), didaktik materiallar va psixologik mashqlar kabi vositalar sportchilarning o‘quv jarayonini yanada boyitadi. Ayniqsa, sport akrobatikasida juftlik va guruh elementlarini bajarishda o‘zaro muvofiqlikni mustahkamlovchi vositalar samarali bo‘lib, ular sportchilarda o‘zaro ishonch va sinxronlikni rivojlantiradi. O‘quv vositalarining turlari, ularning qo‘llanilish shartlari va samaradorligini baholash mashg‘ulot jarayonini metodik jihatdan takomillashtirish imkonini beradi. Bu vositalardan tizimli va maqsadli foydalanish sport natijalarini sezilarli darajada yaxshilashga xizmat qiladi. 33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR O zbekiston respublikasi prezidentining farmon va qarorlariʻ 1. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 19.03.2021 yildagi PQ- ʻ 5032- son. Fizika sohasidagi ta’lim sifatini oshirish va ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish chora-tadbirlari to g risida. ʻ ʻ Prezident asarlari 2. Mirziyoyev SH.M. Yuksak va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birga quramiz.:T.:”O‘zbekiston”, 2016 3. Mirziyoyev, Sh. M. (2017). Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak . Toshkent: Uzbekistan. Ilmiy asarlar, Monografiyalar, risolalar 4. Hakimov X.N. Gimnastika va uni o‘qitish metodikasi. Jizzax davlat pedagogika universiteti. 5. Axmedov M. Jismoniy tarbiya va sport. O‘quv qo‘llanma. Buxoro muhandislik-texnologiya instituti. 6. Safoyev H. Jismoniy tarbiya va sport. O‘quv qo‘llanma. Buxoro muhandislik-texnologiya instituti. 7. Salomov R.S. Sport mashg‘ulotining nazariy asoslari. Toshkent, 2021. 8. Tulenova X.B., Malinina N.N., Inozemtseva L.A. Umumrivojlantiruvchi gimnastika mashqlari. Toshkent, 2021. 9. Renessans ta'lim universiteti. Gimnastika: Yakkakurash, Koordinatsion va Siklik sport turlari. Darslik. 10. Namangan davlat universiteti. Gimnastika: Yakkakurash, Koordinatsion va Siklik sport turlari. Darslik. 11. Vikipediya. Gimnastika. Erkin ensiklopediya maqolasi. 12. CyberLeninka. Yosh akrobatlarning tana turlarini sportdagi ixtisosligi bilan o‘zaro bog‘liqligi. Ilmiy maqola. 34 13. Kochanowicz, A., & Kochanowicz, K. (2010). Strength and endurance preparation and the effectiveness of sports training in gymnasts aged 11–13. Antropomotoryka. Journal of Kinesiology and Exercise Sciences, 20(52), 67-75. 14. Potop, V., & Boloban, V. (2016). Long-Term Programs for Learning the Acrobatic Exercises on Floor in Women’s Artistic Gymnastics. European Proceedings of Social and Behavioural Sciences, 11, 570–577. 15. Semenov, D., Shlyakhtov, V., & Rumyantsev, A. (2021). Kinematic analysis as the basis for training strategy in gymnastics. BIO Web of Conferences, 29, 01012. 16. Sterkowicz-Przybycień, K., & Purenović-Ivanović, T. (2024). Measurement of Training and Competition Loads in Elite Rhythmic Gymnastics: A Systematic Literature Review. Applied Sciences, 14(14), 6218. 17. Kyzim, P., & Batieieva, N. (2016). Improvement of technical training of sportswomen in rhythmic gymnastics by means of acrobatics at the stage of preliminary basic preparation. Slobozhanskyi Herald of Science and Sport, 3(53), 45–49. 35
KIRISH.............................................................................................................3
1. Sport gimnastikasi (sport akrobatikasi) mashg‘ulotlarining tayyorgarlik davri: nazariy asoslar ....................................................................................... 
2. O‘quv mashg‘ulotlarida samaradorlikni oshirish omillari ........................... 
3. Sport akrobatikasida o‘quv vositalarining turlari va ularning ahamiyati ..... 
4. Tayyorgarlik davrida o‘quv vositalarini qo‘llash metodikasi ...................... 
5. Sportchilarning yoshi, tayyorgarlik darajasi va yondashuv individualizatsiyasi .......................................................................................... 
XULOSA.......................................................................................................... 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.......................................................... 
Sotib olish