Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	172.0KB
Покупки	4
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	doc
Категория	Труд

Mehnatni ratsional tashkil etishda jismoniy tarbiyaning ahamiyati

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Sh.Mirziyoev “ Yangi O‘zbekiston strategiyasi”. Toshkent –“O‘zbekiston”
2017 Toshkent
2. Sh.Mirziyoev Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz.Toshkent –“O‘zbekiston” 2016.56 b.
3. Sh.Mirziyoev Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz.Toshkent –“O‘zbekiston” 2016.488 b.
4. O‘zbekiston R yespublikasi «Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida»gi qonuni
(o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilgan yangi tahriri 47 modda) O‘zbyekiston
Ryespublikasining birinchi Pryezidyenti I.Karimov tamonidan 2015 yil 4
syentyabr kuni imzolandi va O‘RQ-394-son bilan byelgilab qo‘yildi
5. O‘zbekiston Ryespublikasi pryezidyenti Shavkat Mirziyoyev «Jismoniy
tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» gi
yangi qarorni imzoladi. 2017 yil 4 iyun № PQ-3031.
6. Salomov R.S. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati. I-jild. Darslik. T.:
«ITA-PRESS», 2014. 296 bet.
7. Salomov R.S. Sharipov A.K. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati. II-
jild. Darslik. T.: «ITA-PRESS», 2015. 182 bet.
8. Abdullaev. Sh.Xankeldiev. «Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi»
(1-jild)/ Toshkent / «NAVRUZ» nashriyoti, 2017. - 400 bet.
9. Abdullaev. Sh.Xankeldiev. «Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi»
(2-jild)/ Toshkent / «NAVRUZ» nashriyoti, 2018. - 418 bet.
10. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi.O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.
11. Daminov I. A., Qosimov O'. R. Sportchilarni tayyorlash
texnologiyalari (Engil atletika misolida). Lesson-Press. Toshkent / 2021. 216 b.
Elektron ta’lim resurslari
1. www.tersu.uz
2. www.pedagog.uz
3. www.ziyonet.uz
32

1-chizma. Mehnat faoliyatini tashkiliy ta’minlash tamoyillari
«Mehnatni tashkil etish» atamasidan ayrim korxonaga tatbiqan
foydalanilganda uni keng va tor ma’noda talqin etish mumkin. Keng ma’noda
mehnat, ishlab chiqarish va boshqarishni tashkil etish bilan bog‘liq masalalarning
barchasini anglatadi. Mazkur tushunchani shunday talqin qilish tarafdorlari
korxonada mehnat faoliyatini tashkil etishga uni yaxlit bir butun deb
yondashadilar. Boshqa mualliflarning fikricha, «mehnatni tashkil etish»
tushunchasining mazmunini bunday anglash tegishli hodisaning ijtimoiy ahamiyati
nuqtai nazaridan to‘g‘ri bo‘lsa-da, korxonalarda ishlab chiqarish jarayonida jonli
mehnatning mavjudligi uchun uni to‘liq va atroflicha o‘rganishni qiyinlashtiradi.
Tor ma’noda mehnatni tashkil etish deganda jonli mehnatni tashkil etish,
mehnatni taqsimlash va kooperatsiyalash, ish joylarini tashkil etish, mehnat
usullari, sharoitlari va dam olish tartiblarini oqilonalashtirish, mehnatni
me’yorlash, xodimlarni tayyorlash va malakalarini oshirish, moddiy
pag‘batlantirish, mehnat intizomini mustahkamlash kabi bir qator amaliy tadbirlar
majmuasi tushuniladi.
Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, samarali mehnat faoliyatini
tashkil etish (mehnat predmeti va vositalarining mavjudligini taqazo etadi); mehnat
sharoitlarini tashkil qilish (texnologik va ekologik omillarini taqozo etadi); mehnat
munosabatlarini tashkil etish (xodimlar o‘rtasidagi munosabatlarni shakllantirishni
talab etadi); mehnatga haq to‘lashni tashkil etish, mehnatni o‘lchash, normalash
hamda mehnat sarfini uning sifatiga qarab baho berishni taqazo etadi. Bu
muammolarning echilishi mustaqil ahamiyatga ega bo‘lishdan tashqari, mehnat
faoliyatini tashkil etishning ajralmas funktsiyasi sifatida ham qaraladi.
Ishlab chiqarish munosabatlarida mehnat faoliyatini tashkil qilish masalasi
eng asosiy ko‘rsatkichlardan biridir. Ishlab chiqarish munosabatlarida ishchi kuchi
va mehnat qurollari, mehnat predmetlari orasidagi o‘zaro bog‘liqlik yuzaga keladi.
O‘zaro bog‘liqlik va ta’sir, mehnat faoliyatini qay holatda tashkil etilganligi
natijasidir. Mehnat faoliyatini tashkil etish, bir tomondan uning asoslarini
(huquqiy, ma’naviy-psixologik, iqtisodiy, ijgimoiy) yuzaga kelishi, ikkinchi
16

Amir Temur o’gitlarida sog’lom avlodni tarbiyalashga oid ko’rsatmalar
haqida. Yoshlarni yurt vatan himoyasiga tayyorlash qadim qadimdan beri eng
muxum muqaddas burchlardan hisoblangan. Bu borada o’tmishning eng dono
siymolari bosh qotirib bunday muqaddas burchni tan olish yo’llarini o’rganib,
tahlil qilib o’zlarining qimmatli maslaxatlarini aytib bizga meros qilib qoldirganlar,
jumladan ijtimoiy boshqalardan hisoblangan yurt vatan ximoyasidagi acosiy
tayyorgarliklardan biri kishilarni jismoniy tayyorgarligi muxum ahamiyatga ega
ekanligi ta’kidlab o’tgan. Jumladan u «shunday degan» olimpiya o’yingoxida
mashq qilayotgan o’n kurashchi olimpiadalarini ko’rib ularni baqquvatliklari,
epchil, chaqqon, tezkkor harakatlarini kuzatib, agar yunonitsonda ana shunday alp
bahodirlardan 6-mingta bo’lsa yurtimizga har qanday bosqichidan himoya qila
olamiz degan. Bunga amal qilgan yunonlarning kuch kudrati tarixdan bizga
ma’lum.
Yoshlarni kuchli, quvvatli qilib jismoniy fazilatlarni rivojlantirib o’q yoy
otishga, suzishga o’rganish haqida xodislarda ham aytib o’tilgan. Jismoniy
tayyorgarlikning muhim tomonlaridan biri, suzishning qancha hayotiy zarurligi
uning amaliy ahamiyatga ega ekanligi haqida qobusnoma ham aytilgan.
M.N.Kaykovus shunday dedi: O’n yashar bo’lganimizda otam ot utsida mashq
qilish, nayza urish, zubin otish, chavgon urish, kamon otish kabi hunarlarni
o’rgatib boshladi. Bu hunarlarni o’rgangandan so’ng ularni namoyish qilganimdan
keyin otam zarur hunar qolganligi aytdi. Bu shunday hunar ediki zarur bo’lgan
vaqtda o’zi uchun faqat o’zi qiladigan. Boshqa kishi uni o’rniga o’tib qila
olmaydigan hunarni aytib. Bu hunar suvda quloch otib suzishini va bu hunarga
albatta o’rganish zarurligini jalb qildi. Dar xakikat suzish harbiy amaliy
ahamiyatga ega ekanligini 2-jaxon urushi yana bir karra ko’rsatib, bu narsaga amal
qilmaslik o’rta osiyolik jangchilarga juda qimmatga tushgani eslash o’rinlidir
urushda qurbon bo’lgan jangchi ota bobolarimiz akalarimizning 60 foizga yaqin
daryolardan kechayottanda suzishni bilmay suvga cho’kib kettanlar. Yoshlarni
harbiylikka, mustaqil muqaddas zamin, yurt vatan himoyasiga tayyorlashda
bunday tarix soboqlarini unutmasligimiz kerak.
11

_______________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
Ta q rizchining (F.I.Sh.) ish joyi, unvoni __________________________________
__________________________________________________________________
«__» _________ 20__ yil ___________
imzo (mu x r)

Tasdi q layman
Fakultet dekani
____________
Termiz Davlat Universiteti, Sport faoliyati va bosharuvi fakulteti «Sport bosharuvi»
kafedrasida bajarilgan kurs ishlarini ba h olash mezonlari
№ Mezonlar Maksimal
ball T o‘ plagan
ball
1 Mavzuning dolzarbligi 5 bal
2 Ishning ilmiy-uslubiy yangiliklari va ijodiy
yondoshish darajasi 10 bal
3 Mavzu b o‘ yicha natijalarning ilmiy t o‘ garaklarda,
konferensiyalarda ishtirok etishi 5 bal
4 Tushuntirish k ismining rasmiylashtirilishi
(natijalarning ilmiy texnikaviy, ishlab chi k arish
i q tisodiy, madaniy so h alarga mosligi va ishning
ilmiy, ijodiy ta h lil etilishi) 20 ball
5 Ilmiy-amaliy xulosalar 10 ball
6 Imlo xatolari (orfografik) 5 ball
7 Tinish belgilari (punktiatsion) xatolari 5 ball
8 Uslubiy xatolari (stilistik) 5 ball
9 x usni xati (kolligrafiya) 5 ball
1
0 Talabaning h imoya k ilish darajasi, pedagogik
ma h orati 15 ball
11 Savollarga ani q va t o‘ li q javob berishi 10 ball
12 K o‘ rgazmali va texnik vositalari 5 ball
Jami 100
37

vaqtida 55-60 S ga etadi. Ish jarayonida mebel parchalarini bir joydan ikkinchi
joyga olib qo’yish kerak. Bu operatsiyalarni zur diqqat e’tibor bilan bajarishga
majbur etadi. Asosiy og’irlik, qo’l, elka, bel muskullariga tushadi. Oyoq
muskullariga esa katta tsatik kuchlanish tushadi. Issiq sexlaridagi mehnatning
o’ziga xos xususiyatlari jismoniy tayyorlashda quyidagi vazifalarni hal etishni
taqozo etadi.
 Kuch-quvvati, ayniqsa qo’l, elka va gavda muskullari kuchini
rivojlantirish.
 Umumiy chidamlilik harakat mahorati hamda reaktsiya tezligini
rivojlantirish.
 Organizmning qizib ketishiga hamda birdan o’zgaradigan harorat
ta’siriga nisbatan chidamligini yuksaltirish.
Bu fazilatlarni quyidagi vositalar yordamida amalga oshirish mumkin.
 Kuch quvvatni oshiradigan mashqlar «turli xil og’rliklar shtanga,
toshlar» bilan yunon-rum, erkin kurash, gimnatsik to’sin.
 Anchagina issiqlik ajrashi bilan bog’liq bo’lgan mashqlar uzoq vaqt
yugirish, basketbol, futbol, qo’l to’pi, chavgon va boshqa o’yinlar.
 Yurak qon-tomir va nafas olish tuzilmalarini mustahkamlash, o’pka
foliyatini yaxshilash uchun bajariladigan mashqlar «piyoda va suv
sayyoxligi, kayiq xaydash, suzish, yugurish, sport o’yinlari va h.k.»
 Yuksak tashqi xatarorat sharoitida bajariladiga jismoniy mashqlar
«yugurish, sport o’yinlari, voleybol, futbol, basketbol» va h.k.
Bunday amaliy jismoniy mayyorgarlik hunar kasb kollejlari va akademik
litseylarida amalga oshiriladi. Maxsus mashq ko’rganlik darajasini
bundan tashqari ishlab chiqarish jismoniy madaniyat jamoalaridagi sport
seksiyalari mashg’ulotlari yordamida saqlab turish ta’minlanadi. Bunday paytda
tanlangan sport turi kasb xususiyatlariga to’g’ri kelishi kerak.
Mashg’ulotlar shakli sifatida majmuaviy darslardan, maxsus
mashg’ulotlardan sport musobaqalaridan, sayyoxli yurishlardan foydalanish
mumkin.
8

Mavzu:Mehnatni ratsional tashkil etishda jismoniy
tarbiyaning ahamiyati
MUNDARIJA:
KIRISH ………………………………………………………………………….
I-BOB. ISHLAB CHIQARISHDA KASBIY AMALIY JISMONIY
TAYYORGARLIK … …………………………………………………………..
1.1 Mehnatni ratsional tashkil etishda jismoniy tarbiyani ahamiyati… …………..
1.2 O’zbekiston Respublikasi quralli kuchlarida jismoniy tayyorgarlik …………
II-BOB. MEHNATNI TASHKIL ETISH SHAKLLARI TUSHUNCHASI,
ULARNING TURLARI VA SHARTLARI, SAMARALI
QO'LLANILISHI ……………………………………………………………….
2.1 Mehnat taqsimotining funktsional shakli ……………………………………
2.2 Tabiatning soglomlashtiruvchi kuchlari va gigiyenik omillar ………………
XULOSA ………………………………………………………………………..
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………………
2

ularga tegishli ishlab chiqarish maydonchalari, asbob-uskunalar, asbob-uskunalar,
xom ashyo, materiallar, ishchilarning moddiy qiziqishini ta'minlaydilar. jamoaviy
mehnatning yuqori natijalarida. Bunday jamoani tashkil etish quyidagi
printsiplarga asoslanishi kerak.
Muvofiqlashtirilgan qo'shma harakatlar printsipi: jamoalar xodimlar o'rtasida
yaqin va doimiy munosabatlarni, ularning mehnat harakatlarining vaqt va
makonini sinxronlashtirishni, turli xil mehnat funktsiyalarini bajarilishini
ta'minlashi kerak. Ushbu tamoyil jamoa a'zolari uchun yanada qulay ish
sharoitlarini yaratishga va uning samaradorligini oshirishga imkon beradi.
Kosmosdagi mehnat jarayonining izchilligi individual ish joylarining joylashuvini,
ularning kollektiv ish joyi doirasida bir-biri bilan aniq bog'liqligini belgilaydi.
Xuddi shu ishchilar doimiy ravishda individual ish joylarida ishlashlari yoki bir-
birlarini almashtirishlari mumkin. Bu brigada bir-birini almashtirish printsipini
qo'llashni nazarda tutadi. Ish joyini unda bajarilgan ishlarning ma'lum bir mazmuni
bilan bog'lashning doimiyligiga ko'ra, u ixtisoslashgan yoki ixtisoslashtirilmagan
(universal) bo'lishi mumkin. Agar individual mehnat tashkiloti sharoitida
ishlaydigan ishchi ish joyining ixtisoslashishiga ta'sir qila olmasa, chunki bu bo'lim
rahbarining vakolatiga kirsa, u holda mutaxassis bu ishni ixtisoslik printsipi
asosida amalga oshirishi mumkin. Shu bilan birga, kosmosda mehnat jarayonini
tashkil etish bir xil ishlarni bir nechta ish joyida bajarish imkoniyatini ham
belgilaydi. Bir nechta bunday ish joylarining mavjudligi va ular bo'yicha ish
hajmini taqsimlash qobiliyati jamoaga bir nechta ish joylarida bir vaqtning o'zida
parallel ravishda ishlash printsipini qo'llash imkonini beradi. Jamoalar vaqt o'tishi
bilan ishni tashkil qilishni yaxshilashlari mumkin. Texnologik jarayonning
individual bosqichlari brigadasida ketma-ket bajarilishi va mehnat ob'ektlarining
harakatini bir ish joyidan ikkinchisiga oldingi ish joyida ish hajmining to'liq
hajmini (masalan, qismlarning butun qismini qayta ishlashdan oldin) to'liq
bajarilgunga qadar tashkil etish imkoniyati brigada tomonidan iplar bilan ishlash
printsipini qo'llash bilan bog'liq. Ishlab chiqarish bo'linmasining ish rejimi va
ijrochilarning smenali ishi o'rtasidagi tafovut jamoalarda ishni tashkil qilishning
22

2-ilova
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
KURS ISHI (loyi h asi)ga
MULO X AZA
Talaba ________________________________________________
(ismi va familiyasi)
Mavzu ____________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________
_____________________________________________
1. Mavzuning dolzarbligini asoslash_____________________________________
_______________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________
___
2. q ismlar b o‘ yicha bajarilgan ish tavsifnoma (ishning nazariy va amaliy a x amiyati,
zamonaviy-ilmiy uslublardan foydalanganligi)
_______________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________
____
3. Muallif ishga ba h o (musta k illigi, intizomliligi va bosh k alar)
_______________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________
_____
4. Umumiy xulosalar (ishning topshiri q ga mos kelishi, talab darajasiga javob
berishi, h imoyaga qo‘ yilish imkoni)
_______________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________«____» _________
20__yil Ra x bar ________________
35

harbiyga tayyorlashda jismoniy tarbiyadan foydalanishni Evropa xalqlari
tajribasidan baxramand bo’ldik.
Jumladan engil harbiy tayyorgarlikda jismoniy tayyorgarlikni ahamiyati
to’g’risida ba’zi fikrlarni aytib o’tgan shulardan birida shunday deydi Hozirgi
paytda qilinayotganidek yigirma yoshli yigitlarni qora terga botirib o’zlari ham
terlab pishib ishda dag’allashib ketgan suyaklarini, muskullarini va paylarini
avvalgi serharakat va epchil holiga qaytarishga bexuda urishishdan ko’ra barcha
sinflardagi o’quvchilarning a’zolaridagi elatsiklik va epchillik yo’qolmasdan turib,
ularga gimnastika snaryadlarida erkin gimnastika va mashqlarni muntazam
ravishda hamda asosli o’rganish yaxshirok zmasmikan? Avvalo odamlarni moyil
qilib keyin esa harbiy xizmatda ularni tag’in qaddi-qomati kelishgan va serharakat
qilishga intilish bemanilik emaslik axir? Basharti boshlang’ich va o’rta
maktablarda bu mayinlikning oldi olinsa askarlar uch chandon yaxshi bo’lishini
chinligini tushunmaydilar». deb takrorlaydi. Sobiq ittifoqda ham harbiyga
tayyorlashda katta etibor berilar zdi. O’zbekiston mustaqillikka erishgach bizni
xalqimiz uchun mustaqil muqaddas zaminimizni, yurtimizni himoya qilishni
mustaqillikni himoya qilishni mustaqillikni saqlab qolish va uni yanada
mustahkamlash endi o’z zimmamizda tushdi.
Biz endi yoshlarimizni mustaqil ravishda ota-bobolarimiz qoldirgan barcha
boy merosiy tajribalardan foydalangan holda, har tomonlama tarbiyalab
ta’minlashimiz muxim davlat ahamiyatiga ega bo’lgan tadbirlardan biri bo’lib
qoladi. Bu borada Prezidentimizning «Sog’lom avlod uchun» farmoniga nihoyatda
katta ahamiyatga ega 4
.
4
Salomov R.S. “Jismoniy madaniyat nazariyasiga kirish”, o‘quv qo‘llanma T.: O‘zDJTI nashriyoti 2019 y.
13

3-ilova
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
KURS ISHI (loyi h asi)ga
TA Q RIZ
Talaba _____________________________________________
(ismi va familiyasi)
Mavzu ____________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________
___________________
1. Mavzuning dolzarbligini asoslash ____________________________________
__________________________________________________________________
2. Ishning tarkibini ba h olash __________________________________________
_______________________________________________________________________________________
___________________
3. Mavzuning ba h olanishi va uning afzallik tomonlarini k o‘ rsatish
_______________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
4. Ishda foydalanilgan adabiyotlarga ba h o berish
_______________________________________________________________________________________
_____________________________________________
5. Ilmiy munozara yuritish q obiliyatiga ba h o berish
_______________________________________________________________________________________
_____________________________________________
6. Xulosa va takliflarning ochi q ligi va dalillari asoslanganligi
_______________________________________________________________________________________
_____________________________________________7. Jadval va grafiklar, chizmalar sifatiga
berilgan ba h o, ishni rasmiylashtirishning talab darajasiga javob berishi
__________________________________________
__________________________________________________________________
8. Ishdagi kamchiliklar _______________________________________________
_______________________________________________________________________________________
___________________
9. Mualifning q aysi taklifini ishlab chi q arishga joriy etish ma q sadga muvofi q
__________________________________________________________________
_____________________________________________________
10. Ishning qo‘ yilgan talab darajasiga mos t o‘g‘ risida umumiy xulosa __________
36

1.2 O’zbekiston Respublikasi qur o lli kuchlarida jismoniy tayyorgarlik
O’zbekiston Mustaqil bo’lgach o’zining mustaqilligini xismoya qiluvchi
qurolli kuchlariga ham ega bo’ldi. qurolli kuchlarimizning qo’shinlari armiyasi va
flotida xizmat qiluvchilarning harbiy ta’lim va tarbiya berishning muxum va
ajralmas kisim bo’lgan jismoniy tayyorgarlikning ilmiy jihatdan asoslangan tizimi
ishlab chiqilmoqda. «Xozirgacha O’zbekiston harbiylari sobiq ittifoq
harbiylarining jismoniy tayyorgarlik tizimidan foydalanib kelgan edilar. Lekin u
nihoyatda murakkab bo’lib bizni yigitlarimizni jismoniy tayyorgarligi unga
bardosh bera olmay qolgan edi.Biz o’z yigitlarimizni jismoniy tayyorgarligini
inobatga olgan jismoniy tayyorgarlik tizimini ishlab chiqishimiz kerak.
O’zbekiston qurollida kuchlarida xizmat qiluvchilarning jismoniy
tayyorgarligi tizimi quyidagi umumiy va maxsus vazifalarni hal etishini nazarda
tutishi kerak.
1. Umumiy vazifalar:
 harbiylar uchun zarur bo’lgan chidamiylikni, kuchliilikni,
epchillikni va harbiy harakat vaqtidagi tezkorlikni rivojlantirish,
 tashabbuskorlik va topqirlikni dadillik va qat’iylikni, o’z kuchiga
ishonch va jangchi uchun zarur bo’lgan boshqa qator fazilatlarini tarbiyalash,
 sog’likni mustahkamlash va chiniqtirish, jismoniy rivojni yaxshilash,
jangovor faoliyat vaqtida paydo bo’ladigan noqulay faktorlargavujudning qizib
ketishi, kuchli radiatsiya ta’siri va boshqalarga nisbatan organizmni chidamligini
oshirish 3
,
 yurib va yugurib tez harakat qilish, uzoq masofaga kross yugurish,
suzish to’siqlaridan uchish, granata uloqtirish, qo’l jangi malakalarini
shakllantirish jismoniy tayyorgarlikning maxsus vazifalari har xil qo’shin turi
«ukchilar, tankchilar, artileriya bo’linmalari, harbiy dengiz floti va boshqalar
uchun har xil, ular asosan jismoniy, irodaviy va ruhiy boshqa fazilatlar, hamda
harakat malakalari tegishli harbiy mutaxassislikda talab etilganday yuksak darajaga
etishishga bevosita qaratilgan bo’ladi.
3
Salomov R.S. “Jismoniy madaniyat nazariyasiga kirish”, o‘quv qo‘llanma T.: O‘zDJTI nashriyoti 2019 y.
10

1-ilova
Tasdi k layman
Kafedra mudiri _____________
«__» _______ 20__y.
Kurs ishi (loy iha)ni bajarish y uzasidan
t opshiri q lar
_______________________________________________ fani b o‘ yicha
guru h ___ talaba __________________ ra x bar ___________________________
TOPSHIRI Q
1. Ishlanadigan loyi h a (mavzu) ________________________________________
__________________________________________________________________
2. Boshla ng ich ma’lumotlar ___________________________________________
_______________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________
________________________
3. qo‘ llanmalar __________________________________________
_______________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________
________________________
4. Chizma q ismining tuzilishi ________________________________
1. ____________________________________________________
2. ____________________________________________________
3. ____________________________________________________
4. ____________________________________________________
5.Yozma q ismining tuzilishi _______________________
_______________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________________
________________________6. qo‘ shimcha q ismining tuzilishi ____________________
_____________________________________________________
7. Kurs (ishi) loyi h asini bajarish rejasi _______________________
1 2 3 4 5 x imoyalandi
Ra x bar __________________
33

XULOSA
Yoshlarni kuchli, quvvatli qilib jismoniy fazilatlarni rivojlantirib o’q yoy
otishga, suzishga o’rganish haqida xodislarda ham aytib o’tilgan. Jismoniy
tayyorgarlikning muhim tomonlaridan biri, suzishning qancha hayotiy zarurligi
uning amaliy ahamiyatga ega ekanligi haqida qobusnoma ham aytilgan.
M.N.Kaykovus shunday dedi: O’n yashar bo’lganimizda otam ot utsida mashq
qilish, nayza urish, zubin otish, chavgon urish, kamon otish kabi hunarlarni
o’rgatib boshladi. Bu hunarlarni o’rgangandan so’ng ularni namoyish qilganimdan
keyin otam zarur hunar qolganligi aytdi. Bu shunday hunar ediki zarur bo’lgan
vaqtda o’zi uchun faqat o’zi qiladigan. Boshqa kishi uni o’rniga o’tib qila
olmaydigan hunarni aytib. Bu hunar suvda quloch otib suzishini va bu hunarga
albatta o’rganish zarurligini jalb qildi. Dar xakikat suzish harbiy amaliy
ahamiyatga ega ekanligini 2-jaxon urushi yana bir karra ko’rsatib, bu narsaga amal
qilmaslik o’rta osiyolik jangchilarga juda qimmatga tushgani eslash o’rinlidir
urushda qurbon bo’lgan jangchi ota bobolarimiz akalarimizning 60 foizga yaqin
daryolardan kechayottanda suzishni bilmay suvga cho’kib kettanlar. Yoshlarni
harbiylikka, mustaqil muqaddas zamin, yurt vatan himoyasiga tayyorlashda
bunday tarix soboqlarini unutmasligimiz kerak.
Biz endi yoshlarimizni mustaqil ravishda ota-bobolarimiz qoldirgan barcha
boy merosiy tajribalardan foydalangan holda, har tomonlama tarbiyalab
ta’minlashimiz muxim davlat ahamiyatiga ega bo’lgan tadbirlardan biri bo’lib
qoladi. Bu borada Prezidentimizning «Sog’lom avlod uchun» farmoniga nihoyatda
katta ahamiyatga ega.
31

3. Mehnatni me’yorlash. Mehnat me’yorini belgilamasdan turib, xodimlar
faoliyatini tashkiliy jihatdan ta’minlab bo‘lmaydi. Mehnatni me’yor lash xodimlar
faoliyatini tashkiliy jihatdan ta’minlashning turli variantlarini baholash vositasi
bo‘lib xizmat qiladi. Har qanday tashkiliy o‘zgarish ish vaqti sarflariga ma’lum
darajada ta’sir etishi tufayli mehnatni me’yorlash ushbu o‘zgarishlarni miqdoran
baholab, eng oqilona variantni tanlash imkonini beradi.
4. Ish joylarini tashkil etish. Mehnat jarayoni ma’lum vaqt va makonda
amalga oshiriladi. Ish joyi mehnatni makoniy qo‘llash ob’ekti bo‘ladi. Ish joyi
ishlab chiqarish jarayonining birlamchi bo‘g‘ini va tashkiliy-texnikaviy negizidir.
Aynan unda ushbu jarayon uch asosiy elementining birlashishi ro‘y beradi va
uning bosh maqsadi – mehnat buyumining moddiy jihatdan o‘zgartirilishiga
erishiladi. Shu sababli ishlab chiqarish topshiriqlarini o‘z vaqtida va sifatli bajarish
uchun har bir ish joyi aniq ishning tabiatiga ko‘ra muayyan tarzda tashkil qilingan
bo‘lishi.
5. Mehnat sharoitlari. Mehnat sharoitlarini yaratish xodimlar faoliyatini
ma’naviy va moddiy jihatdan ta’minlashning ajralmas qismi bo‘ladi. Mehnat
sharoitlari insonning salomatligi va ish qobiliyatiga katta ta’sir ko‘rsatadigan
muhim omildir. Mehnat sharoitlarini yaxshilash, ishning qiziqarliligini oshirib,
mehnatga ijodiy munosabatda bo‘lishiga ko‘maklashib, katta ijtimoiy vazifani ham
bajaradi.
6. Mehnat va dam olish tartiblari. Bir qator mualliflar mehnat va dam olish
tartiblarini takomillashtirish masalalarini mehnat sharoitlarini oqilonalashtirishning
yagona muammosi doirasida ko‘rib chiqadilar. Biz bunday yondashuvga e’tiroz
qilmaymiz, lekin ushbu masalalar ma’lum xususiyatlarga ega ekanligi va nisbatan
mustaqil l igi tufayli ularni xodimlarning faoliyatini tashkiliy jihatdan
ta’minlashning alohida elementi deb qarash maqsadga muvofiq dir .
7. Xodimlarni tanlash, tayyorlash va malakasini oshirish. Tashkiliy vazifalarni
hal qilishda xodimlarni tayyorlash va ularning faolli k darajasini oshirish katta
ahamiyatga ega. Bozor munosabatlarini rivojlantirish xodimlarni tayyorlash va
malakasini oshirishga yondashishni tubdan o‘zgartiradi. Yangi sharoitlarda
18

jismoniy mashqlarni bajarish bilan qo’shib olib borilishi tashqi muhitning salbiy
ta’sirlariga organizmning qarshilik ko’rsata olish qobiliyatini yanada oshiradi.
Jismoniy tarbiya jarayonida erishilgan chiniqishning samarasi “ko’chuvchan”
bo’ladi, ya’ni u insonning boshqa faoliyati (asosan, myehnat, harbiy xizmat)da
namoyon bo’ladi va jismoniy tarbiyaning hayotiy-amaliyligini oshiradi.
Qolavyersa, ruhiy-irodaviy hislatlarini ham kuchaytiradi. Ayniqsa, chayqalish,
tyebranish, mye’yorsiz yuklamaga chidash, vaznsizlik holatiga tyez
moslashishdyek vazifalar oson hal bo’ladi.
Gigiyenik omillar jismoniy tarbiya vositasi sifatida
Gigiyenik omillar shaxsiy va jamoat gigiyenasi talab-larini o’z ichiga olib,
myehnat gigiyenasi, ovqatlanish, dam olish va tashqi muhitning zararli faktorlari
va boshqalar jismoniy mashqlarni bajarish (dars, mustaqil mashq qilish,
tryenirovka) mashgulotlarida gigiyenik talab va normalarga rioya qilishni taqazo
etadi. Ular jismoniy mashqlar ta’sirchanligini, Samara-dorligini oshirishini ilmiy,
amaliy jixatdan isbotlagan.
Gigiyenik sharoitni yetarli darajada ta’minlash, jismoniy tarbiya uchun
foydalaniladigan moddiy-tyexnik baza, sport anjomlari, jixozlar va mavjud kiyim-
boshning holatiga bogliq.
Jismoniy mashqlar, tabiatning soglomlashtiruvchi kuchla-ri va gigiyenik
omillarni ratsional qo’llash inson salomat-ligini mustahkamlaydi va jismoniy
qobiliyatlarni rivojlan-tiradi.
Jismoniy mashqlar bilan shugullanish mashgulotlari inson hayotiy
faoliyatining organik qismiga aylansagina jismoniy tarbiya tizimining
soglomlashtirilishiga yo’nalti-rilgan printsipni amalga oshirishning imkoni bo’ladi.
Boshqa tomondan, kyerak bo’lgan gigiyenik normalarga rioya qilinsagina jismoniy
mashqlar kyerak bo’lgan samarasini byeradi. Jismoniy tarbiyaning maxsus vositasi
hisoblanmasa ham gigyenik omillar jismoniy tarbiyaning vazifasini to’laqonli hal
qilish uchun ahamiyat kasb etadi. Pyedagogik jarayon qanchalik puxta tashkil-
lanmasin, ovqatlanish, uyqu kun tartibiga rioya qilinmasa, shuningdyek,
mashgulotlar tibbiyot talablariga javob byermay-digan joy va jihozlar bilan
26

1915) nomi tilga ol inadi . F. Teylor mehnatni «ilmiy boshqarish» muammosini
amaliy jihatdan asoslab bergan bo‘lib, u iqtisodiyotda muhim o‘rin tutadi. Ammo,
F. Teylor ko‘zda tutgan fan sohasini iqtisodiyotda haddan tashqari toraytirib
qo‘ygan. «Oqilonalashtirish» atamasi mazkur fanni to‘g‘ri nomlash muammosini
murakkablashtirdi, bu atama dastlab Germaniyada qo‘llanilgan bo‘lib, keyinchalik
u muayyan darajada boshqa mamlakatlar g a ham yoyildi. Mazkur atama shu qadar
noaniq va umumiy tusdagi mazmunga egaki, uni har qanday yaxshilanishga
nisbatan qo‘llash mumkin. Shuni ham aytish kerakki, rivojlangan xorijiy
mamlakatlarda hozirgi vaqtda «mehnatni ilmiy tashkil et ish» yoki «mehnatni
tashkil et ish» atamalari deyarli qo‘llanilmayapti.
Bu muammo juda ko‘pgina MD H mamlakatlari, jumladan, O‘zbekistonda
ham mavjuddir. Undan turli darajalarda o‘rin tutadigan xilma-xil hodisalarni
nomlash uchun foydalaniladi. «Tashkil etish» atamasi ayrim korxona, muassasa,
firma va umuman jamiyatga nisbatan qo‘llaniladi. Shu bilan birga, gap turli
ob’ektlar: mehnat, ishlab chiqarish, boshqarish to‘g‘risida borishi mumkin.
Jamiyatning ijtimoiy - iqtisodiy tuzilishi, ayni kishilarni mehnatga jalb etish,
mehnatning ijtimoiy taqsimoti, ijtimoiy mahsulotni taqsimlash usuli va ishchi
kuchini tiklash xususiyatlari ko‘rib chiqilayotganda «mehnatni ijtimoiy tashkil
et ish» tushunchasidan foydalaniladi.
15Илмийлик (ходимлар фаолиятини ташкил эт ишда фаннинг с ў нгги юту қ ларидан
фойдаланиш)
Комплекслик (ходимлар фаолиятини ташкил эт ишни унинг барча й ў налишлари б ў йича ва
барча ходимларга нисбатан комплекс тарзда такомиллаштириш)
Узлуксизлик (ходимлар фаолиятини ташкил эт иш техникавий тара ққ иётга эргашиши ва
ишлаб чи қ аришнинг ў згарувчан шароитларга мос келиши лозим)
Меъёрийлик (ходимлар фаолиятини ташкил эт иш ишлари уларнинг айрим томонларини
тартибга соладиган муайян меъёрий негиз асосида амалга оширилиши керак)
Тежамлилик (камро қ сарф-харажат қ илиб, к ў про қ натижаларга эришиш)ТА
М
О
Й
И
Л
Л
А
Р

tomondan mehnat faoliyati mexanizmini shakllantirilishini taqozo etadi (2.1-
rasmga qarang).
2.-rasm. Mehnat faoliyatining asoslari
Huquqiy asoslar — ishlab chiqarish munosabatlaridagi mehnat faoliyatini
tashkil qilishga xizmat qiladigan huquqiy mezonlar (fuqarolik, ma’muriy, egalik
huquqlari, korxona ishlab chiqarish bilan bog‘liq huquqiy hujjatlar).
Xodimlar faoliyatini tashkiliy ta’minlash elementlari 2.1-chizmada keltirilgan
bo‘lib, ularning har biri alohida ahamiyatga ega.
1. Mehnat taqsimoti va kooperatsiyasi. Korxona miqyosida mehnat taqsimoti
amalga oshirilib, uning kooperatsiyasi puxta o‘ylab ko‘rilgandan keyin korxona
ichida mehnatni chuqur taqsimlash va kooperatsiyalashni amalga
oshirish – alohida uchastkalar, xodimlar o‘rtasida mehnatni taqsimlash, xodimlarni
joy-joyiga qo‘yish, ular faoliyatining o‘zaro bog‘lanishi va sinxronizatsiyasini
ta’minlash imkonini beradi.
2. Mehnat jarayonlarini tashkil etish. Mehnat faoliyatini tashkiliy jihatdan
ta’minlash mehnat jarayonlarini tashkil etish, ya’ni aniq ish turini bajarishda
qo‘llaniladigan usullarni belgilab olishni nazarda tutadi. Mehnat jarayonlarini
o‘rganib chiqish va uni amalga oshirishga qancha ish vaqti sarflanishi zarurligini
aniqlash eng yaxshi ish usullarini tanlash, ish joylarini oqilona taqsimlash imkonini
beradi.
17Меҳнат
фаолиятининг
асослари
Ҳуқуқий Маънавий-
психологик
Иқтисодий Ижтимоий

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Qadim qadimdan s harq mutafakkirlari ma’naviy
boy, jisman barkamol, komil inson masalasiga azal-azaldan alohida e’tibor
byerganlar. Komillik fazilatlaridan eng ulug`i tanning inson jismining,
barkamolligidadir dyeyiladi. Insonning matonati, diyonati, riyozati, qanoati, ilmi,
sabri, intizomi, nafsi, vijdoni, haqqoniyligi, nazari, ibrati, iffati, hayosi, idroki,
zakovati, iqtisodi, itoati, haqshunosligi, avf eta olishi, vatanni syevishi kabi ijobiy
hislatlari (A. Avloniy “Turki guliston yohud axloq” Toshkyent “O`qituvchi” 1992.
13-byet)ga faqat sog`lom jism, tani-sihatlilik orqali erishiladi dyeb qaralgan.
Mamlakatimiz jismoniy tarbiya tizimini xalqchilligi dyeganda, biz milliy
o`yinlar tarzida xalq ommasi orasida kyeng tarqalgan jismoniy mashqlar, milliy
sport turlari, ommaviy sport, olimpiadalar dasturidan o`rin olgan “katta sport”
bilan ko`p millatli ryespublikamiz xalqlarini shug`ullanish imko-niyati borligi
tushuniladi.
Ilmiyligi shundaki, jismoniy tarbiya sohasi bo`yicha ilmiy tadqiqot ishlarining
kyeng tarqalganligi va uni amaliyot bilan bog`lab olib borilayotganligi, jismoniy
tarbiya naza-riyasi va amaliyotining ilmiy fanlari hisoblangan pyedagogika,
psixbologiya, anatomiya, fiziologiya, biomyexanika, sport myetrologiyasi, sport
tibbiyoti, davolash fizkulpturasining va boshqalarga tayanganligi, ularning ilmiy
yutuqlari? xalqimiz hayotiy ehtiyojini qondirishga yo`naltirilgan. Jismoniy tarbiya
tizimi bir-biri bilan uzviy bog`liq bo`lgan pog’onalarga bo`linib, hozirgi kunda
ham tarbiya jarayonining turli dasturlarining bajarilishi shu pog’onalarda amalga
oshirilmoqda:
1) maktabgacha ta’lim (davlat va nodavlat maktabgacha tarbiya bolalar
muassasalari) pog’onasi;
2) maktab yoshidagilar jismoniy tarbiyasi (umumiy o`rta ta’lim I-IX sinflar)
pog’onasi;
3) o`rta maxsus, kasb-hunar ta’limi (akadyemik litsyeylar, kasb-hunar
kollyedjlari) pog’onasi;
4) oliy ta’lim pog’onasi;
3

I-BOB. ISHLAB CHIQARISHDA KASBIY AMALIY JISMONIY
TAYYORGARLIK
1.1 Ishlab chiqarishni tashkil etishda jismoniy tarbiyani ahamiyati.
Ishlab chiqarishni tashkil etishda - nazariya va amaliyotga asoslangan holda
korxonada ish jarayoni unsurlarini uyushtirish tartibi va tamoyillari. Mehnatni
tashkil etishe.ning iqtisodiy vazifalariga milliy iqtisodiyotda inson va moddiy
resurslardan oqilona foydalanish, mahsulot ishlab chiqarishni va uning sifatini
oshirish; sanitariyagigiyena va ruhiyfiziologik vazifalariga ishchixodimlar so-
g lig ini muhofaza etish, mehnat sharoitlarini belgilangan standart va me yorlargaʻ ʻ ʼ
mosligini ta minlash; ijtimoiy vazifalariga mehnatning mazmuni, uning
ʼ
ijodiyligini, kishilarning ma naviy kamol to-pishini rivojlantirish, ularning ijtimoiy
ʼ
muhofazasini tashkil etish; tashkiliy vazifalariga har bir ish joyini tashkil etishda
ergo-nomik talablarga muvofiklikni ta minlash kiradi
ʼ 2
.
Dastlab, amerikalik muhandis va olim F.U.Teylor (1856-1915) mehnatni
"ilmiy boshqarish" muammosini amaliy jihatdan asoslab bergan va o z
ʻ
konsepsiyasining asosiy qoidalari va tamoyillarini "Fabrikani boshqarish" (1919)
va "Korxonani ilmiy bo-shqarish asoslari" (1911) deb nomlangan asarlarida bayon
qilgan. Keyinchalik amerikalik F. K. Gilbert (1868— 1924), X. Emerson (1853-
1931), Genri Ford (1863—1947) ham mazkur mu-ammo yechimiga o z hissalarini
ʻ
qo shishgan.
ʻ
Mehnatni tashkil etish. — mehnat munosabatlarini tashkil etish hamda
mehnatning ashyoviy unsurlarini tashkil etishga ajratiladi. Bu darajalarning har biri
mehnat taqsimoti va unga mos keladigan mehnat kooperatsiyam kabi tushunchalar
bilan bog liq. Bozor iqtisodiyoti sharoitida Mehnatni tashkil etishe. quyidagi
ʻ
tamoyillar asosida amalga oshiriladi: shaxs ni kamol toptirish (har bir insonda
individual sifat ko rsatkichlari rivojlanishini ta minlash); xavfsizlik (ishchi o z ish
ʻ ʼ ʻ
joyida, sog lig iga, daromadiga, ish bilan ta minlanishiga kafolat beruvchi
ʻ ʻ ʼ
xavfsizlikka ishonch hosil qilishi); ad o lat (korxona mehnat natijalarida har bir
ishchining manfaatlari ifodalanishi). Mehnat, dastlab, ishlarning tarkibi, mazmuni,
hajmi va intensivligiga, ish vaqtidan foydalanish darajasi va asbob-uskunalar
2
Salomov R.S. “Jismoniy madaniyat nazariyasiga kirish”, o‘quv qo‘llanma T.: O‘zDJTI nashriyoti 2019 y.
6

muammolaridandir. Bu muammo qisman harakat malakasi va ko`nikmasiga,
shuningdyek jismoniy sifatlariga ham ta’luqlidir 5
.
5
Salomov R.S. “Jismoniy madaniyat nazariyasiga kirish”, o‘quv qo‘llanma T.: O‘zDJTI nashriyoti 2019 y.
30

aytib o’tilgan. Jismoniy tayyorgarlikning muhim tomonlaridan biri, suzishning
qancha hayotiy zarurligi uning amaliy ahamiyatga ega ekanligi haqida qobusnoma
ham aytilgan. M.N.Kaykovus shunday dedi: O’n yashar bo’lganimizda otam ot
utsida mashq qilish, nayza urish, zubin otish, chavgon urish, kamon otish kabi
hunarlarni o’rgatib boshladi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi : kirish, 2 bob, 4 ta reja, xulosa va
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
5

ma'lum natijalarga olib keladi, chunki u barcha ko'paytiriladigan funktsiyalar
standartida farq qiladi. Hamma ham ijodiy faoliyat bilan shug'ullana olmaydi.
Barchasi bilim darajasi, malakasi va innovatsiya qobiliyatiga bog'liq.
2.2 Tabiatning soglomlashtiruvchi kuchlari va gigiyenik omillar
Havo, quyosh nuri, suv jismoniy tarbiya jarayonida tabiatning
soglomlashtiruvchi kuchlari tarzida jismoniy tarbiyaning vositasi sifatida
foydalaniladi. Hayotiy sharoit, muhit insonni turli sharoitda moddiy nye’mat
yaratish, yashashga majbur qiladi. Bunga ko’nikish, unga tayyor bo’lish muhim
ahamiyatga ega. Shuning uchun tabiatning in’omi – havo, suv, quyosh nuri inson
ish qobiliyatini oshirish, salomatligini mustahkamlashning asosiy vositasidir.
Jismoniy tarbiya jarayoni ochiq xavoda, quyosh nuri ostida, suv va
boshqalardan foydalanib jismoiy mashqlar bajarish samara byeradi. Cho’milish,
oftobda toblanish, havoning issiq-sovugi jismoniy mashqlar bilan inson
organizmiga turlicha ta’sir ko’rsatadi. Mashgulotlar davomida bu vositalardan
tizimli foydalanishning muhim ahamiyat kasb etadi.
Ishni shunday tashkillash lozimki, jonajon Ryespublika-mizning gyeografik,
iqlimiy va ekologik holatini hisobga olib barcha viloyat va hududlarda tabiatning
soglomlashtiruvchi kuchlaridan foydalanishning ilmiy asoslangan tizimini ishlab
chiqish muammosi hal qilinishi lozim. Masalan, quyosh nuridan foydalanishda
soat 10.00 dan 12.00 gacha alohida, 16.00-17.30 gacha yoshi, jinsi va boshqa
individual xususiyatlarini hisobga olinmasdan toblansa uning ta’siri turlicha
bo’ladi. Jismoniy mashqlarning mye’yori, yo’qlamaning umumiy miqdori,
mashqning intyensivligini e’tibordan chyetda qoldirish tabiat-ni
soglomlashtiruvchi kuchlaridan foydalanishda salbiy nati-jalarga olib kyelishni
unutmasligimiz lozim.
Shugullanuvchilarga quyosh vannasi, suvda chiniqishning nazariy bilimlari va
ulardan tizimli foydalanish, havoning o’zgarishi organizmning issiq-sovuqqa,
kyeskin o’zgarishlarga tyez moslashshishi individning yoshligidan yo’lga
qo’yishni samarasi katta. Har tomonlama chiniqtirish tabiat omillarini turli
25

sharoitlar. Bunday sharoitda xodimning sog'lig'i saqlanadi, yuqori darajadagi
ishlash saqlanadi. Qabul qilinadigan shartlar. Bunday holda, ish muhitining
omillari ishchilar uchun gigiena standartlarining ruxsat etilgan darajasidan
oshmaydi. Agar biron bir o'zgarishlar yuz bersa, u holda tartibga solinadigan dam
olish vaqtida xodimning tanasi tiklanadi. Zararli sharoitlar. Mehnat jarayonining
kümülatif omillari sog'liqqa zararli yoki jiddiy ta'sir ko'rsatadi, shuningdek, mehnat
jarayonida odamning ishiga ta'sir qiladi. Xavfli sharoitlar. Ishlab chiqarish omillari
ishchilarga ta'sir ko'rsatadigan darajada hayot darajasiga yoki jarohatlarga,
jarohatlarga xavf tug'diradigan darajada ishlab chiqarish omillari. An'anaga, bular
qatoriga, masalan, atom energiyasi bilan shug'ullanadigan sanoat tashkilotlari
kiradi. Albatta, bunday sharoitda ishlash taqiqlanadi. Ammo baxtsiz hodisa bo'lsa,
bunday joylarda favqulodda choralar ko'rish kerak. Ish xavfsizligi Barcha mehnat
turlari xavfsiz bo'lishi kerak, ya'ni xodim xavfli ishlab chiqarish omillariga duch
kelmasligi kerak. Faoliyatning xavfsizligi to'g'risidagi qonunning asosiy manbalari
quyidagilar: Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to'g'risidagi xalqaro akt (1996
y.). XMT konventsiyasi. Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasi (7-modda - mehnat
va odamlarning sog'lig'ini himoya qilish). Shuningdek, u eng kam ish haqini
belgilaydi. 37-moddada xavfsiz va gigiena sharoitida ishlash huquqi belgilangan.
Bundan tashqari, majburiy mehnat taqiqlanadi. Mehnat kodeksining 219-
moddasida har bir xodimning ish joyiga, mehnat sharoitlari, ijtimoiy sug'urta
to'g'risida ishonchli ma'lumot olish huquqi belgilangan. Shuningdek, inson
salomatligi yoki hayoti uchun xavf tug'dirganda ishdan bosh tortishi mumkin. Har
bir xodim individual va jamoaviy himoya vositalari va boshqalar bilan
ta'minlanishi kerak. Mehnatning boshqa turlari Mehnat natijasi, shuningdek,
mehnat ikki turga bo'linadigan mezondir: O'tmish va tirik. Birinchi holda, bu
ob'ektlar va mehnat vositalarida amalga oshiriladi. Ikkinchi holatda, bu xodimning
ma'lum bir vaqtda sarflanadigan mehnatidir. Mahsulotsiz va samarali. Ikkinchisi
tabiiy va moddiy manfaatlarga olib keladi, birinchisi - ijtimoiy va ma'naviy foyda
keltiradi, ammo ular jamiyat uchun hech qanday foydali va ahamiyatli emas.
Reproduktiv va ijodiy ishlarni ham ta'kidlash kerak. Reproduktiv natijalar oldindan
24

mexanizatsiyalashgan va avtomatlashtirilgan texnologiyalarga zid keladi, bu esa
bir yoki boshqa kasb egalarining yakuniy maqsadga kelishilgan holda birgalikdagi
faoliyatini talab qiladi va shu sababli jamoaviy mehnat jarayonlarini tashkil
qilishni nazarda tutadi. Texnik va tashkiliy jihatdan tashqari, jamoaviy mehnat
jarayonlaridan foydalanish zarurati iqtisodiy va ijtimoiy sabablarga ko'ra ham
belgilanadi.
Shunday qilib, muayyan sharoitlarda mehnatni tashkil etishning kollektiv
shaklidan foydalanish mehnat unumdorligini oshirishga, ishlab chiqarish tannarxini
pasayishiga, bajarilgan ishlarning sifatini yaxshilashga, moddiy resurslardan
tejamli foydalanishga, uskunalardan to'liq va samarali foydalanishga, ish vaqtini va
boshqalarga olib keladi. Mehnatni tashkil etishning kollektiv shaklining ijtimoiy
afzalliklari quyidagilardan iborat: mehnatning yanada qulay shart-sharoitlarini
yaratish, mehnatning monotonligini pasaytirish, uning mazmunini, xilma-xilligini
oshirish, ishning o'zgarishini ta'minlash, ishchilarning kasbiy profilini kengaytirish
va ularning malakasini oshirish, jamoaning har bir a'zosining ishning yakuniy
natijalariga qiziqishi va javobgarligini oshirish. , o'zini o'zi boshqarish va o'zini o'zi
tashkil etishni rivojlantirish va boshqalar. Binobarin, mehnatni tashkil etishning
kollektiv shaklidan samarali foydalanishning eng muhim shartlari: uni qo'llashning
texnik, texnologik va tashkiliy shart-sharoitlarini har tomonlama hisobga olish, uni
amalga oshirish uchun har tomonlama iqtisodiy va ijtimoiy asoslash. Mehnatni
tashkil etishning kollektiv shakli quyidagi turlarga ega: qo'shilgan xizmat,
bog'lanish, guruh, brigada, uchastka, ustaxona va boshqalar, qaysi bo'linmalarning
qaysi guruhida ishlarning umumiy hajmi belgilanadi, uning ishlashi qayd qilinadi
va jami (jamoaviy) hisoblanadi. daromad. Kollektiv mehnatning eng keng
tarqalgan shakli - bu ishlab chiqarish jamoalari. Ishlab chiqarish brigadasi - bu bir
xil yoki turli kasbdagi ishchilarni birlashtiradigan, umumiy ishlab chiqarish
vazifalarini birgalikda bajaradigan va mehnat natijalari uchun jamoaviy javobgar
bo'lgan asosiy mehnat jamoasi. Brigadalar ishlab chiqarishni boshqarish tizimidagi
bo'g'inlardir, ular ishning asosiy miqdoriy va sifat ko'rsatkichlarini rejalashtiradilar,
mahsulot (ish) ishlab chiqarish uchun mehnat xarajatlari me'yorlarini belgilaydilar,
21

II-BOB. MEHNATNI TASHKIL ETISH SHAKLLARI TUSHUNCHASI,
ULARNING TURLARI VA SHARTLARI, SAMARALI QO'LLANILISHI
2.1 Mehnat taqsimotining funktsional shakli
Mehnat faoliyat i dega n da insonni biror m e hnat turi bilan band bo‘l i sh i
tu shiniladi . Mehnat faoliyati insonning hal qilinadigan vazifalar va bajariladigan
ishlari yig‘indisidan tashkil topadi.
Mehnat faoliyatining mohiyatini umumlashgan, hamda konkret shaklda olib
qaraladigan bo‘lsa, bir-biri bilan bog‘liq ikki muhim vazifani hal qilishning
ob’ektiv zarurati bilan belgilanadi. Bu vazifalardan biri — insonlarning moddiy
mehnat elementlari bilan o‘zaro harakatga kirishuvini aniklashdan iborat bo‘lsa,
ikkinchisi — birgalikda yoki o‘zaro bog‘langai faoliyat qatnashchilari o‘rtasida
munosabatlari shakllanishidan iboratdir. Xuddi mana shu narsa mehnat faoliyatini
tashkil etish predmeti hisoblanadi. Buning mohiyati mehnat faoliyatini tashkil etish
vazifasiga (keng ma’noda olganda) mehnat sub’ektini (ayrim xodim yoki mehnat
jamoasi) aniqlash, uni zarur mehnat predmetlari va vositalari bilan ta’minlash,
qulay mehnat sharoitlarini yaratib berish, mehnat (ishlarini bajarish) jarayonlarini
tashkil etish, mehnatga haq to‘lash kabi masalalarini o‘rganish bilan bog‘liqdir.
«Tashkil etish» tushunchasi frantsuzcha organisation, lotincha
organizo -«tartibga keltiraman» so‘zidan kelib chiqqan. Mazkur tushuncha yaxlit
bir butunlik ichida o‘zaro aloqalarning yuzaga kelishi hamda takomillashishiga
olib keladigan jarayon yoki harakatlar jamlamasini anglatadi. Tashkil etish
deganda birgalikda amalga oshiruvchi muayyan qoida va tamoyillar asosida, biror
aniq maqsad sari harakat qiluvchi kishilarning birlashgan faoliyati tushuniladi.
Shunga ko‘ra , funktsional nuqtai nazardan, tashkil etish ichki tartiblarni o‘rnatish
va takomillashtirish jarayoni demakdir . Binobarin, mehnatni tashkil etish atamasi
kishilar faoliyatini tartibga solish va muayyan tizimga keltirish ni anglatadi . Biroq,
bunday ta’rif haddan tashqari umumiy bo‘lganligi uchun uni mukammal deb
bo‘lmaydi.
«Mehnatni tashkil qilish» tushunchasining paydo bo‘lish tarixiga
to‘xtal gandi , albatta, ushbu masalaning asoschisi sifatida F. Teylorning (1856-
14

Qishloq xo’jalik mexanizatorlaningi jsmoniy tayyorgarligi - Qishloq
mexanizatorlarining mehnat kam harakatli va turli ob-havo sharoitlarida o’tadi ish
paytida gavda holati bir xil va uzoq muddatli statik kuchlanishlar bilan bog’liq
bo’ladi, qishloq xo’jalik texnikasini boshqarish murakkab harakat malakalarini
talab qiladi.
Mehnat faoliyatining o’ziga xos tomonlari yuqorida aytilgan xususiyatlarni
hisobga olib, mexanizatorlarning amaliy jismoniy tayyorgarligi quyidagi
vazifalarni hal qilish kerak.
1. Kuch-quvvatni, ayniqsa elka va gavda muskullarini rivojlantirish.
2. Statik chidamlilik va reaktsiya tezligini rivojlantirish.
3.Harjatlarni muvofiqlashtirishning ko’z bilan chamalashni va dala
sharoitlarida tezlik bilan mo’ljal ola bilash kobliyatini takomillashtirish.
4.Turli xil tabbiy to’siqlardan o’ta olish mahoratini berish.
5.Noqulay meteorologik ta’sirlarga organizm ko’nikishini
adaptatsiyasini oshirish.
Maxsus gimnastika mashqlari, arqon, yog’ochga tirmashib chiqish, to’simga
tortishish, tosh ko’tarish mashqlari, klatsik va erkin kurash, yugurish, sakrash,
uloqtirish, suzish, qayiq xaydash, otda yurish, velosiped xaydash, futbol va
basketbol sport o’yinlari yuqorida qo’yilgan vazifalarni hal etishga asosiy vazifa
bo’lib xizmat qiladilar. Organizmni chiniqtirish uchun mashg’ulotlarni asosan
ochiq havoda o’tkazish kerak.
Amaliy tayyorgarlik hunar kasb bilim yurtlarida qishloq xo’jaligi o’rta va oliy
o’quv yurtlarida jismoniy madaniyat jamoasida tashkil qilinadigan sport
to’garaklarida maxsus dasturlar bo’yicha. Shuningdek, rejalashtirilgan turli
tadbirlar vositasida amalga oshiriladi. Kompleks dars, iktisoslashtirilgan
mashg’ulot, musobaqalar, guruh bo’lib bajariladigan va amaliy elementlarni o’z
ichiga olgan ertalabki badantarbiya mashg’ulotlarini eng ma’qullangan shakllangan
formalari hisoblanadi. Guruh bo’lib bzjariladigan badantarbiyalar bajariladigan
davrdabahor yoz, ko’zda ayniqsa qulaydir.
9

o’tkazilsa, ular albatta samarasiz bo’ladi. Mana shuning uchun maktablardagi
jismoniy tarbiya dasturlariga gigiyenaga oid bilimlar mazmunini ifodalovchi
nazariy ma’lumotlar uchun mavzular tavsiya qilingan. Ular jismoniy tarbiya
jarayonidan tashqaridagi insonning hayotiy faoliyatini tashkillovchi va jismoniy
tarbiya jarayoni tarkibidagi vositalardir.
Jismoniy mashqlar, basharti ular jismoniy tarbiyaning konuniyatlari
nyegizida qo’llanilmaydigan bo’lsa, salbiy natija byerishi, zarar kyeltirish mumkin.
Pyedagog konkryet sharoitlarda jismoniy mashqlarning ta’sirini bilishi va xisobga
olishi, bunda odamning organizmi yaxlit bir narsa ekanligi va har kanday harakat
uning kupgina organ va tizimlarining faoliyatiga ta’sir kilish xamda unga yaxlit
bir ta’sir utkazishini kuzda tutish kyerak.
Har xil jismoniy mashqlarning samarasi turli xil yoki turli xildagi jismoniy
mashqlar bir xil tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishi amaliyotda isbotlangan. Dyemak, bu
jismoniy mashqlar doimiy bir xil ta’sir xususiyatiga ega emasligining isbotidir.
Tarbiya jarayonida jismoniy mashqlarning samarali ta’sirini byelgilay
oladigan omillarni bilish pyedagogik jarayonni boshqarishni osonlashtiradi. Bu
omillar quydagicha guruhlanadi:
1. O’qituvchi va o’quvchilarning shaxsiy tavsifi omili. Ta’lim jarayoni ikki
tomonlama – o’quvchilar o’qiydi, o’qituvchi o’qitadi. Shuning uchun jismoniy
mashqlarning ta’siri kyeng darajada kim o’qitayotganligiga va kimlarni
o’qiyotganligiga, axloqiy sifatlariga va iqtidori (intyellyekti)ga, jismoniy
rivojlanganligiga va tayyorgarligi darajasiga, shuningdyek, birlamchi bajara olish
malakasi, qiziqishi, harakat faolligi hamda boshqalarga bogliq.
2. Ilmiy omillar – jismoniy tarbiyaning qonuniyatlarini tomonidan anglanishi
mye’yorini haraktyerlaydi. Jismoniy mashqlarning pyedagogik, psixologik,
fiziologik xususiyatlari qanchalik chuqur ishlab chiqilgan bo’lsa, pyedagogik
vazifalarni hal qilish uchun ulardan shunchalik samarali foydalanish mumkin.
3. Myetodik omillar – jismoniy mashqlardan foydalanishda amal qilinadigan
juda kyeng qamrovdagi talablar guruhini umumlashtiradi.
27

jismo-niy mashqlarning mazmunini vujudga kyeltiradi, ularning ta’siridan harakat
faoliyati uchun qobiliyat rivojlanadi. SHuningdyek mashq mazmuniga uning
bo`laklarini to`plami, masalan, uzunlikka sakrashda tanaga tyezlik byerish,
dyepsinish havoda uchish, yerga tushish zvyenolari hamda mashqni bajarishda hal
qilinadigan vazifalar, shuningdyek mashqni bajarishdan organizmda sodir
bo`ladigan funktsional o`zgarishlar haqidagi nazariy bilim va amaliy harakat
malakalari kiradi. Bu elyemyentlarning barchasi jismoniy mashqning umumiy
mazmu-nini vujudga kyeltiradi. Jismoniy mashqning shakli ularning ichki va
tashqi strukturasini muvofiqligida ko`rinadi. Mashqning ichki strukturasiga shu
faoliyatni bajarishda ishtirok etadigan skyelyet muskullari, ularning qisqarishi,
cho`zi-lishi, buralishi va h.k., biomyexanik, bioximik bog`lanishlari – enyergiya
sarflanishi, yurak-tomir, nafas olish, nyerv boshqaruvi va boshqa organalardagi
jarayonlar, ularning o`zaro bog`liqligining, o`z ichiga oladi. Biologik, myexanik,
psixologik va boshqa jarayonlarning mashq bajarishda birini biri bilan aloqasi,
o`zaro kyelishilganligi yugurish mashqlarida boshqacha bo`lsa, shtanga ko`tarishda
boshqacha, yaoni ichki struktura turlicha bo`ladi.
Mashqning tashqi shakli, tashqi strukturasi esa o`sha mashqning tashqi
ko`rinishi, harakatni bajarish paytiga kyetgan vaqt yoki kuch sarflash myeoyori va
harakat intyensivligini ko`rinishi bilan haraktyerlanadi.
Jismoniy mashqlar shakli va mazmuni o`zaro bog`liq bo`lib, bir-birini taqazo
etadi. Mazmunning o`zgarishi shaklni o`zgarishiga olib kyeladi.
Mazmun shaklga nisbatan asosiy rolni o`ynaydi. Masalan, har-xil masofada
tyezlik sifatining namoyon bo`lishi yugurish tyexnikasining ham turlicha
bo`lishiga sababchi bo`ladi (qadamning kattaligi, chastotasi, tananing holati va
h.k.). Shakl mazmunga ta’sir ko`rsatadi. Aniq ma’lum bir harakat uchun namoyon
bo`layotgan jismoniy sifatlar shu jismoniy mashqni bajarishdagi malakaga ta’sir
qiladi. Shuning uchun suzuvchi kuchi bilan gimnastikachi kuchi, shtangachi kuchi
biri-biridan farqlanadi. Jismoniy mashqni shakli va mazmunining ratsional
muvofiqligiga erishish jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotining asosiy
29

Ushbu ba h olash mezonlari kafedra yi g‘ ilishida mu x okama q ilinib
ma ’ q ullangan . B - a №_ «__» _______ 20__ yil
Kafedra mudiri: ________________________________
38

yana bir printsipi - bir necha smenada uzluksiz ishlash printsipi tufayli
ta'minlanadi. Xalq xo'jaligida har xil turdagi brigadalar ishlab chiqilgan va
ishlamoqda, ular uchta guruh tasnifi belgilari bilan ajralib turadi: tashkiliy,
texnologik va iqtisodiy
Ushbu shakl bilan xodimlar ishlab chiqarish jarayonida yoki amalga
oshirilayotgan faoliyatdagi roli bo'yicha bir-biridan farq qiluvchi bir hil guruhlarga
bo'linadi deb taxmin qilinadi. Eng ko'p funktsional xodimlar guruhiga ishchilar
kiradi: yordamchi va asosiy. Agar birinchisi ishlab chiqarishning asosiy
funktsiyalari bilan shug'ullanadigan bo'lsa va ikkinchi guruh ushbu
funktsiyalarning bajarilishini ta'minlaydi (ta'mirlash, sozlash, boshqarish). Boshqa
toifalar xodimlar bajaradigan funktsiyalarga ko'ra ajralib turadi. Bularga
mutaxassislar, menejerlar, xodimlar, texnik ijrochilar, xizmat ko'rsatuvchi kichik
xodimlar, shogirdlar va boshqalar kiradi. Agar korxonada funktsional mehnat
taqsimoti mavjud bo'lsa, biz xodimlarning barcha toifalari samarali ishlatilgan deb
ayta olamiz. Faoliyatning ushbu turi bilan marketing, menejment, loyihalash,
kadrlarni boshqarish, tovarlarni ishlab chiqarish va boshqalar funktsiyalarini aniq
ajratish uchun asos bo'lib ishchilar, muhandislar va texnik xodimlar va
ishlaydiganlarning ixtisoslashishi hisobiga samaradorlik oshishi kutilmoqda.
Texnologik mehnat taqsimoti Mehnatni texnologik taqsimlash bilan ishchilarni
bosqichlar va bosqichlar, ish turlari va boshqalar, shuningdek ishlab chiqarish
operatsiyalari bo'yicha ajratish ko'zda tutilgan. Bu ishlab chiqarish texnologiyasiga
va ishning o'ziga xos xususiyatlariga bog'liq. Mehnatning bunday taqsimlanishi
mehnat tarkibining darajasiga ta'sir qiladi. Va agar tor ixtisoslik monotonlikka
moyil bo'lsa, unda keng doirada ish yomon bajarilish ehtimoli yuqori. Shuning
uchun tashkilotchini oldida mas'uliyatli vazifa turibdi: texnologik asosda mehnat
faoliyatini taqsimlashning maqbul darajasini topish. Ushbu shakl uchta navga ega:
mavzu, bosqichma-bosqich va tezkor mehnat taqsimoti.
Ish sharoitlari Mehnat sharoitlari deganda inson faoliyati amalga oshiriladigan
mehnat muhiti va mehnat jarayonining omillari majmui tushuniladi. Mehnat
sharoitlari turlari gigienik mezonlar asosida to'rt sinfga bo'linadi: Optimal
23

5) armiya pog’onasi;
6) oliy ta’lim va armiyadan so`ngi havasmandlik asosidagi jismoniy tarbiya
pog’onasi;
Jismoniy tarbiya tizimi o`zida quydagi asosiy elyemyentlarni
birlashtiradi:
1) jismoniy tarbiyaning maqsadi, vazifalari va printsiplarining maqsadga
muvofiqligi;
2) jismoniy tarbiya tizimida qo`llaniladigan vositalar – gimnastika, o`yinlar,
sport, turizm va boshqalar tipidagi jismoniy mashqlar;
3) turli shakldagi pyedagogik jarayon mobaynida qo`llaniladigan usuliyat
(ta’lim jarayoni, usuliyatlari, sport tryenirovkasi va mustaqil mashg`ulotlarida
foydalaniladigan)lar;
4) jismoniy tarbiya maqsadida kishilarni uyushtirish shakllari;
5) jismoniy tarbiya mazmuni va natijalarida ifodalangan jamiyat va davlat
talablari (normalar va dasturlar).
Jismoniy tarbiya tizimining tahlili masalalariga oid nazariy matyerial rus
olimlari A.D. Novikov, L.P. Matvyeyev, G.D. Harabugi va qator boshqa
mualliflarning darsliklarida to`la yoritilgan 1
.
Kurs ishining maqsadi: Ishlab chiqarishni tashkil etishda jismoniy
tarbiyaning ahamiyati .
Kurs ishining vazifalari:
 Ishlab chiqarishni tashkil etishda jismoniy tarbiyani ahamiyat
 Ishlab chiqarishni tashkil etish shakllari tushunchasi, ularning turlari va
shartlari, samarali qo'llanilishi
Kurs ishining ob’ekti: - Mehnatni ratsional tashkil etishda jismoniy
tarbiyaning ahamiyati .
Kurs ishining predmeti: - Mehnatni ratsional tashkil etishda jismoniy
tarbiyaning ahamiyati va vositalari.
Kurs ishining ilmiy ahamiyati: Yoshlarni kuchli, quvvatli qilib jismoniy
fazilatlarni rivojlantirib o’q yoy otishga, suzishga o’rganish haqida xodislarda ham
1
Salomov R.S. “Jismoniy madaniyat nazariyasiga kirish”, o‘quv qo‘llanma T.: O‘zDJTI nashriyoti 2019 y.
4

xodimlar bilan ishlash sohasida vaziyatga moslashuvchanlik zarur, ya’ni kasbiy
tuzilma ishlab chiqarishning texnikaviy negizi o‘zgarib borishiga muvofiq ravishda
o‘zgaruvchan bo‘lishi lozim.
8. Mehnatni rag‘batlantirish. Mehnatni moddiy va ma’naviy rag‘batlantirish
tizimini yaratish ish haqi, lavozim maoshi turlari va tizimlaridan foydalanish,
mukofotlash tizimlarini ishlab chiqish kabilarni nazarda tutadi. Mehnatni
rag‘batlantirishni tashkil etish mehnat faoliyatida yuksak ko‘rsatkichlarga erishish
maqsadida ish vaqtidan oqilona foydalanish, ilg‘or ish usullarini o‘zlashtirish, ish
joylarini yaxshiroq tashkil etish, ishda zaruriy aniqlik va uyushqoqlikni
ta’minlashga qaratilishi lozim.
9. Ijtimoiy-mehnat munosabatlari. Hozirgi vaqtda «ijtimoiy-mehnat
munosabatlari» atamasi ilmiy iste’molga kirib qoldi va faol ravishda ishlatilmoqda.
U nomlayotgan realliklarni tarkibiy element sifatida xodimlarning mehnat
faoliyatini tashkiliy jihatdan ta’minlashga kiritish o‘rinlidir.
10. Mehnat intizomi. Korxona xodimlarining umumiy mehnat natijalari har
bir xodimning shaxsiy mehnat natijalariga bog‘liqdir. Shu sababli ularning
birgalikda faoliyat olib borishlari uchun muayyan tartibni saqlab borish, ishning
boshlanishi va tugallanishi, tanaffuslar va hokazolarga rioya etish lozim. Bundan
tashqari esa mehnat intizomini saqlab borishning aniq mexanizmi ham zarur.
Mehnatni tashkil etish mehnat taqsimoti va kooperatsiyasiga asoslanadi.
Korxonadagi hamkorlik mehnat taqsimotining tabiati va chuqurligiga bog'liq.
Shaxsiy ishchilar o'rtasidagi hamkorlik ikki yo'l bilan amalga oshiriladi: ishlab
chiqarish faoliyati cheklangan shaxsiy mustaqil ishchilarning o'zaro hamkorligi
sifatida (mehnatni tashkil etishning individual shakli), shuningdek, jamoaviy ish
joyiga ega bo'lgan va umumiy ishlab chiqarish vazifasini bajaradigan, ishlov
beriladigan mehnat ob'ektining umumiyligi bilan bog'liq bo'lgan ishchilar
guruhining hamkorligi sifatida. tez-tez va birlashtirilgan mehnat vositalari bilan,
butun jamoaning kelishilgan harakatlaridan foydalangan holda va mehnat natijalari
uchun umumiy javobgarlikni (mehnatni tashkil etishning kollektiv shakli).
Shunday qilib, mehnat jarayonini tashkil qilish uning shakllaridan biri shaklida
19

harakat qilishi mumkin: individual yoki jamoaviy. Mehnatni tashkil etishning
ushbu turlari jihozlarning tarkibi, ishlarning tarkibi (yoki bajarilgan funktsiyalar
soni), ijrochilar tarkibi, mehnatga haq to'lanadigan ko'rsatkichlar va boshqa
ko'rsatkichlar bilan tavsiflanadi. Iqtisodiy amaliyotda mehnat jarayonlarining yangi
tashkiliy shakllari doimiy ravishda paydo bo'lib, ishlab chiqarish talablariga javob
bermaydigan eskirgan shakllar yo'qolib bormoqda.
Shu sababli, ish vaqtlari va mehnatdan oqilona foydalanishni ta'minlaydigan
va korxonaning samarali ishlashi uchun shart-sharoitlar yaratadigan ularni qo'llash
uchun mehnat jarayonlarining tashkiliy shakllarini rivojlantirishning asosiy
yo'nalishlarini doimiy ravishda tahlil qilish va aniqlash kerak. Ishchilarni
guruhlarga birlashtirish zarurati muayyan mehnat turlarini, individual ishlarni
bajarishning texnik, texnologik va tashkiliy xususiyatlari bilan oldindan belgilab
qo'yilgan. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat: jihozlarni, uskunalarni talab
qiladigan uskunalarga xizmat ko'rsatish va ulardan foydalanish turli ijrochilarning
kelishilgan qo'shma harakatlari; Ijrochilarning birgalikdagi sa'y-harakatlarini talab
qiladigan katta jismoniy yoki ruhiy stressning mavjudligi (katta qismlarni,
mashinalar va qurilmalarni yig'ish, qayta ishlash va o'rnatish va boshqalar); Katta
ishlab chiqarish vazifalarini bajarish zaruriyati, ularni alohida ijrochilar o'rtasida
alohida elementlarga ajratish mumkin emas yoki qiyin (ta'mirlash ishlari);
Mehnatni tashkil etishning individual shakli asbob-uskunalar va ijrochilarning sust
ishlashiga olib keladigan ishlarni bajarish (mashina avtomatik ishlarining katta
qismi bilan ishlash, ishlab chiqarish topshirig'iga kiritilgan har xil murakkablikdagi
ishlar); Bir vaqtning o'zida bir nechta ijrochilarning ishtiroki bilan ishni bajarish
uchun zarur bo'lgan vaqtni qisqartirish zarurati; Ishchilar uchun doimiy ish
joyining yo'qligi va individual ishchilarning majburiyatlarini aniq belgilash
qobiliyati (yuklash va tushirish, transport ishlari);
Vazifani alohida ijrochi bajara olmasa va bir guruh ishchilarning (qazib olish
sanoatida) birgalikdagi harakatlarini talab qiladigan bir xil texnologik ishlarni
bajarish. Ilmiy-texnik taraqqiyot sharoitida individual mehnat jarayonlariga
yo'naltirilgan mehnatni tashkil etish shakllari ko'pincha zamonaviy yuqori
20

Lashkar tuzishda soxibkiron Amir Temur bobomiz ham o’z tadbiriga ega
bo’lib uch qoidaga amal qilgan. Birinchidin-yigitning kuch quvvatiga, ikkinchidan
- qilichni o’ynata olishga, uchinchidan-aql zakovatiga, kamolatiga e’tibor qilgan.
Shu uch fazilat jamuljam bo’lsa navkarlik xizmatiga olingan. Necha kam kuch-
quvvatli yigit har qanday qiyinchilik, azobu-uqubatlarga chidamli bo’ladi. qilich
o’ynata oladigan kishi raqibini mag’lub eta oladi. Oqil navkar har joyda aql-
idirokni ishga solib mashg’ulotni bartaraf etmog’i mumkin. Bu qoidalarga amal
qilgan Amir Temur harbiy yurishlarida qanday muvaffaqiyatlarga erishgani bizga
ma’lum. Nosog’lom odam nima kilaoladi? Barcha zamonlarda ham kuch-quvvatga
Amir Temur hayotida extiyoj katta bo’lgan zero u salomatlik sog’lomlik kuch
quvvat qadri o’rni kuch quvvatga bergan ahamiyati haqida timsolidir. Sog’lom
odam kuchli bo’ladi hamda yaxshi ishlar qila oladi. Chunki u yashagan davrda har
qanday tadbir bilan kuch-quvvatning ham o’z o’rni bo’lgan. Undan tashqari yaxshi
o’gitlar ham qoldirgan. «Askari quvvatli mamlakat boy bo’lur, boy mamlakatning
askari quvvatli bo’lur». O’gitning nechog’lik hayotiy ekanligi bugun zarurdir.
Yoshlarni jismoniy barkamolikka zrishtirish va bunday ishni yurt, Vatan
uchun nechog’lik zaruryati jismoniy barkamollik harbiy ilmlarni o’zlashtirishga,
o’rganishga nechog’lik muxim ekanligi Buyuk Turon zaminida yashab o’tgan
barcha donishmandlarni diqqat markazida bo’lgan. Jumladan Farobiy, Ibn Sino,
Yusuf Xos Xojib, Navoiy, Oybekning romanida chavgon o’yini orqali bulajak
harbiy rahbariyatlarni aniqlash mumkinlgi to’g’risida aytilgan.
Shuni ham takidlash lozimki xalq ogzaki ijodi, ertaklar, dostonlarda yoshlarni
baquvvat, jasur, o’z yurtini, elini, himoya qilishga tayyorlashni ko’p tomonlari
yaxshi ifodalanib bu borada xalqimizning orzu niyatlari batavsil bayon qilingan.
Bularga Alpomish, Rustamxon, Go’ro’g’li, Muqbil toshotar va boshqalar misol
bo’la oladi.
XIX asrlarga kelib bizga yoshlarni harbiy jismoniy tayyorgarlik,
haqidagi bilim tajribalarni Evropa xalqlari davlatlari bilan bog’lanib ketdi. Bu
jarayon albatta ham salbiy ham ijobiy tomonlari bor. Salbiy tomoni biz bu borada
ota-bobolarimiz qoldirgan boy merosdan uzoqlashdik ijobiy tomoni biz yoshlarni
12

murakkabligiga qarab inson imkoniyatlari hamda kasbiy tayyorgarligiga binoan
tashkil etishni talab qiladi. Mehnat sharo-itlarini tashkil etish — dam olish va
mehnat rejimi, ishlab chiqarish madaniyatini oshirish kabi tadbirlar bilan aloqador.
Mehnatni tashkil etishe. tizimida kadrlarni kasb talablarga asosan tanlash, shaxsiy
sifatlarini inobatga olish, kadrlarni tay-yorlash, joy-joyiga qo yish, malakasiniʻ
oshirish kabi masalalar hal etiladi.
Ayniqsa, mehnatning ijtimoiyiqtisodiy rag batlari, xodimlarning jamoa
ʻ
boshqaruvida ishtirok etishini ta minlash muhim ahamiyatga ega; ish o rnini
ʼ ʻ
jihozlash — barcha asosiy va yordamchi texnologiya uskunalari, moslamalar,
asboblar, ish mebellari va maxsus qurilmalarni optimal joylashtirishga alohida
e tibor beriladi.
ʼ
Mehnatni tashkil etishe.ning muhim yo nalishi — intizomdir. Kishilarning
ʻ
qo yilgan maqsadga erishish yo lidagi mehnati, harakati va intilishlarining
ʻ ʻ
birlashuvi, ish joyiga o z vaqtida kelishi va ketishi bilan birga belgilangan
ʻ
texnologiyaga rioya qilishi, mahsulot sifatini, ishlab chiqarishdagi mehnat rejimini
ta minlash, mehnat unumdorligini oshirishga intilish institutizom talablariga kiradi.
ʼ
Mehnat institutizomi yuzlab va minglab xodimlarni umumiy reja asosida
ishlaydigan va umumiy maqsadga intiladigan yagona jamoaga birlashtiradi.
Mehnatni tashkil etishe.ning eng ilg or usullarini qo llash va mehnatni to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ
tashkil etish, bozor iqtisodiyoti sharoitlarida raqobatda yengib chiqishning asosiy
omillaridan biri hisoblanadi, korxonlarda ishlab chiqarish samaradorligini
oshirishga yo l ochadi.
ʻ
Metalurgiya, mashinasozlik, g’isht zavodlari va boshqa korxonalardagi issiq
sexlaridagi mehnati jarayonlari ko’pincha katta jismoniy yuklama hamda
ishlovchilarning organizmiga yuksak harorat ta’siri bilan bog’liq bo’ladi.Po’lat
quyuvchilar smena davomida ish vaqtining 46 foizgacha bo’lgan vaqtini og’ir
jismoniy mehnat va intensiv issiqlik nurlanishi bilan bog’liq bo’lgan
operatsiyalarga sarf etadilar. Asosiy og’irlik, yulanish ularning yurak, qon-tomir,
muskul sistemalariga va haroratni mo’tadillashga xizmat qiluvchi a’zolarga
tushadi. Prokat sexlarida issiq prokat tsanoklari oldidagi havoning harorati yoz
7

Jismoniy mashqni o’qitish davomida yoki boshqa pyedagogik vazifani hal
qilish uchun qo’llanayotgan usuliyat (jismoniy qabiliyatni ochsin, o’zlashtirishni
osonlashtirsin) masalan, jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirishda quyidagilar
hisobga olinadi, birinchidan jismoniy mashqdan kutilayotgan samara, ya’ni bu
mashq bilan qanday vazifalar (bilim byerish, tarbiyalash, yoki soglomlashtirish)ni
hal qilish; ikkinchidan, jismoniy mashqni tuzilishi, statik yoki dinamik mashqmi,
tsiklik, atsiklik harakatmi yoki boshqasimi; uchinchidan, mumkin bo’lgan
takrorlash usuliyatlari (bo’laklarga ajratib yoki mashqni to’la bajarish bilan
o’rgatish maqsadga muvofiqmi, takrorlashlar oraligida faol dam olishni qo’llash
kyerakmi yoki passiv dam olishni ta’minlay oladimi va hokazolar). Jismoniy
mashqlarning bunday haraktyeristikasi qo’yilgan pyedagogik vazifalarni hal qilish
uchun jismoniy tarbiya vositalari va myetodlarini tanlash imkonini byeradi.
Jismoniy mashqlarning samarasi optimal yo’qlamani byelgilay olish
orqaligina bo’lishi mumkin. Faoliyatda yo’qlamaning davomiyligi hamda uning
intyensivligi, takrorlash chastotasi (intyerval va dam), takrorlashlar oraligidagi
dam olishning haraktyeriga bogliq. Yuklamani boshqarishda yuqorida
ko’rsatilayotgan hollarning o’zaro munosabati hisobiga olinishi shart. Masalan,
mashqning bajarilish davomiyligining ortishi uning intyensivligining pasayishiga
olib kyelishi qonuniyati bilan byelgilangan.
Jismoniy mashqning natijasi uning ijro usuliga bogliq. Masalan, arqonga uch
usul bilan tirmashib chiqish erkin usul bilan tirmashib chiqishdan samaraliroqdir,
chunki uch usul qo’llanganda balandroqqa chiqish imkoni bo’ladi.
Jismoniy mashq bajargandan so’ng organizmda maxsus funktsional o’zgarish
vujudga kyeladi va u ma’lum vaqtgacha organizmda iz qoldiradi, saqlanib turadi.
Vujudga kyelgan o’zgarish fonida kyeyingi mashqning ta’sir samarasi yanada
boshqacharoq bo’lishi mumkin. Dastlabki va so’ngi mashqda mashgu-lot
samaradorligi ortishi yoki pasayishi mumkin.
Jismoniy mashqlarning mazmuni va shakli. Barcha xodisa va jarayonlarga
o`xshash jismoniy mashqlar o`zining mazmuni va shakliga ega. Jismoniy mashqni
bajarishda sodir bo`ladigan myexanik, biologik, psixologik jarayonlarning to`plami
28

Mehnatni ratsional tashkil etishda jismoniy tarbiyaning ahamiyati

Купить