Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari psixologiyasi - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	404.0KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	18 Avgust 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Behruz Temirov

Ro'yxatga olish sanasi 11 May 2023

29 Sotish

Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari psixologiyasi

Sotib olish

Mundarija
Kirish
I.BOB. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining intelekt muammosini
psixolog olimlar tomonidan o'rganilishi va psixologik xususiyati
1.1. Ishtimoiy intelekt muammosini psixolog olimlar tomonidan o'rganilishi
1.2 Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining shaxs sifatida Ijtimoiylashuvi
Birinchi bob bо‘yicha xulosalar
II.BOB. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining Ijtimoiylashuvi
intelekt xususiyatilarini eksprimental o'rganish
2.1. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarini diagnostik o'rganish
2.2. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining Ijtimoiylashtirish bo'yicha olib
borilgan ishlar tahlili
Umumiy xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati

1

K I R I SH
Mavzuning dolzarbligi. Respublikamizda mustaqillik yillarida inson shaxsiga
nisbatan bо‘lgan munosabat keskin о‘zgardi. Jamiyatning a’zosi bо‘lgan har bir shaxs
taqdiriga alohida e’tibor qaratila boshlandi. Ayniqsa, muayyan sabablarga kо‘ra, о‘z
ota-onasidan, yaqin kishilari mehridan mahrum bо‘lgan yetim va qarovsiz bolalarga
ta’lim-tarbiya berish, alohida ijtimoiy himoyaga olish ishlarining samarali yo’lga
qо‘yilgani bu borada ulkan ishlar amalga oshirilayotganligining belgisidir. Xususan bu
masala ijtimoiy psixologiya fanlarining dolzarb muammolaridan biriga aylanib
borayotganligi ham shubhasizdir. Zotan, kelajagi buyuk davlatni bunyodga keltirish
uchun har qanday davlatning asosiy bо‘g‘ini bо‘lmish oilalarning mustahkamligi, uning
jamiyat oldidagi asosiy funksiyalaridan biri bо‘lmish tarbiyaviy vazifasini tо‘la-tо‘kis
bajarishga, unda voyaga yetayotgan bolalarning tо‘liq oilalarda, ota-ona mehriga qonib,
jamiyatning yetuk fuqarosi sifatida shakllanib ulg‘ayishiga sharoit yaratish davlatning
ustovor vazifalaridan biri sifatida belgilangan. Buning uchun eng avvalo, mehribonlik
uylarida tarbiyalanuvchilar sonini keskin kamaytirish, ularda mehribonlik uylarida
emas, balki о‘z ota-onalari quchog‘ida, yaqinlari atrofida ulg‘ayishini ta’minlash
mustaqil Respublikamizning istiqbolini belgilovchi asosiy omillardan biri hisoblanadi.
Keyingi yillarda butun dunyo miqyosida, shu jumladan respublikamizda ham
yetim va qarovsiz bolalar miqdori garchand keskin darajada yuqori kо‘rsatgichga ega
bо‘lmasada, ularning soni sezilarli oshib bormoqda. Shu bois bir qator chet el,
hamdо‘stlik mamlakatlari hamda О‘zbekiston olimlari tomonidan ushbu muammoning
ijobiy yechimini topish maqsadida imiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Xususan,
Andresyan A.P., Vinogradova A.A., Kim R.P.,Lobanov A.A., Semenova V.YE.,
Tursunov S., O.Ochilov, Haydarov I.O. kabi tadqiqotchilar ishlarida yetim va qarovsiz
bolalar bilan ishlash,bu holatlar yuz berishining yetakchi omillarini va ularning о‘ziga
xos xususiyatlarini о‘rganish, ularni oilaviy hayotga tayyorlash hamda jamiyatning
tо‘laqonli a’zosi sifatida tarbiyalash kabi qator masalalar ilmiy jihatdan tadqiq etilgan.

2

I.BOB. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida shaxslararo
munosabatlarning psixologik jihatlarini о‘rganishning ilmiy-nazariy asoslari
1.1 Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarni
о‘rganish pedagogik-psixologik muammo sifatida
Bugungi kunda butun dunyo miqyosida о‘z ota-onalari mehridan mahrum
bо‘lgan bolalar soni yetti yuz mingdan ortib ketgan. Bu о‘z navbatida yetim va
qarovsiz bolalar muammosi jamiyatda о‘ta dolzarb muammolardan biriga aylanib
borayotganligini kо‘rsatadi.
Bolalar uylarida tarbiyalanayotgan bolalarning shaxs, individual-psixologik
va ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini о‘rganishga bag‘ishlangan bir qator
tadqiqotlar sobiq ittifoqda 50-60 yillarda amalga oshirilgan. Bundan keyingi
yillarda bu muammoni о‘rganishga bо‘lgan e’tibor biroz susayganligi kuzatiladi.
Shu tufayli Respublikamizda kо‘p yillar mobaynida mehribonlik uylarida
tarbiyalanuvchi bolalar va о‘smirlarning psixologik xususiyatlarini ilmiy tahlil
qilish ishlari olib borilmadi. Ammo mustaqillik yillarida mehribonlik uylari
tarbiyalanuvchilariga nisbatan yangicha munosabat uyg‘ondi. Respublikamiz
hukumati tomonidan mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarini moddiy, ijtimoiy
tomondan qо‘llab-quvvatlash borasida juda kо‘plab qarorlar va amaliy tadbirlar
ishlab chiqildi. Bu о‘z navbatida mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilari shaxsining
ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini ilmiy jihatdan о‘rganishga keng yо‘l ochib
berdi. Yetimlik ilohiy bir qismat shuning uchun ham inson peshonasida yozilganini
kо‘rishi taqdiri azaldir. Darhaqiqat, taqdir qismatidan qochib qutilib bо‘lmaydi.
Ana shunday qismat norasida gо‘dakni “Mehribonlik uyi”ga yetaklab keladi.
Mehribonlik uylari sobiq shо‘rolar davrida yetim xonalar nomi bilan paydo
bо‘lgan. Bu davrda minglab oilalarning xonavayron bо‘lishi oqibatida yetim va
qarovchisiz qolgan bolalarni boqish va ularni jamiyatga sodiq farzand etib
tayyorlash maqsadida tashkil etilgan edi. Mustaqillik yillarida esa Mehribon,
xalqsevar, birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ularni о‘z bag‘riga olishi natijasida
“Mehribonlik uylari” nomi bilan yuritila boshlandi. Alohida ta’kidlash lozimki,
О‘zbekiston Respublikasi Mustaqillikka erishgandan buyon Mehribonlik uylariga
3

alohida e’tibor qaratildi. О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 64-
moddasida quyidagilar qayd etilgan: Ota-onalar о‘z farzandlarini voyaga
yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar.
Davlat va jamiyat yetim bolalarni va ota-onalarining vasiyligidan mahrum
bо‘lgan bolalarni boqish, tarbiyalash va о‘qitishni ta’minlaydi, bolalarga
bag‘ishlangan xayriya faoliyatlarini rag‘batlantiradi. 1

Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchisi hamda Mehribonlik uylari davlat
tomonidan quyidagicha ta’minlanadi:
1. Ma’nan va ruhan qо‘llab quvvatlanadi
2. Ta’lim–tarbiya jarayoni alohida e’tiborga olinadi
3. Ijtimoiy–iqtisodiy jihatdan moddiy tomondan tо‘liq ta’minlanadi.
4. Tarbiyalanuvchilarning sog‘ligiga alohida e’tibor beriladi va tibbiy shart-
sharoitlar yaratiladi.
5. Tarbiyalanuvchilarning barcha shart – sharoitlariga alohida e’tibor beriladi.
6. Ma’naviy-ma’rifiy tomonlariga zamin yaratiladi.
7. Tarbiyalanuvchilar о‘qish faoliyati bilan shug‘ullanishi va bо‘sh paytlarini
mazmunli о‘tkazishlari uchun barcha sharoitlar yaratiladi.
Ushbu fikrlar Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarini doimo boshini silashga
mehribon qо‘llar borligini hamda vatanimiz, mehribon yurtboshimiz ularga
g‘amxо‘r ekanligidan dalolat beradi.
Shu о‘rinda Ta’lim tо‘g‘risidagi Qonunning 22-moddasini keltirmoqchimiz.
Yetim bolalarni va ota–onalarining yoki boshqa qonuniy vakillarining vasiyligisiz
qolgan bolalarni о‘qitish va ularni boqish davlatning tо‘la ta’minoti asosida qonun
xujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. 2
Shuning uchun ham
tarbiyalanuvchilarning huquqlari qonunda kо‘rsatilgan tegishli huquqlari asosida
himoya qilinadi. Bizga ma’lumki, Mehribonlik uylariga mustaqil yuridik shaxs
maqomi berilgan. Boshqa davlat tashkilotlariga mustaqil ish olib borishda qanday
huquqlar berilgan bо‘lsa, Mehribonlik uylariga ham ana shunday maqom berilgan.
1
O’zbekiston Resrublikasining konstitutsiyasi. T: “O’zbekiston” 2008.40 bet.
2
Barkamol avlod-O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. T: “Sharq nashriyoti”1998. 63 bet.
4

Mehribonlik uylari ham mustaqil ravishda boshqa tashkilotlar bilan hamkorlikda
ish yurita oladi. Ishonch bilan shuni ayta olish mumkinki, О‘zbekiston respublikasi
mustaqillikka erishganidan buyon juda kо‘p samarali ishlar amalga oshirildi.
Mustaqillik yillarida Mehribonlik uylariga yanada yaqindan yondashish maqsadida
qarorlar qabul qilinib,ular amalda о‘z ijrosini topdi.
Masalan, Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 18-fevralda 59-sonli qarori
aynan “Mehribonlik uyi” tо‘g‘risida qabul qilinib, u о‘zining amaldagi ijrosini
ta’minladi. Ushbu tarixiy qaror har tomonlama muhim ahamiyat kasb etadi.
Ayniqsa bu qaror о‘zbek xalqiga xos bо‘lgan milliy qadriyatlarimizni,
an’analarimizni о‘zida namoyon etib, ajdodlarimiz merosiga asoslanadi.
Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilariga har tomonlama yordam bera oladi va
ahamiyat kasb eta oladi. Vazirlar Mahkamasining ushbu qarorining amaldagi
ijrosini ta’minlash maqsadida “Mehribonlik uyi tо‘g‘risidagi Nizom” qabul qilindi.
Ushbu nizom yetti qismdan iboratdir, ya’ni ular quyidagilar:
- Umumiy qoidalar;
- О‘quv - tarbiya jarayoni tuzilmasi va uni tashkil qilish;
- Tarbiyalanuvchilar;
- Kadrlar;
- Mehribonlik uyini boshqarish;
- Moliyaviy-xо‘jalik faoliyati;
- Xalqaro hamkorlikda qatnashish. 3

2007-yilni “Ijtimoiy himoya yili” deb e’lon qilinganligi munosabati bilan
hamda aholini ijtimoiy himoya qilish kо‘lamlarini yanada kengaytirish va
kuchaytirish, aholining muhtoj oilalariga, nogironlar va yolg‘iz keksalarga aniq,
tabaqalashtirilgan tarzda yordam kо‘rsatish samaradorligini oshirish, aholi
daromadlari darajasidagi farqlarni keskin oshishiga yо‘ l qо‘ymaslik, jamiyatda
hamjihatlik, e zgulik va mehr-shafqat muhitini qaror toptirish bо‘yicha aniq
maqsadga yо‘ naltirilgan chora tadbirlar kompleksini amalga oshirish maqsadida:
3
Vazirlar Mahkamasining !995yil 18-fevraldagi 59-sonli Qaroriga 3-ilova “Mehribonlik uyi to’g’risida Nizom”,
“Ma’rifat gazetasi,1995 yil 29-mart.”
5

“Ijtimoiy himoya yili” davlat dasturi tasdiqlandi. Bu ham bugungi kunda
davlatimizning g‘amxо‘rligi namunasidir. Dasturning mohiyatiga e’tibor
qaratamiz. Ushbu dasturda Mehribonlik uylari haqida shunday kо‘rsatilgan.
“Mehribonlik uylari” va ixtisoslashtirilgan maktab–internatlarining moddiy-
texnika bazasini, boquvchisidan mahrum bо‘lgan bolalar tо‘g‘risida e’tibor va
g‘amxо‘rlikni kuchaytirish, “Sen yolg‘iz emassan” maqsadli vazifasini hayotga
aniq tadbiq etishdan iboratdir. 4
О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2008 yil 17 oktabrdagi
230-sonli qaroriga asosan “Mehribonlik uyi tо‘g‘risidagi Nizom tasdiqlangan.
Psixologning mehribonlik uylarida olib boradigan ishlarining о‘ziga xosligi
1987 yildan boshlab bolalar uylariga (hozirgi mehribonlik uylari) va maktab
internatlarda psixolog shtati joriy etildi. Ushbu hodisa oiladan tashqarida
tarbiyalanayotgan bolalarning psixik rivojlanishi uchun maxsus psixologik yordam
zarurligini tan olishni anglatadi. Mehribonlik uylari yoki maktab internatlaridagi
psixolog ishinig asosiy yо‘nalishlari, prinsip va metodlari kо‘p jihatdan oddiy
maktabdagiga о‘xshash bо‘ladi. Biroq shu bilan birga ushbu muassasalardagi
psixologlar ishi о‘ziga xosliklarga ham ega. Bu о‘ziga xoslik birinchidan, bunday
tip muassasalardagi ta’lim tarbiya jarayonining о‘ziga xosligi: ikkinchidan
bolalarning psixik rivojlanishidagi о‘ziga xoslik tufayli kelib chiqadi.
Shu narsa ma’lumki, ilk bolalik davridanoq (1-3 yosh) internat tipidagi
muassasalarda tarbiyalanayotgan bolalar bir qancha psixologik xususiyatlari bilan
oilada tarbiyalanuvchi bolalardan farqlanadilar: ba’zi xususiyatlarda ushbu
masalalarda tarbiyalanuvchi bolalar oddiy maktabdagi bolalar bilan barobar va
hatto, ulardan ustunroq bо‘lsa, ayrim xususiyatlari bilan ulardan hatto о‘zidan
kichik yoshdagi о‘quvchilardan ham orqada qoladilar. Afsuski, bunday holat butun
maktab yoshi davrida saqlanib qoladi.
Buni shu bilan tushuntirish mumkinki, psixologik rivojlanishda orqada qolish
ancha vaqtli, maktabgacha yosh davridayoq vujudga keladi. Uni bartaraf etish ishi
4
Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A “Mamlakatimiz taraqqiyoti va xalqimizning hayot darajasini yuksaltirish-
barcha demokratik yangilanish va iqtisodiy islohatlarimizning pirovard maqsadidir” T: “O’zbekiston”2007. 102 bet.
6

maxsus muassasalarda yetarli darajada olib borilmasligi oqibatida ular keyingi
yosh bosqichlarida yanada chuqurlashib ketadi.
Mehribonlik uylari yoki maktab-internatlarda ishlay boshlar ekan, psixolog
meyoriy hujjatlarda kо‘rsatilganidek, quyidagilarni amalga oshirish talab etiladi:
ota-onalar qaramog‘isiz qolgan bolalar bilan mehribonlik uylari hamda internat
tipidagi muassasalarda olib boriladigan psixolog ishi ushbu muassasalar
tarbiyalanuvchilarining psixologik jihatdan tо‘laqonli rivojlanishini ta’minlash,
shaxs sifatida va intellektual rivojlanish xususiyatlarini, ta’lim tarbiya jarayonidagi
buzilishlarning psixologik sabablarini diagnostika qilish va bunday buzilishlarni
bartaraf etish uchun profilaktik tadbirlar о‘tkazishga yо‘naltirishi kerak. Psixolog
bola hayotidagi rо‘y bergan fojianing bola psixik rivojlanishiga ta’sir etishini
susaytirish va tegishli psixologik metodlarni о‘tkazish orqali bola shaxsi
progressiv shakllanishini ta’minlash lozim.
SOS- bolalar qishloqchasining ish tajribasidan
SOS - bolalar qishloqchasi - bu yetim qolgan yoki ota-ona qarovisiz qolgan
bolalar bilan ishlashning о‘ziga xos usuli. Bu usulga avstriyalik pedagog German
Gmayner asos solgan. Bugungi kunda u dunyoning 124 mamlakatida keng
qо‘llanib kelmoqda.
SOS-bolalar qishloqchasi bir necha kottedj-uylardan iborat. Ularning har
birida «ona» va 6-8 ta bola yashaydi. Bu bolalar yoki ota-onasidan yetim qolgan,
yoki ularning ota-onasi ota-onalik huquqidan mahrum etilgan. Qishloqda hech kim
ulardan haqiqiy hayotlarini va ularga «onalik» qilayotgan odam aslida onalari
emasligini yashirmaydi. Bolalar qishloqchasidagi alohida uylarda onalarning
yordamchilari-«xolalari» ham yashaydi. Ular dam olish kunlari «ona» kasal bо‘lib
qolganda, yoki biror ish bilan uydan ketganda «ona»ning о‘rnini bosadilar.
Qishloqchani direktor boshqaradi. U qishloqchadagi alohida uyda oilasi bilan birga
yashaydi. Direktorlik vazifasidan tashqari u qishloqchadagi barcha bolalarga ota
va erkak kishining namunasidir. Albatta, qishloqchada boshqa erkak kishilar-
direktor о‘rinbosari, usta, haydovchi, xavfsizlikni ta’minlash xodimi ham mavjud.
Shu bilan birga qishloqchaning faoliyat kо‘rsatishida psixologning ishiga alohida
7

e’tibor beriladi. U ham bolalarga, ham «ona» larga, ham xodimlarga psixologik
yordam kо‘rsatadi.
Mehribonlik uylari shunday tarbiyaviy muassasadir-ki, ularda ishlaydigan
psixolog chuqur bilimlar bilan bir qatorda ma’lum bir shaxsiy sifatlari ancha
rivojlangan bо‘lmog‘i lozim. Bunday xususiyatlar qatorida quyidagilar asosiy о‘ rin
tutadi:
1. Bolani sevish.
2. Odamlarga bо‘lgan qiziqish.
3. Psixologik muvozanatni saqlay olish.
4. Q iyinchiliklarga bardosh berish.
5. Jamiyatda yashashni, nimanidir olib, nimanidir berishni bilish.
6. О‘ rganishni bilish.
7. Realizm, hamma narsaga reallik nuqtai nazaridan qarash.
8. Bolalarga yoqishni bilish.
9. О‘z-о‘zini yaxshi anglash va his etish.
10. Ichki kuch-quvvatga ega bо‘lish.
11. Muloqotchan bо‘lish.
12. Yaxshi salomatlikka ega b о‘ lish .
13. Optimist va hazilkash b о ‘lish.
Ota-onasi mehridan mahrum b о ‘lgan bolalar bilan ishlashga kirishishdan
oldin psixolog о ‘zidan ana shu sifatlarni qidirib k о ‘rmog‘i lozim. Topsa - yaxshi!
Topolmasa-chi? Unda izlansi n . Albatta, ota-onaning chin mehriga b о ‘lgan
chanqoqni hech qanday sun’iy y о ‘l bilan qondirib b о ‘lmaydi. Psixolog esa
bolalarning psixologik jihatdan normal rivojlanishini ta’minlashi kerak.
Turli tuman bolalar muassasalarida psixolog olib boradigan ishlarning
mazmuni ularga xos xususiyatlarning qisqa analizi shuni tasdiqlaydiki, haqiqatdan
ham psixolog faoliyati muassasa turiga k о ‘ra farqlanadi.
Kuzatishlardan ma’lum bо‘lishicha, mehribonlik uylari
tarbiyalanuvchilarining 80 - 9 0 foizini ota-onalari tirik bо‘lgan bolalar tashkil etadi.
Garchand bu masala bо‘yicha butun dunyo olimlari keng kо‘lamda ilmiy
izlanishlar olib borsalarda bu sohada yaxshi natijalarga erishilganicha yо‘q. Buning
8

sababi bizningcha, birinchidan: bu yо‘nalishda qо‘lga kiritilayotgan
ma’lumotlarning bir xil emasligi, ilmiy kuzatishlar turli nazariyalar asosida olib
borilganligi va har xil ilmiy tadqiqot metodikalaridan foydalanilgan holda
erishilgan natijalarni bir - biri bilan taqqoslash qator qiyinchiliklarni keltirib
chiqarganligiga borib taqaladi. Ikkinchidan, qiyosiy tahlil natijalari ma’lum bir
ijtimoiy madaniy sharoitlarda amalga oshirilgan hamda u yoki bu mamlakat yoki
millat an’analari asosida bolalar muassasalari toifasi, uning katta mintaqa
xususiyatlarini hisobga olgan holda о‘tkazilgan bо‘lib, ular boshqa mamlakat,
millat urf - odatlariga va etnik xususiyatlariga mos kelmaydi. Uchinchidan, ruhiy
tushkunlikka bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlar kichik maktab yoshidagi
tarbiyalanuvchilarda olib borilgan hamda bu kuzatishlar bir xil pedagogik -
psixologik xarakterdagi yо‘nalishda bо‘lganligiga borib taqaladi.
Aynan ushbu vaziyatlardan kelib chiqqan holda tadqiqotimizda mehribonlik
uylarida tarbiyalanuvchilarning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini, ulardagi
psixologik о‘zgarishlarni, aqliy axloqiy, xarakter hamda shaxslararo
munosabatlarining о‘ziga xos xususiyatlarini о‘rganishni о‘z oldimizga maqsad
qilib oldik.
1.2. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining shaxs sifatida
Ijtimoiylashuvi
Ma’lumki, yetim va qarovsiz bolalar oiladagi bolalardan u yoki bu
xususiyatlariga kо‘ra farqlanadi. Xususan mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilari
xarakterida tajovvuzkorlik (agressivlik), ruhiy tushkunlik (dipressiya), о‘zini о‘zi
anglashdagi noturg‘unlik, kabilar kuzatiladi.
Tadqiqotlarning kо‘rsatishicha, bunday xususiyatlarning paydo bо‘lishiga
sabab bо‘luvchi omillardan biri – ota-onalik mehrining yetishmasligi, ota-ona
tarbiyasiga muhtojlik hisoblanadi.
Angliyalik psixolog tadqiqotchi R. Bernis onalik mehriga tashnalikni tahlil
qilib, shunday yozadi: “Salbiy dalilsiz “Men konsepsiyasi”ning rivojlanishi va
hissiz tajavvuzkorlik bolaning ota-onasiga va ota-onalik rolini bajaruvchi
9

kishilarga nisbatan qо‘polligi natijasidir. Buning natijasida bolada hech kimga
qо‘shilmaslik, odamovilik, tundlik hissi paydo bо‘la boshlaydi. Bular esa “Men
konsepsiyasini” belgilaydi”
Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida tajavvuzkorlikni keltirib chiqaradigan
yana bir sabab tengdoshlari va murabbiylari bilan kelisha olmaslik, shaxslararo
munosabatlardagi nomutanosiblik bо‘lib hisoblanadi.
Psixolog olimlardan A.S. Rotenbyuerg va S.M.Bondorenko mehribonlik uyi
tarbiyalanuvchilarida tajavvuzkorlikning kelib chiqishi yuzasidan о‘z ilmiy
qarashlarini bayon etib quyidagilarni ta’kidlaydilar: “Agar bolalarda
izlanuvchanlik faolligi yо‘nalishi о‘zgartirilsa ularda tajavvuzkorlikni yо‘qotish
mumkin bо‘ladi” [19]. Agarda tadqiqotchilarning mazkur qarashlarini tahlil qilib
kо‘radigan bо‘lsak, nemis tadqiqotchisi G.Ammon qarashlariga yaqinlikni
kuzatishimiz mumkin. G.Ammonning ta’kidlashicha, har bir odam tajavvuzkorlik
xislati bilan tug‘iladi, faqatgina keyinchalik shaxsning normal rivojlanishi
natijasida bu tajavvuzkorlik asta-sekin ijodiy garmonik rivojlanishga о‘tadi.
Tadqiqotchilarning ta’kidlashlaricha, о‘smir va о‘spirinlik yoshidagi
tarbiyalanuvchilar uchun mehribonlik uyi oxirgi boshpana bо‘lib, undan keyin
mustaqil hayotga qadam qо‘yadi. Mustaqil hayot kechirish tasavvuriga ega
bо‘lmagan bolalar kо‘pincha hayotda qiynalib qoladilar. Tadqiqotchi N.N.Tolstix
tomonidan о‘tkazilgan tadqiqotlar shuni kо‘rstadiki, kelajakka ishonch, unga
nisbatan bо‘lgan munosabat, hayotiy rejalar, vaqtinchalik imkoniyat yaratish,
о‘smirning kamol topishi ijtimoiy psixologik vaziyatlar ta’siri ostida kechadi.
О‘smirning psixofiziologik kamolotida ijtimoiy vaziyatning roli bu bolalar
psixologiyasi asosiy muammolardan hisoblanadi. Bu g‘oya о‘z davrida
L.S.Vigotskiy tomonidan ham alohida ta’kidlangan va bu qarash keyinchalik shaxs
psixologiyasi bо‘yicha yetuk mutaxassis L.I.Bojovich tomonidan rivojlantirilgan.
Tadqiqotchilar A.M.Prixojan, N.N.Tolstixlarning kо‘rsatishicha, bolalar uyi
tarbiyalanuvchilari uchun kundalik hayot, axloqiy meyorlar, о‘qish rejimiga itoat
etish bilan bog‘liq bо‘lgan dominantli istak ahamiyatli hisoblanadi. Oddiy oilada
tarbiyalanuvchilarni esa kundalik hayot tashvishlari bilan birga kо‘pincha
umuminsoniy muammolar ham qiziqtiradi. О‘qishdan, oilaviy yumushlarga
10

qarashishdan tashqari bо‘sh vaqtlarini qanday о‘tkazish va hokozalarni mustaqil
hal qilishadi [34].
Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilardagi bir tomonlama faoliyat motivining
kambag‘alligi nafaqat hayotiy tajribaning yetishmasligi bilan balki, kattalar bilan
munosabat xarakteriga ham bog‘liq bо‘ladi. Ma’lumki, maktab yoshigacha va
kichik maktab yoshidagi bolalar psixikasining rivojlanishida kattalarning о‘rni
beqiyosdir. Ularda kattalar bilan munosabatda bо‘lish ehtiyoji mehribonlik uyi
kabi muassasalarda ayniqsa kuchliroq seziladi va alohida xususiyat kasb etadi
hamda bunday munosabatlar tarbiyalanuvchilarning о‘z tengdoshlari bilan
bо‘ladigan munosabatlarida yaqqol kо‘zga tashlanadi. Shaxslararo
munosabatlardagi nomutanosiblik ayniqsa bahsli vaziyatlarda, ta’qiqlashlar,
qiziqishlar to’qnashuvida, kattalar tanbehida, tengdoshlari tomonidan
ayblanishlarda yanada kо‘zga tashlanadi. Bunday vaziyatlarda bolaning
tajovuzkorligi, boshqalarni ayblashi, о‘z aybini tan olmaslik va muammoli
vaziyatlardan chiqib keta olmaslik kabi xislatlar namoyon bо‘ladi. Bunday
vaziyatlarda shuni nazarda tutish lozimki, yopiq holdagi bolalar muassasalarida
tarbiyalanuvchilar juda tor doiradagi guruhlar bilan munosabatda bо‘ladi, ularda
boshqa guruh yoki о‘zi istagan jamoa bilan muloqotda bо‘lish cheklangan bо‘ladi
va shu bilan birga о‘zi о‘sayotgan jamoadan chiqib ketish imkoniyati cheklangan
bо‘ladi.
Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida о‘zlaridan katta yoshdagi kishilar bilan
munosabatga kirishishga nisbatan intilishning amalga oshmasligi kattalarga
nisbatan tajovuzkorlikning kelib chiqishiga sabab bо‘lishi mumkin. Tadqiqotchi
Rotenberg fikricha, tarbiyalanuvchilarning о‘zaro munosabatga nisbatan bо‘lgan
ehtiyojda kattalarning ta’minlovchi sifatida qabul qilishlariga, о‘zining muloqot
ehtiyojining yechimini ulardan kutishi, ularning о‘zlari mustaqil erishish vazifasini
bо‘yinlariga olmaslikni namoyon qiladi.
Ilmiy tadqiqotlardan shu narsa ma’lumki, mehribonlik uylarida
tarbiyalanayotganlar kattalarga yoki tarbiyachilarga yoqish uchun tartibga, ichki
intizomga bо‘ysunishga harakat qiladilar. Agar oilada tarbiyalanayotgan bolalar
о‘zining xarakteridan tashqari ham sevimli ekanligini hisobga olsak, mehribonlik
11

uyida tarbiyalanayotganlar kattalarning ijobiy munosabatiga erishish uchun
axloqli, odobli bо‘lishi, tartib intizomga bо‘ysunishi, meyorlarga qat’iy itoaat
qilishi lozim bо‘ladi. Xulosa qilib aytganda mehribonlik uyi
tarbiyalanuvchilarining psixologik rivojlanishi shunday о‘ziga xos xususiyatlarga
egaki, bu psixik rivojlanishdan orqada qolish emas, balki bu ichki tushuncha,
tasavvurning namoyon bо‘lmaganligi, harakatlantiruvchi fikrlar va axloqiy
javobgarlikning tashqi vaziyatlar bilan bog‘liqlik holati bilan xarakterlanadi.
Mehribonlik uyi va maktab internatlari misolida jins psixologiyasi bо‘yicha
ham bir qator ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Xususan oila va mehribonlik uyida
tarbiyalanayotgan о‘smirlarda jins psixologiyasining shakllanish xususiyatlarini
tadqiqotchi T.I.Yuferova о‘rganib, oilada tarbiya topgan о‘smirlar mehribonlik uyi
tarbiyalanuvchilariga nisbatan tanqidiy munosabat darajasida ham farqli
tasavvurlarga ega ekanligi aniqlagan. Oilada tarbiyalanuvchilar erkak va ayol
hamda oilaviy munosabatlar haqida real tasavvurga ega bо‘ladilar.
Kichik yoshdagi mehribonlik uylarida tarbiyalanuvchilarda qiziquvchanlik va
shaxslararo munosabat xususiyatlarini о‘rganish yuzasidan psixolog olim
T.M.Zemlyanuxina qator ilmiy tadqiqot ishlarini olib boradi. Xususan u bolalar
muassasalarida tarbiyalanuvchilarning psixik taraqqiyotida umumiy tarbiya
maskanlaridagi bolalarga nisbatan ancha orqada qolish holati mavjudligini ilmiy
jihatdan asoslashga harakat qiladi. Tadqiqotchi о‘z kuzatuvlari va ilmiy
izlanishlariga asoslanib, mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida muayyan faoliyatga
yoki biror bir о‘quv predmetiga nisbatan bо‘lgan qiziqish faolligi sust va u
namoyon bо‘lgan taqdirda ham qо‘rquv va ehtiyotkorlik asosida kechadi deb
ta’kidlaydi.
О‘z davrida mehribonlik uyidagi tarbiya jarayonining о‘ziga xos
murakkabliklari yuzasidan ilmiy tadqiqot ishlarini olib borgan tadqiqotchi
S.A.Dzenushkayte bolalar uylarida tarbiyalanuvchi shaxsining barcha
maqsadlarini, istiqbolini ifodalovchi tarbiya maqsadining insonparvarlik
xususiyatlarini quyidagicha ta’kidlaydi:
- kimki yordamga muhtoj bо‘lsa, unga sitqidildan yordam kо‘rsatish lozim;
- boshqalarga nisbatan hurmatda bо‘lish;
12

- boshqalar q u vonchiga, g‘amiga sezgirlik bilan munosabatda bо‘lish;
- boshqalar qayg‘usiga sherik bо‘lish;
- insoniy qadr-qimmatga putur yetkazmaslik;
- odamlar orasidagi insonparvarlik munosabatlariga zid kо‘rinishlarga
qarshi murosasiz munosabatda bо‘lish [28].
Bugungi kunda butun dunyo miqyosida va Respublikamizda yetim va
qarovsiz qolgan bolalarni oila tarbiyasiga olish muammosi eng dolzarb
muammolar qatorida kо‘tarilmoqda. Mehribonlik uylari yoki boquvchisini
yо‘qotgan bolalarni oilalar qaramog‘iga olish yurtimizda qadim-qadimdan eng
ulug‘ milliy qadriyatlarimizdan hisoblangan bir paytda bugungi kunda bunday
bolalarni oilalarga olish ular tarbiyasini oila a’zolari ta’sirida amalga oshirish davr
talabiga aylanib bormoqda. Shu boisdan bugungi kunda qancha-qanchalab yetim
va qarovsiz qolgan bolalar mehri daryo, qalbi dunyo insonlarimiz tomonidan о‘z
qaromog‘lariga olinmoqda. Hech bо‘lmaganda ularga moddiy, ma’naviy va ruhiy
yordamlar kо‘rsatilib ularning kо‘ngillarini kо‘tarishdek savob ishlar amalga
oshirmoqdalar.
Yetim va qarovsiz bolalarni oilalar qamroviga olish va uning ilmiy asoslari
yuzasidan ilmiy izlanishlar olib borgan tadqiqotchi A.S.Spivakovskaya
qarovchisini yо‘qotgan bolalarni oilaga olib tarbiyalash xususiyatining ikki xil
kо‘rinishini ko`rsatadi.
Birinchi toifaga quyidagi sabablar taalluqli: turmush tarzi ehtiyojini
boshqarishga asoslangan tarbiyaga erishish, oliy maqsad yoki aniq sifatlar
ta’minlashiga oid tarbiya. Ikkinchi guruhga: emotsional bog‘lanishli ehtiyojlarning
aniq tizimlar ta’minotiga asoslangan tarbiya.
Mehribonlik uyi va maktab internatlaridagi tarbiyalanuvchilarning shaxs va
individual-psixologik xislatlarining shakllanishi va qator psixik holatlariga
taalluqli muammolari bilan xorijiy davlatlar olimlari ham keng qamrovli ilmiy
izlanishlarni olib borishgan. Xususan, avstriyalik tadqiqotchi A.Adler [9]. qarovsiz
bolalar orasidagi jinoyatchilik, qonunbuzarlik holatlarini о‘rganib, ba’zi bir
tadqiqotchilar fikrlarini inkor qiladi. Jumladan, uning fikriga kо‘ra qarovsiz holda
qonunbuzarlik bilan shug‘ullanib ketgan bolani tarbiyaga olib, qayta tiklash
13

mumkin emasligi haqidagi qarashga tanqidiy munosabat bildiradi va bola hech
qachon tug‘ma ravishda jinoyatchi yoki qonunbuzar bо‘lib tug‘ilmaydi. Demak
bunday bolalarni qayta tarbiyalash mumkin deb ta’kidlaydi [9].
Oilasida о‘zi yaqinlaridan ajralib qolish oqibatida bolalarda salbiy
hissiyotlarning rivojlanib borish omillarini о‘rgangan tadqiqotchi A.Freyd о‘z
ilmiy izlanishlarida bolani onasidan ajratib tarbiyalash jarayoni bolaning ruhiy
holatini izdan chiqishiga sabab bо‘lishi mumkinligini kо‘rsatib о‘tadi. Oilada о‘z
onasini, uning hissiy munosabatlarini eslay oladigan bolalar о‘z onasini tez-tez
qumsab turadi, о‘z onasi bilan uzoq vaqtgacha kо‘rishmaslik esa ularda salbiy
hissiyotlarning namoyon bо‘lishiga sabab bо‘lishi mumkin deb ta’kidlaydi
tadqiqotchi.
Amerikalik psixolog R.A.Shipits bolalar uyidagi intizomni saqlash uchun
qо‘llaniladigan jazolashni qat’iyan qoralaydi. Uning fikricha bolalarni guruh
oldida jazolash yaxshi oqibatlarga olib kelmaydi. Aybsiz aybdorlar jazo yarasini
unutishlari qiyin kechadi. Ularning orqasidan izquvarlik qilish ham yaramaydi. Bu
yerda ham aybsiz bolalar aybdor bо‘lib qolishlari hech gap emas. Buning о‘rniga
sodir etilgan jinoyatni guruh oldida muhokama etish yaxshi natijalar berishligini
unutmasligimiz lozim. Bunday vaziyatlarda u birinchi navbatda intizomning
buzilishi sabablarini chuqur о‘rganish zarurligini kо‘rsatib о‘tadi. Ikkinchidan
ishonch va aralashish intizom buzilishi bilan bog‘liq bо‘lsa, jazolash voqea sodir
etilgandan sо‘ng qо‘llanilishi lozim. Jazolash paytida bolalar shu tarbiyachi
intizomni tiklashini va shu yerda tartib о‘rnata olishligini bilishi kerak bо‘ladi.
Tadqiqotlarda ta’kidlanishicha, intizom buzilishiga taalluqli masalalardan biri
bu tarbiyachining shaxsiy xarakteristikasi. Bu masala yuzasidan K.F. Tonulya,
K.T.Torenburg, V G.Vasmund va boshqalar ilmiy izlanishlarni olib borishgan.
Yana bir Amerikalik tadqiqotchi A.Y.Marokko qarovchisini yо‘qotgan
bolalar muammosi ustida, ularning psixik rivojlanishi borasida fikr yuritib,
bolalarning yashash sharoitini yaxshilashga kо‘mak, yordam berishning bir qancha
yо‘llarini kо‘rsatib о‘tadi.
Shunday qilib, yuqorida о‘rganib chiqilgan manbalar sharhi davomida shu
narsaga iqror bо‘ldikki, mehribonlik uylarida tarbiyalanayotgan bolalarning shaxs
14

xususiyatlari, xarakter xislatlari, axloqiy bilimlari, aqliy imkoniyatlari, oliy nerv
faoliyatining xususiyatlari, о‘zini о‘zi anglash va bir qator ijtimoiy-psixologik
muammolarni ochib beradigan aniq manbalar hozircha yetarli emas. Mavjudlarida
ham mazkur muammo bir tomonlama tadqiq etilganligi, hududiy va mintaqaviy
jihatdan hamda milliy qadriyatlarimizga ma’lum darajada mos kelmasligi holati
kо‘zga tashlanadi.
Umumjahon muammolaridan biri hisoblangan mehribonlik uylari
tarbiyalanuvchilarining ijtimoiy-psixologik, pedagogik xususiyatlarini tadqiq qilish
borasida barcha xorijiy va hamdо‘stlik mamlakatlari singari Respublikamizda ham
bir qator ilmiy izlanishlar olib borilgan. Ushbu ilmiy tadqiqot ishlarida
mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarining individual-psixologik, ijtimoiy-
psixologik, huquqiy, pedagogik xususiyatlari, mehribonlik uylari
tarbiyalanuvchilarining statistik, demografik, hududiy xususiyatlari har tomonlama
tahlil qilishga harakat qilingan.
Respublikamizda mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilari muammosini ilmiy
tadqiq etishga bag‘ishlangan ishlarni kuzatar ekanmiz, butun dunyo
mamlakatlarida bо‘lgani singari ushbu muammoni ilmiy tadqiq etish ishlari bir
necha yо‘nalishlar bо‘yicha olib borilganligining guvohi bо‘lamiz. Jumladan
mazkur muammo huquqiy, pedagogik, sotsiologik, demografik va psixologik
yо‘nalishlarda ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan [16].
Yurtimizda mustaqillik yillarida barcha iqtisodiy, ijtimoiy muammolar bilan
bir qatorda turli xil sabablarga kо‘ra mehribonlik uylarida tarbiyalanayotgan
bolalarning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini о‘rganishga keng miqyosda
kirishildi.
Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxs va individual-psixologik
xususiyatlarini tadqiq qilishda barcha mamlakatlar qatori Respublikamizda ham
keng qamrovli ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Biroq ilmiy manbalar tahlili bu
boradagi ilmiy izlanishlarni yetarli emasligini kо‘rsatmoqda. Shunga qaramasdan
yurtimizda keyingi yillarda bu muammoga davlat siyosati masalasida qaralmoqda.
О‘zbekiston Xalq ta’lim vazirligining 1994 yil 12 noyabrda bо‘lib о‘tgan
yig‘ilishida bolalar va о‘smirlar о‘rtasida sodir etilayotgan jinoyatchilik,
15

giyohvandlik, qonunbuzarlik, daydilik kabi salbiy illatlarning ortib borayotganligi
munosabati bilan ularning oldini olishga qaratilgan profilaktik chora-tadbirlarni
ishlab chiqish vazifasi mutasaddi tashkilotlarga topshirildi. Shuningdek, mazkur
yig‘ilishda mehribonlik uylari va oilalarda tarbiyalanayotgan bolalar о‘rtasida
bunday salbiy holatlarning oldini olish bо‘yicha chora-tadbirlarni zudlik bilan
ishlab chiqilishi alohida ta’kidlandi va ustuvor vazifa qilib belgilandi.
Bugungi kunda mehribonlik uylariga nisbatan xalqimizning munosabati
о‘zgarib bormoqda. Yetim va qarovsiz bolalarga moddiy-ma’naviy yordam berish
yuzasidan qator amaliy ishlar qilinmoqda. Ammo mehribonlik uyida
tarbiyalanayotgan bolalarning ma’naviy hayoti, ularning tarbiyasi va ularning
kelajagini ta’minlash borasidagi muammo hali xotirjamlikka imkon bermaydi.
Kо‘p hollarda mehribonlik uylarida tarbiyalanayotganlarga berilayotgan
tarbiyaning milliy asosda qurilmaganligi, bu sohadagi malakali mutaxassislarning
yetishmasligi holatlari kuzatilmoqda. Ana shulardan kelib chiqib, О‘zbekistonda
mustaqillik yillarida mehribonlik uylari ta’lim-tarbiya tizimiga milliylikni kiritish,
ular ma’naviy hayotining mazmundorligini ta’minlashga doir sezilarli ishlar
amalga oshirilmoqda.
Tadqiqotchilardan O.Ochilova, Q.Oxunov, O.Jalilov, Muhayyo О‘ktamxon
qizi, N. Pо‘latova, I.Haydarov, Tuxmurodov A. kabilar mehribonlik uylari
tarbiyalanuvchilarining pedagogik, psixologik, huquqiy, ma’naviy-ma’rifiy
jihatlari yuzasidan ilmiy tadqiqot ishlarini olib bordilar [22].
Tadqiqotchi I.Haydarov izlanishlarida mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari
shaxsining individual-psixologik xususiyatlari ilmiy jihatdan tahlil qilishga harakat
qilinadi. Tadqiqotchilarning ishlarini davom ettirgan holda, mehribonlik uyi
tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarni tarbiyalashning pedogogik-
psixologik xususiyatlarini о‘rganishdagi muhim omil bо‘lgan tayanch
tushunchalarni о‘rgandik.
Mehribonlik uylari – yetim va ota-onalarining yoki boshqa qonuniy
vakillarining vasiyligisiz qolgan bolalar uchun davlat tomonidan ochilgan ta’lim
tarbiya muassasasi. Yetim yoki qonuniy vasiylar qaramog‘ida bо‘lmagan bolalar,
ota-onalari sud hukmi bilan ota- onalik huquqidan mahrum qilingan, ota-onalari
16

voz kechgan bolalar uchun tashkil qilingan. Mehribonlik uylarida 3 yoshdan 16
yoshgacha bо‘lgan sog‘lom bolalar yashashi va tarbiyalanishi uchun zarur
sharoitlar yaratiladi. Mehribonlik uylarida tarbiyalanuvchilarni о‘qitish va boqish
tо‘la davlat ta’minoti asosida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Mehribonlik
uylari 3-7 yoshli bolalar uchun bolalar bog‘chasi tartibida, 7-16 yoshli bolalar
uchun umumiy о‘rta ta’lim maktabi tartibida ishlaydi hamda maktab ta’lim
tarbiyaviy dasturiga muvofiq ish olib boradi. Mehribonlik uylarida
tarbiyalanuvchilarning maktab о‘quv dasturini tо‘liq о‘zlashtirishlari, ularning
mehnat kо‘nikmalarini shakllantirish va mustahkamlash, jismoniy kamol
topishlari, axloqiy hamda estetik tarbiya olgan barkamol shaxslar bо‘lib
yetishishlari ta’minlanadi. Shuningdek, yuqoridagi maqsadlarga qaratilgan
ma’naviy-ma’rifiy, madaniy-ommaviy tadbirlar olib boriladi. Mehribonlik uylari
О‘zbekistonda dastlab 1918 yilda yetimxonalar asosida bolalar uyi nomi bilan
tashkil etilgan. 2-jahon urushi yillarida jangchilarning bolalari uchun maxsus
bolalar uylari ochilib, ularda Ukraina, Belorussiya, Litva, Latviya, Estoniya,
Moskva, Leningrad va b. shaharlardan keltirilgan bolalar tarbiyalandi. 1995 yildan
Mehribonlik uylari deb nomlandi.
Tarbiya- shaxsda muayyan jismoniy, ruhiy, axloqiy, ma’naviy sifatlarni
shakllantirishga qaratilgan amaliy pedagogik jarayon; insonning jamiyatda
yashashi uchun zarur bо‘lgan xususiyatlarga ega bо‘lishini ta’minlash yо‘lida
kо‘riladigan chor tadbirlar yigindisi. Tarbiya insonning insonligini ta’minlaydigan
eng qadimgi va abadiy qadriyatdir. Tarbiyas iz alohida odam ham, kishilik jamiyati
ham mavjud bо‘la olmaydi. Chunki odam va jamiyatning mavjudligini
ta’minlaydigan qadriyatlar tarbiya tufayligina bir avloddan boshqasiga о‘tadi.
Pedagogik adabiyotlarda « Tarbiya » atamasi keng va tor ma’nolarda ishlatiladi.
Keng ma’noda tarbiya inson shaxsini shakllantirishga, uning jamiyat ishlab
chiqarish.i va ijtimoiy, madaniy, ma’rifiy hayotida faol ishtirokini ta’minlashga
qaratilgan barcha ta’sirlar, tadbirlar, harakatlar, intilishlar yigindisini anglatadi.
Bunday tushunishda tarbiya faqat oila, maktab, bolalar va yoshlar tashkilotlarida
olib boriladigan tarbiyaviy ishlarni emas, balki butun ijtimoiy tuzum, uning
yetakchi goyalari, adabiyot, san’at, kino, radio, televideniye va b.ni ham о‘z ichiga
17

oladi. Shuningdek, keng ma’nodagi tarbiya tushunchasi ichiga ta’lim va ma’lumot
olish ham kiradi. Tor ma’noda tarbiya shaxsning jismoniy rivoji, dunyoqarashi,
ma’naviy axloqiy qiyofasi, estetik didi о‘stirilishiga yо‘naltirilgan pedagogik
faoliyatni anglatadi. Buni oila va tarbiyaviy muassasalar hamda jamoat
tashkilotlari amalga oshiradi. Ta’lim va ma’lumot olish tor ma’nodagi tarbiya
ichiga kirmaydi. Lekin har qanday tarbiya ta’lim bilan chambarchas bog‘liq
holdagina mavjud bо‘ladi. Chunki ta’lim va ma’lumot olish jarayonida shaxsning
faqat bilimi kо‘payibgina qolmay, balki axloqiy ma’naviy sifatlari qaror topishi
ham tezlashadi. Tarbiya har qanday jamiyat va har qanday mamlakat hayotida hal
qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Yosh avlodning, umuman, jamiyat a’zolarining
tarbiyas i bilan yetarlicha shug‘ullanmagan mamlakat turg‘unlik va inqirozga
mahkumdir. Negaki, о‘sishi va rivojlanishi uchun har qanday jamiyatda ham
moddiy va ma’naviy boyliklar ishlab chiqarish. tо‘xtovsiz ravishda yuksalib
borishi lozim. Buning uchun yosh avlod moddiy va ma’naviy boyliklar
yetishtirishni ajdodlari darajasida, ulardan ham yaxshiroq ishlab chiqara bilishlari
kerak. Yosh avlodda ana shunday moddiy va ma’naviy qobiliyatlarni shakllantira
bilish uchun esa, jamiyat uzluksiz ravishda samarali faoliyat kо‘rsatadigan
tarbiyaviy institutlar tizimiga ega bо‘lishi lozim. Tarbiya jamiyat taraqqiyotining
turli davrlarida turlicha izo h lab kelingan. SHо‘ro zamonida hukmron kommunistik
mafkura tarbiyag a sinfiy va partiyaviy hodisa sifatida yondashishni talab etgan.
Shuning uchun ham sinfiy jamiyatda tarbiya faqat sinfiy xususiyatga ega bо‘ladi
va turli sinflarning tarbiyas i bir-biriga qarama- qarshi turadi degan qarash qaror
topgan. Holbuki, dunyo ilmi, ayniqsa, Sharq tarbiyashunosligi va о‘zbek xalq
pedagogikasi tajribasi tarbiyan ing sinfiy kо‘rinishga ega emasligini isbot etdi.
Shuningdek, kommunistik mafkura tazyiqi tufayli tarbiyad a ijtimoiy
muassasalarning о‘rniga ortiqcha baho berildi, bu jarayonda irsiy va biologik
xususiyatlar deyarli hisobga olinmadi. SHо‘rolar pedagogikasida tarbiya orqali har
qanday odamni istagan ijtimoiy qiyofaga solish mumkin degan qarash hukmron
bо‘lganligi uchun ham uning shaxsni shakllantirishdagi о‘rniga ortiqcha baho
berildi. Tarbiyalanuvchi shaxsining tarbiyag a berilish yoki berilmaslik
xususiyatlarining hisobga olinmasligi tarbiyaviy tadbirlarga maxliyo bо‘lishdek
18

pedagogik xatolikka olib keldi. Buning natijasida tarbiya maqsadsiz bо‘lib qoldi,
tarbiyalanuvchilarga alohida shaxs sifatida emas, istalgan ijtimoiy yо‘nalishga
solinishi mumkin bо‘lgan qiyofasiz tuda, olomon tarzida qarash qaror topdi, Bu
hol tarbiyan ing samarasizligiga olib keldi. Chunki tarbiyaning asosiy obyekti
bо‘lmish shaxs va uning о‘ziga xoslik jihatlari unutilgan edi. SHо‘ro pedagogik
tizimidagi kamchiliklarning ildizi, asosan, mana shu yondashuv tarziga borib
taqaladi. О‘zbekiston mustaqillikka erishgach, tarbiya va unga bog‘liq jarayonlarga
yangi hamda sog‘lom pedagogik tafakkurga tayangan holda yondashuv qaror topa
boshladi. Uni izohlashda g‘ayri ilmiy sinfiy partiyaviy yondashuvdan voz kechildi.
Tarbiyan ing milliyligiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Buning uchun xalq
pedagogikasi boyliklari, о‘zbek mutafakkirlarining pedagogik-psixologik
qarashlari sinchkovlik bilan о‘rganilayotir. Natijada, О‘zbekiston pededagogika va
psixologiya fani va amaliyotida oila tarbiyas ining ham, ijtimoiy tarbiyan ing ham
о‘ziga xos о‘rni borligi tan olina boshlandi. Shuningdek, tarbiyad a irsiy va
biologik omillar ham hisobga olinadigan bо‘ldi. Ayni vaqtda, shaxsning
shakllanishida tarbiyan ing о‘rniga keragidan ortiq baho berish ham barham topdi.
Bu hol tarbiyag a doir hodisa va holatlarni tо‘g‘ri izohlash, tarbiyaviy tadbirlar
tizimini tо‘g‘ri tashkil etish imkonini berdi.
Shaxs -alohida individ, mohiyatan yaxlit ijtimoiy axloqiy olam. U о‘zida
inson mohiyatini, uning mavjudot sifatidagi qadriyatini mujassam etadi. Shaxs
ijtimoiy gumanitar fanlarda о‘z yо‘nalishi, tadqiqot obyekti va maqsadi nuqtai
nazaridan turlicha talqin etiladi. U о‘ta murakkab, ziddiyatli, qarama-qarshi, о‘zini
о‘zi inkor etadigan mavjudot sifatida, biologik, fiziologik, ijtimoiy, ma’naviy,
ruhiy, axloqiy va estetik aql idrok, tafakkur obyekti sifatida, hatto, falsafiy va
mantiqiy, yashash huquqi va hayot mantig‘i jihatidan tadqiqot manbaiga aylanishi
mumkin. Shaxsning shakllanish omillari kо‘p va xilma-xildir. Masalan, genetik
(nasliy), biologik tabiiy, madaniy, ijtimoiy hayot tajribasi, о‘z turdoshlari bilan
munosabatlar va boshqalar shaxsning genetik jihati uning nasliy asosi, ajdodlaridan
yetib kelgan fizionomiya, fe’l atvor bilan, biofiziologik jihati esa yashash uchun
quvvat olish, ovqatlanish, jinsiy aloqaga kirishish va nasl qoldirish singari
individual ehtiyoj bilan belgilanadi. Shaxs, mohiyatiga kо‘ra, madaniylashgan,
19

ong, aql orqali faoliyatini boshqarish imkoniyatiga ega bо‘lgan, ijtimoiy-tarixiy
an’ana, turmush tarzi va tajribaga asoslangan muayyan avlodlar vakili. Shaxs
fenomeni inson olamining butun murakkabliklarini о‘zida mujassam etadi. Uni har
tomonlama о‘rganish maqsadida turli davrlarda tadqiqot olib borilgan. Ayniqsa,
sharqda u yuksak axloqiy ma’naviy meyorlar orqali tushunilgan va oliy xilqat,
bebaho qadriyat deb hisoblangan. Inson shaxs sifatida komillikka intiladi, hayot
mazmunini boyitadi, shu asosda kishilik jamiyatining gо‘zal va farovon bо‘lishiga
ehtiyoj sezadi. Shaxsning hayot tarzi bevosita jamiyat hayotiga daxldor va hayot
ne’matlaridan tо‘la foydalanishga haqli. Shaxs tushunchasi inson tushunchasining
yuksak kо‘rinishi, oliy maqomidir. Har qanday odam tabiiy mavjudligi, yashash
huquqi va hayot qadriyatiga ega bо‘lgan jonzotdir. Biroq u hamma vaqt ham
tо‘laqonli shaxs bо‘lib yetilmasligi mumkin 5
.
Xususiyat- biror narsa va hodisaning boshqa narsa va hodisadan farqini yoki
ularning umumiyligini kо‘rsatib turuvchi xossalari, jihatlari va belgilari. Xususiyat
narsalarning o’zaro ta’sir va munosabatlari jarayonida о‘zini namoyon etadi. Xossa
xususiyat ni bilishda pog‘ona bо‘lib xizmat qiladi. Xususiyat barcha narsaga
tegishli bo’lib, о‘ziga xos va umumiy, asosiy va asosiy bо‘lmagan, zaruriy va
tasodifiy, tabiiy va sun’iy va h.k. xossalarga ajratiladi. Xususiyat narsalarning ichki
mohiyatini belgilab, inson ongiga bog‘lik bо‘lmagan holda mavjud. Har qanday
xususiyat nisbiydir. Narsa va hodisalar xususiyat larini о‘rganish ularning sifatini
bilishda muhim ahamiyat kasb etadi. 6

Munosabat faqat insonlarga xos bо‘lgan jarayondir. Kishilarda faoliyat
jarayonida bir - birlariga nimanidir aytish istagi tug‘iladi.
M unosabat - odamlar о‘rtasida birgalikdagi faoliyat ehtiyojlaridan kelib
chiqadigan bog‘lanishlar rivojlanishining kо‘p qirrali jarayonidir. Munosabat
birgalikda faoliyat kо‘rsatuvchilar о‘rtasida axborot ayirboshlashni о‘z ichiga
oladi. Bunda munosabatning kommunikativ jihati hisobga olinadi. Kishilar
munosabatga kirishishda avvalo tilga murojaat qiladilar. Munosabatning yana bir
5
www.ziyouz.com кутубхонаси 65
6
Ад.: Наршахий, Бухоро тарихи, Т.,1966.
20

jihati munosabatga kirishuvchilarning о‘zaro birgalikdagi harakati - nutq
jarayonida faqat sо‘zlar bilan emas, balki harakatlar bilan ham ayirboshlashdan
iborat.
Ushbu tayanch tushunchalar Mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarida
shaxslararo munosabatlarni tarbiyalashning pedagogik-psixologik xususiyatlarini
о‘rganishda muhum vosita vazifasini о‘tadi.
Birinchi bob bо‘yicha xulosalar
Mavzu yuzasidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar va ilmiy manbalar tahlilidan
shunday xulosaga kelish mumkinki, xorij va hamdо‘stlik mamlakatlarida shu
jumladan О‘zbekistonda mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining shaxs, individual-
psixologik, aqliy taraqqiyot xususiyatlari, axloqiy xususiyatlari о‘rganilgan bо‘lsada,
ammo mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari
alohida ilmiy tadqiqot predmeti sifatida yetarlicha ilmiy tadqiq etilmagan. Buning
sababi birinchidan, bu sohadagi mutaxassislarning yetarli emasligiga bog‘liq bо‘lsa,
ikkinchidan, xorijiy mamlakatlarda olib borilgan ilmiy tadqiqotlar respublikamizning
ijtimoiy, etnik hamda mintaqaviy xususiyatlarimizga mos kelmasligi va bu sohada
ilmiy izlanish modelini yaratishda muayyan qiyinchiliklarni keltirib chiqargan.
Bolalar uylarida tarbiyalanayotgan bolalarning shaxs, individual-psixologik
va ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini о‘rganishga bag‘ishlangan bir qator tadqiqotlar
sobiq ittifoqda ellik oltmishinchi yillarda amalga oshirilgan. Bundan keyingi yillarda
bu muammoni о‘rganishga bо‘lgan e’tibor biroz susaygan. Shu tufayli
Respublikamizda kо‘p yillar mobaynida mehribonlik uylarida tarbiyalanuvchi bolalar
va о‘smirlarning psixologik xususiyatlarini ilmiy tahlil qilish ishlari olib borilmadi.
Ammo mustaqillik yillarida mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilariga nisbatan
yangicha munosabat uyg‘ondi. Respublikamiz hukumati tomonidan mehribonlik
uylari tarbiyalanuvchilarini moddiy, ijtimoiy tomondan qо‘llab-quvvatlash borasida
juda kо‘plab qarorlar va amaliy tadbirlar ishlab chiqildi. Bu о‘z navbatida mehribonlik
uylari tarbiyalanuvchilari shaxsining ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini ilmiy jihatdan
о‘rganishga keng yо‘l ochib berdi.
21

Mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning
psixologik xususiyatlari shakllanishida olib borilayotgan islohatlarni amaldagi ijrosi
ham ta’minlanib borilmoqda. Bularning barchasi Mehribonlik uylari
tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning psixologik xususiyatlari
shakllanishida yordam beradi.
22

II. BOB. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining Ijtimoiylashuvi
intelekt xususiyatilarini eksprimental o'rganish
2.1. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarini diagnostik o'rganish.
Shaxs-ijtimoiy munosabatlar mahsuli deyilishining eng asosiy
sababi-uning doimo insonlar davrasida, ular bilan о‘zaro ta’sir doirasida
bо‘lishini anglatadi. Bu shaxsning eng yetakchi va nufuzli
faoliyatlaridan biri muloqot ekanligiga ishora qiladi.
Insoniy munosabatlar shunday о‘zaro ta’sir jarayonlariki, unda
shaxslaro munosabatlar shakllanadi va namoyon bо‘ladi. Bunday
jarayon dastlab odamlar о‘rtasida rо‘y beradigan fikrlar, his-
kechinmalar, tashvishu-quvonchlar almashinuvini nazarda tutadi.
Kishilar shaxslararo munosabatda bо‘lishgani sari, ular о‘rtasidagi
munosabatlar tajribasi ortgan sari ular о‘rtasida umumiylik, о‘xshashlik
va uyg‘unlik kabi sifatlar paydo bо‘ladiki, ular bir-birlarini bir qarashda
tushunadigan yoki «yarimta jumladan» ham fikr ayon bо‘ladigan bо‘lib
qoladi, ayrim hollarda esa ana shunday shaxslararo munosabatning
tig‘izligi teskari reaksiyalarni bir-biridan charchash, gapiradigan
gapning qolmasligi kabi vaziyatni keltirib chiqaradi. Masalan, oila
muhiti va undagi munosabatlar ana shunday tig‘iz munosabatlarga
kiradi. Faqat bunday tig‘izlik oilaning barcha a’zolari о‘rtasida emas,
uning ayrim a’zolari о‘rtasida bо‘lishi mumkin.
Aslida har bir insonning ijtimoiy tajribasi, uning insoniy qiyofasi,
fazilatlari, hattoki, nuqsonlari ham shaxslararo munosabat
jarayonlarining mahsulidir. Jamiyatdan ajralgan, shaxslararo
munosabatda bо‘lish imkoniyatidan mahrum bо‘lgan odam о‘zida
23

individ sifatlarini saqlab qolishi mumkin, lekin u shaxs bо‘lolmaydi.
Shuning uchun shaxslararo munosabatning shaxs taraqqiyotidagi
ahamiyatini tasavvur qilish uchun uning funksiyalarini tahlil qilamiz.
Har qanday shaxslararo munosabatning eng elementar funksiyasi-
suhbatdoshlarning о‘zaro bir-birini tushunishlarini ta’minlashdir. Bu
о‘zbeklarda samimiy salom-alik, ochiq yuz bilan kutib olishdan
boshlanadi. О‘zbek xalqining eng nodir va buyuk xislatlaridan biri ham
shuki, uyiga birov kirib kelsa, albatta ochiq yuz bilan kutib oladi,
kо‘rishadi, sо‘rashadi, xol-ahvol sо‘raydi. Shunisi xarakterliki, ta’ziyaga
borgan chog‘da ham ana shunday samimiyatli qabulni his qilamiz. Bu
kabi birlamchi kontakt usullari boshqa millat va xalqlarda ham bor,
ya’ni bu jihat milliy о‘ziga xoslikka ega.
Uning ikkinchi muhim funksiyasi ijtimoiy tajribaga asos solishdir.
Odam bolasi faqat odamlar davrasida ijtimoiylashadi, о‘ziga zarur
insoniy xususiyatlarni shakllantiradi. Odam bolasining yirtqich
hayvonlar tomonidan о‘g‘rilanib ketilishi, sо‘ng ma’lum muddatdan
keyin yana odamlar orasida paydo bо‘lishi faktlari shuni kо‘rsatganki,
«mauglilar» biologik mavjudot sifatida rivojlanaveradi, lekin
ijtimoiylashuvda ortda qolib ketadi. Bundan tashqari, bunday holat
boladagi bilish qobiliyatlarini ham cheklashi kо‘plab psixologik
eksperimentlarda о‘z isbotini topdi.
Shaxslararo munosabatning yana bir muhim vazifasi u odamni u
yoki bu faoliyatga hozirlaydi, ruhlantiradi. Odamlar guruhidan
uzoqlashgan, ular nazaridan qolgan odamning qо‘li ishga ham
bormaydi, borsa ham jamiyatga emas, balki faqat о‘zigagina manfaat
keltiradigan ishlarni qilishi mumkin. Masalan, kо‘plab tadqiqotlarda
24

izolyatsiya, ya’ni odamni yolg‘izlatib qо‘yishning uning ruhiyatiga ta’siri
о‘rganilgan. Masalan, uzoq vaqt termokamerada bо‘lgan odamda
idrok, tafakkur, xotira, hissiy xolatlarning buzilishi qayd etilgan. Lekin
ataylab emas, taqdir taqozosi bilan yolg‘izlikka mahkum etilgan
odamlarning maqsadli faoliyatlar bilan о‘zlarini band etishlari u qadar
katta salbiy о‘zgarishlarga olib kelmasligini ham olimlar о‘rganishgan.
Lekin baribir har qanday yolg‘izlik va shaxslararo munosabatlarning
yetishmasligi odamda muvozanatsizlik, hissiyotga beriluvchanlik,
hadiksirash, havotirlanish, о‘ziga ishonchsizlik, qayg‘u, tashvish hislarini
keltirib chiqaradi.
Shaxsning shaxslararo munosabatga bо‘lgan ehtiyojining tо‘la
qondirilishi uning ish faoliyatiga ham ta’sir kо‘rsatadi. Odamlar,
ularning borligi, shu muhitda о‘zaro gaplashish imkoniyatining
mavjudligi fakti kо‘pincha odamni ishlash qobiliyatini ham oshirarkan,
ayniqsa, gaplashib о‘tirib qilinadigan ishlar, birgalikda yonma-yon turib
bajariladigan operatsiyalarda odamlar о‘z oldida turgan hamkasbiga
qarab kо‘proq, tezroq ishlashga kuch va qо‘shimcha iroda topadi.
Tо‘g‘ri, bu hamkorlikda о‘sha yonidagi odam unga yoqsa, ular о‘rtasida
о‘zaro simpatiya hissi bо‘lsa, unda odam ishga «bayramga kelganday»
keladigan bо‘lib qoladi. Shuning uchun ham amerikalik sotsiolog
hamda psixolog Jon Moreno asrimiz boshidayoq ana shu omilning
unumdorlikka bevosita ta’sirini о‘rganib, sotsiometrik texnologiyani,
ya’ni sо‘rovnoma asosida bir-birini yoqtirgan va bir-birini inkor
qiluvchilarni aniqlagan va sotsiometriya metodikasiga asos solgan edi.
Tadqiqotimizda mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining individual-psixologik
shaxs xususiyatlarining shaxslararo munosabatlariga ta’siri masalasini о‘rganish
25

maqsadida V.Shparning shaxs xususiyatlarini о‘rganish bо‘yicha 16 omilli metodikasidan
foydalanish maqsadga muofiqdir.
Chunki, mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilaridagi sovuqqon shaxslararo
munosabat odamlarga kirishuvchanlikning pastligi boshqa shaxs xususiyatlariga
kо‘ra ancha yuqori darajani kо‘rsatadi. Shuningdek, mehribonlik uyi
tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatda tabiiylik, odamlarga e’tiborli,
mehribon, kirishimlilik, hamkorlikka tayyorlik xususiyatlari ham ancha past
kо‘rsatgichni namoyon qiladi. Bunday xususiyatlarning jins toifasi bо‘yicha
namoyon bо‘lish xususiyatiga kо‘ra yuqoridagi xususiyatlar qiz bolalarda, о‘g‘il
bolalarga nisbatan biroz yuqoriligi kuzatiladi. Oilada tarbiyalanayotgan bolalarda
esa bunday xususiyatlar mehribonlik uyida tarbiyalanayotganlarga nisbatan ancha
ijobiy kо‘rinishni namoyon qiladi. Zо‘riqish, stress holatlari xususiyatiga kо‘ra
ham mehribonlik uyida tarbiyalanayotgan qiz va о‘g‘il bolalarda oilada
tarbiyalanayotgan bolalarga nisbatan ancha yuqori kо‘rsatgichni namoyon qiladi.
Bundan xulosa chiqarish mumkinki, mehribonlik uyida qanchalik zaruriy shart-
sharoit yaratib berilmasin, bolalarning ota-onalari, yaqinlari bag‘rida bо‘lishi
psixologik jihatdan qoniqishni hosil qilishi tajribalarda kuzatilgan. Bu о‘z
navbatida bolalar shaxsiga xos bо‘lgan yuqoridagi kо‘rsatgichning namoyon
bо‘lishiga sabab bо‘lib xizmat qilishi mumkin.
Tadqiqotlar tahlili natijalariga kо‘ra mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida
muayyan faoliyatlarda ikkilanish, ikki xil fikr birligi, aniq yо‘nalish ola bilish
xususiyati yaxshi shakllanmaganligi holati ham kuzatiladi.
Tashqi voqelikni his qilish xususiyatlari, (sensorlik darajasi past) ruhiy va
fiziologik zо‘riqishlarga chidamlilik darajasi past-introvertlik shaxs xususiyati
mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida oilada tarbiyalanuvchilarga nisbatan biroz
yuqoriligi kо‘zga tashlanadi.
Tafakkur xususiyatlarni о‘rganish natijalariga kо‘ra ularda asosli xulosalar
chiqarishga moyillikning yetishmasligi, xolis fikrlashdan yiroqlik xususiyatlari
kuzatiladi. Bu о‘z navbatida ularning shaxslararo munosabatlarga kirishishlariga
va shaxslararo munosabatlardan kо‘zlangan maqsadlarga erishishlariga tо‘sqinlik
qilganligi kо‘zga tashlangan. Qolaversa, ulardagi bunday xususiyatlar shaxslararo
26

munosabatlarga kirishishlarida о‘ziga xos qiyinchiliklarni keltirib chiqarganligi
kuzatilgan. Shuning uchun ham bunday xususiyatga ega bо‘lgan bolalar о‘rtoqlari
yoki tarbiyalanuvchilar bilan kirishib ketisha olmaydilar. Buning natijasida ularda
eng yaqin, sirdosh о‘rtoqlari safi kam ekanligi kо‘zga tashlanadi.
Kuzatishlardan ma’lum bо‘lishicha, mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida
xavfli vaziyatlardan qо‘rqmaslik, og‘ir, bosiqlik, real fikrlaydiganlar, xulqi
barqaror, hissiy turg‘unlik darajasi yuqori va asab tizimi kuchlilar ham uchraydi.
Bundaylar shaxslararo munosabatlarga kirishishda qiyinchiliklarga uchramaydi.
Shuning uchun ham bundaylarning о‘rtoqlari davrasi keng, yaqin kishilari,
sirdoshlari kо‘p ekanligi kuzatiladi. Bunday xususiyatlarning jins tofavvutlari
bо‘yicha ifodalanishiga kо‘ra о‘g‘il bolalarda nisbatan ancha yuqoriligi kuzatiladi.
Oilada tarbiyalanayotgan bolalarda esa xavfli vaziyatlardan qо‘rqmaslik,
og‘ir, bosiqlik, realistik fikrlaydiganlar, xulqi barqaror, hissiy turg‘unlik darajasi
yuqori va asab tizimi kuchlilik xususiyati ancha yuqoriligi kuzatiladi.
Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida hissiy omillarga tolerantligi past,
о‘ziga ishonmaydigan, tez hayajonlanish asabiylikka moyillik, asab tizimi
kuchsizlar ham kо‘pchilikni tashkil qiladi. Bundaylarning faoliyatlarini tahlil
qilganda ularning shaxslararo munosabatlarida kelishmovchilik, tortishuvlar kо‘p
kuzatilishi kо‘zga tashlangan. Tabiiyki, ular о‘rtoqlari davrasida yakkalanib
qolish, о‘z yaqinlari va sirdoshlariga ega bо‘lmaslik holatlariga boshqalarga
qaraganda kо‘proq duch kelishadi.
Sinaluvchilardagi bunday xususiyatlarning yuqoriligini metodikaning 12 chi
tashvish-xavotirlanish darajasini aniqlash omili bо‘yicha olingan natijalar ham
kо‘rsatib turibdi. Bunga kо‘ra sinaluvchilarda tashvish-xavotirlik darajasi oilada
tarbiyalanayotgan bolalarga nisbatan ancha yuqoridir.
Shaxs faolligi, keragidan ortiq о‘ziga ishonuvchanlik, о‘z-о‘zi uchun
qonun, boshqaruvchilik xususiyatiga ega, nizoli vaziyatlarda boshqalarni
ayblaydigan, talabchanlik fazilatlari yuqori bо‘lgan bolalar ham ancha yuqori
kо‘satgichni egallaydi.
Kuzatishlardan ma’lum bо‘lishicha, sinaluvchilarda boshqalarga
bо‘ysunuvchan, о‘z fikri va taklif-talablarini ochiq ayta olmaydigan, о‘ta
27

xijolatlilik holatlari ham uchraydi. Bundaylar kо‘pincha, itoatkor va
bо‘ysunuvchanliklari tufayli boshqalar nima desa unga qо‘shilib ketadilar. Shuning
uchun ham ular о‘rtoqlari davrasida muqarrar о‘z о‘rinlariga ega emasliklari
kuzatiladi.
Sinaluvchilar shaxsiga xos bо‘lgan muhim xususiyatlardan biri sifatida
qabul qilgan qarorlarini anglab yetishlik, maqsadga erishishda qat’iyat,
javobgarlik hissining yuqoriligi va mavjud qadriyatlar, о‘rnatilgan tartibda
harakatlanishni ma’qul deb biladigan, prinsipiallikning yetishmasligi yaqqol
kо‘zga tashlanadi. Ulardagi bunday xususiyatlarni tahlil qilib kо‘rganimizda bu
ularning kelajakdagi mustaqil hayotlariga salbiy ta’sir kо‘rsatish mumkinligining
tahmin qilish mumkin.
Oilada tarbiyalanayotgan bolalarda esa bunday sifatlar ancha yuqori
darajani kо‘rsatadi. Tabiiyki, bunday xususiyatlar bolalarning mustaqil hayotda
о‘z maqsad va niyatlariga erishish yо‘lida harakat qilishlariga turtki bо‘lib xizmat
qiladi. Kuzatishlardan kelib chiqib, ta’kidlash lozimki, mehribonlik uyi
tarbiyalanuvchilarida maqsadga erishishda qat’iyatlilik, javobgarlik hissining
yuqoriligi va mavjud qadriyatlar, о‘rnatilgan tartibda harakatlanishni ma’qul deb
bilishlik, prinsipiallik xislatlarini rivojlantirish zarurdir.
Sinaluvchilardagi mardlik, jasurlik darajasi boshqa shaxs xususiyatlariga
nisbatan ancha yuqoriligi kо‘zga tashlanadi. Nazarimizda ularda bunday
xislatlarning yuqoriligiga ularning bir jamoa bо‘lib yashashligi, muassasa
pedagoglari va tarbiyachilarining ijobiy ta’sir kо‘rsata olayotganliklari sabab
bо‘lishi mumkin.
Tarbiyalanuvchilarda j uda xijolatlilik, о‘ta ehtiyotkorlik, soyada yurishni
ma’qul deb hisoblaydigan, jamoada о‘ziga yaqin kichik guruhlar-
ni ma’qul kо‘radiganlik holati ham ancha yuqori darajani egallaydi.
Himoya ostida bо‘lishni istaydigan, xayolparast, yuvvosh, nozik
vaziyatlarda tajribasiz, tajriba orttirishga moyillikning yо‘qligi holati ham
sinaluvchilarda kuzatiladi. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida bunday
xususiyatlar darajasining yuqoriligi ota-onalarining yо‘qligi, har bir
faoliyatlaridan, kelajakdagi hayotlaridan hadiksirash, qо‘rquv hissining yuqoriligi
28

kabilarga bog‘liq bо‘lsa kerak. Buni testning ishonuvchanlik darajasini aniqlovchi
omili kо‘rsatgichlari orqali aniqlash mumkin. Bunga kо‘ra sinaluvchilarda о‘ta
xavotirlanishga moyil, hech kimga ishonmaydigan, qiziqishlar doirasi о‘ziga
yо‘naltirilganlik darajasi ancha yuqori kо‘rsatgichni ifodalaydi.
Amaliylik darajasiga kо‘ra sinaluvchilarda о‘z dunyosi atrofida aylanib
qolish, amaliy ishlarda yordamga muhtojlik, jamoadagi munosabatlari murakkab
tusga egalik xususiyatlari darajasi ham ancha yuqori kо‘rsatgichni kо‘rsatadi.
Metodikaning о‘zini nazorat qilish darajasini о‘rganish natijalariga kо‘ra,
tartibsizlik, intizom pastligi, о‘z ichki dunyosi bilan kelisha olmaslik, о‘zini
nazorat qilish darajasining pastligi, о‘rnatilgan tartib-qoidalarga rioya etmaslik,
о‘z hayajoni va hissiyotlariga beriluvchanlik xususiyatlari yorqin namoyon
bо‘ladi. Bunday xususiyatlar darajasining yuqoriligi mehribonlik uylarida
tarbiyalanuvchilar bilan bu sohada keng miqyosda amaliy ishlar olib borish
zarurligini kо‘rsatadi.
Shaxs xususiyatlari darajasining namoyon bо‘lish kо‘rsatgichlarini
taxminiy aniqlash jadvali
2.1.1-jadval

№ Shaxs xususiyatlari
darajasi Mehribonlik uyi
tarbiyalanuvchilarida Oilada
tarbiyalanuvchilarda
О‘g‘il
bolalarda Qiz
bolalarda О‘g‘il
bolalarda Qiz
bolalarda
1
Shaxs xususiyatlari
yо‘nalishi „A ”
2
Tafakkur darajasi - diqqat
xususiyatlari „V”
3
Hissiy turg‘unlik
darajasi „S"
4
Mustaqillik darajasi „YE"
5
Fikrlash darajasi „G‘"
6
“Men”ning namoyon
bо‘lish darajasi „S"
7
Mardlik darajasi „N"
8
Qattiqqо‘llik darajasi “ J ”
9
Ishonuvchanlik darajasi
„L”
10
Amaliylik darajasi „M ”
29

11
Vaziyatga yondashish
darajasi „N”
12
Tashvish xavotir
darajasi “ O ”
13
Radikallik darajasi “Q
1 ”
1 4
Ta’sirchanlik darajasi „Q
2”
15
О‘zini nazorat qilish
darajasi “Q
3”
16
Zо‘riqish drajasi „ Q
4 ”
Yuqorida bayon etilganlarga asosan xulosa qilish mumkinki, mehribonlik
uyi tarbiyalanuvchilarida hissiy noturg‘unlik, hadiksirash va tashvishlanish,
asabiylik, ijtimoiy tartib va qoidalarga bо‘ysunmaslik, о‘zini nazorat qilish
darajasining pastligi holatlarini yuqoridagi fikrlar va jadval asosida aniqlash
mumkin. Bu о‘z navbatida mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining shaxslararo
munosabatlarga о‘z ta’sirini kо‘rsatganligini ham aniqlash imkonini beradi. Oilada
tarbiyalanayotgan bolalarda ham bu sifatlarni aniqlash bо‘yicha tajribalarda
kutilgan natijalarni berish ehtimoli katta. Shuning uchun ham ulardagi shaxslararo
munosabatlarning ijobiylik darajasi ancha yuqori bо‘lishi mumkin.
Yuqoridagilardan kelib chiqib ta’kidlash mumkinki, mehribonlik uyi
tarbiyalanuvchilari shaxsiga xos bо‘lgan individual-psixologik xususiyatlar
ularning shaxslararo munosabatlar tizimiga, uning samaradorlik darajasiga о‘z
ta’sirini kо‘rsatadi.
2.2. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining Ijtimoiylashtirish bo'yicha
olib borilgan ishlar tahlili.
Muomalaning о‘zaro birgalikdagi harakati natijasida suhbatdoshlarning bir-
birini о‘zaro idrok etishi yuzaga chiqadi. О‘zaro birgalikda harakat qila
boshlaydigan odamlar о‘zaro hamjihatlik darajasini baholab oladigan va
muomalaga kirishgan sherigining, ya’ni suhbatdoshining kimligi haqida о‘ziga
hisob bera oladigan bо‘lsagina, muomala yuzaga kelishi mumkin. Muomala
ishtirokchilari о‘z ongida bir-birlarining ichki dunyosini qayta tiklashga (asli
30

holida aks ettirishga) his-tuyg‘ularini, hulq-atvorini fahmlab yetishga harakat
qiladi.
Taniqli psixolog S.L.Rubinshteyn – о‘z izlanishlaridan birida “Kundalik
hayotda odamlar bilan muomalaga kirishar ekanmiz, biz ularning xulq-atvoriga
qarab mо‘ljalga olamiz. Negaki, biz ularning tashqi ma’lumotlari mohiyatini
gо‘yo “uqub”, ya’ni mag‘zini chaqib chiqamiz va shu yо‘sinda kontekstda
mujassamlashadigan matnning ichki psixologik jihati mavjud bо‘lgan mazmunini
aniqlaymiz. Bunday “uquv” naridan-beri tez yuz beradi. Chunki tevarak-
atrofdagilar bilan muomala jarayonida bizda muayyan darajada ularning xulq-
atvoriga nisbatan avtomatik tarzda amal qiladigan psixologik ichki ma’no hosil
bо‘ladi», deb ta’riflaydi. Shu nuqtai-nazarga tayangan holda aytish mumkinki,
shaxsning egotsentrik yо‘nalishlari, muloqotchanlik va tashkilotchilik
qobiliyatlari, shaxsning о‘z atrofidagilarga nisbatan shaxslararo munosabatlari,
ota-onalar munosabati turlari va tarbiya nuqsonlari testi omillarining
imkoniyatlari bilan uzviy bog‘liqliklarini о‘rganish borasida shaxsning
rivojlanishi va shakllanishi jarayonida о‘zining salmoqli о‘ringa ega ekanligini
aniqlashga erishiladi.
О‘smir о‘g‘il bolalarning muloqotga kirishimlilik va tashkilotchilik
qobiliyatining sifat kо‘rsatgichi “YE”-kam talabchanlik, “I”-haddan
tashqari qattiqqо‘llik , “K”- tarbiyachilar uni jazolamaslikka intilishadi , “F”-
ayollarga nisbatan hurmatsizlik ning rivojlangan lik xususiyatlarida
namoyon bо‘ladi. Buning mazmuni shundan iboratki, tarbiyachilar
munosabatining turlari va tarbiyalash jarayonidagi nuqsonli omillarni
qо‘llashga bо‘lgan ehtiyojining ortgani sari, о‘smirlardagi muloqotga
kirishimlilik va tashkilotchilik qobiliyati va shaxsning о‘z
atrofidagilarga nisbatan о‘zaro munosabatga kirishishining sifat
kо‘rsatgichi kamayib boraveradi. Ularni kichik omadsiz, deb hisoblab,
tashkiliy ishlarda ularning tashabbusini qо‘llab-quvvatlamasdan,
31

rag‘batlantirmasdan haddan tashqari qattiqqо‘llik qilishlari, о‘zaro
munosabatni qо‘rqituv asosida qurishlari yoki, aksincha, ularni
jazolamaslikka intilishlari, hamma narsa uchun kechirishlari, ya’ni
tarbiyachilarning bola tarbiyasiga qat’iyatsizlik bilan qarashlari,
о‘zgaruvchan tarbiyani qо‘llashlari, о‘zini tarbiyalanuvchi ning oldida
qanday tutishni bilmasdan, balki, tarbiyalanuvchi ning xohishi bilan ish
tutishlari, u nimani xohlasa, shularni sо‘zsiz bajarishlari va ayollarni
hurmat qilishga о‘rgatilmagan kabi munosabatlarning qо‘llanilishidagi
ta’siri natijasida tarbiyalanuvchilarda о‘ziga ishonchsizlik, о‘zini haddan
tashqari sevuvchanlik, yoki, aksincha о‘zini yoqtirmaslik, qabul qila
olmaslik, ba’zida о‘zini dunyoga kelganidan g‘azablanish va
nafratlanish, norozi bо‘lish, qaysarlik, о‘jarlik, xudbinlik, ya’ni egoistlik,
berahmlik kabi shaxs xususiyatlari va muloqot sifatlarining salbiy
shakllanishiga sabab bо‘ladi.
2.2.1-jadval
Muloqotga kirishimlilik sifatlarining namoyon bо‘lishini aniqlashning
taxminiy jadvali
№ Pedagog-
tarbiyachilarning
munosabat turlari Mehribonlik uyi
tarbiyalanuvchilarida Oilada
tarbiyalanuvchilarda
О‘g‘il
bolalar Qiz
bolalar о‘g‘il
bolalar qiz bolalar
1 B ola bilan muomalada
uzviy bog‘liqlik.
2 Avtoritar yoki johillik
3 Kichik omadsiz.
4 Haddan tashqari
g‘amxо‘rlik qilishadi
32

5 Hamma narsaga ruhsat
berishadi
6 Hayotining yagona
maz m uni bola
7 Yoqimsiz, kutilmagan
bola.
8 Zolimlik-bolanng
shaxsiy “men”iga
haqqi yо‘q
9 Erkaklarni hurmat
qilishga о‘rgatilmagan
1 0 Ayollarga nisbatan
hurmatsizlik
rivojlangan
О‘rganiladigan о‘smir qizlarning muloqotga kirishimlilik darajasi
о‘smirlik yoshi davridagi bolalarga xos deb, hisoblansa bо‘ladi. Chunki о‘smir
qizlarning о‘z atrofidagilarga nisbatan shaxslararo munosabatda bо‘lishlari
jarayonida, ya’ni atrofidagilar bilan о‘zaro muloqotga kirishish paytida, ularga
nisbatan ichiga murojaat qilish, ya’ni introvertlanganlik xususiyatlarini ishga
soladigan bо‘lib shakllanishadi. Yuqorida aytib о‘tilganidek, muomala va muloqot
shunchaki axborotni yetkazish bilangina cheklanib qolishi mumkin emas.
Aksincha, u muvaffaqiyatli tarzda yuz berishi uchun muqarrar teskari aloqaning
mavjud bо‘lishini subyekt tomonidan о‘zaro birgalikda harakat natijalari haqida
ma’lumot olib turilishini taqazo etadi.
Shuningdek, mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarining muloqotga
kirishimlilik darajalarining sifat kо‘rsatgichi bilan tarbiyachilar munosabatining
“II”-kooperatsiya yoki birlashma turi hamda tarbiya nuqsonlari testining “YE”-
kam talabchanlik kabi omillarining sifat kо‘rsatgichi о‘rtasida ham ishonch
darajasidagi manfiy munosabat mavjudligi aniqlanadi. Tarbiyachilar tomonidan
olib boriladigan tarbiyadagi nuqsonlar sifat kо‘rsatgichining ortishi bilan
о‘smirlardagi muloqotga kirishimlilik va tashkilotchilik qobiliyatini о‘zida
shakllantirishga bо‘lgan intilish ehtiyojining ehtimolidagi sifat kо‘rsatgichi
kamayadi. Boshqacha qilib aytganda, muloqotga kirishimlilik qobiliyati sifatlarini
33

о‘zida shakllantirishga bо‘lgan ishtiyoqmandlik imkoniyati baland о‘smir,
tarbiyachi tomonidan ijtimoiy munosabat jarayonida qо‘llanilgan sovuqqonlik va
qо‘polliklarining bо‘lishi natijasida, ya’ni haddan tashqari yuqori baho berib
yuborishlari, har bir arzimagan narsaga ham uni maqtayverishlari va kо‘p
rag‘batlantirishlari, ijodiy va aqliy qobiliyatlariga juda yuqori yoki aksincha, juda
past baho berishlari, u bilan faxrlanishlari, haddan tashqari farzandiga ishonishlari
yoki ularni о‘z holiga tashlab qо‘yishlari, qarovsiz qoldirishlari va munozarali
masalalarda kо‘proq ularni fikrini ma’qullamasliklari natijasida farzandlarida ota-
onalari bilan о‘zaro munosabatga kirishishdan о‘zlarini olib qochish hollari
kuzatiladi.
Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining muloqotga kirishimlilik va
tashkilotchilik qobiliyati sifatlari tarbiyachilarning “A”, haddan tashqari
g‘amxо‘rlik qilish, “D”, qattiq talabchanlik, “K”, tarbiyachilar ularni
jazolamaslikka intilishadi, “L”, о‘zgaruvchan tarbiya, tarbiyachi yoki pedagogning
kayfiyatiga bog‘liq bо‘lgan omillari bilan tashkilotchilik qobiliyati, “R”-
yoqimsiz kutilmagan bola va “F”-ayollarga nisbatan hurmatsizlikning
rivojlanganligi bolalarda muloqotga kirishimlilik qobiliyatining u yoki bu darajada
namoyon bо‘lishiga sabab bо‘lishligi aniqlanadi. Bu kabi statistik munosabatni
shunday tushunish kerakki, pedagog yoki tarbiyachilar bolalarini о‘ziga
bо‘ysundirishga harakat qilib, bolalarini о‘zlariga nisbatan nazorat nazariyalarini
ikkilamchilik, qо‘pollik omillarini ba’zan ochiq tarzda g‘azablarini ifodalay
olishlarining natijasidir; bolalar tarbiyachilarga bо‘ysungan holda ham, bari-bir
ularning eng qimmatli xislatlari, ya’ni mustaqillik g‘ururi, о‘ziga va о‘z kuchiga
ishonch tuyg‘ulari ham singdiriladi, desak tо‘g‘ri bо‘ladi. Demak, о‘smirlarga
nisbatan qanchalar notо‘g‘ri tarbiya berilsa, ularning shaxs xususiyatlari va
muloqot sifatlarining etnopsixologik tomonlari shunchalik nuqsonli bо‘lib
shakllanadi.
О‘g‘il bolalarning egotsentrik yо‘nalishi bilan tashkilotchilik qobiliyatining
sifat kо‘rsatgichi о‘rtasida farqli о‘laroq darajadagi manfiy munosabatning
mavjudligi kuzatiladi. Yoki, о‘g‘il bolalarning egotsentrik yо‘nalishlarining sifat
kо‘rsatgichi bilan “Z”-hissiy aloqani kuchli bildirish, “YE”–kam talabchanlik va
34

“P”–bolaning sog‘ligi uchun kuchli qayg‘urish. Demak, tarbiyachilar tomonidan
kam talabchanlik, hissiy aloqani kuchli bildirish va bolaning sog‘ligi uchun kuchli
qayg‘urish kabi omillari ijobiy qо‘llanilgan bо‘lsa, ularning tarbiyalanuvchilar
shaxsida shakllangan egotsentrik yо‘nalishning sifat kо‘rsatgichi ham ijobiy
bо‘ladi.
Mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarining pedagog yoki tarbiyachilari
munosabatining “Avtoritar yoki, qattiqqо‘llik, talabchanlik” kabi turi bilan
о‘smirlarning egotsentrik yо‘nalishlari о‘rtasida о‘zaro manfiy korrelyatsiya
bog‘lanishlarning mavjudligi kuzatiladi.
Bu kо‘rsatgich shundan darak beradiki, tarbiyachilar tomonidan
nazoratning katta bosimda berilishi, talabchanlikning yuqori darajada bildirilishi
ularning farzandlaridagi egotsentrizm darajalarini pasayib ketishiga olib keladi.
Olinadigan natijalardan shuni kо‘rishimiz mumkinki, oiladagi psixologik
iqlim sharoitining turlicha kо‘rinishga ega bо‘lishi, tarbiyalanuvchilarning shaxs
xususiyatlari va muloqot sifatlarida turlicha shakllanishni yuzaga keltiradi:
qо‘pollik, sovuqqonlik, haqoratlashlaru, baqir-chaqirlarning doimiy bо‘lib turishi,
janjallarni kundalik hayoti davomida kо‘rib turgan har qanday bolada ham albatta,
shu voqea-hodisalarni о‘z shaxsiga singdirib olishga, ularga taqlid qilishga hamda
moslashishga intilish ehtiyojlari oshib boradi. Bunday munosabatlar ta’siri ostida
о‘sib-ulg‘ayib kelayotgan har qanday о‘smirning muloqot sifatlarida shaxsida ham
atrofidagilar bilan о‘zaro muloqot va munosabatga kirishish jarayonida xuddi shu
tarbiyachilar kabi ularning xatti-harakatlarini takrorlaydilar, ya’ni ularga taqlid
qiladilar. Natijada, ular bu kabi muloqot sifatlarini va shaxslararo munosabatlarni
о‘zlariga doimiy odatiy tusga aylantirib oladilar va hayoti davomida о‘z niyatlari
va rejalarini amalga oshirish maqsadida qо‘llashga harakat qiladigan bо‘lishadi.
Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining muloqotga kirishimlilik va
tashkilotchilik qobiliyatining sifat kо‘rsatgichi bilan tarbiyachilar munosabatining
“qabul-qilish” turi va «tarbiyadagi yо‘l qо‘yilgan xatoliklar kabi omillarining sifat
kо‘rsatgichi orasida ham ishonch darajasidagi, lekin musbat aloqaning mavjudligi
kuzatiladi. Bu ma’lumotlar shundan darak beradiki, bolalar uyida tarbiyachilar
35

tarbiyalanuvchilarga mehr bilan tushuntirishi, uqtirishi va iltimos qilishga
asoslangan demokratik asosga qurilgan aloqalarning qо‘llashi natijasida
о‘smirlarning shaxs xususiyatlari va muloqot sifatlari, ya’ni о‘ziga ishonch, о‘z
fikrini samimiy yetkazishga ega bо‘lish, ulardagi о‘z-о‘zini tо‘g‘ri anglash va eng
kuchli ezgu-niyatlarini yetkaza olish kabi muloqot sifatlarini shakllantirishga
bо‘lgan intilishlarini faollashtirishi mumkin. Shu bilan birga, tarbiyachilarning
dо‘stona munosabati bolalar shaxsining shakllanishi, ya’ni kattalarni hurmat qilish
va kichiklarga izzatda bо‘lish fazilatlarini shakllantirish imkonini beradi. Tadqiqot
jarayonida о‘smirlarning muloqotga kirishimlilik, egotsentrik yо‘nalishlari,
asabiylashish, qо‘pollik, sovuqqonlik, tajovuzkorlik, qattiqqо‘llik, talabchanlik,
kattalarga nisbatan hurmatsizlik, kichiklarga nisbatan berahmlik kabi о‘zaro
munosabatlari о‘rtasidagi «tafovutlar» yoki «ajralishlar» yuzaga kelishi tabiiy hol
bо‘lib, buning oqibatida о‘smirlarning shaxs xususiyatlari va muloqot sifatlarining
etnopsixologik jihatlari goh “о‘z ketidan yetaklasa”, goh teskarisining yuz berish
hollari kuzatilishi mumkin.
Ikkinchi bob bо‘yicha xulosa
Tadqiqotimizda mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining shaxs xususiyatlari
va muloqotga kirishimlilik darajalarini о‘rganish natijalari quyidagi xulosalarni
keltirib chiqarishi kutiladi:
1. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxsiga xos bо‘lgan individual-
psixologik xususiyatlar jumladan, aqliy taraqqiyot va tafakkur xususiyatlari,
mustaqil fikr yurituvchanlik, amaliylik, о‘zini nazorat qilish kabi xususiyatlar
ularning shaxslararo munosabatlari muvaffaqiyatiga, о‘z ta’sirini kо‘rsatishi
aniqlanadi.
2. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxsidagi tashvishlanish va
xavotirlik darajasining yuqoriligi shaxslararo munosabatlar doirasiga о‘ziga xos
tarzda ta’sir kо‘rsatishi. Jumladan, tashvishlanish darajasi yuqori darajaga ega
bо‘lgan holatlarda mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari о‘zaro shaxslararo
munosabatlarida nizoli vaziyatlar, kelishmovchiliklar yuzaga keltirishi
mumkinligini aniqlash imkonini beradi.
36

3. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxsiga xos bо‘lgan muloqotga
kirishimlilik va tashkilotchilik qobiliyati о‘zaro shaxslararo munosabatlar
muvaffaqiyatiga ijobiy ta’sir kо‘rsatishini aniqlash mumkin.
Bu ma’lumotlar shundan darak beradiki, mehribonlik uyida tarbiyachilar
tarbiyalanuvchilarga mehr bilan tushuntirishi, uqtirishi va iltimos qilishga
asoslangan demokratik asosga qurilgan aloqalarni qо‘llashi natijasida
tarbiyalanuvchilarning shaxs xususiyatlari va muloqot sifatlari, ya’ni о‘ziga
ishonch, о‘z fikrini samimiy yetkazishga ega bо‘lish, ulardagi о‘z-о‘zini tо‘g‘ri
anglash va eng kuchli ezgu-niyatlarini yetkaza olish kabi muloqot sifatlarini
shakllantirishga bо‘lgan intilishlarini faollashtirishi mumkin.
Yuqoridagilardan kelib chiqib ta’kidlash mumkinki, mehribonlik uyi
tarbiyalanuvchilari shaxsiga xos bо‘lgan individual-psixologik xususiyatlar
ularning shaxslararo munosabatlar tizimiga, uning samaradorlik darajasiga о‘z
ta’sirini kо‘rsatadi.
37

Umumiy xulosa
1. Mavzu yuzasidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar va ilmiy manblar
tahlilidan shunday xulosaga kelish mumkinki, xorij va hamdо‘stlik mamlakatlarida
shu jumladan О‘zbekistonda mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining shaxs,
individual-psixologik, aqliy taraqqiyot xususiyatlari, axloqiy xususiyatlari
о‘rganilgan bо‘lsada, ammo mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining ijtimoiy-
psixologik xususiyatlari alohida ilmiy tadqiqot predmeti sifatida yetarlicha ilmiy
tadqiq etilmagan. Buning sababi birinchidan, bu sohadagi mutaxassislarning yetarli
emasligiga bog‘liq bо‘lsa, ikkinchidan, xorijiy mamlakatlarda olib borilgan ilmiy
tadqiqotlar respublikamizning ijtimoiy, etnik hamda mintaqaviy
xususiyatlarimizga mos kelmasligi va bu ushbu sohada ilmiy izlanish modelini
yaratishda muayyan qiyinchiliklarni keltirib chiqargan.
2. Tadqiqotimiz natijalaridan ma’lum bо‘lishicha, mehribonlik uyi
tarbiyalanuvchilarining individual-psixologik xususiyatlari va yosh davri
inqirozlari xususan, о‘smirlik yoshi davri inqirozi, о‘tish davri qiyinchiliklari,
psixo-fiziologik taraqqiyotdagi noturg‘unlik, akseleratsiya jarayonlari, pubertat
davri rivojlanish xususiyatlari, taqlidchanlik, emansipatsiya (kattalar nazorati va
kuzatuvidan ozod bо‘lishga intilish), gedonistik (о‘zgacha usullardan zavq-shavq
olish, lazzatlanish) psixologiya, beqaror va о‘zgaruvchan xarakterlilik,
qо‘zg‘aluvchanlik, distimik, gipertimlik, guruhlanish va qarama-qarshi nuqtai
nazar reaksiyalarining namoyon bо‘lishi va boshqalar ularda xulq –atvor
xususiyatlari mazmun va mohiyatini belgilaydi hamda shaxslararo munosabatlarda
о‘ziga xos о‘rin tutadi.
3. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining muloqotchanlik va kirishimlilik
qobiliyati о‘zaro shaxslararo munosabatlar muvaffaqiyatini belgilaydi. Buni
tadqiqotimiz natijalaridan olingan ma’lumotlar ham isbotlaydi. Buni 12-15
yoshdagi mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilaridagi muloqotchanlik sifatlari
darajasining yuqoriligi holati ham kо‘rsatadi. Aksincha 7-11 yoshdagi
tarbiyalanuvchilarda muloqotchanlik sifatlari darajasining pastligi ularda
shaxslararo munosabatlardagi tortinish, tezda kirishib keta olmaslik xislatlari,
38

shaxslararo munosabatlardagi turli xil nizolar, kelishmovchiliklarning kelib
chiqishi darajasi yuqoriligini belgilaganligi namoyon bо‘ladi.
4. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxsiga xos bо‘lgan individual-
psixologik xususiyatlar jumladan, aqliy taraqqiyot va tafakkur xususiyatlari,
mustaqil fikr yurituvchanlik, amaliylik, о‘zini nazorat qilish kabi xususiyatlar
ularning shaxslararo munosabatlari muvaffaqiyatiga, о‘z ta’sirini kо‘rsatadi.
5. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxsidagi tashvishlanish va
xavotirlik darajasining yuqoriligi shaxslararo munosabatlar doirasiga о‘ziga xos
tarzda ta’sir kо‘rsatadi. Jumladan, tashvishlanish darajasi yuqori darajaga ega
bо‘lgan holatlarda mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari о‘zaro shaxslararo
munosabatlarida nizoli vaziyatlar, kelishmovchiliklar yuzaga kelar ekan.
6. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxsiga xos bо‘lgan muloqotga
kirishimlilik va tashkilotchilik qobiliyati о‘zaro shaxslararo munosabatlar
muvaffaqiyatiga ijobiy ta’sir kо‘rsatar ekan.
39

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI
1. Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. Biz kelajagimizni о‘z qо‘limiz
bilan quramiz. – 7-jild. – T.: О‘zbekiston, 1999.
2. Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz –
jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh
etishdir. – T. “О‘zbekiston”, 2005.
3. Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq,
millatni-millat qilishga xizmat etsin. – T.: О‘zbekiston, 1998. – B. 15-89
4. Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat–yengilmas
kuch.–T.:«Ma’naviyat», 2008.-176 b.
5. Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq
e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir // “Fidokor” gazetasi, 2000 yil, 8 iyun.
6. Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. О‘zbekiston XXI asr bо‘sag‘asida:
xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.:
О‘zbekiston, 1997. – B.23-24.
7. Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. О‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod,
siyosat, mafkura. T.1. – T.: О‘zbekiston, 1996.
8. Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash – davr
talabi. T.5. – T.: О‘zbekiston, 1997.
9.Adler A. Bezprizorniye deti. Per. Y.A.Obuxova. M: 1974, 376 s.
10.Andresyan A.P. Osobennosti formirovaniya i deyatelnosti detskix
kollektiv v shkolax-internatax. Yerevan. 2001 -178 s.
40

11.Aseyev V.G.Motivatsiya povedeniya i formirovaniya lichnosti. M: 2001
-203 s.
12.Akramova F.A. Insoniy munosabatlar psixologiyasi. – T.: Shams-A,
2005. – 68 b.
13.Allaxverdov V.M., Bogdanova S.I. i dr. Psixologiya: Uchebnik. 2-ye
izd. / Otv. red. Krilov A.A. Pererab. i dop. – M.: TK. Velbi, Prospekt, 2004. – 752
s.
14.Alemaskin M.A. Psixologo-pedagogicheskiye problemi preduprejdeniya
pedagogicheskoy zapushennosti ipravonarusheniy nesovershennoletnix
//Psixologicheskiye problemi preduprejdeniya pravonarusheniy podrostkov. - Sb.
nauch. trudov – Voronej, 1982. - S. 94-102.
Internet saytlari
1. « Gazeta .uz»
2. www.tdpu.uz
3. www.pedagog.uz
4. www.Zionet.uz
5. http://dy.uz/QbkeZ
41

Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari psixologiyasi

Sotib olish