• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Mil.avv. V-IV-asrlarda Yunoniston. Polis tizimining inqirozi

III.Xulosa
Afina   demokratiyasi   deganda   20   yoshdan   katta,   erkin   tug'ilgan,   to'la
huquqli Afina erkaklari uchun xos bo'lgan demokratiya to'g'risida so'z borardi. Ular
aholining   ozchilik   qismini   tashkil   qilar   edi.   Siyosiy   huquqlardan,   qullardan
tashqari ayollar, boshqa viloyatlarda Afinaga qochib kelganlar va Afinada yashab
turib,   erkin   bo'lsa-da,   fuqaroligi   bo'lmagan   meteklar   mahrum   edi.   Meteklar   100
mingga   yaqin   kishini   tashkil   qilib,   ular   asosan   savdo   hunarmandchilik   bilan
shug'ullanar   edi.   Polisning   suveren   hokimi   —   xalq   yig'inini   Afina   fuqarolik
huquqiga ega bo'lgan soni ko'p bo'lmagan katta yoshli erkaklar tashkil qilar edilar.
Mansabdor shaxslar qur’a tashlash yo'li bilan saylanar, faqat mansabga nomzodlar
afinalik   bo'lishi   ustidan   nazorat   qilinar   edi.   Arxont   yoki   strateg   vazifasini   har
qanday   fuqaro   bajarishi   mumkin   degan   tushuncha   mavjud   edi.   Chunki   barcha
mansabdor   shaxslar   yig'inda   xalq   irodasi   va   qonunlarini   ifodalagan   holda   tatbiq
qilar   edilar.   Ularning   funksiyasiga   hech   qanday   muhim   vazifa   kirmas   edi.   Oliy
mansabdor   shaxslar   arxontlar   hokimiyati   oila   va   meros   huquqiga   rioya   qilishga
g'amxo'rlik   (arxont   eponim)   sakral   vazifa   (aixont   basilevs)   sud   .   jarayonlariga
raislik   qilish   (fesmofet)   bilan-   cheklangan   edi.   Arxont   polemarx   (qo'shin
qo'mondoni)   faqat   nomigagina   qo'mondon   bo'lib,   amalda   u   chet   eUiklar   ustidan
sud   ishlarini   amalga   oshirar   edi.   Qurolli   kuchlarga   urush   va   tinchlik   paytida
rahbariik   qilish   10   strategga   tegishli   edi. 17
  Ular   qur’a   tashlash   yo'li   bilan   emas,
balki har bir nomzodga bevosita ovoz berish yo'li bilan saylanar edilar. Mansabdor
shaxslar   faqat   boshiga   mirta   gulchambardan   boshqa   hech   qanday   hokimiyat
belgisiga ega emas edi. Bu uning hokimiyatini cheklanganidan guvohlik berar edi.
Ammo   katta   bo'lmagan   hokimiyatni   ham   suiiste’mol   qilish   mumkin   edi,   shu
sababli   qonun   bir   kishini   bir   mansabga   qayta   saylashni   taqiqlar   edi.   Boshqaruv
kollegial   edi.   Har   bir   felddan   10   strateg   saylanib,   ko‘cha   va   inshootlami   holatini
nazorat   qilish   uchun   10   astinom   bozor   va   tovarlar   to‘g‘risida   g‘amxo‘rlik   qilib
sotuvchi   va   xaridor   o'rtasidagi   janjallarnilO   agranomiar   ajrim   qilar   edilar.   Ijroiya
17
 Бергер А. К. Политическая мысль древнегреческой  демократии. М.: 1966. 140-стр
23 esa bu mablagi yo‘q edi. Shunday sharoitda Sparta Eron bilan yaqinlashdi. Sparta
kerakliko‘makni   oldi,   ammo   ular   fors   hukmdorining   butun   Kichik   Osiyoda,   bir
necha   sohilbo‘yi   yunon   shaharlarini   ham   hisoblagan   holda,   hukmronligi   va
hokimiyatini   tan   oldilar.   Eron   Sparta   yordamida   o‘zining   eski   dushmani   Afma
bilan   hisobni   tenglashtirib   olish   imkoniyatiga   ega   bo‘idi.   Er.   aw.   V   asr   so'ngida
yunon polislari uzoq davom etgan tushkunlik pallasiga kirdi. Fuqarolarning yopiq
jamoasiga   asoslangan   yunon   polisi   endilikda   yer   mulkchilik   munosabatlarida
keskin o'zgarishlar boshlandi. Yerga ishlov berishdan keladigan daromaddan ko'ra
sudxo'rlik   daromadi   o'sib   ketdi.   Yerni   sotish   keng   tarqaldi,   katta-katta   yer
maydonlari   ayrim   fuqarolarning   qo'liga   o'tib   qoldi.   Kambag'allashgan,   yeridan
ajralgan fuqarolar o'z fuqarolik majburiyatlarini bajarmay qo'ydilar. Ilgari iqtisodiy
o'sish   davlatni  boyishi  bilan  birga  borar  edi,  boy  fuqarolar  ko'pgina   mablag'larini
fuqarolik jamoasi ehtiyojlariga sarflashni o'zmajburiyatlari deb bilaredilar. Er. avv.
V asrda esa boylik ayrim xususiy kishilar qo'lida to'plandi va ular o'zlarinifuqarolik
majburiyatlarini   bajarishdan   bo'yin   tovlay   boshlaydilar.   Ularning   ko'pchiligi
o'zmablag'larini   dengiz   savdosiga   qo'ya   boshladilar.   O‘   polislaridan   boshqa
hududlarda katta-katta yer maydonlariga egalik qila boshladilar hamda ma’lum bir
polis fuqarosi bo'lish ahamiyatsiz bo'lib qoldi. Bu davrda yunon polislarida davlat 
xo'jaligining   mavjud   emasligi   davlat   xazinasiga   daromad   tushmasligi   bilan
belgilandi. Davlat hokimiyati iqtisodiy-moliyaviy jihatdan hech qanday mablag'ga
ega   emas   edi.   Bundan   tashqari,   polislarning   moliyaviy   qiyinchiliklari,   uzluksiz
urushlar,   yollanma   qo'shinlami   keng   tarqalishi,   harbiy   ehtiyojlarga   xarajatlami
muntazam   ravishda   о'sib   borishi   bilan   chuqurlashdi. 14
  Demokratik   polislarda
lavozimlaiga haq to'lash, kambag'al fuqarolarga muntazam nafaqa berish tizimi bu
qiyinchiliklami   yanada   chuqurlashtirdi.   Agarda   ilgari   Afina   o'z   xrrajatlarini
ittifoqchilar   hisobidan   qondirgan   bo'lsa   er.   aw.   IV   asrda   esa   mulkdan   olinadigan
favqulodda   soliq-eysfora   bilan   qoplay   boshladi.   Tinchlik   vaqtida   Afina
fuqarolarihech   qanday   soliq   to'lamas   edilar.   Xalq   yig'ini   eysfora   to'g'risidagi
14
  Арский Ф. H. Перикл. М., 1971. 118- стр
20 payti bo‘lgani uchun umsh darrov boshlanmadi-tomonlar qishni kuchlami to‘plash
va ikki tomonlama diplomatik hujjatlami tayyorlashga sarflashdi. Spartaliklar 
Potideya qamalini bekor qilish, Eginaga avtonomiya berish, megaraliklar haqidagi
qaromi   bekor   qilish   va   nihoyat,   Afma   qo‘li   ostidagi   barcha   yunon   shaharlariga
ozodlik   berish   kabi   talablamiqo‘yadi.   Biroq   u   bilan   birga   Spartaning   boshqa
talablari   ham   rad   qilindi.   Afinaning   yon   bosmasligi   undagi   ichki   vaziyat   bilan
izohlanadi. 6
  V   asming   30-yillaming   oxiriga   kelib   Afmadagi   siyosiy   vaziyat
keskinlasha   boshladi.   Oxirgi   10   yil   davomida   mamlakat   boshqaruv   kemasini
mutlaq   o‘zi   boshqarib   kelayotgan   Periklning   holati   kuchsizlandi.   Periklning
avtoritar pozitsiyasi turli qatlamlaroligarx va demokratlar muxolifati asta kuchayib
borayotgan   guruhlar   orasida   norozilikni   keltirib   chiqargan   edi.   Urush   arafasida
Afma piyoda qo'shinlari 30 mingdan ortiq edi. Ulardan 13 mingtasi goplitlar, 1200
tasi otliqlar, 16 mingtasi gamizon jangchilari bo‘lgan. Flot 300 ta suzishga tayyor
turgan trieralar va ularga qo‘shilishi kerak bo‘lgan ittifoqdosh xioslik, lesboslik va
kerkiraliklar   eskadralaridan   iborat   edi.   Afma   dushmanlarining   kuch   va
imkoniyatlari   nisbatan   ishonchsizroq   ko‘rinardi.   To‘g‘ri,   Peloponnes   ittifoqi
piyodalar   qo‘shinini   60   ming   kishiga   chiqarishi   mumkin   edi.   Biroq
peloponnesliklar   floti   afinaliklamikidan   ikki,   uch   marta   kam   edi.   Agrar
polislaming moliyaviy imkoniyatlari  afinaliklamiki  bilan hatto tenglasha olmasdi.
Peloponnesliklar   Attika   ustiga   hujum   qilishni   rejalashtirar   edi.   Ular   odamlar
urushga   jalb   qilinishi   mumkin   bo'lgan   qishloq   xo‘jaligi   hududlarini   yakson   qilib,
birinchi   jangdayoq   urushni   yutib   chiqmoqchi   bo‘ldilar.   Periklning   rejasi
quruqlikda   Afinaning   o‘zini   va   boshqa   qal’alami   himoya   qilish   bilan   cheklanish,
faol   operatsiyalami   esa   dengizda   olib   borishdan   iborat   edi.   Peloponnes
qirg‘oqlarini qurshab olib, qo‘shinlami kiritib va tobe aholida qo‘zg‘olon uyg‘otish
bilan   afmaliklar   o‘z   dushmanlari   davlatining   qulashi   va   yakson   bo‘lishiga   umid
qilishad i.
6
  Арский Ф. H. Перикл. М., 1971.  99 - стр
9 II. 3. Polis tizimining inqirozi
Mil.   avv.   416-yilda   Sitsiliyaning   kichik   bir   shahri   Egesta   o ‘z   qo‘shnisi,
qudratli   Sirakuza   qo‘llab-quvvatlab   turgan,   doriylarning   Selinuntiga   qarshi
kurashda   Afina   dan   yordam   so‘raydi.   Afma   savdogarlarini   Sitsiliyaning   hosildor
yerlari  o‘ziga jalb qilgan bo‘lsa,  dengizchi  va  eshkakchilami  uzoq  sayohat  o‘ziga
tortardi.   Xalq   yig‘ini   katta   flot   va   qo‘shin   yuborishga   qaror   qildi.   Tashqaridan
qaraganda   bu   Egestaga   ko‘rsatiladigan   yordam   edi,   aslida   esa   ular   Sirakuzaga
qarshi   kurashib,   butun   Sitsiliyani   egallab   olishmoqchi   edi.   Bu   ekspeditsiya   uchta
strateg     Alkiviad,   Nikiy   va   Lamaxga   bo'lib   berilgan   edi.   Mil.   avv.   415-yilning
bahoriga   kelib   hammasi   tayyor   bo‘ldi   va   6   mingdan   ortiqroq   jangchi
joylashtirilgan ulkan armada urushga shay holatda Pirey portida jamlandi. Ammo
suzib   ketish   oldidan   boshlangan   barcha   harakatlarga   soya   solgan   noxushlik   sodir
bo‘ldi.   Bir   kechada   Afinada   qandaydir   bezorilar   hamma   gerrnlami   -   savdo   va
sayohat   xudosi   Germes   tasvirlangan   tosh   ustunlami   buzib   ketishadi.   Ammo,   bu
voqea ko‘pchilik tomonidan shunchaki bir necha ichib olgan yoshlaming bezoriligi
emas,   balki   fitnachilaming   demokratiyaga   qilgan   tahdid   da’vati   sifatida   qabul
qilindi. Bunda Alkiviad shubha ostiga olindi.  o ‘z navbatida Sitsiliyada afinaliklami
yaxshi   kutib   olishmadi:   Naksos   darvozalarini   cchdi,   lekin   Katanga   kuch   bilan
kirishga   to‘g‘ri   keldi.   Bu   ikki   shaharda   o‘mashib   olgach   afinaliklar   Sitsiliya
qirg‘oqlaridan ichkariga suzishdi.  12
Afinaliklaming   asl   maqsadi   ko‘pgina   sitsiliyaliklarga   ayon   bo‘lib   bo‘lgan
edi.   Bu   orada   Afinada   “muqaddas   marosim”   tergov   ishlari   davom   etardi.
Alkiviadga   qarshi   ish   ochildi   va   uni   Afma   sudiga   olib   kelish   uchun   Sitsiliyaga
maxsus   kema   yuborildi.   Alkiviad   kelganlar   bilan   yo‘lga   tushdi,   ammo   yo‘lda
kemadan  qochib,  qirg‘oqqa   yashirinishga  muvaffaq   bo‘ldi.  U  suddan   qochganligi
bilan   o‘z   aybini   isbotladi.   Afinada   uni   o   ‘limga   hukm   qilishdi,   ismini   la’natlab,
mulkini   musodara   qilishdi.   Bu   esa   voqealar   rivojiga   o‘z   ta’sirini   o‘tkazmay
qolmadi.   Bosh   qo‘mondonga   aylangan   Nikiy   maqbul   yo‘Ilar   bilan   harakat
qilmayotgan edi. Mil. aw . 414-yilning bahorida afinaliklar Sirakuzaga yaqin kelib
12
  Бергер А. К. Политическая мысль древнегреческой  демократии. М.: 1966. 133-стр
18 er.   avv.   425-yil   Messeniyadagi   muhim   Pilosni   va   uning   qarshisidagi   Sifakteriya
orolchasini bosib oldilar. 
Spartaliklaming ahvoU og'irlashib qoldi. Ular urush harakatlarini shimolga 
Frakiyaga ko'chirdilar. Bu yerdagi bir qancha shaharlar Afina bilan ittifoqdan 
chiqdilar. Er. aw. 422- yilda Amfiopol shahri yaqinida katta jang bo'lib, har ikki 
tomondan   ko'plab   qurbonliklar   berildf.   Bu   jangdan   so'ng   Afina   bilan   Sparta
o'rtasida 50 yil muddatga tinchlik shartnomasi imzolandi. Bu shartnoma Afinaning
elchisi Nikiy nomi bilan Nikiy shartnomasi  deb ataldi. Ammo bu tinchlik uzoqqa
bormadi. Afinada er. aw. 420- yilda Sparta bilan urushni davom ettirish tarafdorlari
Periklning   jiyani   Alkiviad   boshchiligida   hokimiyatga   keldilar   va   bir   necha
peloponnes   polislarida   Spartaga   qarshi   fuqarolarni   chiqishini   uyushtirdilar.
Alkiviad   Sitsiliyani   bosib   olish   g'oyasini   ilgari   surdi,   bundan   tashqari,   janubiy
Italiya hatto Karfagenni bosib olishni orzu qildi. Uning istilochilik rejalari Afinada
keng   qo'llabquvvatlandi.   Er.   aw.   415-yil   afinaliklar   Sitsiliya   oralig'idagi   Sirakuza
shahriga qarshi harbiy dengiz ekspeditsiyasini uyushtirdilar.  Afinaliklami Sirakuza
Sparta yordami bilan tor-mor qildi. Natijada 7000 afinalik asirga olinib, qul qilindi.
Sitsiliya   halokati   natijasida   Afinani   dengiz   davlati   mavqeiga   putur   yetdi.   Afina
ittifoqchilari   bo'lgan   bir   necha   yirik   shahar   va   orollar   vaziyatdan   foydalanib,
Afinadan ajralib ketdilar. Sparta Eronning yordami bilan Kichik Osiyodagi yunon
shaharlariga o'z ta’sirini kuchaytirdi. Afinada hokimiyatni  oligarxlar  bosib oldilar
va   ular   Sparta   bilan   tezda   tinchlik   o'rnatish   harakatini   boshladilar.   Peloponnes
urushining   ikkinchi   bosqichi   (Dekeley   urushi   er.   aw.   415—404-yillar.)deb   ataldi.
Spartaliklar   Qora   dengizga   boradigan   yo'llardagi   bo'g'ozlami   bosib   oldilar.   Bu
Afinani   oziq-ovqat   bilan   ta’minlashni   qiyinlashtirdi.   Urushda   eng   katta   zarami
Afina ko'rdi. Afinani yunon dunyosidagi obro'- e’tibori tushib ketdi. Yunonistonda
Spartaning   gegemonligi   o'rnatildi.   Peloponnes   urushlari   davrida   vaziyatga   qarab
har   ikki   tomonga   yordam   berib  tuigan,   aslida   Afina   bilan   Sparta   munosabatlarini
keskinlashtiigan Eron asta-sekin yunon polislarida o'z ta’sirini kuchaytirdi. Aslini
14 I.3. Efialt islohotlari
Efialt   Kimonga   bosim   o‘tkazib   undan   qutulgach,   bir   qancha   sezilarli
islohotlami   o‘tkazishga   erishdi.   Biz   Efialt   islohotlari   to‘g‘risida   batafsil   m
a’lumotga   ega   bo’lmasakda,   biroq   u   qadimgi   Oliy   sudning   mavqei   va   ta’sirini
tushirishni   maqsad   qilgandi   (mil.   avv   .   462   -yilgi   qabul   qilingan   qonun   buning
isbotidir). Ammo bu idoraning obro‘ - e’tibori zo‘r bo‘lganligi bois, Efialtning o‘z
maqsadiga   erisha   olishi   qiyin   kechadi.   U   dastlab   areopagga   qarshi   yetarlicha
dalillar to‘plagan (Areopag - Afinaning oliy sud va hokimiyat organi). Keyinchalik
Efialt   islohotlar   o'tkazishga   muvaffaq   bo‘lib,   areopagni   siyosiy   nazorat
imkoniyatidan   mahrum   qilib,   endi   u   faqat   sud   ishlarini   yuritish   bilan
cheklanadigan   bo‘ldi.   Qolgan   ishlaming   barini   gelieya,   ya’ni   hakamlar   sudi   ijro
etgan.   Efialt   vafotidan   so‘ng   Afina   demokratiyasi   zaiflashib   qoldi.   Aristokrat   va
demokratlar o‘rtasida siyosiy kurash keskinlashdi. Bu vaqtda tajribali siyosiy arbob
Fukidid aristokratiya sinfi yetakchisi, Perikl esa demokratiya sinfi yo‘lboshchisiga
aylandi.
10 I.2. Peleponnes urushlari davrida Yunoniston
Yunon   shahar-davlatlarining   gullashi   davomiy   bo‘lib   chiqmadi.   Bu   yunon-
fors urushlaridagi g‘alabalar va Peloponnes urushlari orasidagi qisqa mo‘tadillik va
ko‘tarilish davri edi.  Buning ustiga hatto o ‘sha davrda ham m o‘tadillik nisbiy edi,
ko‘tarilish   esa   qulash   tendensiyalariga   to‘la   edi.   Forslar   bilan   to‘qnashuvda
yunonlaming   ozod   fuqarolar   jamiyati   forslar   despotiyasidan   ustun   ekanligini
ishonch  bilan  isbotlab   berishdi.   Shu  bilan  birga  yunon-fors   urushlari  xo‘jalikning
kuchli quldorlik shakllarini rivojlantirgan holda fuqaroviy jamoalarda ijtimoiy va 
egalik   manfaatlarini   o‘sishiga   yordam   bergan.   Shuningdek,   ular   umumiy
ozodlikning   qudratli   himoyachilari   bo‘lgan   Afina   va   Spartani   oldingi   qatorlarga
olib   chiqdi.   Qadimgi   Yunonistonda,   aslida   shahar   davlatlar   orasida   asosan   ikki
qarama-qarshi kuch mavjud bo‘lgan. Bir tomonda Sparta Janubiy Yunonistonning
katta   qismlari   bo‘yicha   konservativ   polislami   birlashtirgan   holda   mil.   avv.   VI
asrdayoq   Peloponnes   ligasining   tashkilotchisiga   aylangan   edi.   Boshqa   tomonda
keyingi   yuz   yillikdagi   yirik   birlashma   -   Delos,   yoki   savdo   aloqalari   jihatida
umumiylashgan   dengizbo‘yi   va   orol   polislarining   katta   qismini   birlashtirgan   va
forslarga   qarshi   kurashda   o‘sha   kuchlami   birlashtirishni   ko‘zlagan   Afma   dengiz
ittifoqini   mavqei   ortib   borardi.   Peloponnes   ligasining   yadrosi   konservativ,   agrar
tipga   mansub   bo‘lgan,   asosan   savdo-iqtisodiy   aloqalarga   moslashgan   doriylar
jamoalari   edi. 5
  Har   jamoa   o‘z   sardorining   tashabbusiga   bo‘ysungan   holda   ta’sir
doirasini   saqlab   qolish   va   kengaytirishga   intilgan   va   raqobatchi   guruhlar
muvaffaqiyatlarini   obdon   kuzatib   borgan.   Ikki   ittifoq   o‘rtasidagi   bu   raqobat-   o‘z
o‘rnida   mil.avv.V   asrda   Yunoniston   jamiyatida   shunday   siyosiy   qarama-
qarshilikka   aylanganki,   u   umumiy   katta   ichki   mojaroni,   Peloponnes   urushi   (mil.
avv . 431-404-yy)ni keltirib chiqargan.  Bunda birinchi o‘rinda, Afma tashabbuskor
tomon   sifatida   namoyon   bo‘ladi.   Tez   rivojlanib   borayotgan   iqtisodiyot   va   unga
asoslangan   ijtirnoiy   harakatlarga   bo‘lgan   ehtiyoj   afinaliklami   o‘z   ta’sir   doirasini,
hududini kengaytirishga, xom-ashyo va resurslarini ko‘paytirishga undagan. Afma
5
  Арский Ф. H. Перикл. М., 1971.  95 - стр
7 REJA:
I.Kirish
II.Asosiy qism
I.Bob.   Mil.avv.V-IV-asrlarda Yunoniston.
 I. 1.Afinada quldorlik demokratiyasi
I.2. Peleponnes urushlari davrida Yunoniston
I.3. Efialt islohotlari
II.bob. Polis tizimining tushkunligi
II.1. Perikl va Afina demokratiyasi rivoji
II. 2. Peleponnes urushining yakuni va oqibatlari
II. 3. Polis tizimining inqirozi
III.Xulosa
IV.Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1 Efialt islohotidan keyingi holat
28 II. 2. Peleponnes urushining yakuni va oqibatlari
Peloponnes   urushining   asosiy   natijasi   Afinaning   Sparta   bilan   uzoq
kurashidan   so‘ng   batamom   mag‘lubiyatga   uchragani   bo‘ldi.   Afmaliklar
mag‘lubiyatining   ko‘plab   sabablari   bor   edi.   Avvalo,   Afinaning   siyosati   uning
ittifoqdoshlarida norozilik uyg‘otdi. Afinaning qudratli paytida ittifoqdoshlar foyda
ko‘rar   edi,   biroq   yetakchining   kuchi   va   irodasi   sustlasha   boshlaganda,   ittifoq
tarqaldi.   Afma   magMubiyatining   boshqa   sababi   urush   rejasining   nobopligi   edi:
dengiz   jangi   bilan   Spartadek   kontinental   davlatni   qulatib   bo‘lmasdi.   Afinaning
qishloq xo‘jaligi hududlari  bilan aloqalaming uzilishi  og‘ir oqibatlarga olib keldi.
Bundan tashqari afmaliklarda mustahkam boshqaruv yo‘qolgan edi, operatsiyalami
amalga oshirishda noma’qulchiliklar ham bor edi.   Bunga Sitsiliyaga uyushtirilgan
ekspeditsiya   misol   bo‘la   oladi,   U   barbod   bo‘lgan   edi.   Va   nihoyat,   Afinaning
mag‘lubiyatiga   Spartaliklarga   forslaming   moliyaviy   yordam   ko‘rsatgani   o‘z
ta’sirini   o‘tkazgan.   Bu   yordam   spartaliklarga   qudratli   flot   tuzib,   afinaliklar   eng
kuchli bo‘lgan joyda-  dengizda - ulami mag‘lub qilish imkonini bergandi. Xo‘sh,
spartaliklaming   g‘alabasi   yunon   polislariga   nima   olib   keldi .   Sparta   urushni   ellin
ozodligini   afinaliklar   zulmidan   qutqarish   shiori   ostida   olib   borgan.   Ammo,
Spartani   qo'llabquwatlash   va   uning   taraflda   bo‘lish   bilan   yunonlar   aytarli   hech
nimaga erishishmadi.   Afina  gegemonligi  o‘miga Spartaniki  keldi,  xolos.  Natijada
Afinada   demokratlar   va   oligarxlar   qator   kurashlar   bo'lib   o‘tdi.   Nihoyat,   Afinada
mil. a vv  . 403-yilning kuzida. demokratiya qayta tiklandi. Biroq, bu urushdan oldin
Afinada   hukm   surgan   o‘sha   buyuk   demokratiyaning   soyasi   edi,   xolos.   Umuman
olganda,   yunonlar   uchun   Peloponnes   urushining   mohiyati   salbiy   bo‘ldi.   Yangi
tinchlik   va   yangi   boshqaruv   tizimi   avvalgidek   mustahkam   emasdi   va   tez   orada
ellinlar   yangi   ichki   nizolar,   kelishmovchiliklar   ichida   qoldilar.   Urush   fuqaroviy
jamoalar   o‘rtasida   kelishmovchilikning   kelib   chiqishiga   sabab   bo‘ldi. 10
  U
kambag‘allar   va   boylar,   shahar   demosi   va   qishloq   xo‘jaligi   aristokratlari,
demokratlar va oligarxlar o‘rtasidagi munosabatlami yanada keskinlashtirdi.. Polis
tuzumining inqirozi Miloddan a vv algi V asr so‘nggida yunon polislari uzoq davom
10
  Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т.: 2004. 178-bet
16 bilan   hisoblashishga   majbur   bo'ladi.   Shu   bilan   Kimon   katta   obro‘   qozonishda
davom   etgan.   Mil.   avv.   V   asming   70-yillarida   Kimon   boshchiligidagi   afmaliklar
Egey   dengizidagi   qator   orollami   egallab   olishga   muvaffaq   bo‘ldilar.   Afina
polisining Delos ittifoqidagi mavqei yanada ortdi. Bu jarayon ikkinchi yirik polis-
Sparta   bilan   munosabatlami   keskinlashtirdi.   mil.   avv.   464-yili   Spartada   kuchli
zilzila   ro‘y   berdi.   Zilzila   natijasida   ko‘plab   uylar   vayron   bo‘ladi   va   minglab
odamlar qurbon bo‘ladi, bundan foydalangan ilotlar esa qo‘zg‘olon ko'taradilar.  2
2
Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т.: 2004. 28-bet
4 IV.Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. Т.: 1998. 
2. Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi.  Т.: 2004. 
3. Арский Ф.  H . Перикл. М., 1971. 
4. Бергер А. К. Политическая мысль древнегреческой демократии. М.: 1966.
5. Кузищин В. И. и др. История Древнего Мира. Метод, ук. - М., 1984. 
6. Карпюк С. Г. Лекции по истории Древней Греции / С. 
7. Г. Карпюк. - М.: Ладомир, 1997 
8. Ражабов Р. Кадимги дунё тарихи. - Тошкент, 2009. 
9. Суриков И. Е. Древняя Греция: история и культура. М.,  2005 
10. Словарь античности / пер. с нем. В. И. Горбушина [и   др. ]; редкол. - М.,
2006. 
11. Суриков И. Е. Архаическая  и классическая  Греция:  проблемы истории и
источниковедения: учебное пособие / 
12. И. Е. Суриков.-М : КДУ, 2007. 
13. Трухина Н- Н., Смышляев  A .  JI . Хрестоматия по истории Древней Греции
для средней школы. - М., 2000
26 Kirish
   Kurs   ishining   maqsadi:   Yunon   shahardavlatlarining   raqobati   va   Afina
demokratiyasining   rivoji.   Yunonistonda   fors   bosqinini   bartaraf   qilish   jarayonida
kuchli   ellinistik   umumiylik   shakllandi.   Uchinchi   bosqinni   oldini   olishga   intilib.,
ko‘plab   yunon   polislari   urushda   harbiy   dengiz   kuchlari   jihatidan   alohida   o‘rin
egallagan   Afina   boshchiligidagi   ittifoqqa   birlashdilar.   Bu   ligadan   kelgan
daromadlar natijasida Afina polisining mavqei yanada ortadi, jamiyatda boshqaruv
ishlarida   qatnasha   oladigan   erkaklar   soni   ko‘paygan.   Oddiy   fuqarolar   rivojlanib
borayotgan shaharlar aholisining asosiy qismiga aylanib bordi, biroq ular boy va 
aslzodalarga   siyosiy   boshqaruvda   an’anaviy   monopol   boshqaruvni   qo‘   Hab-
quvvatlashlariga   halal   berardilar.   Haqiqatda   Afinaning   imperiya   korxonalari
Attikadagi  qullar  sonini  oshirdi  va erkak fuqarolari  orasida  tenglik o‘sib borsada,
ayollaming   mavqei   pastligicha   qolaverdi.   Kserks   mag‘lubiyatidan   keyingi   o‘n
yillar   mobaynida   Afina   shahri   asosiy   madaniy   markazga   aylandi.   Barcha
sayohatchilar   xudo   Dionis   sharafiga   qo‘yiladigan   tragediyalami   ko‘rishga
kelishardi. Afinaliklarning dengizni qo‘riqlash uchun olingan pullaming bir qismi 
diniy   marosimlami   nishonlash   va   Afina   tepaligidagi   Parfenon   kabi   ommaviy
inshootlar qurish uchun ishlatilar edi. 1
    Kurs   ishining   vazifasi:   Tragediyachilar   Esxil,   Evripid   va   Sofokllaming
barchasi   Afinada   tug'ilgan,   shuningdek   komik   dramaturg   Aristofan,   haykaltarosh
Fidiy va tarixchi  Fukiditlar  ham shular  qatorida bo‘lishgan.   Mil. a vv   . V asrlarda
Afina Yunonistonning yirik savdo va qudratli davlatlaridan biriga aylangan. Yunon
Eron   urushlari   va   Afina   ittifoqi   tashkil   topayotgan   bir   vaqtda,   katta   o‘zgarishlar
ro‘y   berdi.   Solon   islohotlariga   ko‘ra   Afinaning   barcha   fuqarolari   o‘zlari   mansub
bo‘lgan   mulkiy   tabaqaga   ko‘ra   ma’lum   bir   harbiy   majburiyatlami   ado   etganlar.
Shuningdek, ular ba’zi huquqlarga ham ega bo‘lganlar. 
1
 Суриков И. Е. Древняя Греция: история и культура. М.,  2005, 76- стр
2 Islohotlardan so‘ng kambag‘al qatlam - “fetlar” Afma siyosiy pillapoyasining eng
quyi   pog‘onasiga   tushib   qoladilar.   Og‘ir   qurol   -   yarog‘lar   sotib   olish   uchun
mablag‘i bo‘lmaganligi tufayli ular yordamchi bo‘linmalarda xizmat qilganlar. Flot
Afma   dengiz   ittifoqining   tayanchi   bo‘lganligi   uchun   fetlar   siyosiy   ahamiyati
jihatidan   asta   -sekin   Afma   demosining   nisbatan   yuqori   darajasi   -   zevgitlar,
qismanesa suvoriylar bilan tenglashib, mil. avv. V asrda Afina qudratining asosiy
tayanchi   bo‘lib   qoldilar.   Yunon   -   Eron   urushlari   davridayoq   Afma   demosini
mavqei   oshib,   ular   hokimiyat   uchun   kurashganlar.   Afina   qishloqlarida,   asosan,
qishloq demosining vakillari - bo‘lmish mayda va o‘rtahol dehqonlar yashaganlar.
Keyinchalik   yirik   yer   egalari   paydo   bo‘la   boshladi.   Shu   bilan   birga   Afinada
aristokratiya   hukmronligi   bilan  oligarxiya   ham   rivojlandi.   Afma  aristokratlari   o‘z
hukmronlik   mavqeini   yo‘qota   bordi.   Yunon   -   Eron   urushlari   tugashi   arafasida
aristokratik   va   demokratik   guruhlar   o‘rtasida   siyosiy   kurash   boshlandi.
Aristokratlar   harbiy   muvaffaqiyatlari   tufayli   Afma   siyosatida   ham   yetakchilikka
intilganlar. Afinada ularga mashhur sarkarda Miltiadning o‘g‘li Kimon boshchilik
qilar,   ammo   aristokratlar   o‘sha   davr   ishlab   chiqarishida   muhim   o‘rin
tutmaganlar.Vaqt o‘tgani sayin ulaming yer-mulki kamayib borgan. Ular aksariyat
demokrat kuchlaming Afinada yo‘qligidan foydalanib, boy fuqarolar  k о 'magi bilan
hokimiyatni   vaqtincha   kuchaytirishga   erishdilar.   Biroq   urush   harakatlari   tugab,
jangchi   va   dengizchilar   urushdan   qaytib   kelganidan   so‘ng,Afinada   demos
qatlamining   faolligi   kuchaydi.   Endi   demokratiyaning   vazifasi   hokimiyatda
aristokratlaming siyosiy huquqlarini zaiflashtirishdan iborat bo‘ldi.
          Kurs ishining  dolzarbligi:   Afinada  qattiqqo‘l  va zo‘ravon Femistokldan
o‘miga   donishmand   va   oliyjanob   Kimon   hokimiyattepasiga   keladi.   Kimon   va
Femistokl   har   bir   jabhada   birbiriga   qarama-qarshi   edi.   Ulaming   biri   sekin
bo‘lganda   biri   tez   bo'lgan,   biri   manman   bo‘lganda   ikkinchisi   odobli   bo‘lgan   edi.
Kimon   aqlli   bo‘lmagan   lekin   mohir   lashkarboshi   edi.   U   harbiy   obro‘si   tufayli
Sparta   bilan   aloqalami   uzish   va   demokratiyaning   rivojlantirish   maaqsadida
bo‘lgan. 0 ‘z faoliyati davomida Afma yig‘inida Efialt boshchiligidagi koalitsiya u
3 hokimiyati har bir felddan 50 kishi saylanadigan 500 lar kengashipritanlar qo'lida
edi. Kengash xalq yig'iniga olib chiqiladigan 
qarorlar   loyihasini   tayyorlar   va   mansabdor   shaxslar   yordamida   yig'in   qarorlarini
bajarar edi. Kengash jamoat ishlarini tashkil qilish, konfiskatsiya qilingan mulkni
sotish,   davlat   saylagan   komissiya   orqali   moliya   ishlarini   nazorat   qilish,   kemalar
qurilishi   va   otliq   qo'shinlar,   Afina   doimiy   qo'shinini   jangovar   qobliyatini   saqlash
kabi   ishlami   amalga   oshirar   edi.   Besh   yuzlar   kengashi   boshqaruv   masalalarini
tezkor hal qila olmas edi. Shu sababli har bir feld o'zining 50 vakili- pritanlat orqali
davlatni   yilni   1/10   qismida   idora   qilar   edi.   Pritanlar   kun   davomida   majlis
qurganlar, 
ularning     qismi   tunda   qolgan.   Kengash   chet   davlatlar   bilan   yozishmalar   olib
bo‘lgan,   elchilami   qabul   qilgan.   Har   kun   pritanlar   tarkibidan   qur’a  tashlash   bilan
kengash raisi saylanib, u davlat xazinasini kaliti va muhrini olgan. U shu kun xalq
yig'ini bo'lsa, unga raislik qilgan. Dastlab xalq yig'ini oyda bir marta, keyinchalik
oyda   4   marta   shahaming   g'arbiy   qismidagi   qoyali   terrasa   pniksda   to'plangan.
Yig'ilishlarda besh yuzlar kengashi tayyorlagan qaror loyihalari muhokama qilinib,
so'zga   chiquvchilar   faqat   shu   mavzudagina   so'zlashlari   mumkin   edi.   Yig'ilish   va
ekklesiya   «isagoriya»—so'z   erkinligiga   qat’iy   rioya   qilinar,   qaysiki   «isotomiya»
mansablami egallashda tenglik va isonomiya qonunlar oldida tenglik   fuqarolarning
siyosiy   huquqlarini   poydevorini   tashkil   qildi.   Afina   davlati   mehnat   qobiliyatini
yo'qotgan   fuqarolar   va   Vatan   uchun   jonini   fido   qilgan   fuqarolarning   bolalari
to'g'risida   g'amxo'rlik   qilgan.   Aksincha   davlat   uchun   xavfli   deb   hisoblangan
fuqarolarni   xalq   yig'ini   quvg'in   qilishi   mumkin   bo'lgan.   Afina   demokratiyasi
ostrakizm vositasi bilan obro'li, ta’sirga ega bo'lgan mashhur fuqarolarni o'z yakka
hukmronligini   o'rnatishdan   xavfsirab,   uni   quvg'in   qilgan.   Xalq   yig'ini   vakolatiga
Afina   fuqaroligiga   qabul   qilish,   meteklar   ishi,   chet   davlatlaiga   elchilar   yuborish
kiigan.   Urush   vaqtida   strateglar   xalq   oldida   o'zlari   o'tkazgan   urush   harakatlari
to'g'risidahisobot   berganlar,   harbiy   mag'lubiyat   uchun   hatto   strateglarni   o'lim
jazosiga   hukm   qilinish   xavfi   kuchli   bo'lgan.   Afinada   mansabdor   shaxslar   katta
24 Xalkikka   yetib   keldi.   Makedoniyalik   hukmdor   Perdikka   darhol   Sparta   tomonga
o'tdi.   Brasid   Afinaning   shimoldagi   hukmronligining   poydevori   bo'lgan   Amfiopol
shahrini   qo'lga   kiritdi.   Afmaliklaming   Beotiya   va   Frakiyadagi   mag'lubiyatlariga
yana   bittasi   qo'shildi:   afinaliklaming   faolligidan   qo'rqqan   Sitsiliyadagi   yunon
shaharlari   ichki   urushlami   to'xtatish   haqida   kelishib   olishdi   va   Afina   floti   oldiga
kelgan   joyiga   qaytib   ketish   shartini   ko'ndalang   qo'ydi.   Bu   ketma-ket
muvaffaqiyatsizliklar harbiy partiyaning obro'sini zaiflashtirib qo'ydi. Sparta bilan
tinchlik haqida muzokaralar boshlanadi. Yil tugashi bilan Kleon umsh harakatlarini
qayta tiklab, uning o'zi shimolga yurishga boshchilik qildi va qisqa muddat ichida
boy berilgan punktlar ustidan Afma nazoratini qaytardi. Perikl Afina demokratiyasi
ruhiyatiga   sodiq   edi,   siyosiy   kurashlarda   demos   manfaatlarini   himoya   qilgan
qilgani   uchun   afmaliklar   saylovlarda   uni   qo‘llab-quvvatlashadi.   Aslida,   undan
tashqari   yana   to‘qqizta   strateg   boisa   ham   boshqa   generallar   uning   ra’yiga   qarshi
chiqishmagan. Perikl quldorlik demokratiyasi g‘oyalariga sidqidildan sodiq edi. U
Afma   demosining   turmushini   yaxshilash   to‘g‘risida   g‘amxo‘rlik   qilgan   va   uning
manfaati   yo‘lida   faoliyat   yuritgan.   Perikl   o‘z   hayotini   Afma   demokratiyasiga
bag‘ishlagan. Uning “Biz oz muddatda yaratganlarimiz qisqa muddat yashamasligi
kerak” degan iborasi xalq orasida mashhur edi.  Perikl demosning o‘rta tabaqalariga
tayangan va Afma kambag‘al tabaqalarini ish bilan ta’minlashga intilgan. U shahar
aholisi bilan birga yirik qurilishlarda ishtirok etgan. Perikl xalq yig‘iniga tayanib,
15 yil Afma quldorlik demokratiyasi hokimiyatini boshqardi. Afma demokratiyasi
ko‘proq   xalq   yig‘iniga   tayanib   ish   ko‘rgan.   Bu   esa   Afma   siyosiy   barqarorligini
ta’minlashda muhim rol o‘ynagan. 8
Davlat   boshqaruvi   faol   urush   harakatlarini   olib   borish   tarafdori   bo'lgan
Afina   demokratiyasining   vakillari   qoiiga   o'tdi.   Shunday   rahbarlardan   biri   Kleon
kelib   chiqishi   hunarmandlardan   bo’lgan   ustaxona   egasi,   ajoyib   notiq,   shijoatli
siyosatchi   va   urushni   g'alabagacha   davom   ettirish   tarafdori   edi.   Uning   davrida
afina   floti   Peloponnes   qiig'oqlarida   faol   urush   harakatlarini   boshladi.   Afinaliklar
8
  Арский Ф. H. Перикл. М., 1971.  111 -стр
13 Ilovalar
Polis tizimi inqirozidan keyingi holat.
27 II.bob. Polis tizimining tushkunligi
II.1.  Perikl va Afina demokratiyasi rivoji
Mil.   avv.430-429-yilning   qishida   afinaliklar   holati   biroz   yaxshilandi:   ular
nihoyat   Potideyani   qo‘lga   kiritishdi;   Afina   flotiKorinf   ko‘rfaziga   kirib   borib,
Korinfni   qamal   qila   boshladi.   Afinada   siyosiy   vaziyat   biroz   yengillashadi.
Perikldan   ayblari   olib   tashlanib,   u   yana   strateg   etib   tanlandi.   Lekin   bu   mashhur
afinalik siyosatchining so‘nggi zafari edi: mil. avv . 429-yilning kuzida uning o‘zi
shafqatsiz kasallikning qurboni bo‘ldi. Perikldan so‘ng Xalq yiginida Kleon ancha
ko‘zga   ko‘ringan   edi,   lekin   u   shunchaki   demagog(balandparvoz   so‘zlar,   va’dalar
bilangina  cheklanadigan   siyosiy   arbob)   edi;   harbiy  ishlarga   esa   Perikl   davrasidan
bo‘lgan   Nikiy   ismli   aslzoda   strateg   boshchilik   qilardi.   Tashabbuskor   sardoming
yo‘qligi   darrov   sezildi:   mil.   avv.   429-yilda   afinaliklar   bironta   ham   faol   harbiy
yurishlami   amalga   oshirishmadi.   Ammo   dushman   tomon   dadil   harakat   qilardi:
peloponnesliklar   Plateyani   qamal   qilishni   boshlab   g‘arb   tomonga   ikkita:
quruqlikda   —   Akarnaniyaga,   dengizda   esa   -   Navpaktdagi   Afma   flotiga   qarshi
hujum   uyushtirishadi.   To‘g‘ri,   ikkala   harakat   ham   omadsizlik   bilan   tugadi,   biroq
peloponnesliklaming dengizda ancha faol ekanligi namoyon bo‘ldi.  Mil. a vv  . 428-
yil   afmaliklar   uchun   og‘ir   sinovlar   yili   bo‘ldi.   Spartaliklar   yana   Attikaga   hujum
qilishdi   va   deyarli   darhol   shu   voqeadan   keyin   muhim   orol   Lesbosda   qo‘zg‘olon
ko‘tarildi. 7
  Bu orolning ajralib chiqishi  Afinaning Egey dengizini  shimoli-sharqiy
qismida hukmronligini xavf ostida qoldirardi. Afma xalq yig‘inida bosh ko‘targan
lesbosliklar   harakati   bostirildi.   Lesbos   shaharlari   (sodiq   qolgan   Metimnadan
tashqari)   o‘z   avtonomiyasi   va   flotidan   mahrum   qilindi,   qatl   hukmi   faqatgina
qo‘zg‘olonning   eng   faol   ming   nafar   ishtirokchilariga   berildi.   Lesbos   yerlarining
sezilarli   qismi   esa   2700   ta   Afma   kolonistlariga   bo‘lib   berildi.   Lesbos   va
Kerkiradagi   voqealar   Afma   himoyasining   kuchsiz   tomonini   ko‘rsatib   qo‘ydi.
Separatchilik   harakatlari   va   davlat   qulashining   ehtimoli   kuchayib   borar   edi.
Afmaliklar o‘z manfaatlari y o’l ida olib borgan urush ittifoqchilaming noroziligini
keltirib chiqardi, xolos. Shu bilan birga, Afinaning hatti-xarakatlari ittifoqdosh 
7
  Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т.: 2004. 158-bet
11 mahalliy   aholi   quvg‘in   qilindi   va   u   yerga   Afma   koloniyalari   joylashtirildi,   yil
oxiriga   borib   esa   Megaraga   yurish   qilindi.   Mil.   avv   .   430-yilda   peloponnesliklar
Attikaga   takror   yurish   qildi;   bu   safar   Arxidam   ancha   ichkariga   kirib   bordi   va
mamlakatda deyarli bir yarim oy qolib ketdi. Dushmanlar yana ekinlami yo‘q qilib,
Afina dehqonlarining uylarini yoqib yuborishardi. Qishloq xo‘jaligi hududlarining
vayron   etilishi   afinaliklar   uchun   og'ir   zarba   bo‘ldi,   ammo   undan   ham
yomonishundaki,   Pirey   bandargohi,   so‘ngra   Afinaning   o‘zida   ham   vabo   tarqaldi.
Uncha   katta   hududga   ega   bo‘lmagan   va   oddiy   gigiena   shart-sharoitlari   mavjud
bo‘lmagan bu shaharda 200 minggacha odam to‘plangar. edi. Epidemiya aql bovar 
qilmas   darajada.   tez   tarqalib   borardi.   Fukididning   guvohlik   berishicha,   jang
salohiyatiga   ega   bo‘lgan   armiyaning   to‘rtdan   bir   qismi   halok   bo‘ldi.   Bundan
tashqari   Afma   xalqining   ma’naviy   ahvoli   og‘irlashib,   ishonchsizlik   kayfiyati   avj
olib borardi. O‘sha vaqtning o‘zidayoq Perikl floti yordamida Peloponnes atrofida
yana   reyd   o‘tkazdi,   biroq   shimoliy   va   sharqiy   sohildagi   bir   nechta   punktlarning
vayron   etilishidan   boshqa   natijaga   erishilmadi.   Keyin   flot   va   qo‘shin   Xalkidika
qirg'oqlariga   yo‘naltirildi,   lekin   bu   yerda   afmaliklaming   harakatlari   epidemiya
tufayli mutlaq cheklangan edi.  4
4
 Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т.: 2004. 156-bet
6 etgan tushkunlik pallasiga kirdi. Fuqarolaming yopiq jamoasiga asoslangan yunon
polislarida   endilikda   yer   mulkchilik   munosabatlarida   keskin   o‘zgarishlar   sodir
bo'ladi.   Yerga   ishlov   berishdan   keladigan   daromaddan   ko‘ra   sudxo'rlikdan
olinadigan   foyda   o‘sib   ketdi.   Yemi   sotish   keng   tarqaldi.   Katta   yer   maydonlari
ayrim   fuqarolar   qo‘liga   o‘tib   qoldi.   Kambag‘allashgan,   yeridan   ajragan   fuqarolar
o‘z   fuqarolik   majburiyatini   bajarmay   qo‘ydilar.   Mil.   avv.   V   asrda   boylik   ayrim
xususiy   kishilar   qo‘lida   to‘plandi   va   ular   o‘zlarining   fuqarolik   majburiyatini
bajarishdan   bo‘yin   tovlay   boshladi.   Ulaming   ko‘pchiligi   o‘z   mablag'larini   dengiz
savdosiga qo'yib, o ‘z polislaridan boshqa hududlarda katta-katta yer maydonlariga
egalik   qila   boshladilar.   Endi   ma’lum   bir   polis   fuqarosi   bo‘lish   ahamiyatga   ega
bo‘lmay   qoldi.   Bu   davrda   yunon   polislarida   davlat   xo‘jaliginingmavjud   emasligi
hukumat   g‘aznasiga   daromad   tushmasligi   olib   keladi.   Polislaming   moliyaviy
qiyinchiliklari   uzluksiz   urushlar,   yollanma   qo‘shinlaming   keng   tarqalishi   hamda
harbiy   ehtiyojlarga   xarajatlaming   muntazam   ravishda   o‘sib   borishi   bilan
qiyinlashdi.   Demokratik   polislarda   lavozimlarga   haq   to‘lash,   kambag‘al
fuqarolarga   muntazam   nafaqa   berish   tizimi   bu   qiyinchiliklami   yanada
chuqurlashtirdi. A vv allari Afma o ‘z xarajatlarini ittifoqchilar hisobidan to‘ldirgan
bo‘lsa, mil. avv. IV asrga kelib mulkdan olinadigan favqulodda soliq   bilanqoplay
boshladi.   Mil.   a vv .V   asr   so‘nggida   meteklar   va   chet   elliklarga   alohida   xizmatlari
uchun polis hududida yer va uylarga egalik qilish hollari tarqaldi. Polis tushkunligi
yollanma   askarlaming   tarqalishida   ham   ko‘rindi.   Chunki,   yer   mulkidan   ajrab,
qarzga   botib,   kambag‘allashib   qolgan   fuqaro   qurol-yarog‘   olishga   mablag‘i   yo‘q
edi.   Endi   u   begonalar   manfaati   uchun   jang   qilishni   xohlamas   edi.   Yunon
polislarining   tushkunligi   quldorlik   tizimining   inqirozi   emas   edi,   chunki   qulchilik
yanada   rivojlandi.   Mil.a vv .IV   asrda   polislar   tizimida   turli   ijtimoiy   tabaqalar
o‘rtasidagi ziddiyatlar kuchaydi. Biror bir polis qandaydir mustahkam birlashuvni
tashkil   qilish   va   unga   rahbarlik   qilish   qobiliyatiga   ega   emas   edi.   Yunon   polislari
endilikda iqtisodiy-siyosiy jihatdan to‘liq inqirozga yuz tutgan edi.  11
11
  Бергер А. К. Политическая мысль древнегреческой  демократии. М.: 1966. 140-стр
17 shaharlarda   noroziliklami   keltirib   chiqardi.   Natijada   Peloponnes   urushlari
xususiyjangovar   to'qnashuvdan   ko‘ra   ko‘proq   butun-yunon   ijtimoiy-siyosiy
nizosiga aylanib borar edi. Mil. a vv   . 427-yilning kuzida strateg Laxet 20 ta kema
bilan   Sitsiliyaga   suzib   ketdi.   U   ulkan   ulkan   zafarlar   quchdi.   Shu   tariqa   Messapa
afmaliklar   tomoniga   o‘tdi.   Mil .avv .426-yilda   muvafaqqiyatdan   ruhlangan
afmaliklar spartaliklami muzokaralar boshlashga urinishini rad etganlaridan so‘ng
425-yilda   spartaliklar   5-marta   Attikaga   hujum   qilishdi.   Bu   orada   afmaliklar
Sitsiliyaga 40 ta kemadan iborat yangi eskadrani yuborishdi. Ekspeditsiyaga bosh
etib   mohir   strateg   Demosfen   tayinlandi.   U   dushmanga   sezdirmasdan
Messeniyaning g‘arbiy sohilidagi Pilos bandargohiga tushdi va u yerda uncha katta
bo‘lmagan   otryad   bilan   qolib   himoya   qo‘rg‘oni   qura   boshladi.   Afmaliklaming
Messeniyaga   doim   ilotla rn ing   bosh   ko‘tarishiga   tayyor   bo‘lgan   mamalakatga
o‘ r mashib   olishi   spartaliklami   Attikaga   yurishini   darrov   to‘xtatishga   majbur   etdi.
Demosfenni   tashqi   dunyodan   uzib   qo‘yish   maqsadida   spartaliklar   Pilos
bandargohiga boradigan yo‘lni to‘sib qo‘yadigan Sfakteriya orollarini egallashadi.
Shu   vaqtda   Sitsiliyaga   yuborilgan   Afma   floti   yetib   keldi.   Afinaliklar   Peloponnes
eskadrasini   yakson   qildi   va   spartaliklaming   Sfakteriyadagi   gamizonini
qamalgaoldi..   Spartaliklar   tinchlik   muzokaralarini   olib   borishni   taklif   qilishdi.
Nikiyning   guruhi,   aftidan,   bu   taklifni   qabil   qilishga   moyil   edi,   lekin   Kleonning
partiyasi   bunga   rozilik   bermadi.   Mil.   a vv .424-yilda   afmaliklaming   yangi   hujumi
bilan boshlandi: Nikiy Lakon sohillari yaqinida joylashgan Kifer orollarini qo‘lga
kiritdi, boshqa strateglar esa megaralik demokratlar bilan til biriktirib Megaraning
bandargohi  Piseyani  qo‘lga kiritishadi.  Bu Afma zafarlarining eng yuqori  nuqtasi
edi,   biroq   g‘alabadan   mast   bo'lgan   Megaradagi   afmaliklar   shunday   natijaga
Beotiyada   ham   erishmoqchi   bo'ladilar.   Afma   qo‘shinlarining   Beotiyadagi
harakatlari   muvaffaqiyatsizlikka   uchraydi.   O'sha   vaqtda   afmaliklar   uchun
shimoldagi vaziyat keskinlashdi. Yosh spartalik qo‘mondon Brasid ajoyib g‘oyani
ilgari   surdi.   U   Frakiyada   yangi   front   ochish,   Afmadan   norozi   ittifoqchilami   o‘z
tomoniga og'dirib shu yo‘l bilan Afinaga qaqshatqich zarba berish rejasini tuzadi.
Brasid   ilotlar   va   yollanma   jangchilardan   uncha   katta   bo'lmagan   otryad   tuzib,
12 uni   qamal   qila   boshlaydi.   Qish   bo‘yi   sirakuzaliklar   shahar   atrofida   yangi   himoya
chizig‘ini   yaratishdi,   kuchli   qo‘shin   to‘plab   Peloponnes   davlatlarining   qo‘llab-
quvvatlashi   va   yordamidan   bahramand   bo‘layotgan   edilar.   Ular   afmaliklaming
qamal harakatlarini yo‘qqa chiqarishni uddalashdi. Mil. avv.413- yilning bahorida
sirakuzaliklar   dengizda   ham   ancha   jonli   harakat   qilishga   o‘tishdi.   Sirakuza
yonidagi Afma qo‘shinlari xavf ostida qolgandi. Bu orada Yunonistonning o‘zida
ham urush qayta boshlandi. Mil. avv. 414-yildayoq spartaliklar armiyasi Afinaning
ittifoqdoshi   Argos   yerlariga   bostirib   kirgan   edi.   Afmaliklar   floti   javob   tariqasida
Lakonika   qirg‘og‘iga   hujum   qiladi. 13
  Afinani   tinchlik   sulhini   buzganlikda   ayblab
spartaliklar qo‘shini shoh Agis qo‘mondonligida keyingi bahorda Attikaga bostirib
kirishdi.   Bu   paytga   kelib   Spartaga   o‘tishga   muvaffaq   bo‘lgan   Alkiviadning
maslahatiga ko‘ra ular Afma shimolidan 20 km uzoqlikda joylashgan Dekeleyani
egallashdi   va   Attikaning   yarmini   doimiy   kuzatuv   ostiga   olishdi.   Spartaliklar
Afinaga   qarshi   hamma   operatsiyalarini   Dekeleyadagi   bazalariga   tayanib   olib
borganliklari   uchun   Peloponnes   urushiarining   bu   bosqichini   Dekeleya   urushi   deb
ham nomlashadi. Spartaliklar qo‘shinini Afinaga bu qadar yaqin ekanligi dahshatli
tahdid   uyg‘otardi.   Shunga   qaramay   afinaliklar   Sitsiliyadagi   kampaniyani   davom
ettirishardi. Mil. avv. 413-yilning yozida ular u yerga yangi, awalgisidek katta flot
va   qo‘shinlami   mashhur   Demosfen   boshchiligida   yuborishdi.   Biroq   Sitsiliya   va
Peloponnesdagi   ittifoqdoshlaridan   yordam   etib   kelishi   natijasida   sirakuzaliklar
bilan bo‘lgan ikkita jangda Afina floti mag‘lub boidi. Afmaliklar Sitsiliya janubiga
yo‘l   olishdi.   Ulaming   bir   qismi   asirga   tushdi,   Nikiy   va   Demosfenni   esa   tinch
holatdagi   davlatga   asossiz   hujum   qilgan   qo‘mondonlar   sifatida   qatl   qilishdi.
Afinaning Sitsiliyadagi mag‘lubiyati ulkan talofotli bo‘ldi. Shunchalik ko‘p odam
va kemalar   yo‘qotilgan  ediki, ulami   yaqin yillar  ichida  tiklab olishning  iloji  yo‘q
edi.   Afinaning   eng   muhim   ittifoqdosh   shaharlari   -   Evbeya,   Lesbos   va   Xios   -
yashirincha peloponnesliklar bilan aloqaga kirishishdi. Tez orada bu harakat butun
Ioniya va Eliodani egalladi. Separatistlami qo‘llab-quvvatlash uchun spartaliklarga
katta   flot   kerak   edi.   Biroq   uni   qurish   katta   mablag‘ni   talab   qilardi,   spartaliklarda
13
  Арский Ф. H. Перикл. М., 1971. 115- стр
19 yaqinlashtirdi.   Er.   avv.   IV   asrda   polislarda   turli   ijtimoiy   tabaqalar   o'rtasidagi
ziddiyatlar kuchaydi. Boylar va kambag'allar o'rtasidagi  qaramaqarshiliklar davlat
hokimiyatini zaiflashuviga olib keldi.   Yunonistondagi er. a vv . IV asming birinchi
yarmida   Spartaning   mavqei   kuchaydi.   Sparta   polislarni   ichki   ishlariga   qo'pol
ravishda   aralasha   boshladi   Bu   ko'pchilik   polislarni   noroziligiga   olib   keldi.
Oqibatda Yunonistonda Spartaga qarshi harbiy harakatlar boshlandi va Spartaning
Yunonistondagi yetakchiligi tugatildi. Fiva shahrini yunon dunyosiga yetakchiligi
ham   vaqtinchalik   bo'ldi,   Afina   ittifoqini   qayta   tiklashga   urinish   ham   natijasiz
tugadi.   Biror   bir   yunon   polisi   qandaydir   mustahkam   birlashuvni   tashkil   qilish   va
unga   rahbarlik   qilish   qobiliyatiga   ega   emas   edi.   Yunon   polislari   endilikda   o'zaro
kelishmovchiliklami bartaraf qila olmay, 
qudratli Eron davlatini vositachi sifatida taklif qila boshladilar. 16
16
  Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т.: 2004. 190-bet
22 olganda biror bir yunon polisi  bu umshdan foyda ko'rmadi, aksincha, Yunoniston
polislari tushkunligi boshlandi. 9
 
9
  Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т.: 2004. 160-bet
15 bilan   dengizda   raqobatini   olib   borgan   doriylaming   savdo   shaharlari,   eng   aw   alo,
Megara   va   Korinf,   shuningdek   butunlikni   saqlab   qolish   g‘amidagi   katta   yer
egalarining   barchalari   Spartaga   murojaat   qilishardi.   Urushning   sababi   Afma   va
Sparta   o‘rtasida   Yunonistonda   gegemonlik   qilish   uchun   olib   borilgan   kurash
hisoblanadi.Shuningdek,   boshqa   tomondan   Korinf   va   Megara   o‘rtasidagi   savdo
raqobatlari   dastlabki   mojarolami   keltirib   chiqargan   edi.   mil.   avv.   433-   yilda
Kerkira   va   materik   orasidagi   havzada   kerkiraliklar   va   korinfliklar   o‘rtasida   jang
bo‘lganda Afma floti unga aralashib kerkiraliklami mag‘lubiyatdan saqlab qoladi.
Shunday   qilib   Korinf   va   Kerkira   o‘rtasidagi   tortishuv   Afma   va   Korinfning   bir-
biriga   qarshi   qurollanishiga   sabab   bo‘lgan.   Bu   orada   Xalkidika   yarimorolidagi
Potideya tufayli ikkinchi mojaro kelib chiqdi. Korinfliklar tomonidan asos solingan
Potideya   Afma   dengiz   ittifoqi   tarkibiga   kirgan.   mil.   avv.   430-yillarda   afinaliklar
tomonidan   ittifoq   to‘lovi   summasining   oshirilishi   va   Xalkidika   shaharlari   ustidan
qattiqroq   nazoratning   o‘matilishi   potideyaliklaming   Peloponnes   ittifoqiga
yaqinlashish   yo‘llarini   qidirishigaolib   keldi.   Mil.   a vv .433-yilda   Afmadan
ochiqchasiga   ajralib   chiqqan   Potideya   yordam   so‘rab   Korinf   va   Peloponnes
ligasiga   murojaat   qildi.   Peloponnesdan   Potideyaga   ikki   ming   ko‘ngillidan   iborat
otryad   yetib   keldi.   Afmaliklar   o‘z   o‘mida   mil.   avv.   432-yilning   bahorida
qo‘zg‘olon   qilayotgan   shaharga   yirik   harbiy   qo‘shin   yubordi.   Nihoyat,   uchinchi
falokat   ham   qo‘shildi:   afmaliklar   Megara   ustiga   yurish   qilishdi.   Afmaliklar
Megaraga   Peloponnes   ittifoqi   bilan   aloqalami   uzishni   talab   qilib,   bosim   o‘tkaza
boshlaydi.   Bu   bosim   hech   qanday   natija   bermagach   esa   megaraliklarga   Afina
portlari   va   Afina   ittifoqi   shaharlariga   kirish   va   savdo   qilish   taqiqlab   qo‘yildi.
Potideya va Megaraning Peloponnes ittifoqidan ulami qoilab-quwatlashini so‘rashi
va   korinfliklaming   afinaliklarga   qarshi   darhol   chora   ko‘rilishini   talab   qilishi
Spartaning   hal   qiluvchi   qadamni   tashlash   istagini   uyg‘otdi.   Mil.   avv.  432-yiining
kuzida   spartaliklar   xalq   yig‘ini   afmaliklami   “ o ‘ttiz   yillik”   tinchlikni   buzganlikda
aybdor deb qaror chiqardi. Birozdan so‘ng Afinaga qarshi urush boshlashga qaror
qilgan Peloponnes ittifoqi a’zolarining Spartada yig‘ini  bo‘lib o‘tdi. Yilning kech
8 hokimiyat   va   obro'ga   ega   bo'lmaganlar,   aksincha,   yig'inlarda   so‘zga   chiqishni
biladigan,  qonunlar  loyihasini qabul qilishga xalqni ko‘ndira oladigan, hech qanday
mansabga   ega   bo'lmagan   kishilar   xalq   ishonchiga   sazovor   bo'lganlar.   Ular
demagoglar deb atalgan. Afina davlati o'z Uqarolarining ma’naviy barkamolligiga
jiddiy   e’tibor   beigan.   Fuqarolarni   teatiga   kirish,   bayramlarga   ishtirok   etish
imkoniyati   yaratilgan.   Tomoshalaiga   kambag'al   kishilarning   kirishi   uchun.   davlat
teorikon-   teatiga   kirish   uchun   ikki   obol   miqdorida   pul   to'lovlni   joriy   qildi.   Perikl
taklifi bilan joriy qilingan nafaqa oddiy fliqaroga teatiga kirish imkoniyatini berdi. 
Er.   aw.   VI-V   asr   boshlarida   sport   musobaqalari   zodagonlar   uchun   ko'ngil   ochish
bo'lsa,   Afina   demokratiyasi   uni   oddiy   fliqarolami   ham   sport   bilan
shug'ullanishlariga   sharoit   yaratishga   harakat   qildi.   Zallar,   hammomlarga   ega
bo'lgan   gimnasionlar,   mashq   qiladigan   ko'p   sonli   palestralar   har   qanday   Afina
fuqarosi   uchun   ochiq   edi.   Lekin   boy   afinaliklar   uchun   gimnasion   va   palestalar
alohida edi. Barcha spoit  inshootlari davlat  ixtiyorida edi. Sport inshootlari  ishini
tashkil   etish   va   boshqarish   xalq   yig'ini   tomonidan   tayinlangan   lavozim   safronist
qo'lida   edi.   Sport   Afinada   kishini   o'z-o'zini   idora   boshqarishga   o'lgatish,   adolatli
o'yin   qoidasiga   rioya   qilish,   o'z   ruhini   ko'tarishga   xizmat   qilishi   kerak   edi.
Afinaliklar   boshqa   yunonlar   kabi   ko'pgina   yugurish   bilan   (mash’ala   yoki   boshqa
yuk   bilan   uzun   masofaga,   to'la   haibiy   anjomda   yugurish)   shug'ullanganlar.   Shu
bilan biiga aravalarda poyga, sakrash, nayza yoki disk uloqtirish, qo'l jangi, kurash
va kamondan otish keng tarqalgan. 18
18
Бергер А. К. Политическая мысль древнегреческой 
демократии. М.: 1966. 146- стр
25 I.Bob. Mil. Avv.V-IV-asrlardaYunoniston
I.1. Afinada quldorlik demokratiyasi
Itom   tog‘ida   mustahkamlanib   olgan   qo‘zg‘olonchilami   bostirishga   kuchi
yetmagan   spartaliklar,   mil.   aw   .   481   -yilda   forslarga   qarshi   urush   davomida
tuzilgan   Ellin   ittifoqiga   kiradigan   shaharlardan   yordam   so‘rashga   majbur   bo’ldi.
Kimon   boshchiligidagi   aristokratlar   Afina   kengashini   Spartaga   yordam   berishga
ko‘ndirdi.   Og‘ir   qurollangan   qo‘shin   (Goplitlar)   yetib   borgan   vaqtda   spartaliklar
qo‘zg‘olonni   o‘z   kuchi   bilan   bostirishga   erishib,   afinaliklami   orqaga   qaytarib
yuboradilar.   Afina   demokratiyasi   vakillari   Efialt   boshchiligida   buni   o   ‘zlariga
haqorat   deb   bilib,   Kimonga   qarshi   kurash   boshladilar.   Mamlakatda
ostrakizmso'rovi bilan Kimon amalidan ayrilib, quvib yuborildi . 3
  Urush harakatlari
fivaliklaming   Afinaga   ittifoqdosh   bo‘lgan   beotiylar   shahri   Plateyaga   kutilmagan
hujumi   bilan   boshlandi,   lekin   fivaliklar   otryadi   tor-mor   etildi.   Asirga   olingan
jangchilar   qatl   etildi.   Ular   orasida   ko‘zga   ko‘ringan   fivalik   aristokratlar   ham   bor
edi. Javob tariqasida katta Peloponnes qo‘shinlari yoz oyi boshida Attika hududiga
kirib   bordi.   Peloponnesliklarga   spartalik   hukmdor   Arxidam   qo‘mondonlik   qildi.
Shuning uchun ham Peloponnes urushiarining butun birinchi davrini mil. avv. 421-
yilgacha   Arxidam   urushi   deb   atashadi.   Dushmanlaming   hujumi   qishloq   aholisini
shaharga ko‘chib, uning devorlaridan panoh topishga majbur qildi. Ammo, Perikl
dushmanning   ustun   qo'shinlari   bilan   ochiqdan-ochiq   jangga   kirish     tavakkal
ekanini   anglab   turardi   va   shuning   uchun   yurtdoshlarini   bunday   to‘qnashuvdan
saqlab   qolishni   uddaladi.   Attikaning   shimoliy   qismini   bo‘m-bo‘sh   qilgach,
Arxidam tezda o‘z qo‘shinini Peloponnesga qaytarib olib ketdi, afmaliklar esa jonli
kuchlarini saqlab qolishdi.  Bu orada Afinaning floti Peloponnes bo‘ylab   tekshiruv,
reyd   o‘tkazib   ulgurgandi.   Afmaliklar   qirg‘oqbo‘yi   hududlarini   bo‘shatib,   ulami
o‘zlarining   Kefalleniy   orollari   itiifoqiga   birlashtirishdi   hamda   Korinfning   bir
koloniyasini   ham   qo‘lga   kiritishdi.   Undan   tashqari,   afmaliklar   ikkita   qaqshatqich
operatsiyani amalga oshirishdi: Eginadan spartaliklarni qo‘llab-quvvatlagani uchun
3
 Арский Ф. H. Перикл. М., 1971. 93- стр
5 qarorlarni kambag'al fuqarolarmanfaatlariga tekkani uchun istamay qabul qilar edi.
Afinani   boy   tabaqasiga   soliq   solishga   urinish   boylarning   noroziligiga   olib   keldi.
Yer mulk munosabatlarida o'zgarishlar yuz beidi. Er. a vv . V asr oxiridan boshlab
yeming erkin oldi-sotdisi keng tarqaldi. 
Ko'pgina   fuqarolar   nochorlikdan   o'z   yerlarini   sotishga   majbur   bo'ldilar,
natijada   bu   yerlami   fuqaroligi   bo'lmagan   kishilar   ham   sotib   ola   boshladilar.
Xususiy va jamoa yerini ijaraga berish va garovga qo'yish keng tarqaldi. Er. aw. V
asr   so'ngida   meteklar   va   chet   elliklaiga   alohida   xizmatlari   uchun   polis   hududida
yer   va   uylaiga   egalik   qilish   hollari   tarqaldi.   Iatdan   kelganlarga   fuqarolik   huquqi
kamroq   sovg'a   qilindi.   Polisni   tushkunligi   yollanma   askarlarni   tarqalishida   ham
ko'rindi. Yer mulkidan ajralgan, qarzga botib kambag'allashib qolgan fuqaro qurol-
yarog' olishga mablag' topa olmas edi, ko'pincha begonalami manfaati uchun jang
qilishni   xohlamas   edi.   To'xtovsiz   urushlar   harbiy   texnikaning   takomillashuvi
yaxshi o'rgatilgan askarlarni talab qilar edi. O'z yeridan mahrum bo'lgan, jismoniy
mehnat   bilan   shug'ullanishni   istamaganlar   o'z   polislaridan   quvilgan   kishilar
yollanma askarlar safini to'ldirdilar.  15
Yunon polisining tushkunligi quldorlik tizimini tushkunligi emas edi, chunki
qulchilik   yanada   rivojlandi,   qullar   mehnatidan   foydalanish   hajmi   o‘sdi.   Afinada
davlat qurilishida erkin fuqarolarning mehnati kamaydi, chunki ularning mehnatiga
ham   metek   va   qullarga   ham   baravar   haq   to'lanar   edi.   Qullami   qishloq   xo'jaligi,
hunarmandchilik,   uy-ro'zg'or   ishlarida   ishlatish,   boshqa   kishilarga   yollanma
mehnatga   berish   bilan   birga   quldor   qulni   hunar   va   savdo   bilan   mustaqil
shug'ullanishga   mxsat   berar   edi.   Bunday   qullar   mulk   oilaga   ega   boMib   alohida
yashar edilar. Ular pul to'plab o'z ozodliklarini sotib olishlari mumkin edi. Er. avv.
IV   asrda   ozod   qo'yilgan   qullami   soni   o'sdi,   ulami   yunon   polislari   iqtisodiy
hayotidagi roli kuchaydi. Huquqiy jihatdan ular meteklarga tenglashtirilib, ijtimoiy
jihatdan   hunarmand   va   savdogarlar   ommasiga   qo'shildilar.   Mehnat   va   hayot
kechirishning   o'xshashligi   fuqaro   va   fuqaroligi   bo'lmagan   kishilarni   bir-biriga
15
  Бергер А. К. Политическая мысль древнегреческой  демократии. М.: 1966. 138-стр
21

Mil.avv. V-IV-asrlarda Yunoniston. Polis tizimining inqirozi