Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	1.3MB
Покупки	0
Дата загрузки	20 Август 2024
Расширение	docx
Категория	Химия

Moddalarning berilgan massasi, xajmi va tarkibidagi atom yoki malekulalari soni asosida modda miqdorini hisoblash

XULOSA
Kimyodan masalalar yechishda quyidagi qoidalarga rioya qilish zarur degan
xulosaga kelindi:
1. Masalani yechishga kirishishdan oldin masala shartini qayta – qayta
o‗qish, va mantiqan mulohaza yuritish, nimalar ma’lum hamda nimalarni
aniqlash lozimligini fikran belgilash kerak.
2. Masala shartida qiymatlarni ifodalashda SI sistemasidagi
birliklardan va qisqartmalardan foydalanish kerak.
3. Kimyoning asosiy qonunlariga doir masalalarni yechishga
kirishishdan oldin uni shartiga ko‗ra tahlil qilib, yechish usuli belgilab
olinadi. Bunda mumkin qadar oson usulni tanlash zarur.
4. Masalani ayni bir usul bilan yechgandan so‗ng uning natijasini
boshqa bir usul bilan tekshirib ko‗rish kerak.
― Har bir kasbning o’z sohibi, o’z ustasi bo’ladi. Dunyoda kasb- hunar ko’p,
ammo haqiqiy kasb egasi, haqiqiy hunar sohibi kam uchraydi. Ilmu fanda ham haqiqiy
olim bo’lish uchun kishiga yaratganning o’zi nazar qilgan bo’lishi kerak - ‖ deb
ta’kidlaydi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov o’zining ―Bizdan ozod
va obod Vatan qolsin asarida. Shu naqtai nazardan har bir kasb egasi o’z ‖ kasbining
fidoiysi bo’lishi lozim. Haqiqiy kimyogar mutaxassis bo’lish uchun faqat nazariyani
egallash kamlik qiladi. Kimyoviy tajribalarni bilimdonlik va idrok bilan o’tkazish ham
muhim ahamiyat kasb etadi. Kimyo dunyoni tashkil etgan elementlarni ham, shu
elementlardan hosil bo’lgan turli - tuman oddiy va murakkab moddalarni ham,
ularning bir-biriga aylanishiga doir murakkab qonunlarni ham o’rganadi. Moddani
chuqur bilish va undan inson farovonligi yo’lida foydalanish kimyoning hozirgi
31

2-usul
= 18 g
6-masala. Massasi 168 g bo'lgan Na
2 SO
4 ning molini toping?
Yechish. Natriy sulfatning molyar massasi 142g/mol ga teng.
1-usul
142–––––––––––––1mol
168––––––––––––X=1,183 mol Javob: 1,183 mol
2-usul
= 1,183 mol
7-masala. Massasi 189 g bo'lgan 1,33099 mol moddaning molekulyar massasini
toping ? Yechish.
1-usul
189––––––––––1,33099 mol
142g=X–––––––––1mol Javob: 142g
2-usul
= 142g
8-masala. Massasi 215 g bo'lgan 1,51408 mol moddaning molekulyar massasini
toping ? Yechish.
1-usul
215––––––––––1,51408 mol
142g=X–––––––––1mol Javob: 142g
2-usul
= 142g
9-masala. Modda miqdori 2,7 mol bo'lgan HNO
3 ning massasini toping?
Yechish.
1-usul
63g––––––––––1 mol
170,1g=X–––––––––2,7mol Javob: 170,1g
8
=
=
=
=

13.Kaviskaya E.M, Igorkin V.F. ―Maktabda kimyo ‖
Toshkent ―O’qituvchi 1985 yil. ‖
14.Xomchenko G.P ―Kimyo O’qituvchi Toshkent 2001 yil. ‖
15. Gilnka H.L ―Umumiy kimyo Leningrad 1998 yil. ‖
16. Q. Ahmerov, A. Jalilov, R. Sayfutdinov Umumiy va anorganik kimyo.
Toshkent. «O'zbekiston» 2003 y.
Elektron ta’lim resurslari:
17. http://www.google.com.uz/
18. http://www.idssve.uz
19. http://www.ziyonet.uz
20. www.edu.uz

34

erkin fikrlashga, amaliy tajriba va mehnat ko’nikmalarini rivojlantirishlariga xizmat
qiladi.
Ushbu kurs ishidan barcha o’qituvchilar dars jarayonida foydalanishlari mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Rashidova K.X, Akbarov H.I. ―Fizikaviy kimyo , Lesson Press MChJ. ‖ Toshkent.
2020.
2. Sultonov M.M. , Yaxshiyeva Z.Z., Smanova Z. ―Аналитическая химия . ‖ Lesson
Press MChJ. Toshkent. 2022.
3. Yxshiyeva Z.Z. ―Anorganik kimyo Darslik. , Lesson Press MChJ. Toshkent. ‖ ‖
2021.
4. Mo’minova N., Abdurahmonov I. E. ―Umumiy va noorganik kimyo . Impers ‖
media. Toshkent. 2015.
5. Q. Avezov; ―Qiziqarli kimyo o’qituvchi Toshkent 2004. ‖
6. M. Pirimqulov, R. Ziyayev, B. Akbarov, U. Haydarov ―Biz bilgan va bilmagan
kimyo O’qituvchi Toshkent 2011 58-62 b ‖
7.Parpiyev.N.A; Raximov.R.H ;Muftaxov.A.G. ―Aorganik kimyo .Toshkent.
O’zbekiston 2000-yil. ‖ ‖ ‖
8. Muftaxov.A.G.; Omonov.H.T.; Mirzayev.R.O. Umumiy kimyo . Toshkent. ‖ ‖ ‖
O’qituvchi 2002-yil. ‖
9.Mardonov.U.M; Abdulhayeva.M.M. ‖ Umumiy kimyo . ‖ Toshkent. ‖
O’zbekiston 2002-yil. ‖
10.Lutfillayev.E.L.; Berdiyev.A.T.; Mamadyarova.X.S. ―Aorganik kimyo
‖ Samarqand 2009-yil.
11. Toshpo’latov.Yu.T, Isoqov Sh.S. Anorganik kimyo Toshkent ‖ ‖
―O’qituvchi 1992 yil. ‖
12.H.R.To’xtayev, R.Aristanbekov, K.A.Cho’lponov, S.N.Aminov
―Anorganik kimyo Toshkent-2011 ―Noshir . ‖ ‖
33

0,6 mol––––––––––16,82 g
1 mol –––––––––– x = 28 (CO) (Javob: is gazi - CO).
12-masala .
Azotga nisbatan zichligi 1,1 bo`lgan NO va O
2 aralashmasining hajmi 33,6 l ga
teng. Ushbu gazlar aralashmasi katalizator ustidan o’tkazilganda aralashma
massasi D
( CO
2) = 0,875 ga teng bo’lib qoldi. Aralashmadagi NO
2 ning hajmiy
ulushini toping.
Yechish:
1)reaksiya tenglamasi tuzib olinadi 2NO + O
2 = 2 NO
2 .
Azotga nisbatan zichligi 1,1 ekanligidan foydalanib massasi topiladi:
D
m = 28 • 1,1 = 30,8 ga ga teng. NO va O
2 ning massalari topiladi.
32x + 30 (1-x)=30,8 x
1 = 0,4
(O
2 ); x
2 = 0,6 (NO).
bu miqdorlar 1 mol ya’ni 22,4 l uchundir bizda 33,6 l berilgan demak, 33,6 l uchun
moddalar miqdorini aniqlab olamiz: n=33,6/ 22,4 = 1,5 mol.
1 mol ––––––– 0,4 mol (O
2 )–––––––––0,6 (NO)
1,5 mol–––––––x mol (O
2 )––––––––y mol (NO) x= 0,6; y= 0,9.
2) gazlar reaksiya natijasida aralashmaning massasi 38,5 g (44•0,875) ga teng
bo’lib qolganligini hisobga olib quyidagicha tenglama tuziladi:
( ) ( )
; x=0,3 ( ) ( )
3) bu qiymat asosida dastlabki miqdordan sarflangan miqdorni olib tashlasak
muvozanat holatdagi moddalar miqdori kelib chiqadi.
4) moddalarning muvozanat holatidagi miqdorlaridan foydalanib hajmiy ulushlari
topiladi:

2NO + O
2 = 2NO
2
D 0,9 0,6
S 0,6 0,3 0,6
M 0,3 0,3 0,6

C%=
100 C%=50%
15

13-masala.
Konteynerda 512 g kislorod 30 atm. bosim va 27 ˚C da turibdi. Konteyner 127˚C
ga qadar qizdirildi va bosim 12,5 atm. ga tushguncha ochiq qoldirildi. Qancha g
kislorod chiqib ketgan.
Yechish:
30 - 12,5 = 17,5
127 - 27 = 100
512 x = 358,5
32 22,4 m = 101,325 • 358,4 • 3 2 = 374, 8 g
8,314 • 373
14-masala.
Idish bo`shatildi va tortib ko’rilganda massasi 158 g keldi ma`lum
temperatura va bosimda kislorod gazi bilan to`ldirildi va qayta tortib ko’rildi.
Massasi 162 g keldi. Idish qayta bo’shatildi va noma’lum gaz va geliyning teng
hajmli aralashmasi bilan avvalgi sharoitda to’ldirildi va tortib ko’rilganda 163,25 g
keldi. Noma’lum gazning molekulyar massasini aniqlang.
162 - 158 = 4 4 • 0,125 = 0,5
4: 32 = 0,125 158 - 163,5 = 5,5
5,5 -0,5 = 5
15-masala 5: 0,125 = 40

16

Yechish: oleum tarkibidagi atomlar mol miqdorini
topamiz.
n=7,5
SO
3 tarkibidagi atomlar mol miqdori

4mol atom bo’lganda 3 ta O
6 x= 4,5
7,5-6=1,5 ta atom suvda bo’lgan
3mol atom H
2 O 1 ta O
1,5 x= 0,5 ta
4,5+0,5 = 5 5•6,02•10 23
= 30,1•10 23

44-masala
Vodorod va kislorod atomlar sonlari nisbati 2,8:2 bo`lgan (p=1,25 g/ml) sulfat
kislota eritmasidan tarkibida 1 mol sulfat kislotaga 0,5 mol SO
3 to`g`ri keladigan
483 g oleum olingan bo`lsa, dastlabki sulfat kislota eritmasining massasini (g)
aniqlang.
H
2 SO
4 •x H
2 O formuladan foydalanib.
x= 6 demak formula H
2 SO
4 • 6H
2 O
H
2 SO
4 • 6H
2 O + 9,5SO
3 7 H
2 SO
4 • 0,5 SO
3
206 g 966g
x=103 483
45-masala
H
2 SO
4 ·0,5SO
3 tarkibli 69 g oleumga H
2 va O
2 atomlari soni tenglashguncha suv
qo`shildi. Olingan eritmadagi suvni massasini toping.
Yechish:
H
2 SO
4 ·0,5SO
3 formuladan malumki 98+40=138g
138g 98g H
2 SO
4 40g SO
3
69 x=49 2 0g
H
2 O + SO
3 H
2 SO
4
80g SO
3 98g H
2 SO
4
28

22
72
= 6x x = 12 Ar

24-masala
Geliyga nisbatan zichiligi1 , 8 bo’lgan N
2 va H
2 dan iborat 22,4 l aralshma
katalizator ishtirokida reaksiyaga kirishgandan so’ng vadorodga nisbatan
zichligi 5 bo’lgan gazlar aralashmasi hosil bo’ldi. Aralashmadagi NH
3 hajmiy
ulushini toping.

19

= 0,7

C%=(20/50)·100%= 40% CH
4 60% CO
27-masala.
N
2 O , N
2 O
3 va N
2 O
5 gazlaridan hosil bo ’ lga aralashma 47˚ C va 166,2 kPa bosimda
40 l keladi . Aralashma massasi 160 g kelsa undagi kislorodning massa ulushini
toping.

PV =nRT n = 166,2•40
=
2,5 mol
8,314•320
azot o'zgarmas bo'lganligi uchun
m = 2,5 • 28 = 70 g N
2
160 - 70 = 90
C% = 90 = 0,56
160
28-masala.
Atomlar teng bo’lgan is gazi va fosfin gazlari aralashmasi 18 l keladi. Unga shu
sharoyitda necha l argon qo’shsak, hosil bo’lgan aralashmaning geliyga nisbatan
zichligi 8,5 ga teng bo’ladi.
2 CO PH
3 67,2 44,8 (CO)
22,4 (PH
3 )
18 x = 12 y = 6

34 = 28 • 12 + 34 • 6 + 40 + x
12 + 6 + x
612 + 34 x = 50,4 + 40 x
21

903––––––––x=6,9·10 -20

Javob: 6,9·10 -20
10-masala
Maxsus idishga (n.sh.) da CO
2 , N
2 va noma’lum gaz to’ldirilgan tarozida tortib
ko’rilganda CO
2 48,8 g , N
2 45,6 g va 48 g noma’lum gaz bor. Gazning
molekulyar massasini toping.
Yechish:
Molyar massalar farqi 16 g (44-28) ga va massa farqi 3,2 g ga tengligini bilgan
holda moddalarning mol miqdorini aniqlab olamiz n= 3,2/16=0,2 mol.
1) m= 44•0,2=8,8 g uglerod (IV) oksidining umumiy massasidan uning massasi
ayriladi. bunda m= 48,8-8,8 = 40 g idishning massasi kelib chiqadi.
Shu asosida noma’lum gazning idish bilan birgalikdagi massasidan idishning
massasini ayirsak gazning massasi kelib chiqadi m= 48 – 40 = 8 g
0,2 mol–––––––8 g
1 mol ––––––––x = 40 g (Ar) (Javob: Argon ( Ar) )
11-masala
N.sh. da massa va hajmi bir xil bo’lgan 3 ta idish 3 xil gaz bilan to’ldirildi.
Birinchi idishga kislorod, ikkinchi idishga C
3 H
8 to’ldirildi. Birinchi idish massasi
34,2 , ikkinchi idish massasi 41,4 uchinchi idish massasi 31,82 bo’lsa uchinchi idish
qaysi gaz bilan to’ldirilgan.
Yechish:
1) molyar massalar farqi 12 (44-32) ga va massalar farqi 7,2 g (41,4- 34,2) ga
tengligini bilgan holda gazlarning mol miqdorini topamiz: n= 7,2 / 12 = 0,6 mol.
m= 32 • 0,6 =19,2 g ga teng ekan. Kislorodning idish bilan birgalikdagi
massasidan kislorodning massasi ayrilsa idish massasi kelib chiqadi 15 g
(34,2- 19,2).
2) idish massasi 15 g bo’lsa, uchunchi gazning idish bilan birgalikdagi
massasidan ayirsak nama’lum gazning massasi kelib с hiqadi 16,82 g(31,82 –
15 ). Shu asosida noma’lum gaz topiladi.
14

20 x= 24,5
49+24,5= 73,5 g jami H
2 SO
4
Masala shartida H va O atomlari soni tengligidan foydalanib quyidagi tenglama tuziladi.
H
2 SO
4 •x H
2 O
2+2x=4+x
x=2
Demak, H
2 SO
4 •x H
2 O bo’ladi. 98+36=134g jami eritma 73,13
73,5g H
2 SO

73,13% x=27
26,87%
46-masala
180 g suvda 33,6 litr (n.sh.) oltmgugurt(VI) oksid eritilishidan hosil bo'lgan
eritmaning (p=l,6 g/ml) qanday hajmida (ml) 11,2 litr (n.sh.) SO
3 m eritib, 61,25%
li sulfat kislota eritmasini olish mumkin?
Yechish:
22,4 litr SO
3 80g
33,6 1 20 g
120+180= 300 g jami eritma massasi.
H
2 O + SO
3 H
2 SO
4
80g SO
3 dan 98 H
2 SO
4
120 x= 147 hosil bo’ladi.
Keyingi qo’shilgan SO
3 massasi
22,4 litr SO
3 8 0g
11,2 40 g
V= 125 ml
47-masala
29
4

vaqtdagi dolzarb masalalaridan biridir. Ushbu kurs ishida kimyoga oid fikr-
mulohazalar natijasida quyidagicha xulosalarga kelindi:
1. Moddalarning massasi, hajmi, atom va molekulalar haqida bilimlar
mustahkamlandi va masalalarni yechish usullari o’rganildi;
2. Moddalarning berilgan massa va hajmlari asosida miqdorini
hisoblashga
doir masalalarni yechish usullari o’rganildi.
3. Qiziqarli kimyoviy reaksiyalar hozirgi zamonamizda insonlar
orasidagi
kimyo faniga bo’lgan xemofobiyani yo’qotishda, olingan bilimlarni
chuqurlashtirishda va kengaytirishda, mustaqil ijod qilishda juda katta o’rin
egallaydi. Kimyoviy bilimlarni keng targ’ibot qilishda, kimyo fanidan olayotgan
bilimlarni mustahkamlashda va bu predmetga bo’lgan mehrni oshirishda kimyoviy
reaksiyalarning o’rni katta. Ko’pchilik qiziqarli tajribalarni maxsus asboblari
bo’lmagan laboratoriyalarda ham bemalol bajarish mumkin.
4. Kimyo o’qituvchilarida o’quvchilarda mavzuga nisbatan qiziqish
uygotishning eng muhim omillaridan kimyoviy reaksiyalar va tajribalar
bo’lib, ular har qanday o’quvchining hissiyotlariga ta’sir qila oladi. Atom va
molekulalar soni yordamida modda miqdorini hisoblashga doir masalalar yechishni
o’rganildi.
5. Modda miqdori asosida murakkab masalalarni yechish usullari
o’rganildi:
Ushbu kurs ishida modda miqdoriga oid berilgan nazariy bilimlar, uslubiy
ko’rsatmalar, laboratoriya ishlari o’quvchilarni mashg’ulotga bo’lgan qiziqishlarini
orttirib, mavzu yuzasidan to’liq va aniq tushunchaga ega bo’lishlariga yordam
beradi.
Shuningdek, kurs ishida keltirilgan ma’lumotlar o’quvchilarda kimyoga
nisbatan mehr-muhabbat uyg’otishda muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. ―Ta’lim
to’g’risida gi Qonunda belgilab qo’yilgan uzluksiz ta’lim, o’quvchilarni o’quv ‖
fanlari bo’yicha muayyan bilimlarni egallashlari, ularni bilim olishlari, mustaqil va
32

1.1. Modalarning massasi, hajmi, atom va molekulalar haqida umumiy
tushuncha
Mol — Xalqaro birliklar tizimi SI da modda miqdori birligi. 1971-yilda qabul
qilingan. Massasi 0,012 kg ga teng bo lgan uglerod 12C izotopi tarkibidagi atomlar ʻ
soniga teng bo lgan ʻ tarkibiy elementlar (molekulalar, atomlar, elektronlar va
boshqa bir xildagi zarralar) dan tashkil topgan modda miqdoriga teng. Har qanday
moddaning bir moli bir xil sondagi tarkibiy elementlardan tashkil topgan. Bu son,
odatda, Avogadro doimiysi deb ataladi va uning tajribalar asosida aniqlangan
qiymati 6,02•10 23
mol ga teng. Shuning uchun mol qaysi zarraga tegishli ekanligi
kursatilishi kerak. Masalan, suv molekulalarining bir moli deganda 6,02•10 23
ta suv
molekulalari tushuniladi. 6,02•10 23
ta suv molekulalari tarkibida esa vodorod
atomlarining 2 moli, kislorod atomlarining 1 moli, protonlarning 10 moli,
neytronlarning 8 moli va elektronlarning 10 moli mavjuddir. Berilgan modda
molekulalari 1 molining massasi, odatda, shu moddaning molyar massasi deb
ataladi. Mol tushunchadan molekulyar fizika, kimyo, termodinamika va boshqa
sohalardan nazariy hamda amaliy hisobkitob ishlarini bajarishda keng qo llaniladi. ʻ
Bitta uglerod atomining massasini (1,993 • 10 -26
kg) bilgan holda 0,012 kg
ugleroddagi atomlar soni N
A ni hisoblab topish mumkin:
Mol(modda miqdori)dan ketish usuli Kimyoda eng oson va tez hisoblash
mol(n) orqali amalga oshiriladi . Shuni hisobga olib barcha qiymatlardan molga
o'tishni yaxshilab tushib, o'zlashtirib olish kerak!
Barcha hisoblashlar oxiriga yetgach, moldan yana shartda so'ralgan qiymat
turiga o'tib qo'yilaveradi.
Boshqa qiymatlardan molga o'tish:
Massadan: n = m/Mr
Hajmdan: n = berilgan litr/22,4
Zarrachadan: n = berilgan son / NA Moldan
boshqa qiymatlarga o'tish:
3

22.4 L ––––––––––17
11.2 L ––––––––––X=8.5 Javob: 28.5g
8.5+20=28.5g
3-masala. 20 g argon va 2 mol kisloroddan iborat aralashmani ( n.sh.) hajmiy ( l)
yig'indisini toping?
Yechish
40–––––––––––––––22.4L 44.8+11.2=56
20––––––––––––––X=11.2
1–––––––––––––22.4 Javob:56 L
2–––––––––––––X=44.8

4-masala. 40 g kislorod va 0,75 mol xlordan iborat aralashmani (n.sh.) hajmiy (l)
yig'indisini toping.
Yechish
1 mol–––––––––––––––22.4L 16.8+28=44.8
0.75mol–––––––––––––X=16.8
32–––––––––––––22.4 Javob:44.8 L
40–––––––––––––X=28
2.2. Atom va molekulalar soni yordamida modda miqdorini hisoblash
1-masala
3,55 g E
2 O
5 tarkibli oksid 0,025 mol ekanligi ma’lum bo’lsa, uning absolut
(g) va nisbiy molekular massalarini hisoblang?
Temir kolchedani FeS2 Temir sulfid FeS
Yechish
3,55––––––––––––0.025mol
X=142––––––––––1mol Javob: 23,6·10 23

142·1,66·10 -24
=23,6·10 23
2-masala
Mol nisbatlari 3:1 bo’lgan NH
3 va PH
3 tarkibidagi neytronlar soni ayirmasi 3 ga
teng bo’lsa, aralashmaning massasini (g) toping? Yechish
3xNH
3 –––––––––xPH
3 3·0,6=1,8 mol
11

2-usul
M=63·2,7=170,1g
10-masala Massasi 242g bo'lgan 3,84127 mol moddaning molekulyar massasini
toping Yechish.
1-usul
242––––––––––3,84127 mol
63g=X–––––––––1mol Javob: 63g
2-usul
= 63g
11 -masala Massasi 67 g bo'lgan 1,06349 mol moddaning molekulyar massasini
toping? Yechish.
1-usul
67––––––––––1,06349mol
63g=X–––––––––1mol Javob: 63g
2-usul
= 63g
12-masala Massasi 235 g bo'lgan HNO
3 ning molini toping?
Yechish. Nitrat kislotaning molyar massasi 63g/mol ga teng.
1-usul
63–––––––––––––1mol
235––––––––––––X=3,73016 mol Javob:3,73016 mol
2-usul
= 3,73016 mol
13-masala Massasi 80 g bo'lgan HNO
3 ning molini toping?
Yechish. Nitrat kislotaning molyar massasi 63g/mol ga teng.
1-usul
63–––––––––––––1mol
80––––––––––––X=1,27 mol Javob:1,27mol
2-usul
9
=
=
=

= 80g SO
3 dan 98 H
2 SO
4
120 x= 147 hosil bo’ladi.
Keyingi qo’shilgan SO
3 massasi
22,4 litr SO
3 80g
11,2 40 g

V=125 ml Javob: 125 ml

20-masala.
Ammiak olish reaksiyada (N
2 ) = 0,4 va (H
2 ) = 1 mol bo’lganda reaksiya tezligi
0,016 mol/l•c edi. Azotning yarmi reaksiyaga kirishgandan keyin tezlikning
qiymati necha bo’ladi.
N
2 + 3H
2 = 2 NH
3 V = K • [ A ] • [ B ]

B 0,4 1 V 0,016
P 0,2 0,6 K = = = 0,04
M 0,2 0,4 [A] • [B] 0,4 • 1

V= K • [ A ] • [ B ] V = 0,04 • [ 0,2 ] • [ 0,4] 3
= 5,12 • 10 -4

21-masala.
Konteynerda 512 g kislorod 30 atm. bosim va 27˚C da turibdi, konteyner 127˚C
ga qadar qizdirildi va bosim 12,5 atm ga tushguncha ochiq qoldirildi, qancha (g)
kislorod chiqib ketgan?

m R T 512 • 8,314 • 300
V = 101,325 • 30 • 32 13,13 l
P Mr
m = P V M r 12,5 • 101,325 • 13,13•32 = 160 g
18
=
R T 8 ,314 • 400
.

25-masala
Tarkibida 2He + Ar + CO
2 + 3H
2 bo’lgan gazlar aralashmasida 3,36 • 10 24
ml
yonadigan gaz bo’lsa, aralashmaning umumiy massasini (g) toping.
67,2 (C O ) 3 (He)

33,6 x y

x = 0,5 • 44 = 22 g y
= 0,5 • 40 = 20 g
z = 1 • 4 = 4 g
67,2
33,6 x = 1,5 H
2
1,5• 2 = 3 g
22 + 20 + 4 +3 = 49 g

26-masala
Metan va isgazidan iborat 50 ml aralashmaga 60 ml kislorod qo’shib yondirildi.
Reaksiyadan keyin aralashma hajmi 70 ml bo’lib qolgan bo’lsa , metanning
daslabki aralashmadagi hajmiy ulushini aniqlang.
50 + 60 = 110
110 -70 = 40

CH4 + 2O2 == CO2 + 2H2O z
y x 40
1 2 1 2 x = 20 y = 40 z = 20
50 - 20 (CH4) = CO 60 - 40 = 20 O2
2 CO + O
2 == CO
2
30 x y x = 15
2 1 2 y = 30 CO
2
60 - 40 = 20
20 -15 = 5 O
2 ortgan
CH4 CO2 40

20
2 1 (Ar)
z

3x·7-16x=3
5x=3 x=0.6
NH
3 0,6 mol PH
3
1,8·17=30,6
0,6·34=20,4
30,6+20,4=51
Javob:51
3-masala
Kislorod 18 izotopi tutgan kislorod ftoridning molekulyar massasi 56 m.a.b ga teng
bo’lsa, birikmaning qanday massasida (g) Avogadro sonidan 6 marta ko’p sonda
neytron bo’lishini aniqlang?
Yechish
56-26=30 ta
56–––––––26
X =11,2––––––6 Javob :11,2

4- masala
Bir xil og ’ irlikdagi idishlardan biriga ( n . sh ) ammiak solinganda 26,2 gr ,
boshqasiga atsetilen ( C
2 H
2 ) solinganda 33,2 gr bo ’ lsa , kislorod solingan idishning
massasini aniqlang ?
Yechish
33,2-26,2=7
26-17=9
X =20,2––––––––7
26–––––––––9
33,2-20,2=13
20,2/26=0,777 mol
0,777·32=24,86+13=37,8 Javob :37,8
5- masala
11,2 l ( n . sh ) kislorodga 4 g metan qo ` shilsa , umumiy elektronlar soni Avogadro
sonidan necha marta ko ` p bo ` ladi ?
Yechish
11,2/22,4=0,5·16=8
12

2.3. Modda miqdori asosida murakkab masalalar yechish usullari
16-masala
Vodorod va kislorod atomlar sonlari nisbati 2,8:2 bo`lgan (p=1,25 g/ml) sulfat
kislota eritmasidan tarkibida 1 mol sulfat kislotaga 0,5 mol SO3 to`g`ri keladigan
483 g oleum olingan bo`lsa, dastlabki sulfat kislota eritmasining massasini (g)
aniqlang.
A) 103 B) 82,4 C) 140 D) 175
H2SO4•x H2O formuladan foydalanib, x=
6 demak formula H2SO4• 6H2O
H2SO4• 6H2O + 9,5SO3 7 H2SO4 • 0,5 SO3

206 g 966g
x=103 483 Javob:103 gr

18-masala
180 g suvda 33,6 litr (n.sh.) oltmgugurt(VI) oksid eritilishidan hosil bo'lgan
eritmaning (p=l,6 g/ml) qanday hajmida (ml) 11,2 litr (n.sh.) SO3 m eritib,
61,25% li sulfat kislota eritmasini olish mumkin?
A) 147 B) 125 C) 200 D) 196

Yechish: 22,4 litr SO
3 80g
33,6 120 g
120+180= 300 g jami eritma massasi.
H
2 O + SO
3 H
2 SO
4
17

Mol tushumchasi bilan bir qatorda gr-atom, gr-molekula tushumchalari ham ihlatiladi
1 gr-atom (1mol atom) atomlar uchun qo’llaniladi, 1 gr-molekula (1 mol
molekula) molekulalarni miqdorini anglatish uchun qo’llaniladi!

2.1. Moddaning berilgan massa va hajmlari asosida miqdorini hisoblash
1-masala. Massasi 235 g bo'lgan H
2 SO
4 ning molini toping?
Yechish. Sulfat kislotaning molyar massasi 98g/mol ga teng.
1-usul
98–––––––––––––1mol
235––––––––––––X=2,398 mol
6
Massa
n=m/M
Harorat va
bosim
n=PV/RT Hajim
n=V/V
m
MOL
Molekular soni
n=N
( molekula) /N
A Atomlar soni
n=N
( Atom) /N
A *K

33-masala.
8 g SiH
4 gazi to’ldirilgan idishga qanday hajmda (l.n.sh.) ammiak qo’shsak, undagi
vadorod atomlari soni Avagadro sonidan 2,5 marta ko’p bo’ladi.
8 x = 1 ta vadorod atomi
32 4 2,5 - 1 = 1,5 NH
3
1,5 x = 11,2 l NH
3
3 22,4

34-masala.
Tarkibida 18,6•10 23
ta kislorod atomi bor bo’lgan karbonat angidirid hajmini (litr,
n,sh) aniqlang?
18,06/6,02=3 mol O
1 mol __________2 0
X=1,5 mol________3 0
1,5•22,4=33,61
35-masala.
KNO
3 ning absolyut massasini (g) aniqlang.
KNO
3 Mr=101•1,66•10 -24
=16,8•10 -23

36-masala
Gazli silindrda 512 g kislorod 27 o
C da 30 atm bosimda turibdi. Idish avval 127 o
C
gacha qizdirildi. So’ngra bosim 12,5 atm gacha pasayguncha idish og’zi ochib
turildi. Jarayon oxirida temperature 127 o
C ligicha qolgan bo’lsa, chiqib ketgan
kislorod massasini (g) aniqlang.
1atm 1101,325 kPa
30atm x =3039,75 kPa
32 22,4 l
512 x = 358,4 l
24

4/16=0,25·10=2.5
8+2,5=10.5
Javob : 10.5
6- Masala
Azot ( III ) oksid va kalsiy gidroksid qanday ( mol ) nisbatda olinganda ulardagi
kislorod atomlari soni 1:2 nisbatda bo ` ladi ? Yechish
X N
2 O
3 Y Ca(OH)2
6X=2y 3x=y
Javob: 1:3
7-Masala
Tarkibida 18,06·10 22
ta kislorod atomi bor bo’lgan karbonat angidiridni massasini
(gr) aniqlang?
Yechish
18,06·10 22
/6,02·10 23
=0,3 mol
0.3––––––––––x=6,6
2–––––––––44
Javob:6,6
8-Masala
301 ta molekulasining massasi 2,2·10 -20
gr bo’lgan modda formulasini aniqlang?
Yechish
1–––––––x=7,3·10 -20
301––––––2,2·10 -20
7,3·10 -23
/1,66·10 -24
=44 Javob: N
2 O
9-Masala
Azot (IV) oksidning 903ta molekulasining massasini (gr) aniqlang?
Yechish
46·1,66·10 -24
=7,636·10 -23

1––––––––––7,636·10 -23

13

Stexiometrik nisbatda olingan C
7 H
x va kisloroddan iborat 55 ml aralashma
portlatilgandan keyin hajm 65 ml bo’lib qoldi. ―x ni aniqlang. ‖ Yechim:
Bu masalada berilgan C
7 H
x to’yingan yoki to’yinmagan organik modda bo’lishi
mumkin. C
7 H
x ning yonish formulasini tuzib olamiz. Masalada suv bug’lari
kondensatlandi sharti yo’q bo’lganligi uchun suvni ham qo’shib hisoblaymiz.
C
7 H
x + 7+ 0,25x O
2 → 7CO
2 + 0,5xH
2 O
(8+025X)/55=(7+0,5X)/65
x=12
40-masala
0,55 mol alkan ozon va kisloroddan iborat 44,8 l (n.sh.) aralashmada to‗la
yondirildi. Agar ozon va kisloroddan iborat aralashmaning vodorodga nisbatan
zichligi 22 bo‗lsa, alkanni aniqlang.
Yechim:
Ozonni kislorodga aylantirish kerak.
n= 44,8/22,4 = 2 mol aralashma. m=22•2= 44 g

48x + 32y= 44
x + y = 1 x=0,75 y= 0,25 1mol
aralashmada 0,75 0,25
2 x= 1,5 x = 0,5
2O
3 → 3O
2
2 3
1,5 x= 2,25 jami 0,5 + 2,25 = 2,75
CnH
2 n+2 + 1,5n + 0,5 O
2 → nCO
2 + (n+1)H
2 O
1 1,5n +0,5 0,55
2,75 n=3
41-masala
26

12,5 x = 1266,6 kPa
1 101,325

m=(32·1266,6·13,13)/(8,314·400)=160g

512 – 160 = 352 g kislorod chiqib ketgan
37-masala
Yangi yil bayrami uchun geliyli sharchalar tayyorlandi. Buning uchun 44 l 2026
kPa bosimda turgan geliyli gaz konteynerdan foydalanildi. Agar Sharlar hajmi 2 l
va 1,1 atm bosimdan bo’lsa, bitta konteynerdan nechta shar tayyorlash
mumkin.
38-masala
C
2 H
6 , C
3 H
6 va C
4 H
6 gazlaridan iborat 11,2 litr (n.sh) aralashma 21 gramm keladi.
Aralashma tarkibida necha dona uglerod atomi bor?
Yechim:
Masala shartidan ma’lumki berilgan barcha moddalar tarkibida (H) vodorodning
massasi bir xil 6 gramdan, shuning uchun 1 mol ya’ni 22,4 litrda 6 gramm deb
hisoblaymiz.
22,4 6
11,2 x= 3g H
21-3=18 g C
NA= 18/12=1,5
39-masala
25

MUNDARIJA
I. KIRISH…………………………………………………………………….2
1.1. Modalarning massasi, hajmi, atom va molekulalar haqida umumiy
tushuncha……………………………………………………………………..3
II. ASOSIY QISIM …………………………………………………………7
2.1. Moddaning berilgan massa va hajmlari asosida miqdorini
hisoblash………………………………………………………………………..7
2.2. Atom va molekulalar soni yordamida modda miqdorini
hisoblash…………………………………………………………………….…12
2.3. Modda miqdori asosida murakkab masalalar yechish
usullari…………………………………………………………………….…18
III. XULOSA………………………………………………………………..31
IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………........................33
1

= 1,27 mol
14-masala Massasi 241 g bo'lgan NH
3 ning molini toping?
Yechish. Ammiakning molyar massasi 17g/mol ga teng.
1-usul
17–––––––––––––1mol
241––––––––––––X=14,1764 mol
Javob: 14,1764 mol 2-usul
= 14,1764 mol
15-masala Massasi 286 g bo'lgan NH
3 ning molini toping?
Yechish. Ammiakning molyar massasi 17g/mol ga teng.
1-usul
17–––––––––––––1mol
286––––––––––––X=16,82 mol Javob: 16,82 mol
2-usul
= 16,82 mol
16-masala Massasi 99 g bo'lgan 5,82353 mol moddaning molekulyar massasini
toping ? Yechish.
1-usul
99–––––––––––––5,82353mol
17=X––––––––––––1 mol Javob:3,73016 mol
Mol va hajm bog`liqligi
1-masala 560ml(n.sh) Oltingugurt bug`i 6,4g kelsa, bug`dagi oltingugurt
molikulalarining tarkibi qanday bo`ladi?
Yechish.
22,4 L =22400ml
560ml–––––––––––6.4g 560/32=8
22400ml–––––––––X=256g Javob:S
8
2-masala 20 g kislorod va 11.2 L (n.sh) amiakdan iborat aralashmani massa
yig`indisini (g) toping Yechish
10
=
=
=

30-masala
Tarkibida 2N
2 + 6H
2 + 2NH
3 + 3 mol havodan iborat gazlar aralashmasida 2,5 mol
azot bo’lsa aralshmaning umumiy massasini g toping. [ Ф (N
2 ) = 0,75]
3 mol 100 % x 75 %
x = 2,25 mol azot
2,25 +2,5 = 4,25 N
2 hosil bo'ldi
56 + 12 + 34 + 87 = 189 g
4,25 189 g
2,5 x = 111,17 g

31-masala
15 l propinni yoqish uchun 50 l kislorod va ozon aralashmasi ishlatilgan. Aralashma
tarkibidagi ozonning hajmiy ulushini aniqlang.

C
3 H
4 + 4 O
2 3 CO
2 + 2 H
2 O
15 x = 60 l 22,4 89,6
2 O
3 3 O
2
x + 1,5 y = 50
x + y = 60 0,5 y = 10 l y = 20 l
20
C
% = • 100 % = 40 % 50
32-masala
CO
2 , O
2 va N
2 dan iborat gazlar aralashmasi berilgan. Ushbu aralashmada
karbonat angidridining miqdorini (mol) azotnikidan 6 marta, kislorodnikidan 2
marta ko’p bo’lsa, aralashmadagi gazlarning massa ulushlarini toping. N2 1 mol;
CO2 6 mol; O2 3 mol jami 10 mol
1 28 g 1 44 g 1 32 g
1 x 6 y 3 z
x = 28 gN2 y = 264 g CO2 z = 96 g O2
28 + 264 + 96 = 388 g umumiy massa

23

Tarkibda 25,886 •10 23
ta atom saqlagan xH
2 SO
4 • ySO
3 tarkibli oleumga
vodorod va kislorod atomlari soni tenglashguncha 28,896 • 10 23
atom saqlagan suv
qo’shildi. Dastlabki oleum tarkibni aniqlang.# H
2 SO
4 •0,4SO
3 Yechish:
oleum tarkibidagi atomlarning molini topamiz.

n= =4,3 (I) 7x+4y=4,3

Qo’shilgan suv tarkibidagi atomalarni hisoblaymiz.

n= 3 ta 18g H
2 O
4,8 x= 28,8
Masala sharti bo’yicha vodorod va kislorod atomlar soni tenglashganligi bilgan holda
quyidagi formula tuzamiz.
H
2 SO
4 • x H
2 O 2+2x=4+x
x=2 demak H
2 SO
4 • 2 H
2 O 98+36=134
(II) 7x+4y=4,3 x=0,5
y=0,2 0,5: 0,2
1 : 0,4

30

2. M= moddaning molyar massasi (1 moldagi massa)/ birligi g/mol yoki kg/mol
3. V=gaz moddaning hajmi (o’lchangan hajm)/birligi l, ml, m 3

4. V
m = gazlarning normal sharoitdagi molyar hajmi/ 22,4 l/mol
5. N
A = 1 mol modda miqdorida bo’ladigan ion, molekula,atom miqdori
(avagadro soni) / 6,02•10 23

6. N
(atom) = modda tarkibidagi atomlar soni (masalada beriladi yoki topish kerak bo’ladi)
7. N
(molekula) = modda tarkibidagi molekulalar soni (masalada beriladi yoki topish kerak
bo’ladi)
8. R - universal gaz doimiysi. /=8,31 J (mol KJ)
9. T — temperatura, К (Kelvin) hisobida. (C+273=K)
10. P – bosim / 101,325 kPa, 760 mmHg ustuni
11. K=moddaning 1 ta molekulasidagi atomlar soni(masalan H
2 SO
4 uchun 7 ga teng)

5

KIRISH
Kurs ishi - bu o quv rejasiga kiritilgan, biror aniq mavzu bo yicha talaba
tomonidan tayyorlanadigan, ilmiy-tadqiqot elementlarini o z ichiga olgan yozma ʻ
ish. Ishining dolzarbligi. O’qituvchining an’anaviy tarzdagi faolligi va barcha
materialni tushuntirishga harakat qilishi bilan bog’liq bo’lgan noan’anaviy darslarni
amalga oshirish hozirgi kundagi dolzarb masalalardan biridir. Endilikda o’qitish
jarayonida o’quvchilarni zeriktirib qo’ymaydigan, fikrlashga, mustaqil ishlashga
yo’naltiradigan har-xil metodlar va o’qitish vositalaridan samarali foydalanish
muhim ahamiyat kasb etmoqda. O ’ qitish jarayonida ilg ’ or pedagogik texnologiyalar
bilan boyitilgan ta ’ lim asosida o ’ quvchilarning bilim ko ’ nikma va malakalarini
oshirish dolzarb pedagogik muammo hisoblanadi . Uzluksiz ta ’ lim tizimini
shakllantirish , shuningdek , ta ’ lim mazmunini yangilash ta ’ lim sohasida olib
borilayotgan islohotlarning bosh g ’ oyasi sanaladi . Uzluksiz ta ’ lim tizimi doirasida
faoliyat olib boruvchi ta ’ lim muassasalari ilg ’ or , demokratik hamda insonparvar
g ’ oyalarga tayangan hamda yangicha mazmunga ega bo ’ lgan ta ’ lim jarayonini
tashkil etishda muhim o ’ rin tutadi .
Kurs ishining maqsadi - o quv rejasida ko ’ zda tutilgan muayyan fan bo yicha
ma ' ruza va amaliy mashg ulotlarda olgan nazariy va amaliy bilimlarini
mustahkamlash , chuqurlashtirish , umumlashtirish va ushbu bilimlarni aniq ijodiy va
amaliy masalalarni mukammal echishda qo ’ llashdir . Kurs ishini bajarish orqali
talabalar murakkabroq nazariy va amaliy masalalarni , masalan , bitiruv - malakaviy
ishini bajarishga tayyorlanadi .
Kurs ishining vazifalariga asosan quyidagilar kiradi:
- moddalarning massasi, hajmi atom va molekulalar haqida umumiy
tushuncha berish;
- moddaning berilgan massa va hajmlari asosida miqdorini hisoblash;
- atom va molekulalar soni yordamida modda miqdorini hisoblash;
- modda miqdori asosida murakkab masalalar yechish usullarini yoritish;

2

Hajmi nisbatlari 1:6:3 nisbatda olingan alkan kislorod azot aralashmasi
portlatilgandan va suv bugi kondesasalandi. Hosil bolgan aralsh ikkta oddiy bitta
murakkab modda bolib metanga nisbatan zichligi 2.1 bolsa alkani aniqlang Yechimi:
Molga aylantirib olamiz
Alkan 1 mol O
2 6 mol N
2 3 mol
Reaksiya natijasida O
2 va N
2 va CO
2 hosil bo'lgan desak
C
n H
2n+2 + 1,5n+2 O
2 --->nCO
2 +n+1H
2 O
n alkan. n CO
2 1
mol. 1 mol
CH
4 . 16×2,1=33,6
(44n)+(28•3)+192-32(1.5n+0.5)
=33,6
n+3+6-(1.5n+0.5)
42-masala
Tarkibi bo’yicha uchta uglerod atomiga farq qiladigan ikkita to’yingan uglevodorodlar
aralashmasidan iborat 13 g miqdori yondirilganda 39,6 g karbonat angidrid hosil
bo’lgan. Dastlabki aralashmadagi uglevodorodlarni va ularning mol nisbatini
aniqlang.
Yechim:
Umumiy yonish formulasidan foydalanib ishlaymiz. Bu reaksiya ikkita alkan uchun ham
bir xilligidan foydalanamiz.
C
n H
2n+2 +1,5n+0,5 O
2 → nCO
2 + (n+1)H
2 O
14n +2 gramiga n mol CO
2
13g 0 ,9 n=4,5 4,5•2=9
43-masala
45,15 • 10 23
ta atom tutgan oleum eritmasi hosil bo`lishi uchun tarkibida
36,12•10 23
ta atomi bor bo`lgan oltingugurt(VI)oksid suvda eritildi. Olingan oleum
tarkibidagi kislorod atomlar sonini hisoblang.
27

Javob: 2,398 mol 2-
usul
= 2,398 mol
2-masala. Massasi 198 g bo'lgan 2,02041 mol moddaning molekulyar massasini
toping ? Yechish.
1-usul
198––––––––––––2,02041 mol
98g = X–––––––– 1 mol Javob: 98 g
2-usul
= 98 g
3-masala. Modda miqdori 1,2 mol bo'lgan H
2 SO
4 ning massasini toping?
Yechish. Sulfat kislotaning molyar massasi 98g/mol ga teng.
1-usul
1 mol–––––98g Javob: 117,6g
1,2mol –––––X=117,6g
2-usul
98·1,2=117,6g
4-masala. Massasi 29 g bo'lgan H
2 O ning molini toping?
Yechish.
1-usul
18––––––––––1 mol
29––––––––––X=1,61 mol Javob: 1,61 mol
2-usul
= 1,61 mol
5-masala. Massasi 227 g bo'lgan 12,61111 mol moddaning molekulyar massasini
toping ? Yechish.
1-usul
227––––––––––12,6111 mol
=X–––––––––1mol Javob: 18 g
7
=
=
=

Massaga: m = n • Mr
Hajmga: V = n • 22,4
Zarrachaga: N = n • NA
1. C% konsentratsiya – 100 gr eritmada erigan moddaning miqdorini
foizlarda ifodasi.
100gr–––––––100%
Agr–––––––––C%
2. Molyar konsentratsiya – 1 l (1000 ml) eritmada erigan moddaning
mollar sonini ko’rsatuvchi kattalik.
n mol (erigan modda) Cm = –––––––––––––––––––
V (eritma hajmi ) Litrda
3. Molyal konsentratiya 1 kg (1000 gr ) erituvchida erigan moddaning
mollar sonini ko’rsatuvchi kattalik n mol (erigan modda)
Cm = ––––––––––––––––––
m kg(erituvchi)

4. Normal konsentratsiya 1 l eritmada erigan modda miqdorining mol
ekvivalentlardagi ifodasi.
n mol ekv (erigan modda)
Cn = ––––––––––––––––––––
V eritma litrda

5. Titr konsentratsiya 1 ml eritmada erigan moddaning massa miqdori titr
deyiladi.
m gr (erigan modda)
T = ––––––––––––––––
V ml eritma

Bu son Avogadro doimiysi deyiladi (belgisi N
A , o‗lchovi g/mol) va istalgan
moddaning bir molidagi struktura birliklari sonini ko'rsatadi. Mol-modda miqdori
quyidagi kabi bog’lanishlarga ega bu yerda;
1. m=moddaning massasi (mikrotarozilarda o’lchab topilgan)/birligi
gr,kg,tonna
4

Moddalarning berilgan massasi, xajmi va tarkibidagi atom yoki malekulalari soni asosida modda miqdorini hisoblash

Купить