Modul dasturining turlari va ularning uziga xos xususiyatlari - Biologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	85.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	01 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Biologiya

Sotuvchi

Akobir Marupov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Dekabr 2024

0 Sotish

Modul dasturining turlari va ularning uziga xos xususiyatlari

Sotib olish

M U N D A R I J A
Boblar va paragraflarning nomlanishi betlar
Kirish.................................................................
3
I Bob. Biologiyani o‘qitishda, pedagogik munosabatlar va
o'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish 5
1.1. Biologiyani o‘qitishda o'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish
va boshqarish yo'llari 5
1.2. Pedagogik munosabatlar tipining o'ziga -xos xususiyatlari 7
1.3 O'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish shakllari 10
II Bob Pedagogik texnologiyalarning tavsifi va lokal darajadagi pedagogik
texnologiyalardan foydalanish 12
2.1. Pedagogik texnologiyalarning umumiy tavsifi 12
2.2 . Biologiyani o'qitishda lokal darajadagi pedagogik texnologiyalardan
foydalanish 17
III Bob. Ta’lim-tarbiya jarayonini insonparvarlashtirish, ta’limda
differensiallashtirish va rivojlantiruvchi ta`lim 22
3.1 . Ta’lim-tarbiya jarayonini insonparvarlashtirish va demokratlashtirish
texnologiyasi 22
3.2. Biologik ta’limda differensiallashtirish va individuallashtirish
texnologiyasi 25
3.3. Rivojlantiruvchi ta`lim texnalogiyasi 30
Xulosa................................................................
33
Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar roʻyxati........................
34
Ilovalar (agar boʻlsa)................................................
1
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

I. KIRISH
Biologiya fani, tabiat va uning qonuniyatlarini o'rganish orqali insonning atrof-muhit
bilan o'zaro aloqasini tushunishga yordam beradi. Ushbu fan o'quvchilarga nafaqat nazariy
bilimlar, balki amaliy ko'nikmalarni ham taqdim etadi. Bugungi kunda ta'lim jarayonida yangi
metodologiyalar va texnologiyalarni joriy etish, o'quvchilarning qiziqishini oshirish va
ularning bilim olish jarayonini samarali tashkil etish muhim ahamiyatga ega. Shunday
metodlardan biri — modulli ta'lim texnologiyasi.
Ushbu kurs ishida biologiya darslarida modulli ta'lim texnologiyasining individual guruhda
ishlash dasturidan foydalanishning afzalliklari, qo'llanilishi va samaradorligi tahlil qilinadi.
O'quvchilarning bilim olish jarayonidagi faol ishtirokini ta'minlash, ularning ijodiy fikrlash va
muammolarni hal qilish qobiliyatlarini rivojlantirish maqsadida ushbu metodologiyaning
ahamiyati yoritiladi. Natijada, modulli ta'lim orqali biologiya fanini o'rganish nafaqat bilim
beruvchi, balki o'quvchilarni jamiyatda faol ishtirok etuvchi shaxslar sifatida tarbiyalovchi
jarayon sifatida ko'riladi.
Kurs ishi mavzusining dolzarblik:
Ta'limning individualizatsiyasi va differensiatsiyasi: Modul dasturlari har bir o'quvchining
o'ziga xos ehtiyojlari, qobiliyatlari va o'rganish uslublarini hisobga olgan holda ta'limni
shaxsiylashtirish imkonini beradi. Bu, ayniqsa, katta guruhdagi o'quvchilar bilan ishlashda
muhimdir.
O'quv jarayonining moslashuvchanligi: Modul dasturlari o'quv jarayonining
moslashuvchanligini ta'minlaydi. O'quvchilar o'zlarining sur'atlariga va ehtiyojlariga mos
ravishda o'rganishlari mumkin, bu esa o'rganish samaradorligini oshiradi.
Ta'lim mazmunining yangilanishi: Modul dasturlari ta'lim mazmunini doimiy ravishda
yangilab turish imkonini beradi. Yangilangan ma'lumotlar va texnologiyalarni o'quv
jarayoniga tezda kiritish mumkin.
2
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

O'qitishning samaradorligini oshirish: Modul dasturlari o'qituvchilarga o'quv jarayonini
samarali boshqarish, o'quvchilarning yutuqlarini kuzatish va ularga individual yordam berish
imkonini beradi.
O'quvchilarning mustaqil o'rganish ko'nikmalarini rivojlantirish: Modul dasturlari
o'quvchilarning mustaqil o'rganish, ma'lumotlarni qidirish va tahlil qilish ko'nikmalarini
rivojlantirishga yordam beradi.
Kurs ishi mavzusining vazifalar:
Ushbu mavzu bo'yicha tadqiqotlar quyidagi vazifalarni hal qilishga qaratilgan:
Modul dasturlarining turli turlarini aniqlash va tasniflash: Mazmuniga, tuzilishiga,
o'quvchilarning ehtiyojlariga moslashuvchanligiga ko'ra modul dasturlarini turli xil turlarga
bo'lish.
Har bir modul dasturi turiga xos bo'lgan xususiyatlarni o'rganish: Har bir turdagi modul
dasturining afzalliklari va kamchiliklarini, qo'llanilish sharoitlarini va samaradorligini
aniqlash.
Modul dasturlarini loyihalashtirish va ishlab chiqish metodologiyasini o'rganish: Modul
dasturlarini yaratish jarayoni, uning tarkibiy elementlari va baholash mezonlari bilan
tanishish.
Modul dasturlarining ta'lim jarayoniga integratsiyasi strategiyasini ishlab chiqish: Modul
dasturlaridan samarali foydalanish uchun o'qituvchilar va o'quvchilarga qo'llanma yaratish.
Modul dasturlarining samaradorligini baholash mezonlarini ishlab chiqish: O'quv jarayoniga
kiritilgan o'zgarishlarni baholash uchun ob'ektiv va ishonchli mezonlarni yaratish.
Modul dasturlarini amaliy qo'llanilishi misollari va tajribalarini tahlil qilish: Modul
dasturlarining turli ta'lim muassasalarida qo'llanilishi natijalari va samaradorligi bo'yicha
tahlillar o'tkazish.
Ushbu vazifalarni bajarish orqali modul dasturlarini ta'lim jarayoniga samarali
integratsiyalash va o'quv jarayonining sifatini oshirish mumkin.
3
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

I Bob. Biologiyani o‘qitishda, pedagogik munosabatlar va o'quvchilarning bilish
faoliyatini tashkil etish
II. ASOSIY QISM
1.1 Biologiyani o‘qitishda o'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish
yo'llari
Ta’lim jarayonida o‘quvchi o'qituvchining bevosita rahbarligida, ta’lim mazmuni,
metodlari, vositalari va shakllari yordamida organik olamning qonuniyatlari, hodisa va
voqealaming mohiyati, o'ziga xos xususiyatlarini o'rganadi va bilim, ko'nikma hamda
malakalarni egallaydi. Bundan ko'rinib turibdiki, o'quvchilar uchun o'quv jarayoni bilish
jarayoni, uning faoliyati esa bilish faoliyatidir.
O'qituvchi ta’lim jarayonida o'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etadi, boshqaradi,
nazorat qiladi, baholaydi va o'qitishdan ko'zda tutilgan ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi
maqsadlami amalga oshirish orqali shaxsning har tomonlama rivojlanishiga zamin yaratadi.
O'qituvchi uchun ta’lim jarayoni o'quvchilarning faoliyati bilan uzviy bog'langan va
mazkur jarayonni tahlil qiladigan, umumlashtirib, tegishli hollarda o'zgartirishlar kiritadigan
ish jarayoni, kasbiy pedagogik faoliyati sanaladi.
Darsda o'quvchilarning bilish faoliyati va o'qituvchining pedagogik faoliyati bir-biriga
uyg'un ravishda tashkil etilgandagina o'qitishdan ko'zda tutilgan maqsadlarga erishish
mumkin.
O'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish dars strukturasining asosini
tashkil etadi. Shu sababli bu masalani chuqurroq o'rganish maqsadga muvofiq.
Polshalik didaktik olim V.Okonning «Umumiy didaktikaga kirish» nomli ( Введение в
общую дидактику ) kitobida o'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etishning quyidagi
yo'llari ko'rsatilgan:
1. Bilimlarni o'zlashtirish jarayonida o'quvchilarning bilish faoliyati quyidagi
bosqichlarda tashkil etiladi:
• o'quv materiali bilan dastlabki tanishish;
4
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

• o'quv materiallarini o'rganish; www.ziyouz.com kutubxonasi
• o'zlashtirilgan bilimlarni awal o'zlashtirilgan bilimlar bilan taqqoslash;
• bilimlarni tizimga solish va mustahkamlash;
• o'zlashtirilgan bilimlarni yangi holatlarda qo'llash.
2. O'quvchilarning bilish faoliyatini mustaqil ish asosda tashkil etish:
• muammoli vaziyatlarni keltirib chiqarish;
• o'quv topshiriqlarining maqsadini aniqlash;
• mustaqil izlanish orqali savollarga javoblar topish;
• nazariy bilimlar va amaliy ko'nikmalar asosida javoblarning to'g'riligini tekshirib
ko'rish;
• bilimlarni tizimga solish va mustahkamlash;
• bilim, ko'nikma va malakalami yangi vaziyatlarda qo'llash.
3. O'quvchilarning bilish faoliyatini ko'nikmalarni shakllantirish maqsadida tashkil
etish:
• o'quv faoliyatini amalga oshirish maqsadi, borishini aniqlash;
• o'quv faoliyatning modelini tuzish;
• jaoliyatni bajarish namunasini ko'rsatish;
• o'quvchilar tomonidan ishni bajarish;
• Faoliyatni takrorlash va xatosiz bajarishni o'rganish.
4. O'quvchilarning bilish faoliyatini axloqiy sifatlarni shakllantirish maqsadida
tashkil etish:
• o'qituvchining ko'rsatmasi yoki tavsiyasiga binoan, tavsiya etilgan adabiyotlami
topish;
• qo'shimcha o'quv adabiyotlar bilan tanishish;
• o'rganilgan axborotlarni tahlil qilish va baholash;
• adabiyot muallifming jamiyatning ma’naviy-ma’rifiy sohasida yoki fan rivojiga
qo'shgan hissasini aniqlash va baho berish;
• o'quvchilarning o'z xulqi va axloqiy sifatlarini rivojlantirish yuzasidan umumiy
xulosasi.
5
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

Ta’lim jarayonini tarbiya bilan, bilim, ko'nikma va malakalami bir-biri bilan ajratilgan
holda shakllantirishga mo'ljallangan o'quv faoliyatini tashkil etish mumkin emas.
O'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etganda, ta’lim-tarbiya jarayonini yaxlit, bir tizim
holatida, bilim, ko'nikma va malakalami bir-biri bilan uzviy ravishda shakllantirish
lozimligini qayd etish zarur.
Yuqorida qayd etilgan vazifalarni hal etish va an’anaviy ta’lim tizimidagi kamchiliklarga
barham berish, ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish uchun o'quvchilarning
bilish faoliyatini 0 ‘qitish bilan bir qatorda, individual va kichik guruhlarda o'qitishni tashkil
etish maqsadga muvofiq.
O'quvchilarning bilish faoliyati individual tarzda tashkil etilganda o'quvchilar o'quv
materialini mustaqil o'zlashtiradilar, ulaming aqliy rivojlanishi, qiziqishi, ehtiyoji, iqtidori,
bilimlarni o'zlashtirish darajasi hisobga olingan holda tuzilgan o'quv topshiriqlarini mustaqil
bajaradi va o'z bilish faoliyatining subyektiga aylanadi.
1.2 Pedagogik munosabatlar tipining o'ziga -xos xususiyatlari
Pedagogik munosabatlar O'qitovcki faoliyati O'quvchi faoliyati
Subyekt - obyekt
munosabatlarda. Yangi mavzu materiali eng
oson o‘zlashtiriladigan
usulda, tayyor axborot
shaklida bayon etiladi.
Tegishli hollarda savol-
javob o'tkazadi, bilimlarni
mustahkamlab, baholashni
amalga oshiradi. Passiv, faqat axborotlarni
qabul qilishga, shu holatda
eslab qolish, savollarga
javob berish, ko'reatmaga
binoan ish ko'rish
Subyekt - subyekt munosabat
larda Dars foydalanilayotgan
texnologiyalari talablari
asosida tashkil etiladi. Yangi
mavzu materiali o'quvchilar Tavsiya etilgan o'quv
topshiriqlari asosida o ‘z
o'quv faoliyatini tashkil
etadi, muammoli
6
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

tomonidan mustaqil
o'rganish uchun o'quv
topshiriqlarini tavsiya etadi
Tegishli hollarda yordam
uyushtiradi, savol-javob
o'tkazadi, bilimlarni
mustahkamlash, o'z-o'zini,
o'zaro nazorat va o'qituvchi
nazorati orqali baholashni
amalga oshiradi. vaziyatlardan chiqishning
eng muqobil variantini
ishlab chiqadi, awal
o'zlashtirgan bilim va
ko'nikmalaridan foydalanib,
yangi bilimlarni
o'zlashtiradi, o‘z faoliyatini
o'rtoqlarining faoliyati bilan
taqqoslab, o'z-o'zini
rivojlantirish rejasini tuzadi.
O'quvchilarning bilish faoliyatini individual tashkil etish quyidagi bosqichlardan
iborat bo'ladi:
• o'quv topshirig'ining didaktik maqsadini aniqlash;
• mustaqil izlanish maqsadini va maqsadni amalga oshirish yo'llarini aniqlash;
• o'z mustaqil ishini tashkil etish;
• o'quv materialini mustaqil o'rganish;
• o'rganilayotgan obyektlami taqqoslash, o'xshashlik va farqlarni, o'ziga xos xususiyatlarni
aniqlash; www.ziyouz.com kutubxonasi
• olingan natijani loyihalash, uning maqsadga muvofiqligini tekshirish;
• natijani tahlil qilish, tegishli hollarda unga o'zgartirishlar kiritish.
O'quv topshiriqlarini individual bajarish jarayonida o'quvchilarning aqhy faoliyati jalb
etiladi, o'z bilimi, kuchi va qobiliyatiga bo'lgan ishonch ortadi va har bir shaxs o'z imkoniyati
darajasida rivojlanadi.
Shu tarzda tashkil etilgan bilish faoliyatida vaqtdan unumli foydalaniladi, samaradorlik
ortadi. Modulli ta’lim texnologiyasi, hamkorlikda o'qitish texnologiyasining metodlaridan
foydalanib tashkil etilgan darslarda o'quvchilarning bilish faoliyati individual tarzda tashkil
etiladi.
7
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

Biologiyani o'qitishda o'quvchilarning bilish faoliyatini individual tarzda tashkil etish
asosan darsdan va sinfdan tashqari ishlarda ham foydalaniladi. Masalan, o'quvchilarning uy
vazifasini bajarishida ularga tafovutlab yondashish imkoniyatlari mavjud. O'quvchilarga
muayyan mavzular bo'yicha kuzatish va tajribalar o'tkazish, ma’ruza va referatlar va turli
mavzularda o'tkaziladigan tanlovlar uchun materiallar tayyorlash shular jumlasidandir.
Ta’lim-tarbiya jarayonida darsda o'rganiladigan mavzuning mazmuni e’tiborga olingan
holda darsda o'quvchilarning kichik guruhlarda mustaqil ishlashi, o'quv bahslar tashkil etish,
aqliy hujum, didaktik o'yinlar, taqdimot, o'z-o'zini baholash, tashrif kabilardan foydalanish,
masala va mashqlar yechishni yo'lga qo'yish o'qituvchining diqqat markazida bo'lmog'i
lozim.
O'quvchilarning bilish faoliyati kichik guruhlarda tashkil etish quyidagi bosqichlarni
o‘z ichiga oladi:
• darsda vujudga keltirilgan muammoli vaziyatlarni hal etish yo'llarini belgilash;
• o'quv topshiriqlarining didaktik maqsadi, bajariladigan topshiriqlar bilan tanishish;
• kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda maqsadni amalga oshirish yo'llarini loyihalash,
mustaqil ishlami tashkil etish;
• o'rganilayotgan obyektni awal o'rganilgan obyektlar bilan taqqoslash;
• natijalarni loyihalash va uning maqsadga muvofiqligini tekshirish;
• natijani tahlil qilish, tegishli hollarda unga o'zgartirishlar kiritish.
• o'quvchilarning bilish faoliyati kichik guruhlarda tashkil etilganda guruhdagi har bir
o'quvchi iqtidori, qiziqishi, bilim saviyasi, bilimlarni o'zlashtirish darajasini aniqlash,
o'quvchilar o'rtasida hamkorlik, o'quv muloqoti, bahsi, munozara, o'zaro yordamni amalga
oshirish ko'zda tutiladi.
Biologiyani o'qitishda hamkorlikda o'qitish texnologiyasining barcha metodlaridan,
modulli ta’lim texnologiyasining o'quvchilarning kichik guruhlarda ishlashiga mo'ljallangan
modul dasturlaridan foydalanish shular jumlasiga kiradi.
Biologiya darslarida o'quvchilarning bilish faoliyati yalpi o'qitishni individual va kichik
guruhlarda ishlash shakllari bilan uyg'unlashtirilganda juda yuqori samara beradi.
Hamkorlikda o'qitishning kichik guruhlarda o'qitish metodida yalpi o'qitish kichik guruhlar
8
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

bilan, «arra» metodida esa, o'quvchilami awal individual tarzda, so'ngra kichik guruhlarda
o'qitish uyg'unlashtiriladi.
Biologiya darslarida o'rganilayotgan mavzuning didaktik maqsadi, vazifalari, mazmunidan
kelib chiqqan holda o'quvchilarning bilish faoliyati individual, kichik guruhlarda va yalpi
holda tashkil etish shakllaridan o'z o'rnida va samaraii foydalanish tavsiya etiladi.
O'quvchilarning bilish faoliyatini samaraii tashkil etish va oqilona boshqarish uchun
biologiya o'qituvchisi quyidagi amallami bajarishi lozim:
1. O'rganilayotgan mavzuning ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlaridan kelib
chiqqan holda, o'quvchilarning bilish faoliyatini qaysi shaklda tashkil etish;
2. O'quvchilarning bilish faoliyatini loyihalash;
3. O'qitishdan ko'zda tutilgan maqsadni amalga oshirish yo'llarini belgilash;
4. Dars davomida o'quvchilarning bilish faoliyatidan olingan natijani tahlil qilish va uning
maqsadga muvofiqligini tekshirib ko'rish;
5. Zarur hollarda o'quvchilarning bilish faoliyati loyihasiga tegishli o'zgartirishlar kiritish.
1.3 O'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish shakllari
Bilish faoliyatini tashkil
etish shakllari O'qituvchi faoliyati O'qnvchilar faoliyati
Yalpi ommaviy o ‘qitish. Yangi mavzuni
ko'rgazmalilik asosida
tushuntiradi, tayyor axborot
beradi, subyekt-obyekt
munosabati vujudga keladi. Yangi mavzuni tinglaydi,
eslab qoladi, savollarga
javob beradi. Faoliyati sust
bo'ladi.
Individual o'qitish. Har bir o'quvchiga tegishli
topshiriqlar tayyorlaydi va
tavsiya etadi. Yangi mavzuni
o'quvchilar bilan
hamkorlikda qayta ishlaydi. O'zlariga tegishli o'quv
topshiriqlami bajaradi, o'z
bilimi, kuchi va iqtidoriga
bo'lgan ishonchi ortadi,
9
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

Subyekt-subyekt
munosabatlari vujudga
keladi. bilish quvonchini his etadi.
Kichik guruhlarda o`qitish Har bir kichik guruhga
tegishli o‘quv topshiriqlari
tayyorlaydi va tavsiya etadi.
Yangi mavzuni o‘quvchilar
bilan hamkorlikda
qaytaishlaydi. Subyekt-
subyekt munosabatlari
vujudga keladi Belgilangan o‘quv
topshiriqlarini bajaradi,
o'zaro hamkorlik vujudga
keladi, o'zaro nazorat amalga
oshadi, bilish quvonchini his
etadi.
Shunday qilib, o'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish, mazkur
faoliyatni maqsadga muvofiq tashkil etish, uni loyihalash, maqsadni amalga oshirish
yo'llarini belgilash, olingan natijani tahlil qilish va baholash bosqichlaridan iborat bo'ladi.
Hozirgi zamon ta’lim-tarbiya jarayonida o'z hukmronligini saqlab kelayotgan an’anaviy
ta’lim, o'quvchilami yalpi o'qitishni va o'quvchilaming bilish faoliyati passiv tinglovchi
sifatida tashkil etishni nazarda tutadi. O'qitish ishlarini tashkil etishda o'rta saviyali o'quvchi
nazarda tutiladi, o'quvchilarning mustaqilligi e’tibordan chetda qoladi, o'quv faoliyati
o'qituvchi tomonidan boshqariladi.
Shu sababli o'quvchilami o'z o'quv faoliyatining to'laqonli subyektiga aylantirish,
pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish, o'qitish
samaradorligini orttirish maqsadida biologiyani o'qitish jarayoniga zamonaviy pedagogik
texnologiyalarni qo'llash zarurati tug'ildi.
II Bob Pedagogik texnologiyalarning tavsifi va lokal darajadagi pedagogik
texnologiyalardan foydalanish
2.1 Pedagogik texnologiyalarning umumiy tavsifi
10
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

O‘zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturining amaldagi bosqichi ta’lim
muassasalarini maxsus tayyorlangan pedagogik kadrlar bilan ta’minlash, ularning faoliyatida
raqobatga asoslangan muhitni vujudga keltirish, o‘quv tarbiya jarayonini sifatli o ‘quv
adabiyotlari va ilg'or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash kabi qator vazifalarni amalga
oshirishni ko'zda tutadi.
Ushbu vazifalarni amalga oshirish har bir ta’lim muassasasining, shu jumladan,
pedagogika oliy o‘quv yurtlarining bevosita vazifasi sanaladi.
Ta’lim-tarbiya jarayonida pedagogik texnologiyalarni muvaffaqiyatli qo‘llash uchun
biologiya o'qituvchilari maxsus metodik bilim va ko'nikmalarni egallashlari, pedagogik
amaliyotda zarur bo'ladigan metodik tayyorgarlikka ega bo'lishlari lozim.
Pedagogik texnologiya atamasiga shu muammo bo'yicha izlangan har bir olim o'z nuqtayi
nazaridan kelib chiqqan holda ta’rif bergan. Hozircha bu tushunchaga to'liq va yagona ta’rif
qabul qilinmagan. Ushbu ta’riflaming ichida eng maqsadga muvofig'i YUNESKO tomonidan
berilgan ta’rif sanaladi.
Unga ko'ra, pedagogik texnologiya — o'qitish shakllarini optimallashtirish maqsadida
o'qitish va bilimlarni o'zlashtirish jarayonida inson salohiyati va texnik resurslami qo'llash,
ulaming o'zaro ta’sirini aniqlashga imkon beradigan tizimli metodlar majmuasidir.
Ushbu ta’rifdagi inson salohiyati atamasida o'qituvchining pedagogik va o'quvchilarning
bilish faoliyati, texnik resurslar atamasi o'qitish metodlari va vositalari nazarda tutilmoqda.
Bizning nazarimizda, pedagogik texnologiya — ta’lim jarayonining samaradorligini
oshirish maqsadida o'qitish va bilimlarni o'zlashtirish jarayonida o'qituvchining pedagogik va
o'quvchining o'quv-bilish faoliyatini uyg'un ravishda tashkil etish, mazkur faoliyatni
faollashtirish maqsadida, samaraii o'qitish metodlari, vositalari va shakllarini qo'llash,
ulaming o‘zaro ta’sirini aniqlashga imkon beradigan tizimlar majmuasidir.
Pedagogik texnologiyalarning uchta darajasi mavjud:
1. Umumiy metodik daraja. Umumiy pedagogik (umumdidaktik, umumtarbiyaviy)
darajada pedagogik texnologiyaning umumiy qonuniyatlari, konseptual asoslari, o'qituvchi va
o'quvchining bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarishning o'ziga xos xususiyatlari ishlab
chiqiladi.
11
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

2. Xususiy metodik darajada muayyan bir o'quv fani, kursni o'qitish jarayonining maqsadi
va vazifalarini amalga oshirish maqsadida ta’lim mazmunini o'quvchilar ongiga singdirishda
foydalaniladigan o'qitish metodlari, vositalari va shakllarining majmuasi tushuniladi.
3. Lokal (modul) darajada ta’lim-tarbiya jarayonining ma’lum bir qismida mazkur
qismning xususiy didaktik va tarbiyaviy maqsadini hal etishga qaratilgan texnologiya
tushuniladi.
Pedagogik texnologiyalarning yuqorida qayd etilgan uchta darajasi bir-birini to'ldiradi va
taqozo etadi.
Jahonning rivojlangan mamlakatlaridagi ta’lim tizimida muvaffaqiyatli qo'llanilib
kelayotgan va didaktikada ishlab chiqilgan pedagogik texnologiyalar shaxsga
yo'naltirilganligiga, ta’lim oluvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarilishiga,
shaxsga bo'lgan munosabatiga, hozirgi zamon ta’lim tizimida hukmronlik qilayotgan
an’anaviy ta’limni mazmunan yangilash va ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishni tubdan
o'zgartirishga qaratilganligiga ko'ra tasniflanadi.
I. Shaxs strukturasiga mo'ljallanganligiga ko'ra:
• bilim, ko'nikma va malakalami shakllantirishga mo'ljallangan pedagogik texnologiyalar.
• aqliy faoliyat usullarini shakllantirishga qaratilgan aqliy faoliyat texnologiyalari. • estetik
va axloqiy munosabatlarni tarkib toptirishga mo'ljallangan hissiyotli-axloqiy
texnologiyalar. www.ziyouz.com kutubxonasi
• ijodiy faoliyatni rivojlantirishga qaratilgan evristik texnologiyalar.
II. Mazmuni va tuzilishiga ko‘ra:
• ta’lim-tarbiya berishga qaratilgan texnologiyalar;
• dunyoviy va diniy ta’limga mo'ljallangan texnologiyalar;
• umumta’lim va kasb ta’limi texnologiyalari;
• insonparvarlik va texnokrat texnologiyalari;
• xususiy predmet texnologiyalari;
• monotexnologiya va kompleks (majmua) texnologiyalari.
III. Ta’lim-tarbiya jarayonida o'quvchi shaxsining tutgan o'rniga ko'ra pedagogic
texnologiyalar quyidagi guruhlarga ajratiladi:
12
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

• avtoritar texnologiyalar;
• didaktosentrik texnologiyalar;
• shaxsni har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan texnologiyalar;
• insonparvarlik va hamkorlik texnologiyalari.
• erkin tarbiya texnologiyalari.
IV. Hozirgi zamon ta’lim tizimida yetakchi rol o'ynayotgan an’anaviy ta’limni
mazmunan yangilash va ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishni tubdan
o'zgartirishga qaratilgan texnologiyalarni didaktik maqsadlariga ko'ra quyidagi
guruhlarga ajratish mumkin:
• pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish asosidagi
pedagogik texnologiya;
• o'quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va ta’lim-tarbiya jarayonining
samaradorligini oshirishga qaratilgan pedagogik texnologiya.
• ta’lim jarayonini tashkil etish va boshqarishning samaradorligini oshirishga qaratilgan
pedagogik texnologiyalar.
• o'quv materialini didaktik jihatdan takomillashtirish va qayta ishlash asosidagi
pedagogik texnologiya.
• xalq pedagogikasi metodlaridan foydalanishga asoslangan pedagogik texnologiya.
Quyida shu texnologiyalarga qisqacha to'xtalamiz.
1. Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish asosidagi
pedagogik texnologiya.
Mazkur texnologiya o'qituvchi va o'quvchi shaxsi o'rtasidagi munosabatlami
mukammallashtirish, o'quvchi shaxsiga individual yondashish, ta’lim-tarbiya jarayonini
demokratlashtirish, ta’lim mazmunini insonparvarlik g'oyalari bilan boyitishni nazarda tutadi.
2. O'quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va ta’lim-tarbiya jarayonining
samaradorligini oshirishga qaratilgan pedagogik texnologiya.
Mazkur texnologiya biologiyani o'qitishda o'quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va
ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga imkon yaratadi. Bu texnologiyalar
13
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

guruhi didaktik-o'yin, rivojlantiruvchi, muammoli, modulli va kommunikativ ta’lim
texnologiyalarini o'z ichiga oladi.
3. Ta’lim jarayonini tashkil etish va boshqarishning samaradorligini oshirishga qaratilgan
pedagogik texnologiyalar.
Ushbu texnologiyalar biologiyani o'qitishda ta’lim jarayonini maqsadga muvofiq tashkil
etish va boshqarish orqali samaradorlikni oshirishga imkon beradi. Ularga dasturli o'qitish,
differensial ta’lim, ta’limni individuallashtirish, guruhli va jamoaviy hamkorlik
uyg'unlashtirilgan ta’lim texnolgiyalari kiradi.
4. O'quv materialini didaktik jihatdan takomillashtirish va qayta ishlash asosidagi
pedagogik texnologiya.
Mazkur texnologiya o'quv materialini didaktik jihatdan takomillashtirish va qayta ishlash
orqali o'quvchilarning bilimlarni o'zlashtirish jarayonining samaradorligini oshirish, aqliy
faoliyatni bosqichmabosqich shakllantirish orqali mustaqil va erkin fikrlashni rivojlantirishni
nazarda tutadi.
5. Xalq pedagogikasi metodlaridan foydalanishga asoslangan pedagogik texnologiya.
Bu texnologiya shaxs kamoloti va tabiiy rivojlanishi ta’lim-tarbiya jarayonining uzviyligiga
asoslanadigan tarbiya texnologiyalaridan iborat. Biologiyani o'qitishda ushbu
texnologiyalardan foydalanish o'quvchilami mustaqillik tamoyillari va Ona-Vatanga sadoqat,
milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalash, ular qalbi va ongiga milliy
istiqlol g'oyalarini singdirish imkonini beradi.
Yuqorida qayd etilganidek, pedagogik texnologiyalar ta’lim jarayonida lokal (modul) va
xususiy metodik darajada qo'llaniladi.
Biologiya o'qituvchisi o'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarishni
takomillashtirish maqsadida awal darsning ma’ lum bosqichida lokal (modul) darajada
qo'llashi maqsadga muvofiq. Bunda awal yangi mavzu o'rganilib, o'quvchilarning
o'zlashtirgan bilim, ko'nikma, malakalarini nazorat qilish va baholashda nazorat testlari, turli
o'yin mashqlar, musobaqa, trening o'tkaziladi.
14
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

O'quvchilarning bu faoliyatga kirishishi, muayyan ko'nikma va malakalami egallagandan
so'ng, pedagogik texnologiyalarga asoslangan darslarni o'tkazishi, ya’ni xususiy metodik
darajada qo'llashi mumkin.
Xususiy metodik darajada darsning barcha bosqichlari pedagogik texnologiya talablari
asosida tashkil etiladi. Bunda 0 ‘qituvchi o'rganiladigan mavzuning ta’limiy, tarbiyaviy va
rivojlantiruvchi maqsadlaridan kelib chiqqan holda qaysi texnologiyadan foydalanish, mazkur
texnologiya asosida o'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etishning o‘ziga xos
xususiyatlari, darsda o‘quvchilarning bilishi lozim bo‘lgan o‘quv topshiriqlari,
o'quvchilarning o'zlashtirgan bilimini nazorat qilish va baholash yo‘llarini belgilashi lozim.
Biz pedagogik texnologiyalarning o‘ziga xos xususiyatlari, mohiyati va mazmuniga ko‘ra
ikki guruhga ajratdik:
1. Pedagogik jarayonning xarakteri, borishi va mazmunini o'zgartirishda qo'llaniladigan
pedagogik texnologiyalar.
2. Biologiya darslarida foydalaniladigan texnologiyalar.
Pedagogik jarayonning xarakteri, borishi va mazmunini o'zgartirishda qo'llaniladigan
pedagogik texnologiyalar guruhiga :
— ta’lim jarayonini insonparvarlashtirish va demokratlashtirish texnologiyasi;
— shaxsga yo'naltirilgan texnologiyalar;
— rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyalari;
— ta’limni differensiallashtirish va individuallashtirish kiradi.
Biologiya darslarida foydalaniladigan texnologiyalar guruhiga:
— didaktik o'yin texnologiyasi, muammoli ta’lim texnologiyasi, modulli ta’lim
texnologiyasi, hamkorlikda o'qitish texnologiyasi, loyihalash texnologiyasi va an’anaviy
ta’lim texnologiyalari kiradi.
2.2 Biologiyani o'qitishda lokal darajadagi pedagogik texnologiyalardan foydalanish
Biologiyani o'rganishda o'quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish uchun darsning
o'quvchilarning o'tgan mavzu yuzasidan o'zlashtirgan bilim, ko'nikma va malakalarini
15
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

aniqlash, ulami tizimlashtirish, yangi mavzu yuzasidan o'zlashtirilgan bilim, ko'nikma va
malakalami nazorat qilish va baholash, shuningdek, yangi mavzuni o'rganish jarayonida lokal
texnologiyalardan foydalanish maqsadga muvofiq.
Biologiyani o'qitishda lokal darajadagi pedagogik texnologiyalardan «Keys», «Insert»,
«Waster», Venn diagrammasi, «Aqliy hujum», «Kichik guruhlarda ishlash», «Atamalar
zanjiri», «Atamalar varag'i», tezkor o'yinlar va o'yin mashqlaming turli shakllaridan
foydalanish tavsiya etiladi.
Biologiya kursi mazmunidagi muammoli masalalami o'qitishda «Keys»dan foydalanish
yuqori samara beradi.
«Keys» — case studies ingliz tilidan olingan bo'lib, jarayon yoki vaziyat degan ma’noni
beradi.
Dastlab bu texnologiyadan biznesmen va tadbirkorlami o'qitishda foydalanilgan bo'lib,
hozirgi paytda o'qitiladigan fanning mazmunidan kelib chiqqan holda, tirik organizmlarda
boradigan jarayonlaming tashqi va ichki, obyektiv va subyektiv omillari yuzasidan muammoli
vaziyatlar yaratilib ulami hal etish uchun o'quv munozaralari tashkil etiladi.
Biologiyani o'qitishda dastur mazmunidagi evolutsion tushunchalar yetakchilik qilgan,
shuningdek, munozarali «o'simliklarning paydo bo'lishi va rivojlanishi», «hayvonot
olamining paydo bo'lishi va rivojlanishi» kabi mavzulami o'qitishda foydalanish mumkin.
Ta’lim-tarbiya jarayonida keysdan foydalanish uchun o'qituvchi:
• dastur mazmunidagi muammoli mavzulami aniqlashi, shu mavzularni o'qitish uchun
muammoli savol-topshiriqlar tuzishi;
• dars davomida muammoli savol-topshiriqlaming qiyinchilik darajasiga ko'ra yakka
tartibda yoki o'quvchilarning kichik guruhlarida mustaqil ishlami tashkil etilishini aniqlashi;
• o'quvchilarning bilish faoliyatini mazkur muammolarni hal etish, o'quv munozaralari
orqali bahsda qatnashtirish yo'llarini rejalashtirishi;
• muammoli savol-topshiriqlar asosida tashkil etilgan o'quv munozaralarida yakuniy fikrni
vujudga keltirishi lozim.
Dastur mazmunidagi faqat faktik materiallarni o'rganish nazarda tutilgan mavzularda
Insertdan foydalanish tavsiya etiladi.
16
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

Insert — lokal darajadagi pedagogik texnologiya bo'lib, o'quvchilar tomonidan o'quv
materialidagi asosiy g'oya va faktik materiallarni anglashiga zamin yaratish maqsadida
qo'llaniladi.
O'quvchilami Insert yordamida ishlash ko'nikmalarini rivojlantirish uchun ularga
o'rganiladigan o'quv materiallari va maxsus jadval tarqatiladi. O'quvchilar har bir jumlani
o'rganib chiqib, maxsus jadvalga muayyan simvollar yordamida belgilash tavsiya etiladi.
Agar jumlada berilgan ma’lumot shu kungacha o'zlashtirgan bilimlariga mos kelsa,
«Bilaman» - V, agar ma’lumotlar tushunarli va yangi bo'lsa, u holda «Ma’qullayman» +, agar
ma’lumotlar o'quvchilar o'zlashtirgan bilimlariga mos kelmasa, u holda «o'rganish lozim» —,
o'quvchilar o'quv materiallarini o'zlashtirishda qiyinchilik his etsa, u holda «Tushunmadim» ?
belgisini qo'yadi.
Ta’lim-tarbiya jarayonida Insertdan foydalanishda quyidagi talablarga amal qilinishi:
• o'quvchilar kichik guruhga ajratilishi, lekin Insert vositasida dastlab har bir o'quvchi yakka
tartibda ishlashi va jadvalni to'ldirishi, guruh a’zolari belgilangan muddatda ishlashni
yakunlaganlaridan so'ng, fikrlarini taqqoslashi;
• o'quv bahsi orqali kichik guruh a’zolarining jadvaldagi belgilarining bir xil bo'lishini
ta’minlashi, ya’ni jadvaldagi keyingi ikki ustun bo'yicha bir xillikka erishishi;
• o'qituvchi o'quv materiali asosida tuzilgan savol-topshiriqlari va kichik guruh a’zolarining
jadvaldagi belgilari asosida o'quv bahsini tashkil etishi lozim.
Insert bilan ishlashning afzallik tomoni awal kichik guruh a’zolari o'rtasidarscTng kichik
guruhlar bilan o'zaro o'quv bahsi o'tkazilishi, bahsda o'quvchilar tomonidan yo'l qo'yilgan
kamchiliklarni to'ldirish, bilimidagi bo'shliqlarni to'ldirish yuzasidan o'qituvchi tomonidan
berilgan axborot ta’lim samaradorligiga xizmat qiladi.
Insertdan foydalanilgan o'qituvchining pedagogik faoliyatidagi axborot manbayi funksiyasi
birmuncha kamayib, o'quvchilarning bilish faoliyatini boshqarish va nazorat funksiyalari
ortadi. Shu sababli, o'qituvchi bu masalalami puxta rejalashtirishi va amalga oshirishi lozim.
Biologiyani o'qitishda o'quvchilarning o'zlashtirgan bilimlarini tizimlashtirish,
mustahkamligini ta’minlash maqsadida Klasterdan foydalanish muhim o'rin tutadi.
17
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

Kaster — cluster — ingliz tilida shajara degan ma’noni anglatadi. Ushbu lokal texnologiya
o'quvchilar tomonidan o'zlashtirilgan va o'zlashtiradigan g'oya, nazariya, qonuniyat hamda
tushunchalar o'rtasidagi bog'lanishini anglash, bir-biriga uzviyligini tushunishga imkon
yaratib tahliliy-tanqidiy fikr yuritish ko'nikmalarini rivojlantirishga zamin tayyorlaydi.
Klasterni tuzish quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
• biologiya kursi mazmunidagi muayyan g'oya doska yoki qog'oz o'rtasiga yoziladi;
• ushbu g'oya bilan bog'liq qonuniyatlar, tushunchalar bir-biriga bog'liq holati ko'rsatkich
bilan belgilanadi, so'ngra mazkur qonuniyat va tushunchalarning faktik ma’lumotlari grafik
tarzda yoziladi va tarmoq hosil qilinadi;
• awal o'rganilgan mavzu va o'rganiladigan mavzu o'rtasidagi bog'lanishlar haqida xulosa
chiqariladi.
Klasterdan foydalaniladigan darslarda o'quvchilar teng sonli kichik guruhlarga ajratilib,
ularga o'quv topshirig'ining didaktik maqsadi va bajarilish tartibi tushuntirilgandan so'ng, ular
belgilangan vaqt ichida fikrlarini jamlab, o'zlari tuzgan Klasterni himoya qilib, fikrlarini
dalillashga imkon yaratilib, eng yaxshi va asosli tuzilgan Waster aniqlanadi, g'oliblar
rag'batlantiriladi. Klasterni bitta mavzu yoki bob bo'yicha yaxlit holda tuzish o'quvchilarning
tizimli fikr yuritishiga zamin yaratadi. Klasterning asosidan asosiy g'oya yoki tushuncha o'rin
oladi, masalan, hujayraning tuzilishi bo'yicha quyidagicha tuziladi:

Hjayralar:
1. Tuzilishi:
2. Nazariyalar:
3. Jarayonlar
4. Kupayish va rivojlanish:
5. Xususiyatlari:
6. Kimyoviy tarkibi.
Keyin har bir qism bo'yicha tarmoq shaklida, masalan, harakatlantiruvchi kuchlar qismiga
irsiy o'zgaruvchanlik, yashash uchun kurash va tabiiy tanlanish kiritilib, keyingi qatorda
18
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

ularning turlari yoziladi va shu tariqa tushunchalar o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik jadval tarzida
tasvirlanadi.
Ta’lim-tarbiya jarayonida lokal darajada qo'llaniladigan texnologiyalardan biri — Venn
diagrammasi bo'lib, uni ishlab chiqqan ingliz olimi Jon Venn nomi bilan yuritiladi.
Venn diagrammasi o'rganilayotgan mavzudan o'rin olgan fakt, tushuncha va jarayonlarni
tahlil qilish, sintezlash va taqqoslashni talab etadi. Ushbu diagrammadan tabiiy tanlanish va
sun’iy tanlash, tabiiy tanlanish, yashash uchun kurash shakllarini tahlil qilish, sintezlash va
taqqoslashda foydalanish mumkin. Masalan, gulli o'simliklarning oilalarini taqqoslashda
foydalaniladigan Venn diagrammasi quyidagi ko'rinishda bo'lishi tavsiya etiladi.
O`xshahsligi:
a. Ra`noguldoshlar oilasining uziga xos xususiyatlari;
b. Tomatdoshlar oilasining uziga xos xususiyatlari
Ta’lim-tarbiya jarayonida o'quvchilar tomonidan tushuncha va atamalarni mustahkam
o'zlashtirishga zamin tayyorlash muhim o'rin tutadi, shu sababli o'qituvchi har bir bob va
mavzular mazmunidagi tushuncha va atamalarni «Atamalar zanjiri»ga keltirishi kerak.
«Atamalar zanjiri» bu atamalar va ularning ta’riflari bo'lib, ulardan o'qituvchi o'tgan
mavzuni yakunlash, yangi o'rganilgan mavzu yuzasidan o'quvchilarning bilimlarini
mustahkamlash maqsadida darsning bir qismida foydalanilganligi sababli, ularni lokal
texnologiyalar guruhiga kiritish maqsadga muvofiq.
Mazkur texnologiyadan ta’lim-tarbiya jarayonida foydalanishga bir necha usulda
yondashish mumkin.
• o'quvchilar kichik guruhlarga ajratilib, guruh a’zolaridan kichik konsultant tayyorlanadi.
Kichik konsultant unga berilgan topshiriqdagi atamalar asosida guruh a’zolarini kartochka
vositasida baholaydi. Bunda o'quvchilar aytilgan atamalaming izohini aytishi yoki izohga
qarab atamani aniqlashi mumkin. Har bir to'g'ri javob uchun kartochka berilganligi sababli,
kartochkalar soni ularning to'plagan balini belgilaydi.
• o'quvchilarga bob va mavzular mazmunidagi tushuncha va atamalar ro'yxati beriladi.
Ulaming mazmuni va mohiyatiga ko'ra o'zaro mantiqiy bog'langan zanjir Waster holiga
19
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

keltirish talab etiladi. Ushbu yondoshuv ko'p vaqtni talab etsa-da samaradorligi yuqori bo'lib,
o'quvchilaming mantiqiy fikr yuritish ko'nikmalarini rivojlantirish imkonini beradi.
• «atamalar zanjiri»dan o'tgan mavzuni yakunlash qismida foydalanilganda o'quvchilarning
kichik guruh a’zolaridan og'zaki holda atamalarni ketma-ket awalgilami takrorlagan holda
mazmuni va mohiyatiga ko'ra o'zaro bog'liq holda yangi atama qo'shishi talab etiladi.
Guruhning birinchi ishtirokchisi bitta atama bilan boshlagan o'yin yakunida guruh a’zolari
soniga teng atamalar zanjiri vujudga keladi. Ikkinchi bosqichda mazkur atamalarga ta’rif
berish va ulami izohlash talab etadi.
Biologiyani o'qitishda tezkor o'yinlar va o'yin mashqlardan ham foydalanish muhim o'rin
tutadi.
Lokal darajadagi pedagogik texnologiyalar darsning muayyan qismida o'quvchilarning
bilish faoliyatini faollashtirib, ta’lim samaradorligini orttirishga xizmat qiladi.
III Bob. Ta’lim-tarbiya jarayonini insonparvarlashtirish, ta’limda differensiallashtirish
va rivojlantiruvchi ta`lim
3.1 Ta’lim-tarbiya jarayonini insonparvarlashtirish va demokratlashtirish texnologiyasi
Ta’lim-tarbiya jarayoniga qo'yilgan buyurtmalami bajarish, awalo, ta’lim jarayonini
differensiallashtirish va individuallashtirish, pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish
va demokratlashtirish, ta’lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuvni
talab etadi.
Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish texnologiyasi o
‘zida falsafa, psixologiya va pedagogikaning insonparvarlik g'oyalarini mujassamlashtiradi.
Ushbu texnologiya diqqat markazida o'z imkoniyatlarini maksimal darajada amaliyotga
qo'llaydigan, ijodiy va ijtimoiy faol, turli hayotiy vaziyatlarni anglab tahlil qiladigan,
mo'ljalni ongli ravishda mustaqil, to'g'ri oladigan shaxsni shakllantirish g'oyasi turadi.
20
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

Mazkur texnologiyaning asosiy jihati har bir shaxsda mavjud bo'lgan uning ehtiyoji,
qiziqishi, iqtidori va imkoniyatlari asosida, shaxsda ijobiy fazilat va xislatlarni shakllantirish
va rivojlantirish sanaladi.
Shu sababh ta’lim mazmuni insonparvarlikka yo'naltirilgan gumanistik g'oya va
me’yorlami o'zida mujassamlashtiigan bo'lishi lozim. Pedagogik munosabatlarni
insonparvarlashtirish va demokratlashtirish texnologiyasi orqali pedagogik jarayonda
hamkorlik, g'amxo'rlikning vujudga kelishi, o'quvchilar shaxsini hurmat qilish va e’zozlash
orqali shaxsning tahsil olishi, ijod qilish va o'z-o'zini rivojlantirishiga qulay ijtimoiy va
psixologik muhit yaratiladi. Mazkur jarayonda o'quvchi o'z o'quv faoliyatining subyekti
sanaladi va o'qituvchi bilan yagona ta’lim jarayonining ikkita subyekti hamkorlikda o'quv-
tarbiyaviy vazifalarni hal etadi.
Pedagogning o'quvchi shaxsiga bo'lgan insonparvarlashtirilgan munosabati bolalami
sevishi, ulaming taqdiri uchun qayg'urish, bolalarga bo'lgan ishonchining yuqoriligi, o'zaro
hamkorlikning vujudga kelishi, muloqot madaniyatining yuqori darajada bo'lishi,
o'quvchilami to‘g‘ridan to‘g‘ri majburlashdan voz kechish va, aksincha, ijobiy
rag'batlantirishning ustunligi tufayli ta’lim jarayonidan ko'zlangan maqsadga erishishi, bolalar
faoliyatida uchraydigan kamchiliklaiga chidamli bo'lishi, ulami bartaraf etishning eng
samaraii yo'llarini qo'llashda namoyon bo'ladi.
Ta’lim-tarbiya jarayonini demokratizatsiyalash o'qituvchi o'quvchilaming fuqarolik
huquqlarini tenglashtirish, o'quvchilarga tanlash huquqining berilishi, o'z fikri va nuqtayi
nazarini erkin bayon etish, ular bu borada xatoga yo'l qo'yishi mumkinligi, O'zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi va Bolalar huquqlari Konvensiyasiga amal qilinishini taqozo
etadi.
Respublikamizda rivojlangan huquqiy demokratik davlat va adolatli fuqarolik jamiyatini
qurish tamoyillari uzluksiz ta’lim tizimining barcha turlarida ta’lim-tarbiya jarayonini
demokratlashtirish va insonparvarlashtirishni talab etadi.
Demokratizatsiyalash ta’lim tizimidagi bir xillikdan voz kechib pedagogik hamkorlikni
yuzaga keltiradi.
21
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

Hamkorlik — o'qituvchi va tahsil oluvchilarning o'quv-bilish faoliyatini takomillashtirish,
ulami ma’naviy, axloqiy, intellektual jihatdan rivojlantirish, bu jarayonni bir-biriga
uyg'unlashtirish, faoliyatning natijasi va borishini hamjihatlikda tahlil qilish imkonini beradi.
Demokratlashtirilgan jarayonni insonparvarlashtirish o'quv-tarbiyaviy jarayonning
maqsadini amalga oshirish, tahsil oluvchilarning o'quvbilish va ma’naviy ehtiyojlarini
qondirish, o'quv mehnatining xarakteri va mazmunini o'zgartiradi va shaxsning uyg'unlikda
rivojlanishiga qulay psixologik muhit yaratadi. O'qitish jarayonini demokratlashtirishning tub
mohiyati o'quvchilarning o'quv-bilish faoliyatini tashkil etishda ularga tanlash imkoniyati
berilishidir.
Biologiya o'qituvchisi o'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etishda o'quvchilarning
xohishiga ko'ra individual tarzda, juftlikda yoki kichik guruhlarda tashkil etishi lozim.
Shuningdek, uy vazifalari ham hamma uchun yagona va majburiy bo'lmasdan bir necha
variantda tayyorlanishi va o'quvchilar o'z xohishiga ko'ra tanlashlari mumkin.
Masalan, 1-variantda yangi mavzu yuzasidan o'quv materialini takrorlash, savolga javob
topish, obyektning rasmini chizish;
2-variantda o'quv materiali mazmunidagi atama va tushunchalardan foydalanib krossvord
tuzish;
3-variantda qo'shimcha adabiyotlardan foydalanib, ma’ruza tayyorlash. www.ziyouz.com
kutubxonasi .
Uy vazifalarining bunday shaklda berilishi o‘quvchilar o'z imkoniyatlaridan kelib chiqqan
holda awal uy vazifasining yengilroq variantini, keyin murakkabroq variantini bajarishga
o‘tish, o'z kuchi va bilimini sinab ko'rish imkonini beradi.
O'quvchining bu boradagi har bir yutug'i o'qituvchi tomonidan o'z vaqtida rag'batlantirilib
turilishi, yutuq va kamchiliklaming qayd etilishi, kamchiliklarni barham etish maqsadida
uyushtirilgan yordam o'z samarasini beradi.
O'quvchilarning bilish faoliyati pedagogik texnologiyalar talablari asosida tashkil etilishi,
xususan, o'quvchilarning o'quv topshiriqlaming didaktik maqsadlariga muayyan vaqt ichida
erishishi uchun sidqidildan mehnat qilishi, guruh muvaffaqiyatiga hissa qo'shishga bo'lgan
intilishning vujudga kelishi, ulami majburiy o'qishdan ozod qilib, mazkur faoliyatning
22
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

mazmuni va xarakterini o'zgartiradi. O'quvchilarning fan asoslarini egallashga bo'lgan
qiziqishini orttirish va bilim olishga bo'lgan ehtiyojlarini qondirish, ta’lim-tarbiya jarayonida
milliy va umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligini ta’minlash, inson, jamiyat va atrof-muhitning
o'zaro munosabatlarini uyg'unlashtirish, ta’lim oluvchilarda ongli intizom, insoniy qadr-
qimmat tuyg'usi, yuksak ma’naviyat, ijtimoiy me’yorlarga asoslangan xulq-atvor, estetik boy
dunyoqarash, mantiqiy va ijodiy fikrlashni tarkib toptirish maqsadida biologiyani o'qitishga
yangicha yondashildi.
Yangi yondashuvning asosiy mohiyati, an’anaviy ta’limda ko'zda tutilgan natijalarni
bermayotgan majburan o'qitishdan voz kechish va uning o'rniga:
• zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalanish orqali ta’lim jarayonini
samaraii tashkil etish;
• mustaqil ish va mustaqil faoliyatni amalga oshirish;
• tegishli talablami jamoa orqali qo'llashni amalga oshirish muhim sanaladi. Yangi
munosabatlaming vujudga kelishi shaxsga tafovutlab yondashishni, ya’ni ta’lim jarayonini
differensiallashtirish va individuallashtirish tamoyilini talab etadi. Mazkur tamoyillar asosida
ta’lim jarayonini tashkil etishda:
• har bir shaxsning eng yaxshi sifatlarini aniqlash va uni rivojlantirish, qiziqishi, ehtiyoji,
qobiliyati, yo'nalishi, sifatlari, aqhy jarayonining xususiyatlarini aniqlash;
• har bir o'quvchining ehtiyoji, qiziqishi, iqtidori va imkoniyatiga yarasha o'quv
topshiriqlarini tayyorlash; www.ziyouz.com kutubxonasi
• ta’lim-tarbiya jarayonlarida shaxsning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olish lozim
bo'ladi. Biologiyani o'qitishda pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish uchun
o'qituvchi:
• o'zining shaxsiy sifatlari va fazilatlarini tahlil qilishi, xulq-atvoridagi kamchiliklarni
aniqlashi va ularga barham berish yo'llarini qo'llashi;
• Pedagogik jarayonda hamkorlik va g'amxo'rlikni vujudga keltirish yo'llarini belgilashi;
• o'quvchilar shaxsini hurmat qilish va e’zozlash yo'llarini belgilashi, o'qitish jarayonida
qulay ijtimoiy-psixologik muhitni yaratish ko'nikma va malakalarini egallagan bo'lishi;
• o'quvchilami rag'batlantirish va ulami asoslash metodlarini;
23
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

• o'quvchilar faoliyatidagi kamchiliklarga barham berishning samaraii usullarini egallagan
bo'lishi lozim. Biologiyani o'qitishda pedagogik munosabatlarni demokratlashtirish uchun
o'qituvchi:
• o'quvchilarning bilish faoliyatini samaraii tashkil etish va boshqarish usullari;
• o'rganiladigan mavzuning didaktik maqsadidan kelib chiqqan holda o'quv topshiriqlari,
topshiriqlami bajarish yuzasidan ko'rsatmalarni tayyorlash ko'nikmalari;
• o'quvchilarning o'quv-bilish faoliyati va olingan natijalarni tahlil etish, tegishli hollarda
zarur o'zgartirishlar kiritish usullari, turh pedagogik muammoli vaziyatlarni tahlil qilish va
undan chiqishning eng oqilona usullarini egallagan bo'lishi lozim.
3.2 Biologik ta’limda differensiallashtirish va individuallashtirish texnologiyasi
Differensiya lotincha («difference») so'zidan olingan bo'lib, u yaxlit narsani turli darajadagi
shakl va bo'limlarga ajratish ma’nosini beradi.
Ta’limni differensiallashtirish:
1. O'quvchilami o'quv jarayoni uchun ahamiyatli bo'lgan xususiyatlariga ko'ra guruhlarga
ajratib tashkil etiladigan o'quv jarayonining ma’lum bir shakli;
2. O'quv jarayonini tashkil etish didaktik tizimining bir qismi bo'lib, unda tahsil
oluvchilarning har xil darajadagi guruhlarida maxsus o'qitish jarayoni tashkil etilishini
ta’minlaydi.
Differensial ta’lim texnologiyasi o'quv jarayonining muayyan qismining didaktik maqsadini
amalga oshirishga imkon beradigan mazmun, vosita, metod va shakllarining majmuasidir.
Bu texnologiyaning asosiy mohiyati o'qitish jarayonini tabaqalashtirish ustuvor jihati bo'lib,
unda har bir shaxsning imkoniyati va qobiliyatiga yarasha o'qitish, o'quvchilami har xil
guruhlarda ishlashga o'rgatish sanaladi.
O'qitishning barcha shaklida differensiallashtirish uchraydi, tabaqalashtirish mavjud, shu
sababli mazkur texnologiya ta’lim jarayoniga «singib» ketuvchi texnologiya sanaladi.
Mazkur texnologiyaning afzalliklari:
24
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

1. O'qituvchi o'quvchilami egallagan bilimi, o'zlashtirish sur’atini e’tiborga olgan holda
yordam berish imkoniyati vujudga keladi.
2. O'quvchilarning tahsil olish sur’ati va bilimlarni o'zlashtirish sifati ortadi.
3. Shaxsda mavjud «Men» konsepsiyasining darajasi ortadi, bilimi kuchli o'quvchilarning
o'zlarining qobiliyatlarini namoyon qilish, o'lashtirishi past bo'lgan o'quvchilarda bilish
quvonchiga ega bo'lishiga olib keladi.
4. O'quvchilarning tahsil olishga bo'lgan qiziqishi, ehtiyoji ortadi.
5. 0‘quvchilarning har xil tabaqadagi (gomogen, geterogen) kichik guruhlarda ishlashiga
imkon yaratiladi.
Biologiya o'qituvchisi o'qitishni differensiallashtirish uchun muayyan bir mavzu bo'yicha
uch xil darajadagi:
A — ijodiy, В — izlanish, С — reproduktiv xarakterdagi o'quv topshiriq-larini tuzadi.
Bu o'quv topshiriqlarda ikkita yo'nalish nazarda tutiladi:
1. O'quvchilarning muayyan darajadagi bilim, ko'nikma va malakalami egallashi;
2. O'quvchilarning tahsil olishdagi mustaqilligini ta’minlash;
O'qituvchi А , В , С variantdagi o'quv topshiriqlarini tuzishda izchillikka amal qilishi kerak.
A — variantdagi o'quv topshiriqlari o'rtacha o'zlashtiradigan o'quvchilarga mo'ljallangan
bo'lib, u o'quvchilarning DTS bilan me’yorlangan bilim va ko'nikmalarni egaUashlarini
ta’minlaydi. Shuning uchun ushbu o'quv topshiriqlami bajarish bo'yicha ko'rsatmalarda
e’tibomi nimalarga qaratish kerakligi, qanday xulosa chiqarish yo'llari aniq belgilab qo'yilishi
lozim.
В — variantdagi o'quv topshiriqlarini tuzishda o'qituvchi o'quvchilaming o'quv va aqliy
faoliyat usullaridan foydalanishini nazarda tutgan holda, DTS bilan mfe’yorlangan bilim va
ko'nikmalarni egallashdan tashqari shaxsning mustaqil fikr yuritish ko'nikmalarini
rivojlantirish maqsadida muammoli va mantiqiy xarakterdagi topshiriqlami kiritadi.
С — variantdagi o'quv topshiriqlari o'quvchilarning awal o'zlashtirgan bilim va
ko'nikmalarini yangi vaziyatlarda qo'llab, yangi bilimlarni egallashlariga imkon yaratadi.
O'quvchilar mavzu bo'yicha berilgan o'quv materiallarini mustaqil o'zlashtiradilar.
25
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

Shuningdek, o'quvchilaming mustaqil va ijodiy fikr yuritish ko'nikmalarini rivojlantirilishiga
zamin tayyorlaydi.
O'qitishni demokratizatsiyalashtirish talablariga muvofiq o'quvchilarga o'quv topshiriqlarini
tanlash huquqi beriladi. Shu tariqa har bir o'quvchining o'z imkoniyati va qobiliyatiga yarasha
rivojlantirish imkoniyati yaratiladi.
Mazkur texnologiyada bilimlarni nazorat qilish va baholash individual tarzda bajarilgan
o'quv topshiriqlariga muvofiq amalga oshiriladi.
Shuni qayd etish kerakki, tabaqalashtirilgan yondashuvda, o'quv topshiriqlarini tuzishda
o'quvchilarning o'zlashtirishi lozim bo'lgan o'quv materiali asos qilib olinadi. Buning uchun
o'qituvchi biologiyadan DTS ning mazmuni bilan yaqindan tanishishi, o'quvchilar
o‘zlashtirishi lozim bo'lgan bilim va ko'nikmalarga qo'yiladigan minimum va maksimum
talablami yaxshi bilishi lozim.
O'quvchilarning mavzu bo'yicha o'zlashtirishi lozim bo'lgan bilimlar va ko'nikmalar asos
bo'lib, qisman izlanishli va ijodiy topshiriqlar bilimlarni rivojlantirish, chuqurlashtirish va
mustahkamlashga xizmat qiladi, ya’ni o'qitish jarayonini har bir qatnashchisi uchun qiziqarli
va foydali bo'lishi, shaxsning rivojlanishiga imkon yaratadi.
Biologiyani o'qitishda tabaqalashtirilgan yondashuvni amalga oshirish uchun o'qituvchi:
1. O'quv fani bo'yicha o'quv materiallarini qism (blok)larga ajratishi, har bir qism bo'yicha
o'quvchilar o'zlashtirishi lozim bo'lgan o'quv materialining minimum va maksimum hajmi,
o'quvchilarning bilim va ko'nikmalarga qo'yiladigan minimum va maksimum talablami yaxshi
bilishi lozim;
2. Muayyan mavzular bo'yicha qiyinchiligi turli darajadagi o'quv topshiriqlarini tuzishi;
3. O'quvchilarning har xil darajadagi kichik guruhlarda ishlashini tashkil etish va boshqarish
ko'nikmalarini egallagan bo'lishi lozim.
Differensiallashtirilgan ta’limda har bir o'quvchining shaxsiy xususiyatlari, qobiliyatlari,
qiziqishlari, ehtiyojlari hisobga olinadi. Shu sababli o'qitishni differensiallashtirish
individuallashtirilgan ta’limni taqozo etadi.
Individuallashtirilgan ta’lim — o'qitish shakli, o'qitish jarayonini tashkil etishning modeli
bo'lib, u quyidagi xususiyatlari bilan xarakterlanadi:
26
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

1. O'qituvchi har bir o'quvchi bilan individual ishlaydi;
2. Har bir o'quvchi o'zining shaxsiy xususiyatlari, qobiliyatlari, qiziqishlari, ehtiyojlariga
mos holda tuzilgan o'quv topshiriqlarini bajaradi, ya’ni o'qitish vositalari (darslik, ko'rgazmali
va didaktik materiallar, kompyuter) bilan yakka tartibda ishlaydi.
Individual ta’limning asosiy afzalligi, o'quvchilarning o'quv faoliyatini tashkil etish, ta’lim
mazmuni, vositalari va metodlarini tanlashda ulaming shaxsiy xususiyatlari va sur’ati hisobga
olinganligi sababli mazkur jarayonni jadallashtirish, ulaming o'quv topshiriqlarini bajarishda
mo'ljalni to'g'ri olishi va tezroq moslashishi, o'z imkoniyatlari darajasida bilim va
ko'nikmalarni egallashlariga imkon yaratish hisoblanadi.
O'qituvchi o'quvchilar bilan individual ishlaganda ulaming har bir harakati, bilimlarni
o'zlashtirish borasida qo'ygan har bir qadami, o'quv faoliyatidagi yutuq, kamchiliklar va
yetishmovchiliklami aniqlash, ularga barham berish choralarini qo'llash, yutuqlar uchun
rag'batlantirish imkoniyatiga ega bo'ladi. Bu o'quvchilami doimo o'zgarib turadigan o'qitish
jarayoniga moslashishi, pirovard natijada o'z imkoniyatlari darajasida o'quv materialini kam
vaqt sarflab o'zlashtirishi, o'ziga qulay metod va uslublardan foydalanib ko'zlangan maqsadga
erishishiga yordam beradi.
O'qitishni individuallashtirish texnologiyasi individual yondashishni talab etadi.
Individual yondashuv — metodikaning tamoyillaridan biri bo'lib, unda o'qituvchi
o'quvchilarning shaxsiy xususiyatlari, qiziqishlari, ehtiyojlarini hisobga olgan holda,
individual model asosida o'quv faoliyatini tashkil etadi va ular bilan muloqotda yuksak
madaniyatni namoyon qiladi, hamkorlikka kirishadi. Darsda vujudga kelgan qulay
psixologik-pedagogik muhit hamma o'quvchilarning, shu jumladan, har bir o'quvchining o'z
imkoniyati darajasida rivojlanishiga asos bo'ladi.
O'qitishni individuallashtirish texnologiyasining quyidagi xususiyatlari mavjud:
1. O'qituvchi o'quvchilarning o'quv faoliyatini tashkil etish, o'qitish mazmuni, vositalari,
metodlari va uslublarini tanlashda ulaming shaxsiy xususiyatlari, qiziqishlari, ehtiyojlarini
hisobga olishi;
2. Individual o.'qitishni tashkil etishning o'quv-metodik, pedagogikpsixologik, tashkiliy va
boshqarish yo'llarini belgilashi lozim.
27
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

Shunday qilib, o'qitishni individuallashtirish texnologiyasi deyilganda, o'qitishning
individual shakli va yondashuvi ustuvor bo'ladigan texnologiya tushuniladi. Mazkur
texnologiya yaxlit pedagogik jarayonga singib ketuvchi texnologiya bo'lib, uning ustuvorligi
o'quvchilarga shaxsiy xususiyatlari, qiziqishlari, ehtiyojlarini hisobga olgan holda individual
yondashuv sanaladi.
Biologiyani o'qitishda individuallash texnologiyasidan dars, darsdan va sinfdan tashqari
ishlar, ekskursiyalarda foydalanish tavsiya etiladi.
O'qitish samaradorligi o'quvchilarning darsdan tashqari ishlarini talab darajasida tashkil
etilishiga bog'liq.
O'quvchilarning darsdan tashqari ishlari mavzular bo'yicha uy vazifalarini bajarish,
muayyan mavzular bo'yicha kuzatish va tajriba o'tkazish, qo'shimcha o'quv adabiyotlari ustida
mustaqil ishlash kabilarni o'z ichiga oladi.
O'quvchilarning fan asoslarini chuqur va mustahkam o'zlashtirishlariga erishish,
qo'shimcha o'quv adabiyotlari, ko'rgazmali vositalar yordamida mustaqil ishlarini tashkil
etish, belgilangan mavzular bo'yicha kuzatish va tajribalar o'tkazish, o'quvchilarning
qiziqishlari va bilimlarni o'zlashtirishga bo'lgan ehtiyojlarini hisobga olgan holda
tabaqalashtirilgan ta’limni tashkil etish, ulaming ijodiy qobiliyatlari, mustaqil va mantiqiy
fikrlashini rivojlantirish, ilmiy dunyoqarashini kengaytirish, kasbga yo'llash,o'qishni unumli
jismoniy va aqliy mehnat bilan uzviy bog'lash maqsadida umumiy biologiyadan sinfdan
tashqari mashg'ulotlar o'tkaziladi.
3.3 Rivojlantiruvchi ta`lim texnalogiyasi
O'zbekiston Respublikasi ta’lim tizimini tubdan isloh qilishning nazariy asosi sanalgan
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablaridan biri o'quvchilarda ijodiy va mustaqil fikrlashni
rivojlantirish sanaladi.
Fikr inson faoliyati, uning o'z kuchi, qudrati va bilimini tashkil etuvchi ma’naviy-insoniy
sifatidir. Fikr rivoji ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchi
28
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

bo'lganligi uchun, o'qitish jarayonida o'quvchilarning ijodiy va mustaqil fikr yuritish
ko'nikmalarini rivojlantirish zarur.
Ta’lim-tarbiya jarayonida mazkur vazifalarni amalga oshirish uchun rivojlantiruvchi ta’lim
texnologiyasini qo'llash zarur.
Rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyasining asosiy g'oyasi o'quvchilami har tomonlama
rivojlantirish sanaladi. Mazkur texnologiyaning asosiy xususiyatlari:
• o'quvchilami o'z bilish faoliyatining subyektiga aylantirib, fikr yuritish mexanizmini
shakllantiradi, rivojlantiradi;
• o'quvchilarning bilish faoliyati emperik va nazariy bilish yaxlitligida tashkil etilib, o'qitish
jarayonida bilimlarni deduktiv usulda o'rganish ustuvor bo'ladi;
• o'qitish jarayonining asosini o'quvchilarning o'quv topshiriqlarini bajarish orqali vujudga
keltiriladigan mustaqil faoliyati tashkil etadi;
• o'quvchilarning aqliy rivojlanishiga zamin tayyorlab, bu jarayonda tanqidiy va ijodiy fikr
yuritishni shakllantirish ustuvor yo'nalish sanaladi. Fikr yuritishning bu ikki tipi bir-birini
to'ldiradi va taqozo etadi.
Tanqidiy fikr yuritish shaxsning voqea va hodisalar haqidagi munosabati va fikrini vujudga
keltirib, uning tarkibiga quyidagilar kiradi:
Tahliliy fikr yuritish (axborotni tahlil qilish, zarur faktlarni tanlash, taqqoslash, faktlar va
hodisalarni chog'ishtirish).
O'quvchilarda tahliliy fikr yuritish ko'nikmalarini shakllantirish uchun biologiya
o'qituvchisi har bir darsda awal o'rganilgan obyektlar bilan o'rganilgan obyekt o'rtasidagi
bog'lanishlami aniqlaydigan topshiriqlami berishi kerak. Jumladan, «Daryo qisqichbaqasining
ichki tuzilishi» mavzusini o'rganganda o'quvchilami kichik guruhlarga ajratib, ularga o'quv
topshiriqlari bilan bir qatorda quyidagi jadvalni to'ldirish tavsiya etiladi:
Organlar
sistemasi Oq planariya Yomg'ir
chuvalchangi Snr shilliq qurti Daryo
qisqichbaqasi
29
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

Muskul va tana
bo'shlig'i.
Hazm qilish
sistemasi.
Qon aylanishi.
Nafas olishi.
Ayirishi.
Nerv sistemasi.
Sezgi organlari.
O'quvchilar darslikda berilgan o'quv axborotini tahlil qiladi, organlar sistemasi haqidagi
faktlami tanlaydi, ulami avvalgi obyektlar bilan taqqoslab, xulosa chiqaradi.
Demak, daryo qisqichbaqasining ichki tuzilishini tahlil qilib, awal o'rganilgan oq planariya,
yomg'ir chuvalchangi, suv shilliq qurti bilan taqqoslab o'rganadi. O'quv materiallarining bu
tarzda o'rganilishi o'quvchilarda tahliliy fikr yuritish ko'nikmalarining tarkib topishiga zamin
tayyorlaydi.
Bog'lanishli (assosiativ) fikr yuritish (awal o'rganilgan bilimlar, faktlar orasidagi
bog'lanishlami aniqlash, tanish obyekt va hodisalarning yangi xususiyatlari va sifatlarini
topish).
Bog'lanishli fikr yuritish o'quvchilarning awal o'zlashtirgan bilim, ko'nikma va malakalarini
kutilmagan, noodatiy vaziyatlarda qo'llab yangi bilim va ko'nikmalarni o'zlashtirishlariga
zamin tayyorlaydi.
O'qituvchi «Organik olam evolutsiyasining yo'nalishlari» mavzusini o'rganishda
o'quvchilarning botanika va zoologiya o'quv fanlaridan o'zlashtirgan bilimlarini faollashtirish
maqsadida ularga o'quv topshiriqlari bilan birga quyidagi jadvalni to'ldirish tavsiya etadi.
30
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

III. XULOSA
Biologiya darslarida modulli ta'lim texnologiyasining individual guruhda ishlash dasturidan
foydalanish, o'quv jarayonini yanada samarali va qiziqarli qilish imkonini beradi. Ushbu
metodologiya o'quvchilarning bilim olish jarayonida faol ishtirok etishlarini ta'minlaydi,
ularning mustaqil fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradi va hamkorlikda ishlash ko'nikmalarini
oshiradi.
Modulli ta'lim texnologiyasi orqali o'quvchilar har bir modul doirasida o'z bilim va
ko'nikmalarini chuqurlashtirish imkoniyatiga ega bo'lishadi. Bu esa, o'z navbatida, biologiya
faniga bo'lgan qiziqishni oshiradi va o'quvchilarning o'z-o'zini baholash, muammolarni hal
qilish va ijodiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradi. Individual guruhda ishlash dasturi
yordamida o'quvchilar bir-birlari bilan tajriba almashish, fikr almashish va muammolarni
birgalikda hal qilish imkoniyatiga ega bo'ladilar.
Shuningdek, ushbu ta'lim texnologiyasi o'qituvchilarga darslarni yanada samarali tashkil
etish, o'quvchilarning individual ehtiyojlariga mos ravishda ta'lim berish va ularning
muvaffaqiyatini kuzatish imkoniyatini yaratadi. Natijada, biologiya darslari nafaqat nazariy
bilimlar, balki amaliy ko'nikmalarni ham o'z ichiga oladi.
31
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

Umuman olganda, modulli ta'lim texnologiyasining individual guruhda ishlash dasturi
biologiya fanini o'rganishni yanada qiziqarli va samarali qiladi. Bu metodologiya orqali
o'quvchilar nafaqat bilim oladilar, balki o'zaro munosabatlar va jamoaviy ish ko'nikmalarini
ham rivojlantiradilar, bu esa kelajakda ularning professional faoliyatida muhim ahamiyatga
ega bo'ladi.
IV . FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq ,
1997.
2. I.A. Karimov. Yuksak malakali mutaxassislar — taraqqiyot omili. — Т .: 0 ‘zbekiston,
1995.
3. I.A. Karimov. 0 ‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. — Т .: O'zbekiston, 1999.
4. I.A. Karimov. Barkamol avlod — O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq,
1998.
5. N.N. Azizxojayeva. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. O'quv qo'llanma. —
Т .: 2003, TDPU.
6. N.N. Azizxojayeva. Ta’lim jarayoni samaradorligini oshirishda pedagogik texnologiyalar.
Oliy o'quv yurti o‘qituvchilari va malaka oshirish kurslari tinglovchilari uchun metodik
qo'llanma. Т.: 2007.
7. В.П. Беспапко. Педагогика и прогрессивные технологии обучения. — М.: ИРПО,
1995.
32
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

8. J.G'. Yo‘ldoshev, S.A. Usmonov. Pedagogik texnologiya asoslari. — Т .: O'qituvchi, 2004.
9. Новые педагогические и информационные технологии в системе образования.
Учебное пособие для студентов педвузов и системы повыш.квалиф. педкадров. (Е.С.
Полат и др.) М.:Издательский центр «Академия». 2000.
10. М. Ochilov. Yangi pedagogik texnologiyalar. - Qarshi: Nasaf, 2000.
11. N. Sayidaxmedov. Yangi pedagogik texnologiyalar. — Toshkent: Moliya, 2003.
12. Г.К. Селевко. Современные образовательные технологии. Учебное пособие. М.:
Народное образование, 1998.
33
___________________________
I.A. Karimov. Barkamol avlod — 0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — Т .: Sharq , 1997.

Modul dasturining turlari va ularning uziga xos xususiyatlari

Sotib olish