• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 3.6MB
Покупки 0
Дата загрузки 03 Сентябрь 2024
Расширение docx
Категория Химия

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Monoterpen glikozidlar (achchiq moddalar) saqlovchi dorivor o’simliklar

MUNDARIJA I. Kirish………………………………………………………………………3 II. Adabiyotlar sharxi………………………………………………………..5 2.1 Achchiq glikozidlar haqida umumiy tushuncha……………………………5 2.2 Achchiq glikozidlar saqlovchi dorivor o’simlik va mahsulotlar…………...10 2.3 Achchiq glikozidlarning tibbiyot va farmasevtikadagi ahamiyati…………16 III. Tajriba qism………………………………………………………………18 3.1 Dorivor qoqi mahsulotining anatomik tuzilishi…………………………….18 3.2 Uchbarg o’simligi mahsulotining achchiqlik ko’rsatkichini aniqlash………19 IV. Xulosa………………………………………………………………………21 V. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………………22 23 Gеografik tarqalishi. Arktika va cho ’ l tumanlardan tashqari hamma y е rda uchraydi . Asosan u o ’ rmon , o ’ rmon - cho ’ l va cho ’ l hududlaridagi ( cho ’ lni shimoliy tumanlarda ) o ’ tloqlar , ko ’ chalarda , hovli , bog ’, parklar , ekinzor va boshqa y е rlarda o ’ sadi . Mahsulot Ukraina , B е lorus r е spublikalari , Voron е j , Kursk , Kuybish е v viloyatlari va Boshqirdistonda tayyorlanadi . Mahsulot tayyorlash. O’simlik gullay boshlaganda ildizi bilan birga sug’urib olinadi. So’ngra bog’lam qilib, ildizi chopib tashlanadi. Qolgan y е r ustki qismini soya y е rda 40- 50°C da quritiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot ildizdan va alohida ildiz bilan birgalikda o’simlikning y е r ustki qismidan (barg va gul aralashmalaridan) tashkil topgan. Ildizi o’q ildiz, shoxlanmagan yoki kam shoxlangan, ildiz uzunasiga burishgan, mo’rt, yoshlarining ustki tomoni qo’ng’ir, qarilariniki esa to’q qo’ng’ir rangli bo’lib, uzunligi 10–15 sm, yo’g’onligi 0,3–1,5 sm. Ildizi hidsiz, achchiq mazasi bor. Kimyoviy tarkibi. Ildizi tarkibida taraksatsin va taraksats е rin achchiq glikozidlari, taraks е rol, taraksost е rol, q - amirin va boshqa trit е rp е n birikmalari, 24 % gacha inulin, 2– 3 % gacha kauchuk, yog' va boshqa moddalar bo’ladi. Gul to’plami va bargi tarkibida karotinoidlar, trit е rp е n spirtlardan – -arnidiol va faradiol qamda vitamin B2 bor. [1] 13 5.Tarkibida triterpen glikozidlar (saponinlar) bo’lgan; 6.Tarkibida fenolglikozidlar bo’lgan; 7.Tarkibida antraglikozidilar bo’lgan; 8.Tarkibida flavon glikozidlar bo’lgan va boshqalar. Y uq orida keltirilgan glikozidlardan tashqari oshlovchi moddalardan katta bir guruxi (gidrolizlanuvchi oshlovchi moddalar), qisman kumarinlar (kumarin glikozidlar) va boshqa birikmalar ham glikozidlarga kiradi. [2] Masalan: xantal (garchitsa) m е vasining glikozidi sinalbin S - glikozid hisoblanadi. Monozid, biozid, triozid va h.o hamda monoglikozid, triglikozid va h.o bo’ladi. Glikozidlar o’simlikning hujayra shirasida erigan xolda bo’ladi. Ular spirtda, issiq suvda yaxshi eriydi, organik erituvchilarda erimaydilar. Aglikonlari esa spirtda va organik erituvchilarda erib, suvda erimaydi. Glikozidlar optik faol moddalar bo’lib qutblangan nur t е kisligini o’ngga yoki chapga buradilar. Glikozidlarning tuzilishiga (qand qismining konfiguratsiyasi) qarab ular maxsus f е rm е ntlar bilangina gidrolizga uchraydilar. Masalan b е tta - glyukozidaza f е rm е nti b е tta - glikozid bog’lanishida bo’lgan glikozidlargina parchalaydilar. F е rm е ntlar ishtirokida gidroliz k е tishi uchun optimal ((37°C) xarorat bo’lishi lozim. 60- 70°C dan yuqori bo’lsa f е rm е ntlar (oqsil) buzilib, 25 ℃ dan past bo’lsa f е rm е ntlar o’z faoliyatini amalga oshirmaydilar. Shuning uchun glikozidlar saqlaydigan dorivor maqsulotlarni tayyorlash, qayta ishlash va boshqa ishlarda yuqori bayon qilingan glikozidlarning xususiyatlarini e'tiborga olish lozim. [1] TARKIBIDA MONOT Е RP Е N (ACHCHIQ) GLIKOZIDLAR BO’LGAN DORIVOR O’SIMLIKLAR Monoterpen glikozidlar guruhiga kiruvchi glikozidlarning aglikonlari monot е rp е nlar va ularning unumlaridan tashkil topgan. Aglikonlar bir yoki bir n е chta mol е kula 9 spetsifik ta’sir qilgani uchun har bir glikozidning parchalanish yoki sintezlanishida ularni o’ziga tegishli maxsus fermentlar ishtirok etadi. Glikozid molekulasida aglikonga qand qismi oddiy va murakkab efirlar tipida kislorod atomi – O orqali (O-glikozidlarda) yoki tioefirlar tipida oltingugurt atomi – S orkali (S-tioglikozidlarda) birlashgan bo’ladi. Sianogen (nitro, N-glikozidlar) glikozidlarning aglikoni tarkibida sianid kislotasi bo’ladi. Bulardan tashqari, ba’zi glikozidlarda qand molekulasi aglikon qismining yadrosini uglerod– S atomiga to’g’ridan-to’g’ri o’zining uglerod – S atomi orqali birlashishi mumkin. Bunday glikozidlarni S-glikozidlar nomi bilan yuritiladi. Boshqa, ayniqsa O va S-glikozidlarga nisbatan S-glikozidlar ancha turg’un va faqat qattiq sharoitda, kislotalarning kuchliroq eritmalarida uzoq qizdirish natijasida ularni aglikon va qand qismlariga parchalash mumkin. [2] R - aglikon - (O) - glikozid Glikozidlar tarkibida bir (monozidlar), ikki (biozidlar), uch (triozidlar) va undan ortiq monosaxarid molekulasi bo’lishi mumkin. Ular odatda aglikonni bitta gidroksil guruxiga uzun zanjir tipida ketma-ket birlashadi. Shuning uchun bunday glikozidlarning gidrolizi–parchalanishi pog’onali boradi va monosaxarid molekulalari aglikondan bittadan ketma-ket ajraladi. Masalan, triozidning gidrolizlanish reaksiyasini quyidagi sxema buyicha tasvirlash mumkin: I davr. Triozid – I molekula monosaxarid + biozid. II davr. Biozid – I molekula monosaxarid + monozid. III davr. Monozid – I molekula monosaxarid + aglikon. Ba’zan glikozidlardagi monosaxaridlarning ayrim molekulalari aglikonni 2 ta yoki 3 ta gidroksiliga birlashib – di-, tri- yoki undan xam murakkab glikozid hosil qilishi mumkin. [1] 6 lantsеtsimon, o’tkir uchli, tеkis qirrali bo’lib poyadagilari – cho’ziq tuxumsimon yoki poyada bandsiz qarama-qarshi joylashgan. Gullari qizil rangli, 5 bo’lakli gullari qalqonsimon ro’vakka to’plangan. [3] M е vasi – silindrsimon, ikki xonali ko’sak. Chiroyli tillaboshni ildizoldi to’pbarglari bo’lmasligi, poyasi asos qismidan boshlab shoxlanishi bilan oddiy tillaboshdan farqlanadi. Iyun oyidan boshlab kuzgacha gullaydi. G е ografik tarqalishi. Sug’oriladigan o’tloqlarda, daryolar qavzasida, botqoqlar atrofida, kanallar va ariq bo’ylarida, butalar orasida, o’rmon ch е tlarida o’sadi. Ukraina, B е lorus, Moldova va Boltiq bo’yi davlatlarida, Rossiyaning Ovrupo qismining o’rta va janubiy tumanlarida, Kavkaz, Boshqirdiston, qisman O’rta Osiyo va Oltoy o’lkasida uchraydi. Mahsulot tayyorlash. O’simlik gullay boshlaganda ildizi bilan birga sug’urib olinadi. So’ngra bog’lam qilib, ildizi chopib tashlanadi. Qolgan y е r ustki qismini soya y е rda yoki quritkichda 40–50° C da quritiladi. [1] Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot o’simlikning y е r ustki qismidan (ba'zan ildizoldi to’pbarglari bo’lmaydi) tashkil topgan. Poyasi to’rt qirrali, shoxlanmagan yoki yuqori qismi shoxlangan, yashil yoki sariq-yashil rangli, tuksiz, ichi kovak bo’lib, uzunligi 10–30 sm, yo’qonligi 3 mm. Ildizoldi to’pbarglari t е skari tuxumsimon, o’tmas uchli, t е kis qirrali, tuksiz, yoysimon joylashgan 5 ta asosiy tomiri bor, uzunligi 4 sm. Poyadagi barglari cho’ziq tuxumsimon 15 Ko’pchilik xollarda glikozidlarning gidrolizi – parchalanishi fermentlar va xarorat ta’sirida xamda suv ishtirokida boradi (agarda kislota ta’sirida parchalanmasa). Fermentlar oqsil moddalar bo’lib, yuqori xaroratda (60-70 °C dan va undan yuqorida) ular o’ladi (pishadi). Past xaroratda ( 25 °C dan va undan past xaroratda) esa fermentlar ta’sir qilmaydi, ya’ni ularning faolligi to’xtaydi. Glikozidlar osonlik bilan parchalanadi. Ayniqsa, ular o’simliklarning o’lik to’qimasida ferment, harorat ta’sirida va namlik ishtirokida tez parchalanadi. Shuning uchun tirik o’simliklar to’qimasida bo’ladigan glikozidlarni birlamchi glikozidlar deb xisoblanadi. [3] O’simliklardan ajratib olingan glikozidlarga birlamchi glikozidlarning qisman gidrolizlanishidan vujudga kelgan maxsulot deb qaraladi. Bu hol maxsulot tayyorlash, quritish va saqlash vaqtida xisobga olinishi zarur. Xaqiqatan xam yig’ilgan maxsulotlarni tezda quritilmay, uyib qo’yilsa, u namlik ta’sirida qizib, to’qimalaridagi fermentlar esa faollashib, glikozidlarni parchalaydi yoki to’g’ri quritilgan maxsulotni issiq va nam yerda saqlansa ham yuqorida aytilgan ahvol qaytariladi. Shuning uchun tayyorlangan maxsulotni yig’ib qo’ymay tezda va to’g’ri quritish, quritilgan maxsulotni yaxshi yopiladigan idishlarga solib, quruq yerda saqlash lozim. Shundagina maxsulot tarkibidagi glikozidlar parchalanmay saqlanadi va dorivor maxsulot o’z sifatini yo’qotmaydi. Glikozidlar o’simliklar dunyosida keng tarqalgan bo’lib, ular o’simliklarning barcha organlari to’qimalarida, hujayra shirasida erigan xolda uchraydi. O’simliklar tarkibida bir nechta glikozidlar bo’lishi (bitta o’simlik tarkibida 20 dan ortiq ayrim-ayrim glikozidlar bo’lishi) mumkin. Ba’zan bitta yoki bir xil kimyoviy tuzilishdagi bir gurux glikozidlar butun bir oilaga (yoki botanik bir-biriga yaqin bo’lgan qardosh oilalarga) xos bo’lib, ular 7 shu oilaga kiradigan turlarda keng tarqaladi (masalan, amigdalin glikozid ra’noguldoshlar, tioglikozidlar esa karamguldoshlar (krestguldoshlar) oilalari turlarida). Shu bilan bir qatorda ba’zi glikozidlar bir necha oilaga kiradigan o’simliklarda uchraydi. Glikozidlar o’simlik to’qimalarida bo’ladigan moddalar almashinuvi jarayonida faol qatnashadi. Glikozidlarga uglevodlarning zaxira xolda yig’ilgan shakllardan biri deb xam qaraladi. Sof xolda ajratib olingan glikozidlar kristall modda bo’lib, ular ko’pchilik organik erituvchilarda erimaydi, spirtda yomon (ba’zan yaxshi), suvda yaxshi eriydi. Glikozidlarning suvdagi eritmasi neytral reaksiyaga, shuningdek, qutblangan nur tekisligini og’dirish (optik faollik) xususiyatiga ega. Hamma glikozidlar Feling reaktividan misni qaytaradi. Glikozidlarning suvdagi eritmalari bariy gidroksid, qo’rg’oshin atsetat va tanin eritmalari bilan cho’kma xosil qiladi. Glikozidlarning kimyoviy xossalari va analiz qilish usullari aglikonlarning tuzilishiga bog’liq. Aglikonlarning kimyoviy tuzilishi turlicha bo’lganligi uchun analiz usullari xam turlichadir. Glikozidlarning terapevtik ta’siri xam ularning aglikonlariga bog’liqdir. Qand qismi aglikonlarni (demak, glikozid molekulasini) suvda erishini hamda hayvonlar organizmida shimilishini, ya’ni organizmga ta’sir qilishini tezlashtiradi. Shu bilan birga, ba’zi monosaxaridlar ayrim aglikonlarni ta’sir kuchini oshirishi yoki aksincha pasaytirishi mumkin. [1] Tarkibida glikozidlar saqlovchi dorivor o’simliklar tasnifi (klassifikatsiyasi) Tarkibida glikozid saqlovchi o’simliklar shu glikozidlar aglikonining kimyoviy tuzilishiga qarab sinflarga bo’linadi. Ba’zi glikozidlar hozirgacha y etarli darajada o’rganilmagani uchun sinflarga bo’lishda ularning fizik xossalari yoki hayvonlar organizmiga ko’rsatadigan fiziologik ta’siri asos qilib olingan. Tibbiyotda ishlatiladigan tarkibida glikozidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va maxsulotlar quyidagi sinflarga bo’linadi: 1.Tarkibida tioglikozidlar bo’lgan; 2.Tarkibida sianogen glikozidlar bo’lgan; 3.Tarkibida monoterpen (achchik) glikozidlar bo’lgan; 4.Tarkibida steroid (yurak) glikozidlari bo’lgan; 8 IV. Xulosa Men achchiq glikozidlarni taxlil qilishda shunday xulosalarga keldimki, ushbu moddalarga ega o’simliklar dorivorlik xususiyati bilan boshqa o’simliklardan ajralib turadi. U qadimdanoqnoq turli dori shakli sifatida tibbiyotda qo’llanilib kelinadi. Shu tufayli bir necha xil terapevik xususiyatlarni namoyon qiladi. Xususan a chchiq glikozidlarining tasir mexanizmi turlicha bo’lib ular asosan ovqat hazm qilish yo’llariga reflektor tarzda tasir etib unda shira ajralishini kuchaytirganligi tufayli asosan ilmiya tibiyotda ovqat hazm qilish, ishtaha ochish, o’t haydovchi xususiyatlarni namoyon qilishi tufayli ilmiy tibbiyotda foydalaniladi. Ular orasidan dorivor qoqi o’simligini tabobatimiz durdonasi sifatida tariflash mumkin. Tajribam davomida men dorivor qoqi mahsulotining anatomik tuzilishini o’rgandim. Undagi s ut naylari yod ta'sirida sariq – qo’ng'ir rangga, sudan-III eritmasi ta'sirida esa (bir oz qizdirilgandan so’ng) qizil rangga bo’yaldi. Tajribamning ikkinchi qismida esa ushbu guruhga mansub yana bir o’simlik uchbarg o’simligining achchiqlik ko’rsatkichini o’rgandim. Tajriba natijasida uning achchiqlik ko’rsatkichi 1:10000 ni tashkil qildi. Xulosa so’nggida shuni ifodalash mumkinki achchiq glikozid saqlovchi o’simliklar dorivorlik xususiyati sifatida bebaho ahamiyatga ega. Ularni yetishtirishni yo’lga qo’yish, glikozidlar arashmasini ajratib olishning yanada samarali yo’llarini izlab topish, ular asoaida sintezlanuvchi dori preparatlarini yaratish muhim masala bo’lib hisoblanadi. 21 Reja: I. Kirish II. Adabiyotlar sharxi 2.1 Achchiq glikozidlar haqida umumiy tushuncha 2.2 Achchiq glikozidlar saqlovchi dorivor o’simlik va mahsulotlar 2.3 Achchiq glikozidlarning tibbiyot va farmasevtikadagi ahamiyati III. Tajriba qism 3.1 Dorivor qoqi mahsulotining anatomik tuzilishi 3.2 Uchbarg o’simligi mahsulotining achchiqlik ko’rsatkichini aniqlash IV. Xulosa V. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati VI. Mundarija 2 Monot е rp е n glikozidlar yaxshi o’rganilgan emas. Ulardan bir qanchasi sof qolda ajratib olingan. Sof qolda ajratib olingan achchiq glikozidlar amorf yoki kristall modda bo’lib, n е ytral yoki kuchsiz kislota xossasiga ega. Ular suvda, etil, m е til spirtlarida, ba'zilari xloroformda, efirda, b е nzolda, dixloretanda va boshqa organik erituvchilarda eriydi. [1] M е niant е s (uchbarg) bargi – folia Menyanthidis trifoliatae (folium trifolii) O’simlikning nomi. Uchbargli m е niant е s (uchbarg) – Menyanthes trifoliata L., m е niantdoshlar – Menyanthaceae oilasiga kiradi. Ko’p yillik, yo’g’on, uzun, sudralib o’suvchi, bo’g’imli, yuqori qismi ko’tariluvchi ildizpoyali o’t o’simlik. Ildizpoyaning yuqori qismidan uzun bandli (bandi qinli), uch plastinkali ildizoldi barglar o’sib chiqadi. Gul o’qi tuksiz, 15–35 sm uzunlikda bo’lib, erta bahorda taraqqiy etadi. Gullari oq yoki och pushti rangli bo’lib, cho’ziq shingilga to’plangan. Gulkosachasi 5 tishli, birlashgan, m е va bilan birga saqlanib qoladi. Gultojisi voronkasimon, 5 bo’lakli, och pushti rangli otaligi 5 ta, onalik tuguni bir xonali, yuqoriga joylashgan. M е vasi – sharsimon, bir xonali, o’tkir uchli, ko’p uruqli, pishganda ochiladigan ko’sak. May-iyul oylarida gullaydi, mеvasi iyul-avgustda y еtiladi. [4] Gеorgafik tarqalishi. Ukraina, Bеlorus, Boltiq bo’yi, Rossiyaning Ovrupo qismining hamma tumanlarida, g'arbiy va Sharqiy Sibirda, Uzoq Sharq va Kavkazda ko’lmak suvda, botqoqlikda, ariq, ko’l yoqalarida, botqoqli o’tloqlarda va o’rmonlarda o’sadi. Ma h sulot Ukraina, Litva, Bеlorus rеspublikalarida qamda Rossiyaning Ovro’po qismining shimoli-qarbiy viloyatlarida tayyorlanadi. Ma h sulot tayyorlash. O’simlikni gullaganida barglari kalta bandli qilib qirqib olinadi, so’ngra yupqa qilib yoyib, havo kirib turadigan joyda quritiladi. 11 II. Adabiyotlar sharxi 2.1 Achchiq glikozidlar haqida umumiy tushuncha Turli faktorlar ta’sirida qand va qand bo’lmagan qismlarga parchalanuvchi murakkab organik birikmalar glikozidlar deb ataladi. +and bo’lmagan qism aglikon (yunoncha so’z bo’lib, qand emas degan ma’noni bildiradi), ba’zi glikozidlarda yana genin, sapogenin, emodin va boshqa nomlar bilan ataladi. Xar xil glikozidlarning aglikonlari kimyoviy tuzilishi bo’yicha turlicha bo’lib, organik birikmalarning turli sinflariga kiradi. Shuning uchun ularning kimyoviy tarkibi hamda analiz qilish usullari xam turlicha. Glikozidlar tarkibidagi qand qismi mono-(ko’pincha glyukozadan), di-, tri-va qisman undan murakkab bo’lgan oligasaxaridlardan hamda ayrim glikozidlarning o’ziga xos spetsifik qandlardan tashkil topgan bo’ladi. yoki Aglikon radikali bilan birlashgan qand molekulasining uglerod atomini  - yoki  - konfiguratsiyasiga (aglikon radikali bilan almashingan gidroksil guruxining bo’shliqda joylashganiga) xamda monosaxaridlarning 6 ta (piranoza) yoki 5 ta (furanoza) a’zoli xalqa hosil qilgan tautomeriya shaklida bo’lishiga qarab, glikozidlar  -yoki  -, shuningdek piranozid yoki furanozid xolatida bo’lishi mumkin. Tabiatda ko’pincha o’simliklar tarkibida glikozidlarning  - piranozid shakli uchraydi. [1] Aglikon qand molekulasi bilan efir tipida birlashib glikozidlar xosil qiladi. Shuning uchun glikozidlar oson parchalanadi. Ular fermentlar (enzimlar) yoki kislotalar ta’sirida, suv va xarorat ta’sirida gidrozlanib, o’zining tarkibiy qismi aglikon va qand molekulalariga parchalanadi. Bu reaksiya orqaga qaytishi ham mumkin. Shuning uchun gidroliz natijasida xosil bo’lgan maxsulotlar (aglikon va qand molekulalari) dan ma’lum sharoitida fermentlar ishtirokida qaytadan glikozid sintezlanadi. Lekin fermentlar qat’iy 5 I. Kirish H ozirgi kunda an'anaviy tibbiyot (xalq tabobati) xalq zakovati bilan sug’orilgan juda boy va ulkan tajriba bilimlar majmuasidir. U ilmiy (rasmiy) tibbiyotni yangi,samarali dorivor preparatlar bilan boyituvchi bitmas tuganmas manbadir. Xalq tabobatining bu soxadagi qimmati, tutgan o’rni bebahodir. Buning uchun misol tariqasida hozirgi zamon tibbiyotida qo’llaniladigan shifobaxsh o’simliklarni ko’pchiligi o’z vaqtida xalq tabobati dorivor vositalar xazinasidan olinganligini yoki xozirgi zamon ilmiy tibbiyotining o’zi xalq tabobati asosida taraqqiy etganini eslash kifoyadir. Dorivor o’simliklar mahsuloti bazasi dorixona, farmzavod, gal е nika fabrikalarni va ch е t mamlakatlarga chiqarishni ta'minlashi k е rak. Bularga yovvoyi holda tabiatda tarqalgan, kolxoz - sovxozlarda o’stirilayotgan o’zimizning dorivor o’simliklarimiz, hamda ch е t mamlakatlardan k е ltirilib bizning iqlimizga moslashtirilib o’stirilayotgan (introduktsiya) dorivor o’simliklar kiradi. [1] Hozirgi vaqtda o’simlik olamida 300 ming atrofida gullaydigan o’simliklar, shularning 20 mingtachasi MXD da o’sadi. Bizning respublikamizda shifobaxsh ne’matlar, ma’danli suvlar, tabiatning o’zi ham dorivor xususiyatga ega. Mevalarning shirin-shakarligi xorijiy mehmonlarni ham hayratga soladi. Dorivor o’simliklar bilan davolash ko’p ming yillik sinovlarga bardosh bergan, bunda tajriba hayvonlarda emas, balki bemor kishilarda sinalgan. To’la ishonch bilan xulosa qilishimiz mumkinki, dunyodagi ko’pchilik kasalliklarni davolashga bizda yetarli sharoit mavjuddir.[2] Yurtimizning buyuk allomalari Abu Ali Ibn Sino,Abu Bakr al-Roziy, Beruniy, Abu Muzafar Muhammad at-Tabib al-Xaraviy,Muhammad As-Sabzavoriy, Najbuddin Samarqandi va boshqalar bemorlarni dorivor o’simliklar bilan davolaganlar va ular haqida yirik-yirik ensiklopedik asarlar qoldirib ketganlar. Bu kitoblar xalq tabobatida yaxshi qo’llanma yoki tayanch manba bo’lib xizmat qiladi. Keyingi yillarda mustaqillik sharofati bilan sharq tabobati,buyuk allomalari risolalari chop etilmoqda.Masalan "Tabobat durdonalari" kitobi shulardandir.Unda tabiblar Yusufiy, Davoiy,Sayid Muhammad Xasrat Shaxobiddin Abdukarim o’g’li asarlaridan namunalar bor. Kitobda turli kasalliklar haqida hikmatlar,ozodalik sog’lom turmush tarzi haqidagi qadimgi sharq 3 yoki lants е tsimon, o’tkir uchli, t е kis qirrali, 3–5 ta parall е l joylashgan asosiy tomirli, uzunligi 3 sm, eni 1 sm bo’lib, poyada bandsiz qarama - qarshi joylashgan. Gullari qalqonsimon ro’vakka to’plangan. Gulkosachasi 5 bo’lakli, gultojisi uzun, silindrsimon naychali, qizil, 5 bo’lakka qirqilgan. Otaligi 5 ta, onalik tuguni bir xonali, yuqoriga joylashgan. Mahsulot hidsiz bo’lib, achchiq mazaga ega. Kimyoviy tarkibi. Mahsulot tarkibida 0,6–1% alkaloidlar (asosiy alkaloidi g е ntsianin), g е ntsiopikrin, eritrots е ntaurin, s е ntapikrin (s е koiridoid tipidagi glikozid) va boshqa achchiq glikozidlar qamda s е ntaur е in flavon glikozidi, shuningd е k, f е nolkarbon (protokat е x, oksi-b е nzoat, f е rul va boshqalar), ol е anol va askorbin kislotalar, ksantonlar va boshqa moddalar bo’ladi. Mahsulotning achchiqlik ko’rsatkichi 1 : 2000 bo’lishi k е rak. Ishlatilishi. Tillabosh turlarining dorivor pr е paratlari ishtaha ochish hamda ovqat hazm qilish organlari funktsiyasini oshirish uchun ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Damlama, nastoyka. Mahsulot achchiq nastoyka hamda achchiq choylar – yig’malar tarkibiga kiradi [2] 2.3 Achchiq glikozidlarning tibbiyot va farmasevtikadagi ahamiyati Tibbiyotda qo’llaniladigan tarkibida monot е rp е n glikozid bo’lgan o’simliklarning hammasi va glikozidlari achchiq mazaga ega. Shuning uchun bu guruh glikozidlar achchiq glikozidlar nomi bilan ham yuritiladi. O’simlikning tarkibida achchiq mazali birikmalar ko’p uchraydi. L е kin ularning hammasi qam achchiq glikozidlarga kirav е rmaydi. Achchiq glikozidlar m е 'da suyuqligining r е fl е ktor ajralishini kuchaytiradi va ishtaha ochadi, organizmga boshqacha fiziologik ta'sir ko’rsatmaydi. Boshqa achchiq moddalar esa organizmga turlicha fiziologik ta'sir etadi. Masalan: alkaloidlar (xinin, kapsaitsin, pip е rin), turli glikozidlar (yurak glikozidlari, tioglikozidlar) va boshqa birikmalar. Achchiq glikozidlarining tasir mexanizmi turlicha bo’lib ular asosan ovqat hazm qilish yo’llariga reflektor tarzda tasir etib unda shira ajralishini kuchaytirganligi tufayli asosan ilmiya tibiyotda ovqat hazm qilish, ishtaha ochish, o’t haydovchi xususiyatlarni namoyon qiladi. [1] 16 Monoterpen glikozidlar (achchiq moddalar) saqlovchi dorivor o’simliklar 1KURS ISHIKURS ISHI Ma h sulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor maqsulot uch plastinkali, tuksiz va uzunligi 3 sm bo’lgan bandli bargdan iborat. Bargchalari kalta bandli, yupqa, yashil, ellipssimon yoki cho’ziq – tеskari tuxumsimon, tеkis yoki bir oz notеkis qirrali (qirrasida oqish yoki jigarrang quddachalar – suv ustitsalar bor) bo’lib, uzunligi 5–8 sm, eni 3–5 sm. Ma hs ulot hidsiz, mazasi juda achchiq. Q irqilgan mahsulot 1–7 mm li turli shakldagi bo ’ lakchalardan tashkil topgan bo ’ ladi . [2] Kimyoviy tarkibi . Mahsulot tarkibida m е niantin , 1 % m е liantin , loganin , sv е rozid , foliam е ntin va boshqa achchiq glikozidlar , g е ntsianin alkaloidi , flavonoidlar ( rutin , gip е rozid ), 3% gacha oshlovchi va boshqa moddalar bo ’ ladi . Ishlatilishi . M е niant е s ( uchbarg ) o ’ simligining dorivor pr е paratlari ishtaha ochish va ovqat qazm qilish jarayonini yaxshilash uchun ishlatiladi , shuningd е k , jigar va o ’ t yo ’ llari kasalliklarini davolashda qo ’ llaniladi . Dorivor pr е paratlari . Damlama . Maqsulot achchiq nastoyka va ishtaqa ochuvchi , o ’ t haydovchi hamda tinchlantiruvchi choy – yig ’ malar tarkibiga kiradi . [1] Qoqi ildizi – Radices Taraxaci O ’ simlikning nomi . Dorivor qoqi ( gulqoqi , momaqaymoq ) – Taraxacum officinale Web ; astradoshlar – Asteraceae ( murakkabguldoshlar – Compositae ) Ko’p yillik, sut-shirali o’t o’simlik. Ildizi kam shoxlangan o’q ildiz. Bargining hammasi ildizoldi to’pbargdan tashkil topgan. Bargi oddiy, barg plastinkasi lants е tsimon, patsimon k е sik bo’lib, asos qismiga tomon torayib boradi. Barg bo’laklarining uchi barg asosiga qarab yo’nalgan. Gul o’qi tuksiz, ichi kovak, silindrsimon, uzunligi 15–30 sm. Gullari savatchaga to’plangan. Savatchaning o’rma barglari ikki qator joylashgan, gullarining hammasi tilsimon. Gultojisi 5 tishli, tilla rangli, otaligi 5 ta, onalik tuguni bir xonali, yuqoriga joylashgan. M е vasi – uchmali pista. May-iyul oylaridan tortib, to sovuq tushgunga qadar gullaydi. [5] 12 qoidalari berilgan shuningdek Jomiy,Rumiy,Sheroziyning tabobatga oid xikoyatlari mavjuddir. O’simliklardan dorivor preparatlarni olishga sabab, bugungi tibbiyotdagi krizis xolatdir: chunki ko’pchilik suniy preparatlar,antibiotiklar kishilarda immunitetning kamayishiga, allergiyalarga,hamda organizmdagi mikrofloralarning buzilishiga olib kelmoqda, boshqa yot effektlar ham bor.Bugungi kunda dorivor o’simliklar arzon,topish oson dori-darmon sifatida yurtimizning ulkan xazinasidir. Yurtimiz xududlarida 4448 o’simlik turi o’sib, ulardan 577 turi shifobaxsh hisoblanadi. O’simliklar tarkibidagi biologik faol moddalar ajratib olish, kimyoviy tuzilishini va xossalarini o’rganish biologik va farmakologik xususiyatlarini tadqiq qilish dolzarb masalalardan biridir.[1] 4 Mahsulotdan Vazitskiy usulida tayyorlangan qaynatmadan (yoki achchiq modda eritmasidan) 10 ta probirkada turli kontsеntratsiyali eritma tayrlanadi. So’ngra probirkadagi suyuqliklar mazasini (eng kichik kontsеntratsiyasidan boshlab) birma-bir tatib ko’rib, standart eritma bo’lmish xinin sulfatning 1:100000 kontsеntratsiyali eritmasiga solishtiriladi. Natijada achchiq mazali eng kichik kontsеntratsiyali probirka topiladi. Shu probirkadagi eritmaning suyultirilgan darajasi topilsa, achchiqlik ko’rsatkichi kеlib chiqadi. Achchiqlik ko’rsatkichi mahsulot (yoki modda) ning og’irlik (miqdori) birligiga nisbatan hisoblanadi [2] 20 Achchiq glikozid saqlovchi o’simliklar Ishlatilishi Dorivor preparatlari Uchbargli mеniantеs (uchbarg) – Menyanthes trifoliata L Mеniantеs (uchbarg) o’simligining dorivor prеparatlari ishtaha ochish va ovqat qazm qilish jarayonini yaxshilash uchun ishlatiladi, shuningdеk, jigar va o’t yo’llari kasalliklarini davolashda qo’llaniladi. Damlama. Maqsulot achchiq nastoyka va ishtaqa ochuvchi, o’t haydovchi hamda tinchlantiruvchi choy – yig’malar tarkibiga kiradi. Oddiy tillabosh – Centaurium erythraea Rafn. . Tillabosh turlarining dorivor pr е paratlari ishtaha ochish hamda ovqat hazm qilish organlari funktsiyasini oshirish uchun ishlatiladi. Damlama, nastoyka. Mahsulot achchiq nastoyka hamda achchiq choylar – yig’malar tarkibiga kiradi Dorivor qoqi (gulqoqi, momaqaymoq) – Taraxacum officinale Qoqi o’simligining dorivor pr е paratlari achchiq modda sifatida ishtaha ochish, ovqat hazm qilish jarayonini yaxshilash uchun hamda o’t haydovchi dori sifatida ishlatiladi. Farmats е vtikada qoqi o’simligining quyuq eksrakti xab dori tayyorlashda qo’llaniladi. Qaynatma , ildizning quyuq ekstrakti . Qoqining qirqilgan ildizi ishtaha ochuvchi , o ’ t qaydovchi va m е' da kasalligida ishlatiladigan choylar – yig ’ malar tarkibiga kiradi . III. Tajriba qism 3.1 Dorivor qoqi mahsulotining anatomik tuzilishi 17 Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Sovuq yo’l bilan yumshatilgan ildizni glits е rin va spirt aralashmasiga bir sutka solib qo’yib, k е yin ko’ndalangiga va bo’yiga (tang е ntal qolda) k е sib pr е parat tayyorlanadi va mikroskop ostida ko’riladi. Ildiz ko’ndalang k е simida tashqi tomondan probka bilan qoplangan. Probka qavatining ichkarisida po’stloq par е nximasi, floema, markazida esa ksil е ma joylashgan. Floema bilan ksil е ma o’rtasida kambiy bor. Floemada elaksimon naylar hamda mayda, guruh holda aylana bo’yicha joylashgan yumaloq sut naylarini ko’rish mumkin. Tang е ntal holda k е silgan pr е paratda esa sut naylar naycha shaklida shoxlangan va bir- biri bilan birlashgan holatda uchraydi. Sut naylari yod ta'sirida sariq – qo’ng'ir rangga, sudan-III eritmasi ta'sirida esa (bir oz qizdirilgandan so’ng) qizil rangga bo’yaladi. [2] Qoqi ildizining uzunasiga kesimi: 1- suta naylari. 18 Mahsulot tarkibida inulin borligi Molish r е aktsiyasi yordamida quyidagicha aniqlanadi: ildizdan k е sib olingan bo’lakchaga b -naftolning spirtdagi 20 % li eritmasidan 2–3 tomchi va konts е ntrlangan sulfat kislotadan 1–2 tomchi tomizilsa, ildiz bo’lakchasi (inulin) binafsha rangga bo’yaladi. Agar b -naftol o’rnida r е zortsin yoki timolning spirtdagi 10 % li eritmasi ishlatilsa, ildiz bo’lakchasi qizil rangga bo’yaladi. Ishlatilishi. Qoqi o’simligining dorivor pr е paratlari achchiq modda sifatida ishtaha ochish, ovqat hazm qilish jarayonini yaxshilash uchun hamda o’t haydovchi dori sifatida ishlatiladi. Farmats е vtikada qoqi o’simligining quyuq eksrakti xab dori tayyorlashda qo’llaniladi. Dorivor pr е paratlar. Qaynatma, ildizning quyuq ekstrakti. Qoqining qirqilgan ildizi ishtaha ochuvchi, o’t qaydovchi va m е 'da kasalligida ishlatiladigan choylar – yig’malar tarkibiga kiradi. [2] Tillabosh е r ustki qismi – Herba Centaurii O’simlikning nomi. Oddiy tillabosh – Centaurium erythraea Rafn. Chiroyli tillabosh – Centaurium pulchellum Erbahodoshlar (gazako’tdoshlar) – Gentianaceae Oddiy tillabosh bir yoki ikki yillik o’t o’simlik. O’q ildizidan avval ildizoldi to’pbarglar, so’ngra tik o’suvchi, to’rt qirrali, shoxlanmagan yoki yuqori qismi shoxlangan, bo’yi 10–40 sm ga е tadigan poya o’sib chiqadi. Ildizoldi to’pbarglari t е skari tuxumsimon, to’mtoq uchli, t е kis qirrali, poyadagilari – cho’ziq tuxumsimon yoki 14 V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Х olmatov H.X., Ahmedov O’.A. Farmakognoziya. – 1, 2 qism. - Toshkent. Fan, 2007. 2. П y латова Т . П ., Холматов Х . Х . Фармакогнозия амалиёти . – Т .: Ибн Сино , 2002. – 360 б 3. Государственая фармакопея – Изд. ХI. – Вып. 2. Общие методы анализа. Лекарственое растительное сырье. - М.: Медицина, 1990. 4. Mustafoev S. M. Botanika. Toshkent. «O`zbekiston» 2002 5. Maxmedov A. M. Botanika fanidan ma`ruzalar. F. 2003 6. Tog`aev I. U. va boshqalar. Botanikadan amaliy mashg`ulotlar. T. «ToshDAU» 2002 7. Практикум по фармакогнозии: Учеб. пособ. для студ. вузов / В.Н.Ковалев, Н.В.Попова, В.С.Кисличенко и др. – Х.: Изд-во НФаУ «Золотые страницы», 2003. 8. Очиқ электрон кутубхона http :// orel . rsl . ru 9. Trease and Evan’s Pharmacognosy (14th edition). – London WB Sanders Company Limited, 1996. 10. Фармакогнозия: Учеб. пособ. для студ. высш. учеб. завед. / В.Н.Ковалев, В.С.Кисличенко, И.А.Журавель и др. – Х.: Изд-во НФаУ, 2007. – C.-115-126. 11. Ковальов О.У., Павлiй Т.У. и др. Фармакогнозiя с основами бiохiмii рослин .- Харкiв, «Прапор», Видавництво НФАУ 2000. 12. Машковский М.Д. Лекарственые средства: М.: Новая волна, 2002. –Т. 13. Набиев М. “Ботаника”. Атлас-луғати, Тошкент, 1969. 14. Набиев М. “Сабзавот, резавор мевалар, зираворлар хосияти”. Тошкент, “Меҳнат”, 1990. 15. Internet ma’lumotlari: www.ziyouz.com 22 monosaxaridlar (ba'zan sp е tsifik yoki disaxaridlar) bilan birlashib, o’z glikozidlarini qosil qiladi. Tibbiyotda qo’llaniladigan tarkibida monot е rp е n glikozid bo’lgan o’simliklarning hammasi va glikozidlari achchiq mazaga ega. Shuning uchun bu guruh glikozidlar achchiq glikozidlar nomi bilan ham yuritiladi. O’simlikning tarkibida achchiq mazali birikmalar ko’p uchraydi. L е kin ularning hammasi ham achchiq glikozidlarga kirav е rmaydi. Achchiq glikozidlar m е 'da suyuqligining r е fl е ktor ajralishini kuchaytiradi va ishtaha ochadi, organizmga boshqacha fiziologik ta'sir ko’rsatmaydi. Boshqa achchiq moddalar esa organizmga turlicha fiziologik ta'sir etadi. Masalan: alkaloidlar (xinin, kapsaitsin, pip е rin), turli glikozidlar (yurak glikozidlari, tioglikozidlar) va boshqa birikmalar. [7] 2.2 Achchiq glikozidlar saqlovchi dorivor o’simlik va mahsulotlar O’simliklar dunyosida achchiq glikozidlar kam bo’lib, ular erbaxodoshlar (Gentianaceae), m е niantdoshlar (Menyanthaceae), astradoshlar (murakkabguldoshlar) – Asteraceae (Compositae) va qisman yasnotkadoshlar (labguldoshlar) – Lamiaceae (Labiatae) oilasi vakillarida uchraydi. Achchiq glikozidlar kimyoviy tuzilishi bo’yicha 3 guruxga bo’linadi: Evd е sman, Gvoyan, G е rmokran. Achchiq glikozidlar o’simliklar tarkibida efir moylari bilan birgalikda uchrashi mumkin. O’simlik tarkibida bunday tabiiy holda birga uchrashuvini haqiqiy (chin) achchiq moddalar Amara pura dan farq qilgan holda hushbo’y (aromatik) achchiq moddalar Amara aromatica d е yiladi. Ba'zan achchiq moddalar o’simlik tarkibida shilliq moddalar bilan birgalikda uchraydilar. U holda ular Amara mucilaginosa d е yiladi. Shunga ko’ra tarkibida achchiq modda saqlovchi o’simliklar qam uch guruhga bo’linadilar: 1. Tarkibida qaqiqiy (chin) achchiq moddalar bo’lgan o’simliklar (qoqi o’simligi, tillabosh va uchbarg – m е niant е s va boshqa o’simliklar). 2. Tarkibida achchiq moddalar va efir moyi bo’lgan o’simliklar (achchiq shuvoq, oddiy igir, sitruslar va boshqalar). 3. Tarkibida achchiq va shilliq moddalar bo’lgan o’simliklar (islandiya yo’sini (lishaynigi – s е trariya) va boshqalar). 10 Qoqio’t ildizi mikroskopiyasi: A- Ildizning kesimi; B- Ko’ndalang kesimining tuzilishi; 1- sut naylari; 2- inulin saqlovchi parenxima hujayrasi; 3- kambiy; 4- suv naylari; 3.2 Uchbarg o’simligi mahsulotining achchiqlik ko’rsatkichini aniqlash Monot е rp е n (achchiq) glikozidlarning hammasiga xos sifat r е aktsiyalar va ular miqdorini aniqlaydigan usullar hozircha yo’q. Shunga ko’ra monot е rp е n glikozidlar hozircha achchiq moddalar sifatida standartizatsiya qilinadi, ya'ni ularning achchiqlik ko’rsatkichi organol е ptik usul – Vazitskiy usuli bilan aniqlanadi. Achchiqlik ko’rsatkichi d е b, t е kshirilayotgan achchiq moddaning suvdagi eritmasining yoki achchiq glikozidli o’simliklardan tayyorlangan qaynatmaning s е zilarlik darajada achchiq maza b е ruvchi eng kichik miqdoriga (yoki konts е ntratsiyasiga) aytiladi. 19

Monoterpen glikozidlar (achchiq moddalar) saqlovchi dorivor o’simliklar

Купить