• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Movarounnahrda Shayboniylar hukmronligi davri tarixi

Shayboniylar hukmronligini mustahkamlashda va madaniyatni rivojlantirishda muhim
rol   o‘ynagan.Shayboniylar   davrida   san'at   va   adabiyot   rivojlandi,   ayniqsa,   she'riyat,
tasviriy san'at, va hunarmandchilik sohalarida yirik yutuqlarga erishildi. Shayboniylar
o‘zining   madaniy   rivojlanishiga   katta   e'tibor   berib,   san'at   va   adabiyotning
rivojlanishini   rag‘batlantirdilar.   Ushbu   davrda   yuzaga   kelgan   san'at   asarlari,   she'rlar
va   ilmiy   asarlar,   nafaqat   o‘z   davrida,   balki   keyingi   asrlar   davomida   ham   katta
ahamiyatga   ega   bo‘ldi.Shayboniylar   davrida   she'riyat   va   poeziya,   ayniqsa,   o‘zining
yuksak   cho‘qqisiga   chiqdi.   Shayboniylar   madaniyatning   rivojlanishiga   qiziqish
bildirgan   va   bu   jarayonni   qo‘llab-quvvatlagan.   Buxoro   va   Samarqandda   yashagan
shoirlar,   o‘z   asarlarida   ma'naviyat,   adolat,   halollik   kabi   insoniy   qadriyatlarni   targ‘ib
qilishdi.   Bu   davrning   eng   mashhur   shoirlaridan   biri   Abdulla   Qodiriy dir.   Uning
asarlari, o‘z zamonasi uchun juda muhim sanalgan.Shayboniylar davrida  Navoiy  kabi
buyuk shoirlar yetishib chiqqan va ular o‘z she'riyatida tasviriy san’at, ma'naviyat va
gumanizmni   ulug‘lashgan.   Navoiy,   Shayboniylar   sulolasining   himoyachisi   sifatida
adabiyot   va   san'atda   katta   o‘rin   tutgan.Shayboniylar   davrida   tasviriy   san'at   ham
yuksak   darajada   rivojlandi.   Ular   o‘zlarining   madaniy   merosini   yuksaltirishda
miniatyura   san’atini   juda   muhim   deb   bildilar.   Miniatyura,   nafaqat   diniy   va   tarixiy
asarlarni   tasvirlashda,   balki   badiiy   va   ilmiy   mazmundagi   asarlarda   ham   keng
qo‘llanildi.   Samarqand   va   Buxoroda   ishlangan   miniatyuralar,   o‘zining   nafisligi   va
murakkabligi   bilan   ajralib   turdi.Shayboniylar   davrida   yaratilingan   tasviriy   san'at
asarlari   va   miniatyuralar,   Movarounnahr   madaniyatining   o‘ziga   xos   xususiyatlari
bilan   ajralib   turdi.   Tasviriy   san'atda   ranglarning   boyligi,   shakllarning   estetikasi   va
tasvirlanayotgan   insonlarning   yuz   ifodalari   san'atning   eng   yuksak   darajalariga
erishganini   ko‘rsatadi.Shayboniylar   davrida   hunarmandchilik   ham   rivojlandi.   Gilam
to‘qish, toshni o‘ymakorlik, temirchilik, kulolchilik va boshqa an'anaviy hunar turlari
yuqori sifatga erishdi. Buxoro, Samarqand va boshqa shaharlar, o‘zining yuqori sifatli
gilam,   keramika   va   zarb   san'ati   bilan   mashhur   bo‘lgan.   Shayboniylar   o‘zlarining
31 Shayboniylar   sulolasi   Movarounnahrda   o‘zining   hukmronligini   o‘rnatgan
siyosiy   tizimning   muhim   bir   qismini   tashkil   etadi.   Bu   sulolaning   kelib   chiqishi,
avvalo, o‘zining nomi bilan bog‘liq bo‘lgan   7
Shayboniyxon ning tarixiy shaxsiyati  va
o‘zbek tarixidagi o‘rni bilan chambarchas bog‘liqdir. Shayboniylar sulolasining kelib
chiqishi   haqida   gapiradigan   bo‘lsak,   bu   sulolaning   shakllanishi   va   kuchayishi   bir
qator   ijtimoiy,   siyosiy,   harbiy   va   iqtisodiy   omillarga   bog‘liq   bo‘lgan   murakkab
jarayonlarni o‘z ichiga oladi.Shayboniylar sulolasi, aslida,   Shayboniyxon  (Shayboniy)
ismli   tarixiy   shaxsdan   nom   olgan.   Shayboniyxonning   kelib   chiqishi   o‘zbek
xalqlarining tarixi bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, u turkiy-qipchoq qabilalari tarkibiga
kirgan. U, asosan,  Qipchoq  va  Turar  qabilalarining ittifoqidan kelib chiqqan bo‘lib, bu
qabilalar   tarixda   o‘zining   jangovar   va   ko‘chmanchi   turmush   tarziga   ega   bo‘lgan.
Shayboniyxonning   kelib   chiqishi,   shuningdek,   turkiy   xalqlar   orasidagi   aloqalar   va
migratsiyalarni hisobga olgan holda ham tushuniladi.Shayboniylarning kelib chiqishi
haqida   turli   tarixchilar   tomonidan   turli   versiyalar   mavjud.   Biroq   umumiy   ravishda
ularning kelib chiqishi,  Turkiston  va  Farg‘ona vodiysi  kabi hududlar bilan bog‘lanadi.
Shayboniyxonning   bobolari   va   ota-bobolari   Turkistonning   shimoliy   qismlaridan,
ayniqsa,   Qozog‘istonning   janubi   va   Farg‘ona   vodiysi   hududlaridan   kelib   chiqqan
degan   taxminlar   mavjud.   Shayboniylar,   shuningdek,   O‘g‘uz   qabilalarining   Bayat
tarmog‘iga   mansub   bo‘lgan.Shayboniylar   sulolasi   o‘zining   kelib   chiqishi   va   tarixi
bilan   qadimgi   turkiy   qabilalarning   bir   qismidir.   Bu   sulolaning   eng   muhim
xususiyatlaridan biri, uning o‘ziga xos qabilaviy tizimi bo‘lib, har bir qabila o‘zining
alohida   ijtimoiy,   siyosiy   va   harbiy   hayotini   shakllantirgan.   Shayboniylar,   ayniqsa,
turkiy   qabilalar   orasida   kuchli   strategik   tizimni   tashkil   etgan   va   bu   tizimning
shakllanishi   orqali   ular   Movarounnahrda   siyosiy   hokimiyatni   egallashga   muvaffaq
bo‘lishgan.Shayboniylar   sulolasining   tashkil   topishida,   ular   o‘rtasida   shakllangan
qabila   aloqalari   va   o‘zaro   kurashlar   muhim   rol   o‘ynagan.   Bu   sulola,
7
  Ziyayev, H. O‘zbek davlatchiligi tarixi. — Toshkent: “Sharq”, 2000
11 davrdan   olingan   saboqlar   zamonaviy   siyosat   va   ijtimoiy   hayotga   katta   ta'sir
ko‘rsatmoqda.   Siyosiy   barqarorlik,   madaniy   merosni   saqlash,   ijtimoiy   adolat   va
iqtisodiy rivojlanishning ahamiyati zamonaviy O‘zbekistonning rivojlanishida muhim
omillar  hisoblanadi.  Shayboniylar  davri, tarixiy saboqlarni  o‘rganish  orqali, bugungi
kunda siyosat, iqtisodiyot va madaniyat sohalarida yanada barqaror va muvaffaqiyatli
tizimlarni yaratish uchun ko‘plab imkoniyatlarni taqdim etadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Barthold, V.V.  Turkiston mongollar istilosigacha . — Toshkent: “Fan”, 1993.
2. Ziyayev, H.  O‘zbek davlatchiligi tarixi . — Toshkent: “Sharq”, 2000.
3. Qayumov, A.   Shayboniylar davri va ularning madaniy merosi . — Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2007.
4. Karimov,   I.A.   Yuksak   ma’naviyat   —   yengilmas   kuch .   —   Toshkent:
40 bilan birga,  Safaviylar ning hokimiyatga kelishiga sabab bo‘ldi. Safaviylar, o‘zlarining
diniy va siyosiy kuchlari orqali Movarounnahrni o‘z qo‘llariga olishga urindilar. Ular,
xususan, Isfahon shahrini asosiy markazga aylantirdilar va o‘z hukmronliklarini butun
mintaqada   mustahkamlashga   muvaffaq   bo‘ldilar.   Safaviylar,   Shayboniylar   davrining
ichki   nizolari   va   siyosiy   beqarorligini   foydalangan   holda   hokimiyatni   o‘z   qo‘llariga
olishdi.Shayboniylar   sulolasining   qulashi,   bir   qancha   ichki   va   tashqi   omillarning
natijasi   sifatida   yuzaga   keldi.   Ichki   nizolar,   harbiy   va   siyosiy   zaiflashuv,   ijtimoiy
inqiroz   va   iqtisodiy   muammolar,   Shayboniylar   hukmronligini   zaiflashtirdi.   Bu
holatning   yakuniy   natijasi   sifatida   Movarounnahrda   yangi   sulolalar,   masalan,
Ashtarxoniylar   va   Mang‘itlar   sulolasi,   hokimiyatga   keldi.   Bu   sulolalar,   o‘zlarining
siyosiy strategiyalari va kuchli harbiy tuzilmalari orqali davlatni barqarorlashtirishga
harakat   qilishdi.   Shayboniylar   sulolasining   qulashi,   o‘z   navbatida,   Markaziy   Osiyo
tarixida yangi siyosiy va ijtimoiy o‘zgarishlarga olib keldi.
37 yuksalish,   Shayboniylar   hukmronligining   madaniy   merosini   tashkil
etadi.Shayboniylar   davrida   arxitektura   sohasida   katta   yuksalish   bo‘lib,   ular   ko‘plab
yirik   inshootlar   qurishdi.   Samarqand,   Buxoro,  Hisor   va   boshqa   shaharlarda   qurilgan
masjidlar,   madrasalar   va   saroylar,   o‘z   zamonasi   uchun   noyob   inshootlar   bo‘lib,
nafaqat   diniy,   balki   ilmiy   va   madaniy   markazlar   sifatida   ham   ahamiyat   kasb
etdi.Samarqand   Shayboniylar   davrining   asosiy   madaniy   markazi   bo‘lgan.   Bu
shaharda   ko‘plab   yirik   inshootlar   qurildi,   ulardan   eng   mashhuri   15
Shayboniylar
saroyi   (hozirgi   kunda   Ulug‘bek   madrasasi   atrofidagi   kompleks)   va   Bibi-Xonim
masjidi .   Bu   masjidning   qurilishi,   Amir   Temur   tomonidan   boshlangan,   ammo
Shayboniylar   davrida   yakunlandi.   Masjidning   keng   va   bezakli   ichki   qismlari,
me'moriy inshootlar  va tosh ishlari o‘z davrining eng yuksak san'ati  bilan bezatilgan
edi.   Bibi-Xonim   masjidi   qurilishi   o‘zining   ulug‘vorligi   va   me'moriy   murakkabligi
bilan   ajralib   turadi.Buxoro,   Shayboniylar   davrida   eng   yirik   ilmiy   va   madaniy
markazlardan   biriga   aylandi.   Shayboniylar   o‘z   hukmronligi   davomida   Buxoroda
ko‘plab   masjidlar,   madrasalar,   kutubxonalar   va   saroylar   qurishni   maqsad   qilganlar.
Mir Arab madrasasi  (1568–1577 yillar) — Shayboniylar davrida qurilgan eng yirik
va mashhur inshootlardan biridir. Bu madrasada o‘qitilgan talabalarga ilmiy bilimlar
berilgan,   shuningdek,   yirik   diniy   markaz   sifatida   ham   xizmat   qilgan.   Madrasaning
me'moriy   dizayni   va   bezaklari,   uning   qurilishida   qo‘llanilgan   yuksak   san'ati   bilan
ajralib   turadi.Shuningdek,   Buxoro   jami   masjidi   ham   bu   davrda   qurilgan   va
Buxoroning   diniy   hayotida   muhim   rol   o‘ynagan   inshootlardan   biridir.Shayboniylar
davrida   Hisor   va   boshqa   hududlarda   ham   arxitektura   yodgorliklari   qurildi.   Hisor
qal'asi   va   uning   atrofidagi   me'moriy   yodgorliklar,   Shayboniylar   hukmronligining
ramzi   sifatida   ko‘rilgan.   Hisor,   Samarqand   va   Buxorodagi   inshootlar   bir-biriga
o‘xshash,   ammo   o‘ziga   xos   me'moriy   xususiyatlarga   ega   edi.   Ushbu   inshootlar,
15
  Inoyatov, H.  O‘zbek xalqining tarixiy ildizlari . — Toshkent: “Fan”, 1998.
  Internet manbalari:
30 Tadqiqotchi   G.Sultonovaning   nomzodlik   dissertatsiyasida   esa,   XVI   asr   ikkinchi
yarmida   Buxoro   xonligining   Qozoq,   Yorkent   xonliklari   bilan   aloqalari   haqida
bo‘lsada,   Lekin   bu   munosabatlarini   yoritishda   xonlikning   asos   solingan   davri   va
Shayboniyxon davri tarixiga oid bir qator ma’lumotlarni uchratish mumkin 4
 .
Kurs   ishi   tarkibining   qisqacha   tavsifi.   Tadqiqot   ishi   kirish,   2   ta   bob,   4   ta
paragraf,   xulosa,   foydalanilgan   manbalar   va   adabiyotlar   ro‘yxatidan   iborat   bo‘lib,
tadqiqot umumiy 48 betni tashkil etadi.
I   BOB.   SHAYBONIYLAR   SULOLASINING   MOVAROUNNAHRDA
HUKMRONLIKNI O‘RNATISH JARAYONI
1.1. Movarounnahrda siyosiy vaziyat va Shayboniylar sulolasining siyosiy
sahnaga chiqishi
б.; Замонов А., Аминов Б.. А.Женкинсон. Россиядаги Москвадан Бақтриядаги Бухорогача 1558 
йилга саёҳат. / Таржима, кириш, изоҳ ва кўрсаткичлар тайёрланиб, нашр этилган. – Тошкент:
Bayoz. 2017.; Замонов А.Ўрта аср тарихий шахслари ҳаётининг айрим номаълум саҳифалари. 
Илмий-оммабоп асар. – Тошкент: Bayoz. 2019.; Замонов А.Т. Шайбонийлар давлатида ҳарбий 
иш: бошқаруви, тузилиши, анъаналари / Ўзбекистон тарихи. – Тошкент, 2014. – №1/3. – 12-16 
б.; Ўша муаллиф. Бухоро хонлигининг ҳарбий тизими ва қўшин тузилиши (Шайбонийлар 
сулоласи даври) / Тошкент ислом университети илмий-таҳлилий ахборотномаси. –Тошкент, 
2014. – № 1. – 31-35 б. Ўша муаллиф. Шайбонийлар давлатида сулолавий бошқарувнинг ўзига 
хос хусусиятлари / Ўзбекистон тарихи. – Тошкент, 2016. № 3-4. – 25-32 б.; Ўша муаллиф. Бухоро 
хонлиги ҳарбий тактикаси ва стратегиясига доир баъзи жиҳатлар (Шайбонийлар даври). / 
ЎзМУ хабарлари, – Тошкент, 2017. – №1/3. – 15-18 б.; Ўша муаллиф. Бобур ва шайбонийлар 
ўртасидаги дипломатик муносабатларга доир баъзи мулоҳазалар // Паёми донишкада/ 
Вестник института. Нашри махсус (Таджикский педагогический институт в.г. Панжикент). – 
2019. – № 2. - 153-156 б.; Ўша муаллиф. Бухоро хонлигида шайбоний ҳукмдорларнинг амалга 
оширган пул ислоҳотлари / ЎзМУ хабарлари. – Тошкент, 2020. – №1/1. – 3-7 б.; 
4
  Султонова Г.Н. XVI аср иккинчи ярмида Бухоро хонлигининг Қозоқ ва Ёркент хонликлари 
билан алоқалари: Тарих фан. номзоди. диссертацияси. – Т., 2005.
6 Tadqiqotning   vazifalari:   Shayboniyxonning   Movarounnahr   va   Xuroson
davlatchiligi   tarixida   tutgan   o‘rnini   turli   ilmiy   tadqiqot   metodlari   asosida   o‘rganish
maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi:  
-Shayboniyxon   davri   tarixining   o‘rganilishi   natijalarini   tahlil   qilib,
umumlashtirish va ularning XVI asr tarixi va madaniyatini o‘rganishdagi ahamiyatini
ochib berish;
-Shayboniyxon   davri   tarixi   va   madaniyatiga   oid   to‘plangan   ma’lumotlarni
o‘zbek   xalqi   davlatchiligi   tarixining   yangi   sahifalarini   yoritishda   muhim   manba
sifatida tahlil etish;
-Shayboniyxon   davri   tarixi   O‘zbekiston   va   Markaziy   Osiyoning   XVI   asrdagi
siyosiy   va   iqtisodiy   jarayonlarini   qamrab   olgan   holda   tadqiq   etish;     mavjud
ma’lumotlarni   qiyoslagan   holda   Shayboniyxonning   siyosiy   faoliyatini   o‘rganish
hamda siyosiy masalalariga yangidan baho berish;
-manbalar   va   so‘nggi   tadqiqotlar   asosida   ushbu   masalalarni   oydinlashtirish,
munozarali masalalarga aniqlik kiritish; 
-manba   va   adabiyotlarni   tahliliy   o‘rganib,   Shayboniyxonning   siyosiy
faoliyatidagi   ilmiy   muammolarni,   ularning   o‘rganilishi   natijalari,   tadqiqotchilar
xulosalarini qiyoslab, yangi asoslarda tadqiq etish; 
-o‘zbek   xalqining   o‘rta   asrlar   davlatchiligi   tarixida   Shayboniyxonning   tutgan
o‘rnini va uning siyosiy-tarixiy jarayonlarda tutgan mavqeyini yoritib berish.
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili).  Kurs ishi mavzuning
tarixshunoslik   masalalariga   bag’ishlangan   tadqiqotlarni   uch   guruhga:   1)   sovet
hukumati davridagi adabiyotlar, 2) Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan tadqiqotlar
tomonidan   yaratilgan   tadqiqotlarga   ajratilib   o‘rganildi.   Birinchi   guruhga   oid   sovet
davrida   chop   etilgan   adabiyotlarda   sinfiylik   mafkurasining   ustunligi   yaqqol   ko‘zga
tashlanadi. Biroq, tadqiq etilayotgan mavzu mohiyatini ochib berishda bu adabiyotlar
muhim ahamiyat kasb etadi. 
4 tashqarisida   savdo   aloqalari   rivojlandi.Shu   bilan   birga,   o‘zining   savdo   va   iqtisodiy
tizimini   mustahkamlash   uchun   Shayboniylar   o‘z   hududlarida   yangi   qo‘shimcha
soliqlarni   kiritishdi.   Bu   soliqlar   davlatning   iqtisodiy   salohiyatini   oshirishga   yordam
berdi.Shayboniylar   davrida   madaniyat   va   ilm-fan   ham   rivojlanishga   yuz   tutdi.
Shayboniylar,   o‘z   davrining   yirik   shaharlarini   madaniy   markazlarga   aylantirdilar.
Samarqand,   Buxoro   va   boshqa   shaharlarda   madrasalar,   masjidlar   va   kutubxonalar
qurildi. Bu qurilishlar nafaqat diniy, balki ilmiy va madaniy hayotning rivojlanishiga
ham xizmat qildi. Shayboniylar o‘z hukmronligi davomida ko‘plab mashhur ilmiy va
madaniy   shaxslarni   himoya   qilib,   ular   tomonidan   ilmiy   asarlarning   yaratilishini
qo‘llab-quvvatladilar.Shayboniylar   tomonidan   amalga   oshirilgan   siyosiy   va   ijtimoiy
islohotlar   o‘z   vaqtida   muhim   ahamiyatga   ega   bo‘ldi.   Ularning   markazlashgan
boshqaruvi   va   feodal   tizimni   tartibga   solish   orqali   davlatning   barqarorligi
mustahkamladi 
26 Sovet davri adabiyotlariga   quydagi mualliflar: V.V.Bartold, A.A.Semyonov va
P.P.Ivanov,   YE.E.   Bertels,   A.M.Belenitskiy,   G.A.Pugachenkova,   R.G.Muqminova,
B.A.Ahmedov, H.Z.Ziyayev va boshqalar 1
 asarlarini kiritish mumkin.
Mustaqillik   davrida   yaratilgan   mavzuga   oid   adabiyotlarga   B.Ahmedovning   o‘rta   asr
yozma   manbalari   asosida   yozilgan   tarixci   olimlarning   bir   qator   asarlari   bor.
B.Axmedovning   “Tarixdan   saboqlar”   nomli   kitobi da 2
    Shayboniyxonning   siyosiy
maydonga   kirib   kelishi,   faoliyati   hamda   yangi   davlatga   asos   salishi,   bu   davrida
davlatning   ma’muriy   tuzilishi,   davlat   amaldorlarining   vakolatlariga,   yangi
shayboniylar   sulolasi   siyosiy   boshqaruv   tizimi   Mavaraunnaxrda   o‘rnatilishi   kabi
masalalar o‘z aksini topgan ko‘plab ma’lumotlar berib o‘tilgan. 
A.  Zamonovning   bag‘ishlab   yozilgan   monografiyasida   shayb o niylar   sulolasi
asoschisi   Muhammad   Shayboniyxonning   siyosiy   faoliyatga   kirib   kelishi   va
Movarounnahr va Xuroson hudadlarini egallashi hamda bu hududlarda yangi davlvtga
asos   solish   jarayonidagi   siyosiy   jarayonlarga   ham   alohida   to‘xtalib   o‘tgan 3
  .
1
  Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии (XVI-середина XIX вв.). – М.: Восточная литература, 1958.; 
Бартольд В.В. Узбекские ханства. Соч. Т. II. Часть 1. – М.: Восточная Литература, 1963.; Бартольд В.В. 
Шейбаниды. Соч. Т. II. Часть 2. – М.: Наука, 1694.; Бартольд. В.В. Туркестан в эпохи монгольского нашествия / 
Соч. в 9 томах. Т. I. – М.: Восточной литературы, 1963.; Бартольд. В.В. История культурной жизни Туркестана / 
Соч. в 9 томах. – Т. II. Ч.1.– М.: Восточной литературы, 1963.; Семенов А.А. К вопросу о происхождении и 
составе узбеков Шейбани-хана; Шейбани-хан и завоевание им империи тимуридов; Первые Шейбаниды и 
борьба за Мавераннахр // Материалы по истории таджиков и узбеков Средней Азии. Вып. 1. – Сталинабад: АН 
ТаджССР, 1954. Семенов А.А. Очерк устроиства центрального административного управления Бухарского 
ханства позднейшего времени // Материалы по истории таджиков и узбеков Средней Азии. – Вып. II. – 
Сталинабад, 1954.; Пугаченкова Г.А. К Истории костюма Средней Азии и Ирана XV-первой половины XVI вв. 
по данным миниатюр. // Труды Среднеазиатского государственного университета им. В.И.Ленина. Т.: 
Издательство САГУ, 1956.; Мукминова Р.Г. Очерки по истории ремесла в Самарканде и Бухаре XVI в. 
(Монография). – Т.: Издательство АН УзССР, 1976. – С. 234. Мукминова Р.Г. Костюм народов Средней Азии по
письменным источникам XVI в. // Костюм народов Средней Азии. – М: Изд-во: Наука, 1979.; Аҳмедов Б.А. Ўрта
Осиёнинг XVI-XVIII аср тарихий-жуғрофий адабиёти (ёзма ёдгорликлар). – Т., 1985; Материалы по истории 
Средней и Центральной Азии X-XIX вв. – Т.: Фан, 1988; Зияев Ҳ.З. Ўрта Осиё ва Волга бўйлари (XVI-XIX аср). 
– Т., 1965. 3 Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии (XVI-середина XIX вв.). – М.: Восточная 
литература, 1958
2
  Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент: Ўқитувчи, 1994. – 322 б. 12 Зиё А. Ўзбек 
давлатчилиги тарихи. Энг қадимги даврлардан Россия босқинига қадар. – Т: Шарқ, 2001
3
Замонов А.Т. Бухоро хонлигининг қўшин тузилиши ва ҳарбий бошқаруви (шайбонийлар 
сулоласи даври). Т.: Баёз, 2018. – 208 б.; Замонов А., Тўхтабеков К. Бухоро хонлигида сиёсий ва 
ижтимоий-иқтисодий жараёнлар (шайбонийлар сулоласи даври). – Т.: Turon Iqbol, 2018. – 172 
5 ko‘plab ilmiy asarlarni tarjima qilishga e'tibor berishdi. Bu asarlar, asosan, yunon va
fors   tillaridan   arab   tiliga,   keyinchalik   esa   arab   tilidan   turkcha   va   boshqa   tillarga
tarjima qilindi.Tarjimalar, o‘z navbatida, ilm-fan va madaniyatning tez rivojlanishiga
yordam   berdi.   Shayboniylar   davrida   juda   ko‘p   falsafiy,   ilmiy   va   adabiy   asarlar
o‘rganildi, ular dunyo miqyosida e'tirof etildi va ilm-fan rivojiga katta hissa qo‘shdi.
Shu   bilan   birga,   ilmiy   tarjimalar   orqali   Movarounnahrda   yangi   ilmiy   usullar   va
nazariyalar   kirib   keldi   va   bu   o‘z   navbatida,   ilm-fan   sohasining   yangi   bosqichga
ko‘tarilishiga   sabab   bo‘ldi.Shayboniylar   davrida   tibbiyot   va   falsafa   sohalarida   ham
yirik   ilmiy   tadqiqotlar   olib   borildi.   Tibbiyot   sohasida   turli   dorivor   o‘simliklar,
shifobaxsh   vositalar   va   tibbiyotning   boshqa   yo‘nalishlarida   ko‘plab   ilmiy   asarlar
yaratildi. Shayboniylar o‘z ilmiy markazlarida tibbiyot bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib
borishgan   va   bu   sohada   yangi   kashfiyotlar   qilganlar.   Falsafa   sohasida   esa,
Shayboniylar   o‘z   vaqtida   mashhur   bo‘lgan   islomiy   falsafa   va   ilmiy   tafakkur
rivojlanishiga   ham   katta   ta'sir   ko‘rsatganlar.Shayboniylar   davrida   ilm-fan   va
madaniyatning   rivojlanishi,   o‘zining   ilmiy   markazlari,   madrasalari,   tarjimalari   va
ilmiy   tadqiqotlari   orqali   katta   yutuqlarga   erishdi.   Samarqand,   Buxoro   va   boshqa
shaharlarda   faoliyat   ko‘rsatgan   ilmiy   markazlar   va   madrasalar,   ilm-fanning
rivojlanishiga   katta   hissa   qo‘shgan.   Astronomiya,   matematika,   tibbiyot   va   falsafa
sohalaridagi   ilmiy   tadqiqotlar,   tarjimalar   va   yangi   ilmiy   usullarni   o‘z   ichiga   olgan
yutuqlar,   Shayboniylar   davrining   ilmiy   merosini   tashkil   etadi   va   bu   ilmiy   meros
bugungi kunda ham katta ahamiyatga ega.
 
2.2. Sulolaning zaiflashuvi va qulashi: Ichki nizolar sababli inqiroz
34 Shayboniyxonning qo‘shinlari  Farg‘ona  vodiysi   orqali   Samarqand va  Buxoro tomon
harakatlana   boshladi.   Aynan   shu   yerdan   u   o‘zining   harbiy   yurishlarini   kuchaytirib,
Timuridlar   hukmdorlarini   asta-sekin   yengib,   Movarounnahrni   egallashga
kirishdi.Buxoro,   Samarqand   va   boshqa   strategik   shaharlarda   Shayboniylar   harbiy
yutuqlari   nafaqat   janglarda,   balki   siyosiy   ustunlikda   ham   o‘z   o‘rnini   topdi.
Shayboniyxon   o‘zining   harbiy   yurishlari   davomida   juda   ko‘p   sonli   janglarda
qatnashdi. Samarqandni qo‘lga kiritish u uchun juda muhim strategik yutuq bo‘ldi. Bu
voqea   Shayboniylar   sulolasining   markaziy   boshqaruvni   o‘z   qo‘liga   olishda   asosiy
qadamlaridan   biri   edi.Muhammad   Shayboniyxon   Samarqandni   1500-yilda   egalladi.
Bu voqea uning tarixdagi eng muhim harbiy g‘alabalaridan biri bo‘ldi. Samarqandni
qo‘lga   kiritish,   nafaqat   harbiy   yutuq,   balki   u   shu   bilan   Movarounnahrdagi   markaziy
siyosiy   boshqaruvni   o‘z   qo‘liga   olish   imkoniyatiga   ega   bo‘ldi.   Samarqand   o‘zining
iqtisodiy,   ilmiy   va   madaniy   ahamiyati   bilan   juda   katta   strategik   qiymatga   ega   edi.
Shayboniyxonning   bu   shaharni   qo‘lga   kiritish   orqali   o‘z   hukmronligini   yanada
mustahkamladi   va   Movarounnahrdagi   boshqa   shaharlarga   ham   ta’sir
ko‘rsatdi.Shayboniyxonga   qarshi   kurashgan   Timuridlar   hukmdorlari,   xususan,
Muhammad Tarag‘ay va uning o‘g‘li, mirzolar va qabilalar ichida bo‘linishlar tufayli
Samarqandni yo‘qotishdi. Bu shaharni qo‘lga kiritgan Shayboniyxon, shu bilan birga,
Buxoroni ham o‘z ta’siriga kiritish uchun harakat qildi. Buxoro, musulmonlar uchun
muhim   diniy   markaz   bo‘lib,   uning   qo‘lga   kiritilishi   Shayboniylar   davlatining   islom
dunyosidagi   obro‘sini   oshirdi.   Samarqand   va   Buxoro   ustidan   nazoratni   o‘z   qo‘lida
jamlagan Muhammad Shayboniyxon, shuningdek, mamlakatning boshqa hududlarida
ham   o‘zining   hukmronligini   mustahkamlashga   kirishdi.Shayboniyxon
Movarounnahrga   hukmronligini   o‘rnatgach,   davlat   boshqaruvi   va   siyosatni
markazlashtirishga   kirishdi.   Buning   birinchi   qadamlaridan   biri,   ular   tomonidan
amalga   oshirilgan   harbiy   islohotlar   va   yirik   madaniy-meros   tashkilotlarini   tashkil
etish   edi.   Samarqandda   asosiy   boshqaruv   tizimini   tashkil   etgan   Muhammad
14 madaniy meros sifatida nafaqat siyosiy, balki ijtimoiy va madaniy hayotda ham keng
tarqaldi.Shayboniylar   sulolasining   shakllanishi   nafaqat   qabilaviy   aloqalarga,   balki
tarixiy   jarayonlarga   ham   asoslangan.   Bu   sulola   o‘zining   kelib   chiqishida,   asosan,
ko‘chmanchi turk qabilalarining ijtimoiy tuzilmasidan foydalangan. Shayboniylarning
Movarounnahrda   hokimiyatni   o‘z   qo‘liga   olishlari,   shu   qabilalar   orasidagi   ittifoq   va
siyosiy   kurashlardan   kelib   chiqqan.   Ushbu   qabilalar   o‘rtasidagi   aloqalar   va   ularning
o‘zaro   kurashlari,   Shayboniylar   sulolasining   siyosiy   barqarorlikni   o‘rnatishga
qaratilgan   harakatlarini   shakllantirdi.Shayboniylar   sulolasining   shakllanishi,
shuningdek,   ularning   o‘z   siyosiy   yondashuvlarini   markazlashtirishga   asoslangan.
Muhammad Shayboniyxon Movarounnahrning yirik shaharlarini egallash bilan birga,
ularni   o‘z   ta’siriga   olish   uchun   ichki   islohotlar   va   harbiy   strategiyalarni   amalga
oshirdi.   Bu   jarayon,   natijada,   Shayboniylar   sulolasining   Movarounnahrda   o‘z
hokimiyatini mustahkamlashga imkon berdi.Muhammad Shayboniyxon, Shayboniylar
sulolasining   asoschisi   va   birinchi   hukmdori,   Movarounnahrda   o‘z   hukmronligini
o‘rnatish   yo‘lida   kuchli   harbiy   yurishlarni   amalga   oshirdi.   Uning   harbiy   mahorati,
siyosiy qarorlarni to‘g‘ri qabul qilish qobiliyati va shuningdek, o‘zbek xalqi orasidagi
mashhurligi   Movarounnahrda   yangi   davlatni   tashkil   etishga   asos   bo‘ldi.   Ushbu
bo‘limda   Muhammad   Shayboniyxonning   harbiy   yurishlari   va   ularga   tayyorlanish
jarayonlari,   shuningdek,   uning   davlatni   boshqarishdagi   o‘rni   va   dastlabki   islohotlari
tahlil   qilinadi.1500-yillarga   kelib,   Movarounnahrdagi   siyosiy   vaziyat   juda   beqaror
edi.   Timuridlar   sulolasi   ichki   nizolar,   merosxo‘rlar   o‘rtasidagi   kurashlar   va   tashqi
bosqinlar   tufayli   zaiflashgan   edi.   Muhammad   Shayboniyxon,   o‘zining   boshlang‘ich
harbiy   muvaffaqiyatlari   orqali,   Timuridlar   davlatining   zaifliklaridan   foydalanib,
Movarounnahrga   bosqin   uyushtira   boshladi.Shayboniylar   o‘z   harbiy   yurishlarini
asosan   Janubiy   Qozog‘iston   va   Farg‘ona   vodiysi   hududlaridan   boshlagan.   Ularning
harbiy   kuchlari,   tojiklar   va   boshqa   mintaqaviy   qabilalar   bilan   ziddiyatlarda   kuchli
bo‘lib,   bu   ularga   tashqi   muammolarni   hal   qilishda   yordam   berdi.   Muhammad
13  keyin   siyosiy   beqarorlik   va   ichki   nizolarni   boshidan   kechirdi.   Amir   Temur   o‘zining
hukmronligi davrida Movarounnahrni va undan tashqaridagi hududlarni kengaytirgan,
o‘ziga  xos  markazlashgan  davlat  tizimi  yaratgan  edi. Ammo  uning o‘limi   (1405)   va
keyingi davrda merosxo‘rlik kurashlari va davlatning ichki nizolar tufayli Timuriylar
saltanati   asta-sekin   qulab   tushdi.   Bu   o‘z   navbatida,   Movarounnahrda   siyosiy
bo‘shliqni   yaratdi.Timuriylar   sulolasining   siyosiy   inqirozi,   avvalo,   Samarqand,
Buxoro,   Toshkent   va   boshqa   yirik   shaharlarda   amalga   oshirilgan   ichki   janglar   va
markazlashgan   hokimiyatning   yo‘qolishi   bilan   yaqqol   namoyon   bo‘ldi.   Shu   bilan
birga,   Movarounnahrning   ichki   siyosiy   nizolar   bilan   kurashayotgan   aholisiga   tashqi
tahdidlar   ham   xavf   tug‘dirardi.   Xususan,   tojiklar,   qozoqlar,   va   boshqa   qo‘shni
xalqlarning   harbiy   yurishlari   xavf   tug‘dirdi.   Shunday   sharoitda,   Movarounnahrda
siyosiy bo‘shliq yuzaga keldi.Bundan foydalangan Shayboniylar sulolasi o‘z ta’sirini
kengaytira   boshladi.   Shayboniylar   o‘z   kelib   chiqishiga   ko‘ra,   Turkiston   va   janubiy
Qozog‘iston hududlaridan bo‘lgan turkiy qabilalardan tashkil topgan. Ularning asosiy
kuchi esa, o‘sha davrda Movarounnahrni egallashga harakat qilgan nomzodlardan biri
bo‘lgan   Muhammad   Shayboniyxonga   tayanardi.   Shayboniylarning   o‘zlariga   xos
jangovar   va   strategik   xususiyatlari,   yuqori   harbiy   mahorati   va   zamonaviy   siyosatga
mos   keladigan   boshqaruv   tizimi   har   bir   mintaqada   qo‘llanildi.Shayboniylar
sulolasining   siyosiy   sahnaga   chiqishi   1500-yillarga   kelib   amalga   oshdi.
Shayboniyxonning   boshqaruviga   kelgan   vaqtgacha,   Movarounnahrda   boshqaruv
tizimi   juda   zaiflashgan,   harbiy   vaziyatning   inqirozga   yuz   tutgani   va   iqtisodiy
yengillikning   yo‘qligi   xalq   orasida   qo‘zg‘olonlarni   kuchaytirgan   edi.   Shunday
sharoitda, Muhammad Shayboniyxon o‘zining harbiy kuchlari bilan Movarounnahrni
egallashga   kirishdi.   U   dastlab   Buxoro,   Samarqand   va   Toshkentni   bosib   olishga
muvaffaq bo‘ldi.Muhammad Shayboniyxonga qarshi Timuridlar sulolasining so‘nggi
hukmdori — Muhammad Tarag‘ay (Xoja Ubaidulloh), Buxoroda mustahkamlanishga
harakat   qilgan   bo‘lsa-da,   o‘zining   siyosiy   tajribasizlik   va   ichki   ziddiyatlar   tufayli
9 kurashish   imkoniyatini   susaytirdi.   Ahamiyatli   harbiy   muammolar   va   resurslarning
tartibsiz   sarflanishi,   moliyaviy   va   insoniy   resurslarning   kamayishiga   olib   keldi.
Bunday   holat   davlatni   zaiflashtirdi   va   ichki   va   tashqi   tahdidlarga   nisbatan   zaif
reaktsiyaga   sabab   bo‘ldi.   Shayboniylar   davlatining   militarizatsiya   qilishga   bo‘lgan
urinishlari   muvaffaqiyatli   bo‘lmadi,   bu   esa   hokimiyatni   saqlab   qolishda   katta
qiyinchiliklarni   yuzaga   keltirdi.Ichki   nizolar   va   siyosiy   zaiflashuvning   iqtisodiy   va
ijtimoiy   tomonlari   ham   bo‘ldi.  Shayboniylar   davrida   iqtisodiy   resurslar   taqsimoti   va
yer   solig‘i   tizimi   bilan   bog‘liq   muammolar   yuzaga   keldi.   Iqtisodiy   tarmoqlarning
zaiflashuvi   va   ijtimoiy   qatlamlar   o‘rtasidagi   notengliklar,   xalqqa   nisbatan   norozi
kayfiyatni   kuchaytirdi.   Ushbu   holatlar   ijtimoiy   inqirozning   kelib   chiqishiga   sabab
bo‘ldi   va  bu   davlatning  barqarorligini   yanada   zaiflashtirdi.Shayboniylar   sulolasining
qulashi bilan birga, Movarounnahrda yangi sulolalar hokimiyatga keldi. Shayboniylar
sulolasining   ichki   nizolar   va   siyosiy   zaiflashuvi,   yangi   hokimiyatlarni   shakllantirish
uchun zamin  yaratdi. Yangi  sulolalar,  o‘z  navbatida,  o‘z  siyosiy  strategiyalari   bilan,
yangi   hokimiyatni   amalga   oshirish   uchun   turli   xildagi   harbiy   va   siyosiy   usullarni
qo‘lladilar.Shayboniylar   sulolasining   qulashi   natijasida,   Ashtarxoniylar   sulolasi
hokimiyatga   keldi.   Ashtarxoniylar,   o‘zlarining   kuchli   harbiy   tuzilmalari   va   strategik
siyosatlari   bilan   Movarounnahrda   kuchli   hukmronlikni   amalga   oshirdilar.
Ashtarxoniylar sulolasi, Shayboniylardan farqli o‘laroq, o‘zining siyosiy barqarorligi
va harbiy kuchi bilan ajralib turdi. Ashtarxoniylar, yangi o‘sha davrdagi iqtisodiy va
siyosiy   tuzumlarni   barqarorlashtirishda   muvaffaqiyat   qozonishdi.Shayboniylar
sulolasining qulashiga yana bir sabab —   Mang‘itlar   sulolasining hokimiyatga kelishi
edi.   Mang‘itlar   sulolasi,   Buxoro   va   uning   atrofidagi   hududlarda   kuchli   ta'sirga   ega
bo‘lib,   Buxoroda   hokimiyatni   qo‘lga   kiritdi.   Bu   sulola,   avvalgi   hukmdorlarning
ijtimoiy va iqtisodiy siyosatlarini davom ettirib, yangi siyosiy va iqtisodiy tizimlarni
joriy   qildi.   Mang‘itlar,   Shayboniylar   sulolasidan   keyingi   bosqichda   siyosiy
barqarorlikni ta'minlashda  muhim  rol  o‘ynadi.Shayboniylar  sulolasining qulashi, shu
36 davrida   ilm-fanning   bu   sohasida   muhim   ishlar   olib   bordilar.   Samarqanddagi
rasadxona va uning atrofidagi  ilmiy muhit, dunyoning barcha burchaklaridan kelgan
olimlar uchun ilmiy tadqiqotlar o'tkazishning markaziga aylandi.Shayboniylar davrida
tibbiyot   va   falsafa   sohalarida   ham   yirik   ilmiy   ishlar   amalga   oshirildi.   Buxoro   va
Samarqandda   ilmiy   markazlar   tashkil   etilib,   tibbiyot   sohasidagi   ilg‘or   bilimlar
rivojlantirildi. Shayboniylar, shuningdek, Islom falsafasini  rivojlantirishga ham  katta
e’tibor   berdilar.   Shu   davrda   mashhur   ilmiy   shaxslar,   tibbiyot   va   falsafa   sohasidagi
asarlarini yaratdilar va bu asarlar, ilm-fanning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega
bo‘ldi.Shayboniylar   davrida   tarix   va   geografiya   sohasida   ham   muhim   ishlar   amalga
oshirildi.   Bu   davrda   ko‘plab   tarixiy   asarlar   yozildi,   ular   asosan   Shayboniylar
sulolasining   shakllanishi   va   o‘rnashishi,   Movarounnahrda   hukmronlik   qilishining
sabablari   va   ahamiyati   haqida   ma'lumotlar   beradi.   Shayboniylar   o‘z   davrida,   tarixni
yozish va tarixiy yodgorliklarni  saqlashni  muhim deb bilishdi, bu esa  o‘z navbatida,
ilmiy   va   madaniy   merosni   saqlab   qolishga   yordam   berdi.Shayboniylar   sulolasining
madaniy   va   ilmiy   merosi,   ular   tomonidan   o‘tkazilgan   islohotlar   va   qo‘llab-
quvvatlangan   ilmiy   tadqiqotlar   orqali   shakllandi.   Samarqand   va   Buxoro   kabi
shaharlar,   ilm-fan   va   madaniyatning   markazlariga   aylandi.   Shayboniylar,   o‘zining
ilmiy   va   madaniy   merosi   bilan,   nafaqat   o‘z   davrida,   balki   keyingi   asrlarda   ham
Movarounnahrni   ilmiy   markaz   sifatida   tanitishga   muvaffaq   bo‘ldilar.   Ularning
davrida   yaratilgan   asarlar,   ilmiy   kashfiyotlar   va   madaniy   inshootlar,   bugungi   kunda
ham o‘zining ahamiyatini yo‘qotmagan va xalqlarni yanada yaqinlashtirgan.
       Shayboniylar sulolasi davrida madaniyatning barcha sohalarida katta o‘zgarishlar
yuz   berdi.   Ular   tomonidan   qurilgan   inshootlar,   rivojlangan   san'at   va   adabiyot,
Movarounnahrni nafaqat siyosiy markaz, balki ilmiy va madaniy markazga aylantirdi.
Shayboniylar  davrida madaniy rivojlanishning asosiy  yo‘nalishlari arxitektura, san'at
va adabiyot sohalarida o‘z aksini topdi. Ushbu davrda qurilgan masjidlar, madrasalar,
saroylar   va   boshqa   yodgorliklar,   shuningdek,   tasviriy   san’at   va   poeziya   sohasidagi
29 Shayboniylarga   qarshi   turishga   qodir   emas   edi.   Shayboniylar   tomonidan   1500-yilda
Samarqandni   egallash,   ularning   Movarounnahrda   siyosiy   hokimiyatni   o‘z   qo‘llariga
olishiga  olib  keldi.  Bu  hodisa  o‘z  navbatida,  davlatning  ichki  nizolarini,  xarobalikni
va   beqarorlikni   tugatib,   barqarorlikni   ta’minlashga   xizmat   qildi.Muhammad
Shayboniyxonga   qarshi   Timuridlar   sulolasining   boshqa   vakillari   ham   kurash   olib
borgan   bo‘lsa-da,   ularning   ichki   nizolari   va   resurslarining   cheklanganligi
Shayboniylar   sulolasining   kuchayishiga   yordam   berdi.   Muhammad
Shayboniyxonning   Movarounnahrga   qadam   qo‘yishidan   oldin,   uning   rahbarligidagi
Shayboniylar Janubiy Qozog‘iston va Farg‘ona vodiysida kuchli hududiy ta’sirga ega
bo‘lgan. 6
 Bu jihat, Muhammad Shayboniyxonga o‘zining harbiy yurishlarini samarali
rejalashtirish   va   Timuridlar   boshqaruvini   tezlatarak   egallash   imkoniyatini
berdi.Shayboniylar   sulolasi,   o‘zining   harbiy   yurishlari   orqali,   juda   qisqa   vaqt   ichida
Movarounnahrni   bosib   oldi.   Biroq,   bu   hududda   o‘z   hukmronligini   o‘rnatish,
Shayboniyxondan   yuqori   mahorat   va   siyosiy   ko‘nikmalarni   talab   etdi.   U   siyosiy
barqarorlikni   ta’minlash   uchun,   boshqaruvni   markazlashtirishga   qaratilgan   chora-
tadbirlarni amalga oshirdi. Uning boshqaruvi davrida iqtisodiy va madaniy islohotlar,
o‘zgarishlar   yuzaga   keldi,   va   ularning   bir   qismi   Shayboniylar   davlatining   uzoq
muddat   davomida   yashashiga   asos   bo‘ldi.Shayboniylar   sulolasining   o‘z   siyosiy
o‘rnini   mustahkamlashi   Movarounnahrning   tarixiy   jarayonida   muhim   bir   burilish
nuqtasini   tashkil   etadi.   Ularning   Movarounnahrdagi   ta’siri,   birinchi   navbatda,
ularning   hokimiyatni   qanday   egallagani,   keyinchalik   davlat   boshqaruvi   va
hukmronligini  qanday  tashkil  etganligi   bilan ajralib turadi. Shuningdek,  Muhammad
Shayboniyxonning   yirik   shaharlarni   qo‘lga   kiritish   va   davlatning   asosiy   resurslarini
o‘z qo‘liga olishdagi muvaffaqiyati uning siyosiy strategiyasini va harbiy salohiyatini
yanada oshirdi.
6
  Barthold, V.V. Turkiston mongollar istilosigacha. — Toshkent: “Fan”, 1993.
Ziyayev, H. O‘zbek davlatchiligi tarixi. — Toshkent: “Sharq”, 2000.
10 faoliyatni   rivojlantirishga  yordam  berdi. Samarqand,  Buxoro kabi   shaharlar  o‘zining
savdo   va   sanoat   markazlari   sifatida   qayta  tiklandi.   Bu   shaharlar   orqali   nafaqat   ichki
tijorat, balki   Buyuk Ipak Yo‘li   orqali tashqi  savdo  ham rivojlandi.Shayboniylar  o‘z
hududlarida   iqtisodiy   islohotlar   olib   bordi.   Bunga   qishloq   xo‘jaligi   va
hunarmandchilikni   rivojlantirish,   shuningdek,   savdo   yo‘llarini   himoya   qilish   kiradi.
Movarounnahrda   shaharlar   o‘rtasidagi   ticarat   aloqalari   rivojlanib,   ular   xalqaro
savdoga   aloqador   bo‘lib,   Markaziy   Osiyo   iqtisodiyotiga   katta   ta’sir   ko‘rsatdi. 11
Shayboniylar tomonidan joriy qilingan ticarat aloqalari, shuningdek, boshqa davlatlar
bilan, xususan,   Safaviylar   va   Turkmanlar   bilan savdo-sotiqni rivojlantirishga yordam
berdi.   Bu   esa   Movarounnahr   iqtisodiyotining   mustahkamlashiga   olib
keldi.Shayboniylar davrida Movarounnahrda madaniy rivojlanish va ilm-fan sohasida
ham yirik o‘zgarishlar yuz berdi. Shayboniylar, o‘z hukmronligini mustahkamlashda,
ilm-fan   va   madaniyatni   rivojlantirishga   katta   ahamiyat   berdilar.   Ular   Samarqand   va
Buxoroni   ilmiy   va   madaniy   markazlarga   aylantirish   uchun   ko‘plab   masjidlar,
madrasalar va kutubxonalar qurdirganlar. Shayboniylar o‘z davrida ilm-fan, adabiyot,
san’at   va   arxitektura   sohalarida   yirik   inshootlar   qurishga   katta   e’tibor
qaratganlar.Samarqand   va   Buxoro   kabi   shaharlar,   Shayboniylar   davrida,   ilm-fan   va
madaniyatning   markaziga   aylangan.   Bu   davrda   Alisher   Navoiy ,   Zahiriddin
Muhammad   Bobur ,   va   boshqa   ko‘plab   olimlar   va   shoirlar   faoliyat   olib   borishdi.
Madaniy   rivojlanish,   o‘z   navbatida,   o‘zbeklar   orasida   milliy   birligini
mustahkamlashga   xizmat   qildi.Shayboniylar   sulolasining   Movarounnahrda
hukmronlik qilgan davrida diniy siyosat muhim o‘rin tutdi. Shayboniylar islom dinini
qo‘llab-quvvatladi,   ayniqsa,   sunniy   islomni   davlat   dini   sifatida   tan   oldilar.   Ushbu
siyosat,   o‘z   navbatida,   o‘zbeklar   orasida   diniy   birlikni   saqlashga   yordam   berdi   va
ichki nizolarni kamaytirdi.Shayboniylar, shuningdek, o‘z hududlarida huquq tizimini
mustahkamlash va ijtimoiy adolatni ta’minlashga harakat qilganlar. O‘zlarining diniy
11
  Muhammad Solih.  Tarixi Shayboniy . — (arabiy manba, tarjimasi bilan) — Toshkent: “Fan”, 1991
18 zaiflashishiga   olib   keldi.   XVII   asrga   kelib,   bu   holatlar   ularning   siyosiy   qudratini
pasaytirib,   oxir-oqibatda   sulolaning   inqiroziga   sabab   bo‘ldi.   Shunga   qaramay,
Shayboniylar   Movarounnahr   tarixida   o‘zbek   davlatchiligining   shakllanishi,
markazlashgan boshqaruv tizimining rivojlanishi va madaniy-ma’rifiy taraqqiyotning
yuksalishida   chuqur   iz   qoldirgan   sulola   bo‘lib   qoladi.   Shunday   qilib,   Shayboniylar
sulolasi Movarounnahr tarixida siyosiy barqarorlikni tiklagan, ilm-fan va madaniyatga
katta   hissa   qo‘shgan,   o‘zbek   xalqining   tarixiy   xotirasida   yorqin   iz   qoldirgan   muhim
siyosiy   kuch   sifatida   e’tirof   etiladi ahamiyatini   tushunish   mumkin.   Shayboniylar
sulolasining qulashi, siyosiy tizimning barqarorligi va davlatning kuchli rahbariyatiga
bo‘lgan   ehtiyojni   ko‘rsatadi.   Zamonaviy   siyosatda   ham   davlat   rahbarlari   o‘rtasidagi
nizolar, ichki  to‘qnashuvlar  va  beqarorlik davlatning qulashiga  olib kelishi  mumkin,
shuning   uchun   siyosiy   barqarorlikni   saqlash   juda   muhimdir.Shayboniylar   davridan
olingan   yana   bir   saboq   —   madaniy   merosni   saqlash   va   rivojlantirish   zaruriyatidir.
Shayboniylar, ilm-fan va  madaniyatni  rivojlantirishga katta e'tibor  berib, Samarqand
va   Buxoroni   ilmiy   markazlarga   aylantirdilar.   Bu   madaniy   meros   va   ilmiy   yutuqlar
bugungi   kunda   ham   qadrlanadi.   Zamonaviy   O‘zbekistonning   rivojlanishi   uchun
madaniy   merosni   saqlash,   tarixiy   yodgorliklarni   yangilash   va   ilmiy   tadqiqotlarni
davom ettirish kerak. Bu nafaqat tarixiy ahamiyatga, balki xalqning madaniy va ilmiy
rivojlanishiga ham katta hissa  qo‘shadi.Shayboniylar davrida yuzaga kelgan ijtimoiy
va iqtisodiy muammolar, resurslar taqsimotidagi adolatsizliklar, va shu bilan bog‘liq
xalqning   noroziligi,   siyosiy   tizimning   zaiflashuviga   olib   keldi.   Bu,   o‘z   navbatida,
zamonaviy   davrda   ijtimoiy   adolat   va   iqtisodiy   barqarorlikni   ta'minlash   zaruriyatini
anglatadi. Ijtimoiy va iqtisodiy tenglikni ta'minlash, aholining farovonligini oshirish,
resurslar   taqsimotini   adolatli   amalga   oshirish   davlatni   yanada
kuchaytiradi.Shayboniylar   sulolasining   O zbek   tarixidagi   o‘rni   ulkan   bo‘lib,   uʻ
o‘zining   siyosiy   yuksalishi,   madaniy   rivojlanishi   va   ilmiy   yutuqlari   bilan   ajralib
turadi.   Shayboniylar   davri,   ichki   nizolar   va   zaiflashuv   sababli   quladi,   ammo   bu
39 keng   bo‘lib,   ularda   tarix,   astronomiya,   matematika   va   falsafa   kabi   sohalar   ham
o‘qitilgan.   Shuningdek,   Ulugh   Beg   madrasasi   Samarqandda   o‘zining   yuqori   ilmiy
darajasi bilan mashhur bo‘lgan. Ushbu madrasa o‘zining astronomiya, matematika va
fizikaga   oid   fanlarni   o‘rgatish   orqali   nafaqat   Movarounnahrda,   balki   butun   Islom
dunyosida   ilm-fan   rivojiga   katta   hissa   qo‘shgan.Samarqand,   Shayboniylar   davrida
o‘zining ilmiy markazlaridan biri bo‘lib, ular ko‘plab ilmiy tadqiqotlar va kashfiyotlar
uchun asosiy joyga aylangan. Samarqanddagi  Ulugh Beg rasadxonasi ,  dunyodagi eng
yirik   astronomik   markazlardan   biri   sifatida   faoliyat   ko‘rsatdi.   Ulugh   Beg,   o‘z
rasadxonasida   astronomik   kuzatuvlar   olib   borgan   va   o‘sha   davr   uchun   eng   aniq
astronomik jadvallarni yaratgan. Shu bilan birga, Ulugh Begning Samarqandda tashkil
etgan   ilmiy   markazi,   matematik   va   astronomik   ilm-fan   sohalarida   ulkan   yutuqlarni
ta'minlagan.Shayboniylar   davrida   ilmiy   tadqiqotlar   va   tarjimalar   ilm-fanning
rivojlanishiga   katta   hissa   qo‘shdi.   Ilmiy   izlanishlar   faqatgina   ilmiy   markazlar   va
madrasalarda   emas,   balki   kutubxonalarda   ham   amalga   oshirildi.   Madaniyat   va   ilm-
fanning   rivojlanishiga   ulkan   hissa   qo‘shgan   tadqiqotlar   va   tarjimalar,   Shayboniylar
davrining   ilmiy   rivojlanishida   muhim   rol   o‘ynadi.Shayboniylar   davrida   astronomiya
va matematika sohalarida katta tadqiqotlar amalga oshirildi.  Ulug’bek   rasadxonasi va
uning   ilmiy   jamoasi,   astronomik   kuzatuvlar   va   matematik   hisob-kitoblar   sohasida
juda   ko‘p   yutuqlarga   erishdi.   Ulug’bekning   o‘zi   yaratgan   "Zij-i   Ilkhani"   astronomik
jadvallari,   o‘sha   davrning   eng   aniq   jadvallaridan   biri   sifatida   tanilgan   va   bugungi
kunda   ham   ilmiy   tarixda   o‘z   o‘rniga   ega.Shuningdek,   Shayboniylar   davrida
astronomik   kashfiyotlar   amalga   oshirildi.   Masalan,   Shayboniylar   davrida   amalga
oshirilgan   ko‘plab   astronomik   kuzatuvlar   natijasida,   Yerdan   boshqa   sayyoralar   va
ularning   harakati   to‘g‘risida   yangi   ma'lumotlar   topildi.   Shayboniylar   o‘z   ilmiy
markazlarida astronomiyaning nazariy asoslarini ishlab chiqishdi va amaliyotga joriy
etdilar.Shayboniylar   davrida,   ilm-fan   rivojiga   katta   hissa   qo‘shgan   yana   bir   muhim
omil — ilmiy asarlarning tarjimasi va o‘rganilishidir. Shayboniylar ilm-fan sohasida
33           Shayboniylar   sulolasi   16
Movarounnahrda   uzun   muddat   davomida   hukmronlik
qilgan   bo‘lsa-da,   uning   qulashiga   bir   qancha   ichki   va   tashqi   omillar   sabab   bo‘ldi.
Ichki   nizolar,   siyosiy   zaiflashuv,   hukmdorlarning   beqarorligi   va   tashqi   bosimlar
Shayboniylar   sulolasining   qulashi   va   uning   o‘rnini   boshqa   sulolalarning   egallashiga
olib   keldigan   yuzaga   kelgan   o‘zgarishlar   nafaqat   siyosiy,   balki   ijtimoiy   va   iqtisodiy
hayotda   ham   chuqur   izlar   qoldirdi.   Shayboniylar   sulolasining   qulashi   jarayoni
o‘zining murakkabligi va tarixiy ta'siri bilan alohida e'tiborga molikdir. Shayboniylar
sulolasining hukmronligi davomida bir nechta ichki nizolar va ixtiloflar yuzaga keldi,
bu   esa   sulolaning   siyosiy   zaiflashuviga   olib   keldi.   Shayboniylar   hukmdorlarining
ichki nizolari, o‘zaro qonli kurashlari  va qarorlarining beqarorligi sulolaning qulashi
sabablaridan   biri   bo‘ldi.Shayboniylar   sulolasi   ichida   hukmdorlar   o‘rtasidagi   o‘zaro
nizolar   va   taxt   uchun   kurashlar   tez-tez   sodir   bo‘ldi.   Bu,   ayniqsa,   rahbarlar   orasida
hokimiyatga   intilish   va   miras   olish   masalalarida   jiddiy   kelishmovchiliklarga   olib
keldi.   Boshqa   tarafdan,   hukmdorlarning   zaifligi   va   beqarorligi   hamda   o‘zaro
ishonchsizlik   sulolaning   ichki   barqarorligini   buzdi.   Bu   holat,   davlatning   siyosiy
tuzilmasining   zaiflashuviga   sabab   bo‘lib,   davlatni   birlashtirishga   bo‘lgan
urinishlarning   muvaffaqiyatsiz   yakunlanishiga   olib   keldi.Misol   uchun,
Abu’lhayrxonning   vafotidan   keyin   uning   o‘g‘illari   o‘rtasida   hokimiyatni   qo‘lga
kiritish uchun o‘zaro nizolar boshlanib, ular davlatni birlashtirish o‘rniga, uni yanada
bo‘lib ketishiga sabab bo‘ldilar. Bu holatning eng yorqin misoli, * Mavloniy   Xonning
hokimiyatga   intilishlari   va   uni   amalga   oshirish   yo‘lidagi   kurashdir.   Bunday   o‘zaro
kurashlar   davlatda   beqarorlikni   yuzaga   keltirdi   va   Shayboniylar   sulolasining   ichki
zaiflashuviga   olib   keldi.Shayboniylar   sulolasi   davrida   ko‘plab   harbiy   kurashlar   va
ichki   nizolar   yuzaga   kelgan.   Bu   jarayon   davlatning   tashqi   xavf-xatarlar   bilan
16
  Allambergenov,   Sh.   Movarounnahr   siyosiy   tarixida   Shayboniylar   o‘rni .   —   Toshkent:   O‘zbekiston   Milliy   ensiklopediyasi
nashriyoti, 2010.
35 Samarqand ni   egallashga   muvaffaq   bo‘lishi,   Shayboniylar   sulolasining
Movarounnahrda   hukmronlikka   kelishida   muhim   bosqichlardan   biri
hisoblanadi.Shayboniyxon,   boshida   10
Buxoro   va   Samarqand ni   egallash   orqali
Timuridlar   sulolasiga   qarshi   muvaffaqiyatli   kurash   olib   bordi.   1500-1501   yillarda
Muhammad   Shayboniyxonning   Samarkandni   egallashi,   uning   siyosiy   hokimiyatni
kuchaytirish   uchun   asosiy   shartni   tashkil   etdi.   Bu   g‘alaba   Shayboniylarga
Movarounnahrning boshqa qismlariga nisbatan ta’sirni yanada kuchaytirish imkonini
berdi.   Shu   tariqa,   Shayboniylar   sulolasi   o‘zining   hukmronligini   mustahkamlashni
boshladi.Shayboniylar   hukmronligi   davrida   Movarounnahrda   markazlashgan   davlat
tuzilmasi   shakllandi.   Shayboniylar   o‘z   hukmronligini   tashkil   etishda,   avvalo,   ichki
ijtimoiy barqarorlikni saqlashga  va davlatni markazlashgan  boshqaruvga o‘tkazishga
harakat   qildilar.   Shayboniylar   sulolasi   o‘zining   siyosiy   tuzilmasida   o‘zlarining
amaldorlarini   va   harbiy   rahbarlarini   tayinlash   orqali   hududiy   hukmronlikni
boshqarishga   muvaffaq   bo‘ldilar.   Samarkand,   Buxoro,   Farg‘ona,   Andijon   kabi   yirik
shaharlar   shayboniylar   ta’sir   doirasiga   kirdi.Bundan   tashqari,   Shayboniylar
sulolasining   hukmronligi   davrida   feodal   tizim   mustahkamlandi.   Har   bir   shahar   va
viloyatda   mahalliy   feodal   boshqaruvchilar   mavjud   edi,   ammo   ular   ham   markazdan
berilgan   buyruqlarga   amal   qilishga   majbur   bo‘lishdi.   Bu   siyosiy   markazlashish
o‘zining   barqarorligini   ta’minladi   va   ko‘plab   shaharlar   o‘rtasidagi   ijtimoiy-iqtisodiy
aloqalarni   mustahkamladi.Shayboniylar,   o‘z   hokimiyatini   davom   ettirish   uchun,
amaldorlarga,   asosan,   o‘zlarining   urushdagi   yutuqlari   va   ishonchlarini   hisobga   olib,
hududiy   boshqaruvni   topshirganlar.   Bu   usul,   shuningdek,   tashqi   tahdidlarga   qarshi
kurashishda   shayboniylarning   yagona   birlashgan   frontda   harakat   qilishini
ta’minladi.Shayboniylar   sulolasining   hukmronligi   davrida   iqtisodiy   tizimning
mustahkamlanishi   va   tijorat   aloqalarining   rivojlanishi   muhim   o‘rin   tutdi.
Movarounnahrda   yuzaga   kelgan   siyosiy   barqarorlik,   o‘z   navbatida,   iqtisodiy
10
  Allambergenov,   Sh.   Movarounnahr   siyosiy   tarixida   Shayboniylar   o‘rni .   —   Toshkent:   O‘zbekiston   Milliy   ensiklopediyasi
nashriyoti, 2010.
17 bo‘lsa, ijtimoiy islohotlar esa jamoatning barcha qatlamlarini o‘z ichiga olgan tizimni
yaratishga   qaratildi.   Ushbu   islohotlar,   shuningdek,   iqtisodiy   va   madaniy
rivojlanishning   asosiy   omillaridan   biri   bo‘ldi   va   ular   Shayboniylar   sulolasining
Movarounnahrdagi   hokimiyatini   yanada   mustahkamlashga   yordam
berdi.Shayboniylar   sulolasi   tomonidan   amalga   oshirilgan   eng   muhim   siyosiy
islohotlardan biri, markazlashgan boshqaruv tizimini o‘rnatish edi. Shayboniylar, o‘z
hukmronliklarini   mustahkamlash   uchun,   hududlarni   markazlashgan   boshqaruvga
o‘tkazdilar.   Ular,   feodal   hukmdorlarga   nisbatan   nazoratni   kuchaytirib,   davlatni
o‘zlariga qarashli markazdan boshqarishni maqsad qilgan edilar. Bu jarayonda, davlat
boshqaruvi   tizimi   markazlashib,   Shayboniylar   hokimiyatini   yanada   kuchaytirishga
yordam  berdi.Feodal  tizimga asoslangan  shakllangan kuchli  mahalliy hokimiyatlarni
o‘zaro kelishuvlar orqali boshqarish va ularni birlashtirish Shayboniylar siyosatining
asosiy   unsurlaridan   biri   bo‘ldi.   Shu   tariqa,   Shayboniylar   o‘z   hukmronligini
mustahkamlash   va   o‘zlarini   Movarounnahrdagi   eng   kuchli   hokimiyat   sifatida
tasdiqlashga   erishdilar.Shayboniylar   sulolasi   o‘zining   siyosiy   faoliyatida   ijtimoiy
barqarorlikni   ta'minlashga   katta   e'tibor   berishdi.   Feodal   tizimning   kuchayishi,   bir
tomondan,   yuqori   tabaqalarning   ijtimoiy   mavqeini   mustahkamlashga,   boshqa
tomondan, xalq orasida ijtimoiy adolatni ta'minlashga qaratildi. Shayboniylar, davlat
boshqaruvi   tizimini   kuchaytirgan   holda,   o‘z   yurtdoshlarining   ijtimoiy   hayotini
yaxshilashga   ham   katta   ahamiyat   berdilar.Shayboniylar,   o‘z   hukmronliklarini
mustahkamlash uchun, boshqa turkiy xalqlar bilan ittifoqlar tuzganlar. Bu ittifoqlar va
mahalliy   amaldorlar   bilan   tuzilgan   kelishuvlar,   o‘z   navbatida,   ijtimoiy   barqarorlikni
ta'minlashga   yordam  berdi.  Shu  bilan  birga,   Shayboniylar,  o‘z  yurtdoshlarining  turli
qatlamlariga adolatli munosabatda bo‘lishga va ularning huquqlarini himoya qilishga
harakat   qildilar.Shayboniylar,   o‘z   hokimiyatlarini   mustahkamlashda   harbiy
islohotlarni   ham   amalga   oshirdilar.   Ular,   o‘z   harbiy   kuchlarini   kuchaytirish   va
boshqaruv   tizimini   yanada   samarali   qilish   uchun   yangi   harbiy   taktikalar   va
22 qurildi.Buxoro   va   Samarqandda   qurilgan   masjidlar,   madrasalar   va   kutubxonalar,
nafaqat diniy, balki ilmiy va madaniy hayotning markazlariga aylandi. Bu inshootlar
xalqni   ma'naviy   jihatdan   yuksaltirishga   va   ilmiy   rivojlanishga   yordam   berdi.
Buxorodagi   "Mir  Arab"  madrasasi   va  Samarqanddagi  "Shayboniylar   saroyi"  bunday
inshootlarning   yorqin   misolidir.Shayboniylar   davrida   tasviriy   san'at   rivojlandi.
Shuning   bilan   birga,   miniatyura,   vitray,   to‘n   va   gilam   ishlab   chiqarish   kabi
hunarmandchilik   turlari   yuqori   darajaga   ko‘tarildi.   Shayboniylar   san'atning   barcha
turlarini   qo‘llab-quvvatlab,   o‘z   davrida   ko‘plab   san'at   asarlarini   yaratishga
rag'batlantirdilar.   Ularning   davrida   o‘tkazilgan   madaniy   tadbirlar   va   san'at
ko‘rgazmalari,   Movarounnahrni   san'at   va   madaniyatning   markaziga
aylantirdi.Shayboniylar   davrida   adabiyot   va   poeziya   ham   katta   yuksalishga   erishdi.
Shayboniylar,  ayniqsa,  ilm-fan  va  adabiyotga   alohida  e'tibor   berib,  ko‘plab  ilmiy  va
badiiy asarlarning yaratilishiga homiylik qildilar. Bu davrda ko‘plab mashhur shoirlar
va adiblar yetishib chiqdi. Ularning asarlari, faqat Movarounnahrda emas, balki butun
Islom dunyosida keng tarqalgan.Buxoro va Samarqand kabi yirik ilmiy markazlarda,
adabiyot va shoirlik rivojlanishida Shayboniylar ulkan ro‘l o‘ynadi. Ulug‘bek, Navoiy
va boshqa shoirlar, Shayboniylar davrida o‘z asarlarini yaratdilar. Ushbu davrda turli
she’r   va   maqollar,   hikmatlar   va   nasihatlar   orqali   ijtimoiy-madaniy   hayot   yanada
boyidi.Shayboniylar   davrida   ilm-fan,   xususan,   astronomiya,   matematika,   falsafa,
tibbiyot   va   tarix   sohalarida   sezilarli   yuksalish   yuz   berdi.   Shayboniylar   ilm-fan   va
ta'limni rivojlantirishga katta e’tibor qaratdilar, shuningdek, ilmiy markazlarni tashkil
etib,   olimlarni   qo‘llab-quvvatladilar.   Samarqand   va   Buxoro   kabi   shaharlar,   ilmiy
tadqiqotlar   va   o‘qitish   uchun   eng   yirik   markazlarga   aylandi.Shayboniylar   davrida
astronomiya   va   matematika   sohalarida   katta   yutuqlar   mavjud   edi.   Amir   Temur   va
Shayboniylar   davrida   Samarqanddagi   Ulug‘bek   rasadxonasining   roli   katta   edi.   Bu
rasadxonada   ilmiy   kuzatuvlar   va   astronomik   hisob-kitoblar   olib   borildi,   natijada
ko‘plab   ilmiy   ishlanmalar   yaratildi.   Ulug‘bek   va   boshqa   astronomlar,   Shayboniylar
28 markazlashdirishga erishdilar. Boshqaruvni yanada kuchaytirish uchun harbiy va sivil
amaldorlar   o‘rtasidagi   aloqalarni   mustahkamlashga   e’tibor   qaratdilar.Feodal   tizim,
Shayboniylar   hukmronligi   davrida   ham   davom   etgan   bo‘lsa-da,   ularning   siyosiy
islohotlari   feodal   rahbarlarining   vakolatlarini   ancha   chekladi.   Mahalliy   amaldorlar,
ko‘proq   shaharlar   va   viloyatlarda   o‘zaro   hamkorlik   qilishga   majbur   bo‘ldilar.   Bu
orqali Shayboniylar sulolasi, o‘zlarining markazlashgan hokimiyatini mustahkamladi
va   davlatda   barqarorlikni   ta’minlashga   muvaffaq   bo‘ldi.Shayboniylar,   o‘z
hokimiyatlarini   mustahkamlashda   harbiy   islohotlarga   ham   e'tibor   berdilar.   Ular
o‘zlarining   harbiy   kuchlarini   tashkil   etishda   yangi   taktikalar   va   strategiyalarni
qo‘lladilar.   Xususan,   ularning   yurishlari   davomida   ko‘plab   jangovar   kadrlar
tayyorlandi   va   turli   harbiy   guruhlar   tashkil   qilindi.   Bu   harbiy   islohotlar   nafaqat
hukumatni   himoya   qilish,   balki   mamlakatni   ichki   nizolardan   himoya   qilishda   ham
katta   ahamiyatga   ega   bo‘ldi.Shayboniylar   o‘zlarining   siyosiy   hokimiyatlarini
kuchaytirgan   bo‘lsa-da,   mamlakatdagi   ijtimoiy   barqarorlikni   saqlashga   ham   katta
e’tibor berdilar. Ular, ijtimoiy qatlamlar o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlashga harakat
qildilar. Bu ijtimoiy barqarorlik, aholining turli qatlamlarini, xususan, qishloq aholisi,
savdogarlar,   hunarmandlar   va   diniy   rahbarlarni   qamrab   oldi.Shayboniylar   davrida
ijtimoiy   tabaqalarning   o‘zaro   o‘zaro   bog‘liqligini   rivojlantirishga   alohida   ahamiyat
berildi.   O‘z   hukmronligini   mustahkamlashda,   davlat   rahbariyatining   barcha   ijtimoiy
qatlamlar bilan hamkorlikda ishlashini ta’minladilar. Shu bilan birga, ularning siyosiy
va   iqtisodiy   islohotlari   aholining   turli   qatlamlarida   barqarorlikni   yaratishga   xizmat
qildi.Ijtimoiy islohotlarning  boshqa  muhim   jihati  iqtisodiy  sohada  amalga  oshirilgan
o‘zgarishlar   edi.   Shayboniylar   o‘z   hukmronliklarini   kuchaytirgan   va   mamlakatda
iqtisodiy   rivojlanishni   ta’minlash   uchun   bir   qator   islohotlarni   amalga   oshirdilar.
Qishloq   xo‘jaligini   rivojlantirish,   savdo   yo‘llarini   himoya   qilish   va   iqtisodiy
tarmoqlarni   qo‘llab-quvvatlashga   alohida   e’tibor   qaratildi.   Shayboniylar   davrida
savdo   markazlari   va   savdo   yo‘llari   yanada   faol   bo‘lib,   mamlakat   ichida   va
25 “Ma’naviyat”, 2008.
5. Abduraimov, N.  O‘zbekiston tarixi .  1-qism. — Toshkent: “O‘qituvchi”, 2002.
6. Sultonova,   D.X.   Shayboniylar   davri   tarixiy   manbalarda .   —   Samarqand:
“Zarafshon”, 2015.
7. Allambergenov,   Sh.   Movarounnahr   siyosiy   tarixida   Shayboniylar   o‘rni .   —
Toshkent: O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi nashriyoti, 2010.
8. Muhammad   Solih.   Tarixi   Shayboniy .   —   (arabiy   manba,   tarjimasi   bilan)   —
Toshkent: “Fan”, 1991.
9. Inoyatov, H.  O‘zbek xalqining tarixiy ildizlari . — Toshkent: “Fan”, 1998.
10. Internet manbalari:
 www.ziyouz.uz — O‘zbek tarixi va madaniyati haqidagi maqolalar
 www.naqshband.uz — Shayboniylar davri madaniy hayoti haqida ma’lumotlar
41 bosqichiga   o‘tdi.Shayboniyxonning   harbiy   yurishlari   nafaqat   muvaffaqiyatli   bo‘ldi,
balki   o‘zining   axloqiy   va   siyosiy   tamoyillari,   o‘zbek   xalqining   milliy   qadriyatlariga
sodiqligi,   xalqqa   bo‘lgan   e’tibori   va   rahbar   sifatidagi   mulohazalari   orqali   ham
mashhurlik   qozondi.Shayboniylar   sulolasi   hukmronligini   o‘rnatgach,   Muhammad
Shayboniyxon   birinchi   navbatda   Movarounnahrda   davlatni   markazlashtirishga
kirishdi.   U   hukumat   tuzilmasini   yangilash   va   hukumatning   samaradorligini   oshirish
uchun   bir   qator   islohotlar   o‘tkazdi.   Samarqandni   poytaxt   sifatida   tanlab,   davlat
boshqaruvini   markazlashtirish   va   samarali   boshqaruv   tizimini   o‘rnatish   maqsadida
ko‘plab   yirik   chora-tadbirlarni   amalga   oshirdi.Bundan   tashqari,   u   ijtimoiy-iqtisodiy
sohalarda   ham   islohotlarni   boshladi.   Ishlab   chiqarishni   rivojlantirish,   savdo-sotiqni
rag‘batlantirish va yangi iqtisodiy tizimni yo‘lga qo‘yish uchun zarur shart-sharoitlar
yaratdi.   Muhammad   Shayboniyxon   o‘zining   siyosiy   faoliyatida   beqarorlikka   qarshi
kurashish, xususan, hokimiyatni mustahkamlash uchun qarshi chiqqan hamma tashqi
va   ichki   tahdidlarga   javob   berishga   harakat   qildi.   Uning   hukmronligi   davrida
Movarounnahrda   fuqarolik   urushlari   sezilarli   darajada   kamaydi   va   o‘lkada   yangi
barqarorlik   shakllandi.Shayboniylar   davlati   o‘zining   boshqaruv   tizimi   va   yuridik
tuzilmasi   bilan   ajralib   turadi.   Muhammad   Shayboniyxon   o‘zining   hukmronligi
davrida   markazlashgan   boshqaruv   tizimini   o‘rnatish   uchun   bir   qator   islohotlar
o‘tkazdi.   U   yangi   qonunlarni   joriy   etish   va   davlat   boshqaruvi   tizimini   kuchaytirish
uchun   turli   qonunlarni   ishlab   chiqdi.   Shayboniylar   davlati,   ayniqsa,   davlat
siyosatining   ijtimoiy   va   iqtisodiy   jihatlarini   tartibga   solishda   ulkan   yutuqlarga
erishdi.Shayboniylar   davlati   shuningdek,   diniy   va   ilmiy   masalalarda   ham   muhim
islohotlarni amalga oshirdi. Buxoro va Samarqandda madrasalar, ilmiy markazlar va
kutubxonalar   tashkil   etildi.   Diniy   olamdagi   islohotlar   va   ilmiy   muassasalar   o‘zining
ta’sirini   nafaqat   Markaziy   Osiyo   hududida,   balki   butun   musulmon   dunyosida   his
ettirdi. XIV asrning oxiri va XV asr boshlarida Movarounnahrda Timuridlar sulolasi
hukmron   edi.   Timuriylar   saltanati,   asosan,   Amir   Temur   (Tamerlan)ning   o‘limidan
8 va siyosiy qarorlarini jamoatchilik orasida keng targ‘ib qilganlar va jamoa hayotining
asosiy   qadriyatlarini   shakllantirishga   harakat   qilishgan.Shayboniylar   sulolasining
Movarounnahrda   hukmronligi,   siyosiy   markazlashish,   iqtisodiy   va   madaniy
rivojlanish,   shuningdek,   diniy   birligini   saqlashga   qaratilgan   faoliyat   bilan   ajralib
turadi. Ushbu hukmronlik davri o‘zbek xalqining tarixida muhim o‘rin tutadi, chunki
Shayboniylar   sulolasi   o‘z   hukmronligi   orqali   Movarounnahrni   barqarorlashtirishga,
ijtimoiy   va   siyosiy   tizimni   yangilashga   muvaffaq   bo‘ldi.   Ularning   amaliyotlari,
nafaqat   o‘zbeklarning   birligini   ta’minlashga,   balki   mintaqadagi   madaniy   va   ilmiy
rivojlanishga   ham   ijobiy   ta’sir   ko‘rsatdi.   Shayboniylar   davri,   o‘zbek   tarixida   yangi
siyosiy,   iqtisodiy   va   madaniy   bosqichni   boshlab   berdi.Buxoro   xonligining   tashkil
topishi   —   Shayboniylar   sulolasining   o‘zining   siyosiy   hokimiyatini   Movarounnahrda
mustahkamlash jarayonidagi muhim bosqichlardan biridir. Bu hodisa nafaqat Buxoro
shahrida, balki  butun Markaziy  Osiyoda siyosiy  tuzilmaning o‘zgarishiga  olib keldi.
Shayboniylar sulolasi Buxoroda hokimiyatni qo‘lga kiritgach, shahar o‘zining tarixiy,
madaniy   va   iqtisodiy   ahamiyatini   yana   bir   bor   tasdiqladi.Ushbu   bo‘limda,   Buxoro
xonligining   tashkil   topishi,   Shayboniylar   sulolasining   Buxoroda   hokimiyatni   qo‘lga
kiritish jarayoni, shu bilan birga, ushbu voqea O‘zbekiston tarixidagi muhim o‘rinlari
tahlil   qilinadi.Buxoro   xonligining   tashkil   topishida   bir   nechta   ijtimoiy,   siyosiy   va
iqtisodiy   omillar   muhim   rol   o‘ynagan.   Buxoro,   Movarounnahrning   markaziy
qismlaridan  biri  bo‘lib,  o‘zining  tarixiy  ahamiyati   va  savdo   yo‘llari   orqali  Markaziy
Osiyoning   eng   muhim   madaniy   va   iqtisodiy   markazlaridan   biriga   aylangan   edi.   Bu
holat,   Shayboniylar   sulolasi   uchun   Buxoroda   hokimiyatni   qo‘lga   kiritishning   asosiy
sabablaridan   biri   bo‘ldi.Shayboniylar   sulolasining   Movarounnahrda   hokimiyatni
qo‘lga   kiritishi,   o‘z   navbatida,   Buxoro   shahrini   ham   o‘z   ta’siri   ostiga   olish
imkoniyatini   yaratdi.   1500-yillarda   Muhammad   Shayboniyxonning   Samarqandni
egallashi   va   Timuridlar   sulolasining   hukmiga   barham   berishi,   Shayboniylar
sulolasining  keyingi   siyosiy  faoliyatini   belgilab  berdi.  Shayboniylar,  o‘z  yurishlarini
19 II BOB. SHAYBONIYLAR SULOLASINING MADANIY ILMIY
MEROSI
2.1. Madaniy taraqqiyot: Shayboniylar davrida san’at va adabiyoti;
madrasalar, ilmiy markazlar, tadqiqotlar
Shayboniylar sulolasi, nafaqat siyosiy va ijtimoiy islohotlar, balki madaniyat va
ilm-fan sohasida  ham  katta iz qoldirdi. Ularning davrida amalga  oshirilgan  madaniy
va   ilmiy   rivojlanishlar,   14
Movarounnahrni   nafaqat   siyosiy   markaz,   balki   ilmiy   va
madaniy markaz sifatida dunyo miqyosida tanitdi. Shayboniylar sulolasi hukmronligi
davrida Samarqand, Buxoro, Hisor kabi shaharlar ilm-fan va madaniyatning eng yirik
markazlariga aylangan. Ularning qo‘llab-quvvatlashi bilan ilmiy va madaniy hayotda
ulkan   o‘zgarishlar   sodir   bo‘ldi   va   bu   o‘zgarishlar   bugungi   kunda   ham   o‘zining
ahamiyatini   yo‘qotmagan.Shayboniylar   davrida   madaniyat   va   ilm-fan   rivojlanishiga
olib   kelgan   asosiy   omillar,   ularning   ilm-fanga,   san’atga   bo‘lgan   hurmatlari,
shuningdek,   markazlashtirilgan   hukumatning   madaniyatni   rivojlantirishga   bo‘lgan
e'tibori edi. Shu bilan birga, ular o‘z davrida ko‘plab ilmiy, badiiy va diniy asarlarning
yaratilishiga homiylik qilib, shu tarzda yirik madaniy meros qoldirdilar.Shayboniylar
davrida   madaniyatning   barcha   sohalarida,   xususan,   arxitektura,   tasviriy   san'at   va
adabiyotda   o‘zgartirishlar   amalga   oshirildi.   Ushbu   davrda   ko‘plab   masjidlar,
madrasalar,   kutubxonalar   qurildi,   shuningdek,   san’at   va   adabiyot   sohalarida   yangi
tashabbuslar yuzaga keldi. Shayboniylar tomonidan tashkil etilgan ilmiy markazlar va
madaniy   tadbirlar,   Movarounnahrni   Islom   olamining   ilmiy   markazlaridan   biriga
aylantirdi.Shayboniylar davrida arxitektura o‘zining yuksak cho‘qqisiga chiqdi. Ular,
asosan,   Samarqand   va   Buxoroda   ko‘plab   yirik   arxitektura   yodgorliklarini   qurishdi.
Samarqandda   Amir   Temur   davrida   qurilgan   yirik   inshootlarning   ko‘plari
Shayboniylar   tomonidan   yangidan   tiklandi   yoki   yangilandi.   Buxoroda   esa,
Shayboniylar   hukmronligi   davrida   yangi   madrasalar,   masjidlar   va   saroylar
14
  Muhammad Solih.  Tarixi Shayboniy . — (arabiy manba, tarjimasi bilan) — Toshkent: “Fan”, 1991
27 XULOSA
  Shayboniylar   sulolasi   Movarounnahrda   XV   asr   oxiri   va   XVI   asr   boshlarida
yuzaga   kelgan   siyosiy   beqarorlik   davrida   sahnaga   chiqib,   qisqa   vaqt   ichida
mustahkam   markazlashgan   davlat   tuzishga   erishdi.   Timuridlar   davridan   keyingi
siyosiy   bo‘shliq,   ichki   nizolar   va   iqtisodiy   tanazzul   sharoitida   Shayboniylar
tomonidan davlat hokimiyatining tiklanishi o‘zbek xalqining siyosiy sahnadagi tarixiy
roli   va   davlatchilik   an’analarining   mustahkamlanishida   muhim   burilish   nuqtasini
tashkil   etdi.   Muhammad   Shayboniyxon   boshchiligida   Shayboniylar   nafaqat   harbiy
yurishlar   orqali   Movarounnahr   hududlarini   birlashtirdilar,   balki   markaziy   boshqaruv
tizimini joriy etish, barqarorlikni ta’minlash va iqtisodiy hayotni tiklash borasida ham
muhim islohotlarni amalga oshirdilar. Ular hukmronligi davrida Buxoro, Samarqand,
Toshkent  kabi shaharlar yirik siyosiy, iqtisodiy va madaniy markazlarga aylantirildi.
Ayniqsa, Buxoroning poytaxt  sifatida tanlanishi, bu shaharning diniy va ilmiy hayot
markaziga   aylanishiga   sabab   bo‘ldi.Shayboniylar   hukmronligi   davrida   madaniy   va
ilmiy   taraqqiyot   ham   yuksak   darajada   bo‘ldi.   Madrasalar,   kutubxonalar,   ilmiy
markazlar   va   arxitektura   yodgorliklari   bunyod   etildi.   Adabiyot,   san’at   va   ilm-fan
sohalarida faoliyat yuritgan olim va ijodkorlar davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlandi.
Bu   esa   o‘z   navbatida,   Movarounnahrda   ma’naviy-ma’rifiy   hayotning   jonlanishiga
xizmat   qildi.   Biroq   sulola   ichida   yuzaga   kelgan   nizolar,   hukmdorlar   orasidagi
kelishmovchiliklar va davlat boshqaruvidagi zaifliklar Shayboniylar hukmronligining
38 Shayboniyxon ning   o‘g‘illari   va   nabiralari   tomonidan   kengaytirilib,   o‘zining
geosiyosiy   maqsadlariga   erishgan.   Shayboniylar,   ayniqsa,   Farg‘ona ,   Samarqand ,   va
Buxoro   kabi   strategik   markazlarni   egallab,   Movarounnahrni   o‘z   ta’siriga
olishgan.Shayboniylarning   harbiy   salohiyati   ularning   sulolaning   siyosiy   sahnaga
chiqishida   eng   muhim   omillardan   biri   bo‘ldi.   Ularning   jangovar   mahorati,   o‘zining
kuchli   harbiy   taktikalari   va   janglarga   tayyorligi,   Movarounnahrdagi   boshqa   kuchlar,
jumladan,   Timuriylar   bilan   kurashda   muhim   rol   o‘ynadi.Shayboniyxon   va   uning
avlodlari o‘z qabilalarining jangovar tuzilmasini mukammal darajada tashkil etishgan.
Ular   o‘z   qo‘shinlarida   ko plab   jangchi   va   askarlarni   birlashtirib,   raqiblariga   qarshiʻ
kurashishda   qat’iyatli   va   muvaffaqiyatli   bo‘lganlar.   8
Shayboniylar,   o‘zining   harbiy
kuchi   bilan,   Timuriylar   va   boshqa   hukmdorlar   ustidan   ustunlikni   qo‘lga   kiritishdi.
Ularning o‘zining janglarda qo‘llagan taktikasi va jangovar usullari Movarounnahrda
davlatni  egallashda   muhim  omil  bo‘ldi.Shayboniyxonning yurishlari  va  janglari, shu
bilan birga, ularning siyosiy muammolarni hal qilishdagi yondashuvini ham ko‘rsatdi.
Muhammad   Shayboniyxon   o‘zining   harbiy   yurishlarini   faqat   geografik   hududlarni
egallash   bilan   cheklamadi,   balki   davlat   boshqaruvini   markazlashtirish,   ijtimoiy
tuzilmani   mustahkamlash,   va   mamlakat   iqtisodiyotini   rivojlantirishga   ham
qaratgan.Shayboniylar   sulolasining   diniy   yondashuvi   ham   ularning   o‘z   vaqtida
siyosiy   hokimiyatni   o‘rnatishdagi   muvaffaqiyatlarini   ta’minlagan.   Shayboniyxon   va
uning   avlodlari,   islom   dini   va   madaniyatiga   katta   hurmat   bilan   qarashgan.
Movarounnahrning diniy markazlaridan biri bo‘lgan Buxoro va Samarqandda ular o‘z
hukmronligini   mustahkamlash   uchun,   islomning   madaniy   va   diniy   ahamiyatini
kuchaytirishga   harakat   qilishdi.Shayboniylar   sulolasining   o‘z   diniy   siyosatini
yuritishdagi yondashuvi, ayniqsa, musulmonlarni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan edi.
Bu   siyosat,   Movarounnahrdagi   hokimiyatni   yanada   mustahkamlash   va   xalq   orasida
siyosiy barqarorlikni saqlashda  muhim rol o‘ynadi. Shayboniylar davrida, islom dini
8
  Sultonova, D.X.  Shayboniylar davri tarixiy manbalarda . — Samarqand: “Zarafshon”, 2015.
12 Shayboniyxon,   o‘zining   hokimiyatini   mustahkamlash   uchun,   barcha   muhim   davlat
lavozimlarini   o‘z   ixtiyoriga   olishga   harakat   qildi.Davlat   boshqaruvi   tizimining
markazlashuvi,   Samarqand   va   Buxoroning   diniy   markaz   sifatida   ahamiyatini
kuchaytirish,   shuningdek,   ular   orasida   iqtisodiy   aloqalarni   mustahkamlash   uchun
Shayboniyxon   iqtisodiy   islohotlarga   ham   e’tibor   qaratdi.   Yangi   yo‘llar   qurish,
savdoni   rivojlantirish   va   qo‘shni   davlatlar   bilan   aloqalarni   mustahkamlash   hamda
davlatning   harbiy-qudratini   yanada   oshirish   uchun   keng   ko‘lamli   harbiy-vaqfi
islohotlari amalga oshirildi.Shayboniyxon o‘zining davlat boshqaruvini o‘rnatishda, u
o‘zi uchun sodiq bo‘lgan amaldorlarni lavozimlarga tayinladi, shu bilan birga, siyosiy
va   iqtisodiy   tuzilmani   mustahkamlash   uchun   maxsus   tizim   yaratdi.   U   o‘z
hukmronligini   yanada   barqaror   qilish   va   ularni   boshqarish   jarayonida   davlatni   ko‘p
jihatdan   markazlashtirishga   harakat   qildi.   Bu   jarayon   vaqt   o‘tishi   bilan,
Movarounnahrda   Shayboniylar   davlati   hokimiyatining   barqarorligi   va   ta’sirini
ta’minladi.Muhammad   Shayboniyxonning   9
Movarounnahrda   o‘rnatgan   barqarorlik
davri faqat siyosiy va harbiy yutuqlar bilan cheklanib qolmadi. Uning hukmronligi va
davlat   boshqaruvining   markazlashtirilishi   natijasida   iqtisodiy,   madaniy   va   ilmiy
sohalarda   ham   sezilarli   o‘zgarishlar   yuz   berdi.   Samarkand   va   Buxoro   kabi   yirik
shaharlar ilmiy va madaniy markazlarga aylandi. Shayboniyxonning siyosiy qarorlari
va   iqtisodiy   islohotlari   yordamida   davlatda   hukmronlik   barqarorlashtirilgan,
shuningdek,   ijtimoiy-iqtisodiy   tizimda   sezilarli   yangiliklar   bo‘ldi.Shayboniyxon
o‘zining   davlat   boshqaruvi   jarayonida   o‘rnatgan   ta’sir   va   boshqaruv   tizimi,
Movarounnahrda yillar davomida hukmronlikni saqlab qolishga yordam berdi. Uning
9
.Abduraimov, N.  O‘zbekiston tarixi . 1-qism. — Toshkent: “O‘qituvchi”, 2002.
15 davom   ettirib,   Buxoro   shahrini   o‘zlarining   siyosiy   ta’sir   doirasiga   kiritdilar.Buxoro,
Timuridlar   sulolasining   qulashidan   so‘ng,   bir   necha   yillar   davomida   o‘z   taxtiga   ega
bo‘lolmagan edilar. Shu davrda Buxoroda turli shaxslar  va feodal hokimlar o‘rtasida
taxt uchun kurash olib borilayotgan edi. Shayboniylar, o‘zlarining harbiy kuchlari va
siyosiy   tajribalaridan   foydalangan   holda,   Buxoro   shahrini   egallashni   maqsad   qilib
qo‘ydilar.Buxoro, geografik joylashuvi va savdo yo‘llari bo‘yicha Markaziy Osiyoda
muhim   ahamiyatga   ega   edi.   Buxoro   shahridan   Ipak   yo‘li   o‘tayotgan   bo‘lib,   Bu
shaharning   savdo   markazi   sifatida   kuchli   tarmog‘ini   yaratgan.   Shayboniylar   sulolasi
uchun   Buxoro   shahrini   egallash,   nafaqat   siyosiy   hokimiyatni   mustahkamlash,   balki
iqtisodiy   kuchni   oshirish   imkonini   ham   yaratdi.Buxoro   shahrining   markaziy
ahamiyati   va   uning   savdo   tarmog‘i,   Shayboniylar   uchun   juda   muhim   edi.   Shuning
uchun,   Shayboniylar   Buxoro   shahrini   o‘zlari   uchun   hududiy   va   siyosiy   strategik
nuqtai nazardan egallashni maqsad qilib qo‘ydilar. Buxoro, o‘zining madaniy markazi
sifatida,   Shayboniylar   sulolasining   davlat   boshqaruvini   mustahkamlashda   muhim
o‘rin   tutdi.Shayboniylar   sulolasi   Buxoroda   hukmronlikni   qo‘lga   kiritishda   bir   qator
harbiy   va   diplomatik   choralarni   amalga   oshirdi.   Muhammad   Shayboniyxonning
Buxoro   shahrini   egallashdagi   asosiy   strategiyasi,   o‘zining   kuchli   harbiy   kuchlariga
tayanish   va   o‘zining   shaxsiy   maqsadlariga   erishish   uchun   ularning   yordamidan
foydalanish   edi.   Shayboniylar,   Buxoro   shahrini   egallash   jarayonida   mahalliy   feodal
hokimlar   va   harbiy   liderlar   bilan   muzokaralar   olib   bordilar,   bu   esa   shaharni   qo‘lga
kiritishda muhim omil bo‘ldi.Shayboniylar o‘z hukmronligini mustahkamlash uchun,
shaharning  ichki  siyosiy  tizimida  ham  islohotlar   o‘tkazdilar.  Buxoro shahridagi  turli
feodal   guruhlar,   mahalliy   amaldorlar   va   harbiy   rahbarlar   o‘rtasida   kelishuvlar
o‘rnatildi.   Shayboniylar,   bu   kelishuvlar   orqali,   o‘zlarining   hokimiyatini
mustahkamlashga   muvaffaq   bo‘ldilar.Shayboniylar,   Buxoroda   hukmronlikni
o‘rnatganidan   so‘ng,   shaharni   o‘zlarining   siyosiy,   iqtisodiy   va   madaniy   markaziga
aylantirdilar.   Buxoro,   Markaziy   Osiyoning   savdo   va   madaniyat   markazlaridan   biri
20 KIRISH
  Kurs   ishi   mazusining   asoslanishi   va   uning   dolzarbligi   Movarounnahr   —
Amudaryo   va   Sirdaryo   oralig‘ida   joylashgan   tarixiy-geografik   hudud   bo‘lib,   u
qadimdan Markaziy Osiyoning  siyosiy,  iqtisodiy,  madaniy va ilmiy markazi  sifatida
alohida o‘rin egallagan. Ushbu mintaqada yuz bergan har qanday siyosiy o‘zgarishlar,
sulolaviy almashinuvlar va davlat tuzilmalarining shakllanishi nafaqat mahalliy, balki
butun mintaqaviy va xalqaro miqyosda ham muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Ayniqsa,
Movarounnahrda   Shayboniylar   sulolasining   hukmronlik   davri   o‘zbek   xalqining
siyosiy   tarixida   burilish   nuqtasi   bo‘lib   xizmat   qilgan.XV   asr   oxiri   va   XVI   asr
boshlarida Movarounnahrda Timuridlar hukmronligining zaiflashuvi, ichki nizolar va
iqtisodiy   tanglik   tufayli   yuzaga   kelgan   siyosiy   bo‘shliqni   Shayboniylar   sulolasi
muvaffaqiyat   bilan   to‘ldirdi.   Bu   davrda   Shayboniylar   tomonidan   markazlashgan
davlatning   barpo   etilishi   o‘zbeklarning   tarixiy   o‘zligini   shakllantirishda   va   mustaqil
siyosiy kuch sifatida maydonga chiqishida muhim rol o‘ynadi.
Tadqiqot obyekti   mazkur kurs ishining tadqiqot obyekti — XV asr oxirlarida
Movarounnahrda   yuzaga   kelgan   siyosiy   jarayonlar   va   Shayboniylar   sulolasining
ushbu jarayonlardagi o‘rni hisoblanadi.
Tadqiqot   predmeti   kurs   ishining   predmeti   —   Shayboniylar   sulolasining
Movarounnahrda   hokimiyatni   qanday   usulda   egallagani,   bu   jarayonning   siyosiy,
ijtimoiy va madaniy oqibatlari, shuningdek ularning davlat boshqaruvi, islohotlari va
tarixiy merosidir.
Tadqiqotning   maqsadi   kurs   ishining   asosiy   maqsadi   —   Shayboniylar
sulolasining   Movarounnahrda   hukmronlikni   o‘rnatish   jarayonini   tarixiy   manbalar
asosida   tahlil   qilish,   ularning   o‘zbek   davlatchiligi   tarixidagi   o‘rnini   ochib   berish,
shuningdek bu tarixiy davrning hozirgi zamon bilan bog‘liqligini aniqlashdir.
3 qo‘llab-quvvatlash,   masjidlar   va   madrasalarni   qurish   orqali,   jamiyatda   diniy   birlikni
mustahkamlashga   erishdilar.Shayboniylar   tomonidan   amalga   oshirilgan   siyosiy   va
ijtimoiy   islohotlar,   ularning   hukmronligini   mustahkamlashga   va   mamlakatda
barqarorlikni   ta’minlashga   yordam   berdi.   Markazlashgan   boshqaruv   tizimi,   ijtimoiy
barqarorlik,   iqtisodiy   rivojlanish   va   ilmiy   madaniyatning   rivojlanishi,Shayboniylar
davrida   o‘z   o‘rnini   topdi.   Bu   islohotlar,   nafaqat   13
Shayboniylar   hukmronligini
mustahkamlashga, balki o‘zbek xalqining tarixidagi yangi davrning boshlanishiga olib
keldi.Shayboniylar   sulolasi   tomonidan   amalga   oshirilgan   siyosiy   va   ijtimoiy
islohotlar,   davlatni   barqarorlashtirish   va   mamlakatni   rivojlantirishda   muhim   rol
o‘ynadi. Markazlashgan boshqaruv tizimi, iqtisodiy islohotlar va ilmiy madaniyatning
rivojlanishi,   Shayboniylar   davrining   asosiy   xususiyatlaridan   biri   bo‘ldi.   Ularning
islohotlari,   nafaqat   o‘z   davrida,   balki   keyingi   tarixiy   davrlar   davomida   ham   o‘z
ta’sirini   ko‘rsatdi.   Shayboniylar   sulolasi   Markaziy   Osiyoda   o‘zining   siyosiy
hokimiyatini mustahkamlashda va o‘z hududlarida ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashda
bir   qator   muhim   islohotlarni   amalga   oshirdi.   Bu   islohotlar,   ularga   nafaqat   o‘z
hukmronligini davom ettirishda yordam berdi, balki mamlakatda iqtisodiy va madaniy
rivojlanishni ta’minladi. Siyosiy va ijtimoiy islohotlar Shayboniylar davrida o‘zining
tub ta’sirini ko‘rsatdi va bu islohotlar uzun muddat davomida Markaziy Osiyo tarixini
shakllantirishda   muhim   rol   o‘ynadi.Shayboniylar   sulolasi   Movarounnahrda
hokimiyatni   qo‘lga   kiritganidan   keyin,   ular   davlat   boshqaruvini   markazlashtirishga
katta   e’tibor   berdilar.   Dastlabki   davrda   Movarounnahrda   hukmronlik   qilgan
Timuridlar   davrida,   mamlakatning   boshqaruvi   mahalliy   feodal   hukmdorlar   va
amaldorlar   qo‘lida   edi.   Shayboniylar   bu   tizimni   o'zgartirishni   maqsad   qilib,
markazlashgan   boshqaruv   tizimini   o‘rnatdilar.Shayboniylar,   davlatning   eng   yuqori
hokimiyatini o‘z qo‘llarida saqlab, barcha viloyatlarda o‘z kadrlarini tayinladilar. Bu
tizim   orqali   ular   feodal   ta’sirni   kamaytirib,   o‘zlarining   davlat   boshqaruvini
13
  Muhammad Solih.  Tarixi Shayboniy . — (arabiy manba, tarjimasi bilan) — Toshkent: “Fan”, 1991
24 1.2. Shayboniylar sulolasining Movarounnahrda hukmronligi
       Shayboniylar sulolasi o‘zining Movarounnahrda hukmronligini o‘rnatish orqali bu
hududdagi   tarixiy   jarayonlarga   katta   ta’sir   ko‘rsatdi.   Shayboniylar   sulolasining
Movarounnahrda   hukmronligi,   bir   necha   o‘n   yillar   davomida   davom   etib,   ushbu
mintaqadagi   siyosiy   va   ijtimoiy   tuzilmani   tubdan   o‘zgartirdi.   Bu   hukmronlik   davri,
o‘zbeklarning   mustaqillik   uchun   kurashining   bir   qismi   sifatida   ham   tarixga   kirgan.
Ushbu   bo‘limda   Shayboniylar   sulolasining   Movarounnahrda   hukmronlikka   kelishi,
siyosiy   strategiyalari,   iqtisodiy   va   madaniy   islohotlari   ko‘rib   chiqiladi.Shayboniylar
sulolasining Movarounnahrda hokimiyatni qo‘lga kiritishi   Xoja Ahmad Yassaviy dan
boshlab   kengaygan   turkiy   o‘g‘uz   qabilalarining   dastlabki   muvaffaqiyatlari   bilan
bog‘liqdir. Muhammad Shayboniyxonning 1500-yilda Amir Temur avlodidan bo‘lgan
16 MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………….……3
I   BOB.   MOVAROUNNAHRDA   SHAYBONIYLAR   SULOLASINING
HUKMRONLIGI  
1.1.   XV-asr   oxirida   Movarounnahrning   siyosiy   holati   va   Shayboniylar   sulolasining
kelib chiqishi……………………………………..…….....……..8
1.2.   Shayboniylar   sulolasining   Movarounnahrda   hukmronlik   davri   ………..
….................................................................................20
II BOB. SHAYBONIYLAR SULOLASINING MADANIY VA ILMIY MEROSI  
2.1. Madaniy taraqqiyot: Shayboniylar davrida san’at va adabiyoti; madrasalar, ilmiy
markazlar, tadqiqotlar ….…………………….………33
2.2.   Sulolaning   zaiflashuvi   va   qulashi:   Ichki   nizolar   sababli   inqiroz   ..………..…..
….......................................................................43
XULOSA…………...…………………………….…..…..………………...….47
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…………………...….50 sifatida,   Shayboniylar   davrida   o‘zining   hayotiy   ahamiyatini   saqlab   qoldi.
Shayboniylar,   Buxoroda   amaldorlar   va   harbiy   rahbarlarga   o‘zlarining   ishonchli
kadrlarini   tayinlab,   boshqaruv   tizimini   mustahkamlashdi.Shayboniylar   o‘zining
siyosiy   hokimiyatini   mustahkamlashda,   o‘zaro   nizolarni   kamaytirish,   mamlakatda
barqarorlikni   ta’minlash   va   hokimiyatni   birlashtirishga   katta   ahamiyat   berdilar.
12
Buxoroda,   ularning   boshqaruvi   davrida,   shaharni   o‘z   ichiga   olgan   iqtisodiy   va
madaniy   sohalarda   katta   islohotlar   amalga   oshirildi.Shayboniylar   sulolasining
Buxoroda   hokimiyatni   qo‘lga   kiritishi,   nafaqat   Buxoro   shahrini,   balki   butun
Movarounnahrni   o‘z   ta’siri   ostiga   olish   imkonini   yaratdi.   Buxoro   xonligi   tashkil
topganidan   so‘ng,   Buxoro   shahridan   o‘tgan   savdo   yo‘llari,   iqtisodiy   va   siyosiy
markaz sifatida o‘z ahamiyatini oshirdi. Bu o‘z navbatida, Shayboniylar sulolasining
hokimiyatini   mustahkamlashga   va   o‘zlarining   siyosiy   ixtiyorini   ta’minlashga   xizmat
qildi.Shayboniylar, Buxoro shahrida hokimiyatni qo‘lga kiritish orqali, o‘zbeklarning
markazlashgan davlatini tashkil etishda muhim qadamlardan birini qo‘ygan bo‘ldilar.
Buxoro  xonligi,   Shayboniylar   sulolasining   Movarounnahrda   eng  kuchli   hokimiyatga
aylanishiga   yordam   berdi   va   butun   Markaziy   Osiyoda   hukmronligini
mustahkamladi.Buxoro   xonligining   tashkil   topishi   Shayboniylar   sulolasining
Movarounnahrda   hukmronlikka   kelishining   muhim   bosqichlaridan   biri   bo‘ldi.
Shayboniylar,   Buxoro   shahrini   egallash   orqali   nafaqat   siyosiy   hokimiyatni
mustahkamlash, balki iqtisodiy va madaniy markaz sifatida Buxoroni rivojlantirdilar.
Bu   hodisa,   o‘z   navbatida,   o‘zbek   tarixida   muhim   o‘rin   tutadi,   chunki   Buxoro
xonligining   tashkil   topishi,   Markaziy   Osiyo   siyosiy   tuzilmasidagi   yirik
o‘zgarishlarning   boshlanishi   edi.   Shayboniylar   sulolasi   o‘zining   Movarounnahrda
hokimiyatni   mustahkamlash   va   davlatni   rivojlantirish   yo‘lida   bir   qator   siyosiy   va
ijtimoiy   islohotlarni   amalga   oshirdi.   Ularning   siyosiy   islohotlari,   asosan,   davlat
boshqaruvi   tizimining   markazlashuvi   va   feodal   tizimning   kuchayishiga   qaratilgan
12
  Allambergenov,   Sh.   Movarounnahr   siyosiy   tarixida   Shayboniylar   o‘rni .   —   Toshkent:   O‘zbekiston   Milliy   ensiklopediyasi
nashriyoti, 2010.
21 madaniy   markazlarini   yaratishda   va   iqtisodiy   hayotni   rivojlantirishda
hunarmandchilikni   qo‘llab-quvvatladilar.Shayboniylar   davrida   arxitektura,   san'at   va
adabiyot   sohalarida   amalga   oshirilgan   inshootlar,   asarlar   va   yutuqlar,
Movarounnahrni   madaniy   rivojlanishning   yirik   markaziga   aylantirdi.   Qurilgan
masjidlar, madrasalar, saroylar, tasviriy san'at va she'riyat sohasidagi muvaffaqiyatlar,
Shayboniylar davrining madaniy merosini tashkil etadi. Bu davrda yaratilgan san'at va
ilmiy   asarlar,   bugungi   kunda   ham   o‘zining   ahamiyatini   yo‘qotmagan   va   xalqlarni
yaqinlashtiruvchi madaniy boylik sifatida saqlanmoqda
Shayboniylar   davrida   ilm-fan   sohasida   sezilarli   yutuqlar   kuzatildi.   Ulug‘bek,
Navoiy   kabi   olimlar   va   mutafakkirlarning   izlanishlari,   tarixiy   ilmiy   yutuqlar,   yangi
ilmiy   usullar   va   g‘oyalarning   ilgari   surilishi,   Shayboniylar   hukmronligining   ilmiy
merosini   tashkil   etadi.   Shayboniylar   davrida   madrasalar   va   ilmiy   markazlarning   roli
juda   katta   bo‘lib,   ular   ilm-fanning   rivojlanishiga,   o‘qitish   va   ilmiy   izlanishlarning
samarali   amalga   oshirilishiga   ko‘maklashgan.   Shu   bilan   birga,   ilmiy   tadqiqotlar   va
tarjimalar   orqali   ilm-fan   va   madaniyat   sohasida   katta   o‘zgarishlar   yuz   berdi.   Bu
davrda   ko‘plab   ilmiy   asarlar,   matematik   va   astronomik   kuzatuvlar   va   falsafiy
izlanishlar   ilmiy   jahonni   boyitdi.   Shayboniylar   davrida   ilm-fan   va   ta'limning
rivojlanishi   madrasalar   va   ilmiy   markazlarga   asoslangan.   Bu   davrda   qurilgan
madrasalar,   ilmiy   markazlar   va   kutubxonalar,   Movarounnahrni   ilm-fan   markaziga
aylantirdi. Bu ilmiy markazlar o‘zlarining yuqori sifatli o‘qitish metodikasi va ta'lim
tizimi   bilan   ajralib   turdi.   Shayboniylar,   ilm-fan   sohasida   muhim   yangiliklarni   tatbiq
etgan   va   ilmiy   izlanishlarga   katta   qo‘llab-quvvatlash   ko‘rsatgan   hukmdorlar   sifatida
tanilgan. Buxoro, Shayboniylar davrining eng yirik ilmiy va diniy markazlaridan biri
sifatida tanilgan. Shayboniylar davrida Buxoroda bir nechta madrasalar qurildi va ular
ilm-fan   rivojida   muhim   rol   o‘ynadi .   Mir   Arab   madrasasi   (1568–1577   yillar)
Buxoroning   eng   yirik   madrasalaridan   biridir.   Ushbu   madrasa,   ilmiy   va   diniy
ta'limning   yuqori   darajasi   bilan   ajralib   turdi.   Madrasada   o‘qitiladigan   fanlar   doirasi
32 strategiyalarni   qo‘lladilar.   Harbiy   islohotlar,   faqatgina   davlatni   himoya   qilish   uchun
emas,   balki   hududlar   orasidagi   o‘zaro   qarama-qarshiliklarni   kamaytirish   va   harbiy
boshqaruvni   markazlashdirishga   ham   qaratilgan   edi.Harbiy   islohotlar   natijasida,
Shayboniylar o‘z harbiy kuchlarini tashkil etishda maxsus guruhlarni shakllantirishdi.
Ushbu   guruhlar,   o‘zining   yuqori   tayyorligi   bilan   ajralib   turdi   va   Shayboniylarning
siyosiy   barqarorligini   ta'minlashda   muhim   rol   o‘ynadi.Shayboniylar   sulolasi   davrida
qishloq   xo‘jaligi,   hunarmandchilik   va   savdo   sohalarida   bir   qator   islohotlar   amalga
oshirildi.   Ular,   qishloq   xo‘jaligini   rivojlantirishga   katta   e'tibor   berib,   mehnat   va   yer
resurslarini   samarali   boshqarishga   harakat   qildilar.   Bu   islohotlar   natijasida,   qishloq
xo‘jaligi   mahsulotlari   ishlab   chiqarish   hajmi   oshdi,   bu   esa   o‘z   navbatida,   ichki   va
tashqi savdoning rivojlanishiga olib keldi.Shayboniylar, shuningdek, hunarmandchilik
va   san’atni   rivojlantirishga   katta   e'tibor   berdilar.   Ular,   turli   sanoat   tarmoqlarini
rivojlantirish   orqali,   mamlakat   iqtisodiyotini   mustahkamlashga   muvaffaq   bo‘ldilar.
Buxoro,  Samarqand   va  boshqa  shaharlar,   Shayboniylar  davrida,  hunarmandchilik  va
savdoning   markazlariga   aylandi.Shayboniylar   davrida   madaniy   va   ilmiy   islohotlar
ham   amalga   oshirildi.   Ular,   o‘zining   siyosiy   hokimiyatini   mustahkamlashda
madaniyat   va   ilm-fan   sohalariga   katta   e'tibor   berdilar.   Shayboniylar   davrida
Samarqand   va   Buxoro   kabi   shaharlar,   ilmiy   va   madaniy   markazlarga   aylanishdi.
Shayboniylar   o‘zining   hukmronligi   davomida   ko‘plab   masjidlar,   madrasalar   va
kutubxonalar qurdirganlar. Bu, nafaqat diniy bilimlarni rivojlantirish, balki ilm-fan va
madaniyatni   rivojlantirishga   ham   xizmat   qildi.Shayboniylar,   o‘z   hukmronliklari
davomida, ilm-fan va adabiyotga  katta ahamiyat  berib, ko‘plab olimlar  va shoirlarni
himoya   qilganlar.   Ular,   ilmiy   tadqiqotlarni   qo‘llab-quvvatlash   orqali,   mamlakatda
ilmiy   rivojlanishning   yangi   bosqichiga   erishishga   yordam   berdilar.Shayboniylar,   o‘z
hukmronliklarini   mustahkamlashda   diniy   islohotlarga   ham   e'tibor   qaratdilar.   Ular,
islom   diniy   qadriyatlarini   muhim   deb   hisoblab,   sunnatga   asoslangan   diniy   siyosatni
amalga   oshirdilar.   Shayboniylar,   diniy   rahbarlar   bilan   hamkorlikda,   diniy   faoliyatni
23 Movarounnahr (yoki "Samarqand va uning atrofidagi hududlar") — bu o‘zining
strategik   joylashuvi   va   boy   tarixiy   merosi   bilan   ajralib   turadigan   Markaziy   Osiyo
hududi   hisoblanadi.   Ushbu   hududda   mustahkam   o‘rnatilgan   Timuriylar   sulolasi
boshqaruvi   XV   asrning   oxiriga   kelib   kuchli   siyosiy   inqirozga   yuz   tutdi.   Timuriylar
saltanatining   ichki   nizolar,   bo‘linishlar   va   o‘zaro   kurashlar   bilan   muammolarga
duchor   bo‘lishi,   bir   tomondan,   siyosiy   bo‘shliq   yaratgan   bo‘lsa,   boshqa   tomondan,
hududga   tashqi   bosqinlarning   ko‘payishiga   zamin   yaratdi.Shayboniylar   sulolasi,
ayniqsa,   5
Muhammad   Shayboniyxonning   siyosiy   sahnaga   chiqishi   bilan
Movarounnahrda   yangi   siyosiy   kuch   sifatida   shakllana   boshladi.   Shayboniylar,
dastlab,   Janubiy   Qozog‘iston   va   Chorjo‘y   hududlarida   mustahkamlanib,   keyinchalik
Movarounnahrga bosqinlar uyushtira boshladilar. Bu bosqinchilikning asosiy maqsadi
Timuriylar   sulolasi   boshqaruvidagi   hududda   davlat   barpo   etish   edi.Shayboniyxon,
avvaliga   qisqa   vaqt   ichida   Samarqand   va   Buxoro   kabi   muhim   markazlarni   egalladi.
O‘zining   harbiy   mahorati   va   siyosiy   qarorlarini   to‘g‘ri   qabul   qilish   orqali   u   xalq
orasida   katta   hurmatga   sazovor   bo‘ldi.   U   Timuriylar   sulolasining   ichki   nizolaridan
foydalanib,   Movarounnahrda   o‘z   hukmronligini   o‘rnatdi.Shayboniylar   sulolasi
hukmronligining   boshlanishi   Muhammad   Shayboniyxonning   1500-1501   yillarda
Samarqandni   egallash   bilan   bog‘liq   bo‘lgan   harbiy   yurishlari   bilan   chambarchas
bog‘liqdir.   Samarqandni   qo‘lga   kiritish,   uning   hukmronligini   mustahkamlash   va
siyosiy   markaz   sifatida   belgilash   Muhammad   Shayboniyxonning   siyosiy
muvaffaqiyatlarini   belgilovchi   eng   muhim   voqealardan   biridir.   Shu   tariqa,
Samarqandga   asoslangan   Shayboniylar   davlati   shakllandi.Muhammad
Shayboniyxonning   harbiy   yurishlari   Movarounnahrning   boshqa   shaharlari,   masalan,
Buxoro va Toshkentga ham ta’sir ko‘rsatdi. Ularning har biri turli siyosiy va madaniy
ahamiyatga   ega   bo‘lib,   Shayboniylar   davlati   uchun   strategik   markazlarga   aylandi.
Buxoro, ayniqsa, Shayboniylar davrida diniy va ilmiy markaz sifatida yangi yuksalish
5
  Qayumov, A.  Shayboniylar davri va ularning madaniy merosi . — Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2007.
7

Shayboniylar davlati siyosiy tarixi va ilmiy-madaniy merosi haqida kurs ishi