Movorounnahir tasavuf ulamolari va tariqatlar - Manaviyat asoslari - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	47.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Mart 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Manaviyat asoslari

Movorounnahir tasavuf ulamolari va tariqatlar

Sotib olish

O`zbekiston Respublikasi
Oliy ta`lim, fan va innovatsiya vazirligi
Andijon davlat universiteti
Tarix fakulteti Tarix
Mamlakatlar va Yo’nalishlar ta`lim yo`nalishi
II- bosqich 203 - guruh talabasi
Tarixiy o’lkashunoslik fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Movorounnahir tasavuf ulamolari va tariqatlar
Kurs ishi rahbari: ________________
Andijon – 2023

Mundarija
Kirish…………………………………………………………………..……. 3
I Bob: Tasavvufning Asosiy Tushunchalari………………………..…. 4-10
1.1 Tasavvufning ta’riflashi va ahamiyati…………………………………… 5
1.2 Ichki sayohat va nafs tarbiyasi…………………………………..……… 8
1.3 Zikr, fikr, murakkabalar kabi ibodatlar………………….……………… 9
II Bob: Muhim Tasavvuf Ulamolari………………………………….. 11-20
2.1 Maulana Jaloliddin Rumi va Mevleviylik……………………...………. 12
2.2 Imam Gazoli va "Ihjo’ul ‘ulum" asari………………………..…………. 13
2.3 Yunus Emre va Xalk tasavvufi…………………………………..…….. 14
2.4 Shayh Bedreddin va Bektashilik……………………………………….. 15
III Bob: Tariqatlar Tarixi va Tarqashishlari……………….……….. 21-25
3.1 Birinchi tariqatlar paydo bo’lishi………………………………..……… 22
3.2 Osmonli Imparatorligida tariqatlar……………………………...……… 23
3.3 Tariqatlar o’rtasidagi o’xshashlik va farqliliklar……………...………… 25
Xulosa……………………………………………………………..……….. 26
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………...……… 27
2

Kirish
Tasavvuf, Islom dinining ichki boyutlarini tushunish va shaxsiy ruhiyotning
rivojlanishiga yo’l qo’yishga oid bo’lgan bir dissiplindir. Bu dissiplin, tasavvufiy
tafakkur, ibodat, zikr, fikr va marifatullahtan iboratdir. Tasavvuf, Islomning
amaliy, aqliy va ma’naviy jihatlarini bir-biriga bog’lab, insonni haqiqiy bir yo’l
bilan Allohga yo’naltirishga intiladi.
Tasavvuf ulamolari, bu rivojlanish va yuksalish yo’lidagi yonlendirmalar va
mashg’ulotlar bilan bog’liq xususiyatlarini o’rganishga bag’ishlangan alimlardir.
Ulamolar, Islom dinining asosiy tamoyillarini tafsilotli shakllarda izohlashadi va
insonning ma’naviyati, tarbiyasi va rivojlanishi bo’yicha yo’riqnoma ko’rsatadi.
Ulamolar tasavvufiy uslub va metodlarga oid bilimlarga ega bo’lgan holda,
insonlarni haqiqiy muhabbat va ma’rifat yo’lida yo’lga qo’ymoqda.
Tariqatlar esa tasavvufiy maslaklarning jamiyatda shakllangan ijtimoiy-
jamoaviy tashkiliy bo’lib, insonlarni tasavvufiy maqsadlarga yo’naltirish uchun bir
jamaat bo’lib ishlaydi. Tariqatlar, boshqaruvchi ustoz (shayh)ning rahbarlik qilishi
va muridlarining uning yo’li bo’yicha o’rganishlari asosida amal qiladi. Bu
jamaatlar, uning xususiy tarkibi, ibodatlari, muhabbat va muhojirlik asosidagi
tarbiyalanishi bilan ajralib turadi.
Tasavvuf ulamolari va tariqatlar, Islom tarixida katta ahamiyatga ega bo’lgan
masalalardir. Ulamolar, tasavvufiy tafakkur, ma’rifat, muhabbat va ibodatning
asosiy tamoyillarini izohlashganlar. Ulamolar orasida o’zaro kelishuvlar, nazariy
izhorlar va asarlar almashtirilgan. Tariqatlar esa tasavvufiy maqsadlarga yetishish
yo’lidagi jamaatlar bo’lib, ulamolar o’qitishlarida amal qilishadi.
Bu kurs davomida, tasavvuf ulamolari va tariqatlar haqida keng bilim olish
imkoniyatiga ega bo’lasiz. Ulamolar tomonidan yozilgan maqolalar, asarlar va
ko’ngillar tomosha qilinadi. Tariqatlar tarixi, ulamolar hayoti va faoliyati ham
taqdim etiladi. Shuningdek, tasavvufiy mashg’ulotlar, muhokamalar va amaliyotlar
orqali o’z bilimingizni sinab ko’rasiz.
3

I Bob: Tasavvufning Asosiy Tushunchalari
Tasavvufga qarashlari misol qilib keltirishlaricha, Islom sufizmining ruhiy
o lchamlari va insonning ma naviyatini rivojlantirishga oid hodisalar va muhimʻ ʼ
tushunchalar. Quyida so’fiylik assotsiatsiyasi taqdim etilgan:
1. Tasavvuf:
Tasavvuf islom dinining ichki jihatlarini o’rganuvchi va ma’naviy yuksalishni
maqsad qilgan fandir. Unda Allohga yaqinlik, marifetulloh (Allohni bilish), sevgi
va sajda qilishning ma’naviy o’lchovlari ta’kidlanadi. Tasavvuf e’tiqod, ibodat va
axloqiy xulq-atvorni, shuningdek, ichki o’zgarishlarni va Xudoga yaqinlikni
izlashni o’z ichiga oladi.
2. Ichki sayohat:
Tasavvuf iymonlilarning botiniy sayohati va o’z-o’zini tarbiyalashiga urg’u
beradi. Bu insonning ichki dunyosini kashf etishi, ichki istaklarini boshqarishi va
ruhiy salohiyatini ro’yobga chiqarishi uchun ichki o’zgarish jarayonini ko’rsatadi.
Botiniy safar nafs hisobi, zikr (zikr), fikr (chuqur tafakkur) va murakaba (fikrni
boshqarish) kabi ibodatlar bilan quvvatlanadi.
3. Ma’rifatulloh:
Ma’rifatulloh Allohni bilish va his qilish holati sifatida ifodalanadi. Tasavvuf
yo’lini tutganlar Alloh taoloning sifatlari va birligini chuqur anglashga, Alloh bilan
botiniy aloqa o’rnatishga intiladilar. Bu aloqa sevgi, tinchlik va ichki qoniqish hissi
bilan tavsiflanadi.
4. Sevgi:
Tasavvuf xudoga muhabbat va muhabbatning muhimligini ta’kidlaydi.
Tasavvufning zamirida ishq Xudoga chuqur ixlos, samimiyat va g’ayrat bilan
to’lgan ruhiy holat sifatida qaraladi. Sevgi Xudoni izlashda harakatlantiruvchi kuch
va birlashtiruvchi omildir.
5. Ibodatlar:
Tasavvuf an’anaviy islomiy odatlar bilan bir qatorda maxsus amaliyot va
amaliyotlarni ham o’z ichiga oladi. Bu zikr (Allohni zikr qilish), g’oya (chuqur
fikr), murakaba (fikrni boshqarish), aylanma (aylana raqsi), meditatsiya va o’z-
4

o’zini aks ettirish kabi turli xil ruhiy amaliyotlarni o’z ichiga oladi. Bu ibodatlar
qalbning Allohga yaqinligini va uning botiniy sayohatini qo’llab-quvvatlash uchun
qilinadi.
Unchalari iymon, botiniy sayohat, ma’rifatulloh, ishq va maxsus ibodatni o’z
ichiga oladi. Bu atamalar insonga ma’naviy rivojlanishni qo’llab-quvvatlash va
Xudoga yaqinlik izlashda ichki qoniqishga erishish uchun so’fiylik yo’lidan
borishga yordam beradi. 1
1.1 Tasavvufning ta’riflashi va ahamiyati
Tasavvuf islom dinida diniy, axloqiy va ma’naviy jihatlarni o’z ichiga olgan
fandir. Movarounnahrga hanafiylik ta’limoti Abu Hanifa hayotlik davridayoq
Xuroson orqali kirib kela boshlagan. Ilk abbosiylar davrida Xurosonning
Movarounnahr hududiga yaqin shaharlarida hanafiylar ustun bo’lgani manbalarda
qayd etiladi. Hanafiylik ta’limoti nafaqat fiqhiy, balki aqidaviy masalalarga ham
o’z ta’sirini o’tkazdi. Shu bilan bir qatorda, dindagi ruhiy yo’nalish, ya’ni tasavvuf
ham Movarounnahrda hanafiylik ta’sirida bo’ldi.
Movarounnahrdagi ilk tasavvuf davri Hakim Termiziy, Abu Bakr Kalobodiy,
Yusuf Hamadoniy kabi shaxsiyatlar nomlari bilan bog’liq. Yuqorida nomlari zikr
etilgan allomalarning аsarlarida aqida masalasida hanafiylik an’analari yaqqol aks
etadi. Garchi yuqorida nomi keltirilgan olimlar Abu Mansur Moturidiyning asarlari
bilan tanish bo’lganlari haqida ma’lumotlar uchramasa-da, ammo ularning
yo’nalishi hanafiylik-moturidiylik tamoyillariga mutlaq to’g’ri keladi.
Tasavvuf vakillari movarounnahrlik hanafiy faqihlar bilan yaxshi
munosabatda bo’lganlar. Zero, aksar movarounnahrlik sufiylar fiqhda hanafiylik
mazhabiga ergashganlar.
Movarounnahrning eng ko’zga ko’ringan hamda mintaqa tasavvufiy
ta’limotlari asoslari yaratilishiga muhim hissa qo’shgan Muhammad ibn Ali Hakim
Termiziy (vaf. 932 y.) yashagan dastlabki davrda fiqhiy nuqtai nazardan hanafiy
mazhabi keng tarqalgan edi. Hakim Termiziy ham hanafiy mazhabida bo’lgan.
1
Sirojiddinov Sh. O‘zbek mumtoz adabiyotining falsafiy sarchashmalari. - Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2011.
5

Hakim Termiziyning hanafiy mazhabida bo’lganini uning «Bayon al-farq» asarida
imon haqida keltirgan quyidagi fikrlari ham tasdiqlaydi. Chunonchi, u bunday
yozadi: «Imon jumhur ulamolar nazdida va shariatga ko’ra Haqni tasdiq etish, qalb
bilan qabul qilish va til bilan tasdiqlashdir. Imon o’z zotiga ko’ra quyosh kabi
noqis bo’lmaydi (kamaymaydi), lekin xuddi quyosh nurining tafti havoda bulut,
tuman, qattiq issiq yoki qattiq sovuq turganda kamroq bo’lgani kabi imon nurining
tafti ham ba’zi sabablarga ko’ra kamayadi». Ushbu qarashlar Abu Hanifaning «al-
Fiqh al-akbar» asaridagi eng asosiy mavzulardan hisoblangan imon haqidagi
fikrlariga to’liq muvofiq keladi. 2
Men ushbu tushunchaning ta’rifi va ahamiyatini quyida tushuntiraman:
Ta’riflash:
Tasavvuf arabcha so z bo lib, “hissiyot, o zlashtirish, chuqur fikr va botiniyʻ ʻ ʻ
tajriba orqali anglash” degan ma nolarni bildiradi. Tasavvuf Xudoga yaqinlashish,
ʼ
ruhiy chuqurliklarga erishish va ma’naviy rivojlanish jarayoni sifatida ta’riflanadi.
Unda insonning Alloh bilan rishtasini mustahkamlash, o z-o zini tarbiyalash,
ʻ ʻ
botiniy kashfiyotlar, marifetulloh (Allohni bilish) nasib etishi, qalbning
muhabbatga to la holati kabi unsurlar kiradi. Tasavvuf islom dinining asosiy
ʻ
e’tiqod va ibodat tamoyillariga asoslanadi va bu tamoyillarni ichki tajribalar orqali
hayotga tatbiq etishga intiladi.
Ahamiyati:
Tasavvufning mazmun-mohiyati islom dinining botiniy jihatlarini kashf etish
va qo’llash bilan bog’liq. Quyida tasavvufning mohiyati haqida ba’zi fikrlarni
topishingiz mumkin:
1. Ma’naviy taraqqiyot: Tasavvuf insonning ma’naviy kamolotiga e’tibor
beradi. Bu insonga o’z ichki dunyosini o’rganish, o’z nafsi bilan kurashish, yomon
istaklarni nazorat qilish va ruhiy fazilatlarga erishish yo’lini taklif qiladi. Bu
jarayonda inson Allohga yaqinlashib, ichki mamnuniyat va xotirjamlikni topadi.
2. Ichki tinchlik va qoniqish: Tasavvuf ichki xotirjamlik, qanoat va ruhiy
rohat izlayotgan odamlarga yo’l-yo’riq beradi. So’fiylik amallari va ibodatlari
2
Komilov N. Tasavvuf. -T. “Movarounnaxr”, 1996.
6

Allohga yaqinlik tufayli ichki dunyo osoyishtaligi va ruhiy muvozanatni qo’llab-
quvvatlaydi.
3. Axloqiy yuksalish: Tasavvuf axloqiy qadriyatlarga urg’u berib, odamlarni
yomon odatlaridan voz kechib, ezgu hayot kechirishga undaydi. Insonning nafsi
bilan kurashi, botiniy sayohati axloqiy kamolotga, to’g’ri xulq-atvorga erishishga
xizmat qiladi.
4. Islomning botiniy o’lchovlarini kashf etish: Tasavvuf islom dinining
zohiriy qoidalaridan tashqariga chiqish va e’tiqodning ruhiy va botiniy jihatlarini
o’rganishni maqsad qiladi. Islom dinining tavhid (birlik), adolat, rahm-shafqat,
muhabbat kabi tushunchalarini o’z ichiga kiriting.
Uni tajribalar orqali hayotga tatbiq etishga intiladi.
5. Ijtimoiy va shaxsiy muvozanat: Tasavvuf ichki muvozanat va tinchlikni
ta’minlashga qaratilgan yondashuvga ega. U o’z-o’zini, Xudo va jamiyat bilan
uyg’unlikda bo’lishga qaratilgan. Bu muvozanat ichki tinchlik va ijtimoiy tartibni
ta’minlashga yordam beradi.
Tasavvufning ishonchliligi e’tiqodli hayotning muhimligini, shuningdek,
botiniy rohatlanish, ma’naviy yuksalish va ijtimoiy totuvlikni ta’kidlaydi. Tasavvuf
islom dinining ma’naviy jihatlarini anglash va hayotga tatbiq etish jarayonida
dindorlarni chuqur fidoyilik va botiniy yuksalish izlanishlariga yo’naltiradi.
1.2 Ichki sayohat va nafs tarbiyasi
Sayohat ichish va ruhni tarbiyalash so’fiylikning asosiy tushunchalaridan biri
bo’lib, so’fiylik yo’lini tutuvchilar uchun muhim tarkibiy qism hisoblanadi. Quyida
men ushbu tushunchalar nimani anglatishini tushuntiraman:
1. “Sayohat” (Ma’naviy sayohat) iching:
Ichki sayohat insonning ichki dunyosini kashf qilish, Allohga yaqinlashish
jarayoni va ruhiy rivojlanish jarayoni deb ataladi. Inson bu safarda nafsi bilan
kurashib yomon havoyi nafslarini o’z qo’liga oladi, ma’naviy bilim va botiniy
kechinmalarga to’la imkoniyatlarni kashf etadi va Allohning roziligini qozonishga
harakat qiladi. U sayohat, zikr (zikr), fikr (chuqur fikr), meditatsiya, murakabe
(fikrni boshqarish) kabi tasavvufiy amallar va ibodatlar orqali amalga oshiriladi.
7

Bu ruhiy sayohat insonning ichki o’zgarishi va ruhiy o’sishiga yordam beradi.
Inson nafsi bilan kurashib yomon odatlaridan voz kechadi, axloqiy fazilatlarga
erishadi, Allohga yaqinlashish yo’lida olg’a boradi.
2. O’z-o’zini tarbiyalash:
Nafs tarbiyasi o’z nafsiga qarshi kurashish, uni yomon odatlardan poklash,
axloqiy shaxsni shakllantirish jarayonidir. Nafs insondagi turtki, istak va xudbinlik
mayllarining manbai sifatida ta’riflanadi. O’z-o’zini tarbiyalash o’z qalbining
yomon istaklarini tan olish, nazorat qilish va engish uchun harakatni o’z ichiga
oladi.
Bu jarayonda inson o’z nafsi bilan kurashar ekan, sabr-toqat, o’zini tuta bilish,
irodalilik, kamtarlik (kamtarlik), ishonch (o’zini yetarli deb bilish) kabi axloqiy
fazilatlarni rivojlantiradi. O’z-o’zini tarbiyalash insonning ichki muvozanatini
saqlashi, yomon odatlardan xalos bo’lishi, yanada etuk va axloqiy xarakterga ega
bo’lishi uchun muhimdir.
U o’z-o’zini tarbiyalash, so’fiy amaliyotlari, zikr, tafakkur, hisob va
murakabe kabi uslub va maslahatlar bilan quvvatlanadi. Bu jarayonda inson nafsini
o’z qo’liga oladi, Allohning roziligini qozonish uchun to’g’ri yo’ldan borishga
harakat qiladi va botiniy o’zgarishga erishadi. 3
Ichimlik sayohat va o’z-o’zini tarbiyalash, so’fiylik yo’lini tutganlar uchun
ma’naviy kamolot, axloqiy kamolot.
Bular tinchlik va Allohga yaqinlikni ta’minlash uchun muhim qadamlardir.
Bu jarayonlar insonning ichki dunyosini izlash, uning nafsi bilan kurashish va
ruhiy hikmatni boshdan kechirish jarayonidir.
Marifatulloh va muhabbat
Ma’rifatulloh va muhabbat so’fiylik yo’lida muhim tushunchalardir. Mana bu
tushunchalarning ma’nolari:
1. Ma’rifatulloh:
Ma rifatulloh Allohni bilish, Uni anglash va Unga yaqin bo lish demakdir.ʼ ʻ
Tasavvuf yo’lini tutganlar Alloh taoloning sifatlari va birligini chuqur anglashga
3
Karomatov X. Qur’on va o‘zbek adabiyoti. - T.: Fan, 1993.
8

harakat qiladilar va bu tushunchani hayotning barcha sohalarida yoyishga
intiladilar. Ma rifatulloh Allohni bilish uchun diniy ilm o rganishdan ko proqʼ ʻ ʻ
ma noni anglatadi; shuningdek, ichki tajriba, qalb tubidagi Xudoga yuzlanish va
ʼ
Unga bo’lgan chuqur sevgi va sadoqat haqidadir.
2. Sevgi:
Muhabbat sevgi va mehrni anglatadi. So’fiylik yo’lini tutganlar uchun
muhabbat chuqur muhabbat, sadoqat, Allohga ehtirosli mayl demakdir. Muhabbat -
Allohni bilishga, Uni sevishga, Unga yaqin bo’lishga va Unga itoat qilishga
bo’lgan samimiy istakdir. Bu sevgi holati insonning Xudo bilan munosabatini
mustahkamlaydi, ichki xotirjamlik va ruhiy qoniqishni ta’minlaydi.
Ma’rifatulloh va muhabbat bir-birini to’ldiradigan tushunchalardir.
Ma’rifatulloh Allohni anglashga, Unga yuzlanishga intilish bo’lib, bu urinishlar
natijasida suhbat Allohga muhabbat va sadoqatga to’la qalbga aylanadi.
1.3 Zikr, fikr, murakkabalar kabi ibodatlar
Zikr, fikr, murakabe kabi ibodatlar so’fiylik yo’lida muhim o’rin tutgan
amallardir. Mana bu ibodatlarning ma’nolari va muhim elementlari: 4
1. Zikr:
Zikr Allohni zikr qilish, Uni zikr qilish uchun duolar qilish, so’z va jumlalarni
takrorlash bilan bajariladigan ibodatdir. Zikr Allohga yaqinlikni oshirish, qalbni
Unga yo’naltirish va botiniy ixlos tuyg’usini yaratish uchun qilinadi. Bu amalda
Allohning ismlari, hamd, tasbeh va duolar takrorlanadi. Zikr ichki xotirjamlikni
ta’minlash, qalbni tinchlantirish, qalblarni Alloh zikri bilan jonlantirishda muhim
ahamiyatga ega.
2. G’oya:
Ideya chuqur fikr va tafakkur demakdir. Tasavvuf yo’lida yurganlar Alloh
taoloning ijodi, borligi va qudrati haqida fikr yuritib, Uning cheksiz qudrati va
hikmatiga e’tibor qaratadilar. Bu g’oya tabiat va koinotda Allohning izlarini izlash,
4
Sirojiddinov Sh. O‘zbek mumtoz adabiyotining falsafiy sarchashmalari. - Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2011.
9

Uning yaratgan mo’jizalarini anglash va shu fikrlar bilan qalbni Unga
yo’naltirishni maqsad qilgan. Bu amaliyot chuqur ichki tushunchaga erishish va
Allohga bo’lgan ixlosni oshirishni maqsad qiladi.
3. Nazorat:
Tekshirish fikrni nazorat qilish va introspektsiyani anglatadi. Ushbu amaliyot
davomida inson o’zining o’zini, fikrlarini va ichki holatini ongli ravishda kuzatadi.
Tekshiruv nafsni nazorat qilish, yomon istaklarni tan olish va salbiy fikrlarning
oldini olishga qaratilgan. Shu bilan birga, Alloh taolo huzurida doimiy ong va
Unga sadoqat tuyg’usini yaratishni maqsad qilgan. Bu amaliyot ichki sukunat, o’z-
o’zini tarbiyalash va ruhiy o’sish uchun muhimdir.
Zikr, tafakkur, murakaba kabi ibodatlar insonning botiniy safariga ma’naviy
chuqurlik beradi, Allohga yaqinlikni oshiradi, qalbni Unga yo’naltiradi. Bu
amallarni muntazam ravishda bajarish insonning so’fiy maqsadlariga erishishiga
yordam beradi va ma’naviy rivojlanishiga yordam beradi.
II Bob: Muhim Tasavvuf Ulamolari.
Tasavvuf sohasida nufuzli va muhim olimlar ko’p. Tasavvuf ilmining ko’zga
ko’ringan olimlaridan ba’zilari:
1. Muhyiddin Ibn Arabiy: Tasavvufning eng muhim mutafakkirlaridan
hisoblangan Ibn Arabiy “Futuhat-i Mekkiyye” va “Fusus al-Hikam” kabi asarlari
bilan mashhur. Unga “Shayx al-akbar” (Eng buyuk shayx) unvoni berilgan. Ibn
Arabiy borliq vahdati (varlik birligi) haqidagi ta’limotni ishlab chiqdi va ko’plab
tasavvuf va falsafiy masalalar yuzasidan chuqur fikrlarni ilgari surdi.
2. Mavlono Jaloleddin Rumiy: Islom olamining eng muhim so’fiy
shoirlaridan biri Mavlono o’zining “Masnaviy” asari bilan mashhur. Mavlono
ta’limotida muhabbat, birdamlik, insoniyatga muhabbat kabi umuminsoniy
mavzular yoritilgan. Uning tasavvuf haqidagi tushunchasi aylanma darveshlik
marosimi bilan ham ajralib turadi.
3. Imom G’azzoliy: G’azzoliy islom olamida katta ta’sirga ega bo’lgan
mutafakkir va olimdir. “Ihyo-u Ulumiddin” kabi asarlari bilan mashhur. G’azzoliy
10

so’fiylikka muhim hissa qo’shgan, falsafiy masalalar bilan ham shug’ullangan. U
axloqiy va ma’naviy masalalarni ham batafsil ko’rib chiqdi.
4. Shoh-i Naqshband: Naqshbandiya tariqatining asoschisi sifatida tanilgan
Shoh-i Naqshband o’zining tasavvufiy ta’limoti va tariqat tashkiloti bilan mashhur.
U ibodat va zikrning tartibli amaliyotiga urg’u berdi va ma’naviy yuksalish uchun
tizimli yondashdi.
5. Ahmad er-Rifoiy: Rifoiy tariqatining asoschisi Ahmad er-Rifoiy o ziningʻ
so fiylik ta limoti bilan mashhur. U zikr va ruhiy tajribalarga e’tibor qaratdi va
ʻ ʼ
shogirdlariga ichki o’zgarishlarga erishish usullarini o’rgatdi.
Bu faqat bir nechta misol va tasavvuf sohasida nufuzli olim va mutafakkirlar
ko’p. Ularning har biri o’z davrida muhim hissa qo’shgan va tasavvuf
tafakkurining rivojlanishiga yo’naltirilgan. 5
2.1 Maulana Jaloliddin Rumi va Mevleviylik
Mavlaviy islom so’fiylik an’analarining muhim tarmog’i bo’lib, Mavlono
Jaloleddin Rumiy ta’limotiga asoslanadi. Mavlono 13-asrda yashagan mashhur
so fiy shoir va mutafakkirdir. Mavlono asarlarining eng mashhuri “Masnaviy” dir.
ʻ
Mavleviylik sevgi, birlik va insoniylik kabi umuminsoniy qadriyatlarga
e’tibor qaratadi. Uning markazida "sevgi" tushunchasi mavjud bo’lib, Xudo bilan
birlashishni sevgida amalga oshirish yo’lini izlashni maslahat beradi. Mavlono
she’rlarida ramziy ifoda va metaforalarga boy bo’lib, insonning Allohga bo’lgan
sog’inchini, ishq qudrati va ma’naviy birligini tasvirlaydi.
Mavleviy, shuningdek, sema deb ataladigan aylanuvchan darvesh marosimi
bilan ham ajralib turadi. Sema aylanib yurgan darveshlarning Xudoga yuzlanib,
foniy dunyodan poklanib, ruhiy yuksalish va birlikka erishayotganini anglatadi.
Sama musiqa va harakat o zaro bog langan ibodat turi bo lib, u Mavleviy
ʻ ʻ ʻ
darveshlar tomonidan ijro etiladi.
5
Sirojiddinov Sh. O‘zbek mumtoz adabiyotining falsafiy sarchashmalari. - Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2011.
11

Mavleviylik tasavvufning intizomli yo’lini qabul qiladi. Darveshlar zikr va
meditatsiya kabi ruhiy amaliyotlar orqali ichki o’zgarishlar va ruhiy rivojlanishga
intiladilar. Ular o’z nafslari bilan kurashib, o’zlarini tarbiyalashni va Allohga
yuzlanishni maqsad qiladilar. To’g’rilar shayx (ma’naviy rahnamo) boshchiligida
so’fiylik yo’lidan boradilar.
Mavleviy, ayniqsa Turkiyada Konya shahri bilan o’ziga xosdir. Mavlono
qabri bo’lgan Mavlono muzeyi Koniyadagi ziyoratchilarning tez-tez tashrif
buyuradigan joyidir. Har yili Mavlononing vuslat kuni bo’lgan "Sheb-i Arus"
marosimlari o’tkaziladi va bu marosimlarda minglab odamlar qatnashadi.
2.2 Imam Gazoli va "Ihjo’ul ‘ulum" asari
Imom G’azzoliy islom olamining muhim ulamolaridan biridir. To liq ismiʻ
Abu Homid al-G azzoliy bo lgan G azzoliy 11—12-asrlarda yashagan. U faylasuf,
ʻ ʻ ʻ
huquqshunos, muhaddis va so’fiy olim sifatida tanilgan. G’azaliyning eng mashhur
asarlaridan biri “Ihyo-u Ulumiddin”dir.
“Ihyo-u Ulumiddin” (Dinshunoslikning tiklanishi) G’azzoliyning eng muhim
asarlaridan biri bo’lib, islom olamida katta ta’sir ko’rsatgan. Bu asarda islom
dinining turli sohalari, xususan, axloq, tasavvuf, ibodat va axloqiy qadriyatlarga
oid har tomonlama yo’l-yo’riqlar berilgan. “Ihyo-u Ulumiddin” islom jamiyatida
ma’naviy uyg’onishni targ’ib qilish, din mohiyatini chuqur anglash maqsadida
yozilgan.
G’azzoliy "Ihyo-u Ulumiddin"da o’z-o’zini tarbiyalash, ibodatning ahamiyati,
dunyo va oxirat masalalari, axloqiy fazilatlar, ishq va qo’rquv kabi masalalarni
ko’rib chiqadi. Shuningdek, asarda Allohga sadoqat, tavba, sabr-toqat, shukronalik
kabi ma’naviy qadriyatlarga alohida urg’u berilgan va bular hayotda qanday aks
etishi tushuntirilgan. G’azzoliy o’z o’quvchilarini ma’naviy uyg’onishga, chuqur
ma’no izlashga undash uchun boy misol va hikoyalardan foydalanadi.
“Ihyo-u Ulumiddin” islom tafakkuri tarixiga katta ta’sir ko’rsatgan, ko’plab
olimlar va talabalar tomonidan o’qilgan va o’rganilgan. G’azzoliyning ushbu asari
islom dinining ma’naviy jihatini tushunish va axloqiy qadriyatlarni hayotning
barcha sohalarida qo’llashni istaganlar uchun muhim manbadir. G’azzoliyning
12

teran fikrlari, ma’naviy kamolotga intilishi va ma’naviy qadriyatlarga e’tibor
qaratishi uni islom tafakkuri tarixida muhim shaxsga aylantirgan.
13

2.3 Yunus Emre va Xalk tasavvufi
Yunus Emre - XIII asrda yashagan mashhur turk xalq shoiri. Uning she’rlari
islom so’fiylik an’analari bilan chuqur bog’langan. Yunus Emre turkiy she’rlarida
Allohga, birlikka, insoniylikka muhabbatini ifodalaydi.
Yunus Emre she’rlarida tasavvufning markaziy tushunchalariga e’tibor
qaratilgan. Yunus Emre she’rlarida birlik, muhabbat, mehr-oqibat, bag’rikenglik,
insoniyatning birodarligi, Allohga sadoqat kabi tushunchalar ko’p uchraydi. U
insonning ichki o’zgarish va ruhiy yuksalish uchun transsendent kuchini
ta’kidlaydi.
Yunus Emrening tasavvuf haqidagi tushunchasida ishq Xudoga yetaklovchi
yo’ldir, deb ishoniladi. Uning she’rlarida ishq xudo sevgisiga yuzlanish, o’z-o’zini
rivojlantirish va ma’naviy birlik kaliti sifatida tasvirlangan. Uning ta’kidlashicha,
sevgi va bag’rikenglik barcha odamlarni birlashtiradigan kuchli doridir.
Yunus Emre she’rlarida tasavvufiy tushunchalar uning tili va ifodasi bilan
omma tushunadigan tarzda tushuntirilgan. Oddiy va ta’sirli tildan foydalanib, u
odamlarning qalbiga ta’sir qiladi, ularning ma’naviy chuqurliklarga kirishiga
yordam beradi. Uning she’rlari xalq orasida katta taassurot qoldirdi va turkiy
tasavvufning muhim qismiga aylandi.
Yunus Emrening tasavvufiy ta’limotlari ma’naviy yo’l-yo’riq ko’rsatib,
odamlarning ichki yo’llarida nur bo’lib xizmat qiladi. She’rlarida ifodalangan teran
ma’nolar, axloqiy qadriyatlarga e’tibor qaratilishi, insoniylik muhabbatiga oid
xabarlar uni turk xalqi qalbida muhabbat va hurmat bilan yodga olinadigan shoirga
aylantirdi.
14

2.4 Shayh Bedreddin va Bektashilik
Shayx Bedreddin 14-asrda yashagan mashhur darvesh, olim va ijtimoiy
islohotchidir. Shayx Bedreddin Usmonlilar imperiyasi davrida Anadoluda nufuzli
edi. U islom tasavvufiga qiziqib, xalq orasida shuhrat qozongan.
Shayx Bedreddin ta’limotida ijtimoiy adolat, tenglik va jamoat farovonligi
kabi masalalarga e’tibor qaratilgan. U islom dinining umuminsoniy qadriyatlariga
urg’u berib, xalqning ma’naviy va moddiy ehtiyojlarini qondirish uchun
kurashgan. Shayx Bedreddin yer islohoti, kambag’allar huquqlarini himoya qilish
kabi mavzularda muhim tadqiqotlar olib borgan.
Bektoshilik – alaviylik-bektoshilik an’anasi ichidagi tariqat. Bu tariqat Hoji
Bektosh Veli ta’limoti atrofida shakllangan. Hoji Bektosh Veli XIII asrda yashagan
darvesh va mutafakkirdir. Bektoshilik mehr-muhabbat, bag’rikenglik, birdamlik,
insonparvarlik kabi umuminsoniy qadriyatlarga urg’u beradi.
Bektoshi tariqati islom tasavvufini o’ziga xos tarzda talqin qiladi. Ular
axloqiy fazilatlarga e’tibor berishadi, jam bo’lib "cem" deb nomlangan ibodatlarni
o’qiydilar va ma’naviy xabarlarni ramziy iboralar bilan etkazishadi. Bektoshilik
an’anasi ijtimoiy adolat, tenglik va bag’rikenglik tamoyillariga asoslanadi.
Qadimgi turk madaniyati va Anadolu xalq e’tiqodlarining ta’siri ham bor.
Shayx Bedreddin va bektoshiylik o rtasida aloqalar mavjud, chunki ikkalasiʻ
ham Anadoluda nufuzli bo lgan va xalqning ma naviy va ijtimoiy ehtiyojlarini
ʻ ʼ
qondirish uchun kurashgan. Ikkalasi ham ijtimoiy adolat, tenglik va insoniyatga
muhabbat kabi qadriyatlarni ta’kidladilar. Biroq bektoshiylik ko’proq mazhab
tuzilishi va marosimlariga e’tibor qaratgan bo’lsa, Shayx Bedreddin ko’proq
ijtimoiy islohotchi shaxs sifatida tanilgan.
Naqshbandiya va Shayx Naqshbandiya
Naqshbandiya islomning tasavvufiy tariqati bo lib, o z nomini uning asoschisi
ʻ ʻ
Bahouddin Naqshband (1318-1389) sharafiga qo yadi. Naqshbandiya tariqati,
ʻ
ayniqsa, O rta Osiyo va Anadoluda katta ta sirga ega bo lgan. Mazhab o z
ʻ ʼ ʻ ʻ
tarafdorlarini Allohga yaqinlashtirish va ularning ruhlarini tarbiyalashni maqsad
qilgan.
15

Naqshbandiya tariqati to’rtta asosiy tamoyilga asoslanadi:
1. Zikr: Allohning ismini zikr qilish va qalbdan zikr qilish muhim amaldir.
Naqshbandiyada zikr sukunat bilan, qalbdan aytiladi.
2. Ko’ngil xotirjamligi: Qalbning xotirjam bo’lishiga, doimo Allohni zikr
qilishiga da’vat qilinadi. Osoyishtalik qalblarni tinchlantirish va ichki muvozanatni
saqlashni anglatadi.
3. Tekshirish: Bu introspeksiya yoki ichki tekshirish degan ma’noni anglatadi.
Inson o’zining xulq-atvorini, niyat va fikrlarini doimo kuzatib, nafsini jilovlab
turishi kerak.
4. Robita: Allohga bo’lgan ixlosni kuchaytirish uchun qalbdan Allohga
yuzlanish va unga bog’lanish amalidir. Rabita Xudo bilan yakkama-yakka
munosabatlarni o’rnatishga e’tibor beradi.
Naqshbandiya tariqati o z shogirdlari o rtasida shayx-shogirdʻ ʻ
munosabatlariga ahamiyat beradi. Shayx talabalarga ma’naviy yo’l-yo’riq
ko’rsatib, ma’naviy yuksalish yo’liga yo’l ko’rsatadi. Tariqatning umumiy shiori
“Murshid kofi”, ya’ni “adekvat yo’lboshchi” dir. Demak, shayx shogirdlarning
ma’naviy ehtiyojlarini qondirish uchun ilm va tajribaga ega.
Naqshbandiya tariqati turli mintaqalarda ko plab sho ba va turli lojalarga ega
ʻ ʻ
bo lgan tarafdorlariga ega. Har bir kichik filialning o’ziga xos marosimlari,
ʻ
amaliyotlari va ta’limotlari bo’lishi mumkin. Bu tariqat shaxsning ma’naviy
rivojlanishiga e’tibor qaratish bilan birga, jamiyatda axloqiy qadriyatlar, muhabbat,
bag’rikenglik va ijtimoiy adolatni targ’ib qiladi.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, naqshbandiya tariqati Bahouddin Naqshband
ta’limotiga asoslangan islomiy tasavvufiy tariqat bo’lib, Alloh bilan yaqinlik, o’z-
o’zini tarbiyalash va ma’naviy kamolotga erishishga qaratilgan.
Qodiriyya va Abdulqodir Geyloniy
Qodiriylar tariqati islomning tasavvufiy oqimlaridan biri bo lib, o z nomini
ʻ ʻ
uning asoschisi Shayx Abdulqodir G ayloniy (1077-1166) dan olgan. Bu sekta,
ʻ
ayniqsa, Yaqin Sharq, Janubiy Osiyo va Shimoliy Afrikada keng tarqalgan.
“Qodiriyya” ordeni o zining tasavvufiy ta limotlari va ma naviy amaliyotlarini o z
ʻ ʼ ʼ ʻ
16

izdoshlariga yetkazadi, ularning Xudoga yaqinlashishi va ruhiy rivojlanishini
qo llab-quvvatlaydi.ʻ
Abdulqodir Geyloniy Qodiriyya tariqatining asoschisi va ustozi. Uning
ta’limoti va asarlari ordenning asosini tashkil qiladi. Abdulqodir Geyloniy
ta’limotlari orasida tavhid (Allohning birligi), taqvo (Allohdan saqlanish), tavba
(gunohlarni tashlab, tavba qilish) kabi islomiy masalalar birinchi o’rinda turadi.
Qodiriyya mazhabining amallariga quyidagilar kiradi:
1. Zikr: Allohning ismini zikr qilish va qalbdan zikr qilish muhim amaldir.
Zikr Allohga ixlosni kuchaytirish, qalbdagi ma’naviy birlik tuyg’usini oshirish
uchun qilinadi.
2. Suhbat: Mazhab shayxi yoki boshqa ma’naviyat ustozlari suhbatlari ruhiy
ta’limotlarni yetkazish, muqaddas kitoblarni tushuntirish va izdoshlar uchun
ma’naviy yo’l-yo’riq olishda muhim vosita hisoblanadi.
3. Introspektsiya: Bu o’z shaxsiyatini va xatti-harakatlarini doimiy ravishda
kuzatish, ichki nazorat va ma’naviy rivojlanishni rag’batlantiradigan amaliyotdir.
4. Darveshxonani ziyorat qilish: Qodiriyya tariqatida darvesh xonadonlari
izdoshlar yig’ilib sajda qilish va ma’naviy yordam olish maskanlaridir. Darvesh
lojalari tariqatning ruhiy markazlari sanaladi.
Shayx Abdulqodir G’ayloniy vafotidan so’ng uning shogirdlari orqali
“Qodiriyya” tariqati keng tarqalib, turli hududlarda uning sho’balari tashkil topdi.
Bu quyi shoxlarning o’z marosimlari va amaliyotlari bo’lishi mumkin.
Mazhabning asosiy maqsadi o’z tarafdorlariga ma’naviy yo’l-yo’riq ko’rsatish,
axloqiy qadriyatlarni mustahkamlash va Allohga yaqinlikka undashdir.
Abdulqodir G’iloniy ta’limoti va Qodiriyya tariqati, U islom olamida ko’p
tarafdorlarga ega va ma’naviy yuksalish uchun samarali vosita sanaladi.
Mavleviy va Mavlono mesneviyasi
Mavleviy ordeni islom so’fiylik an’analarining muhim qismidir. Mavleviy
ayniqsa Mavlono Jaloleddin Rumiy (1207-1273) va “Masnaviy” asari bilan
mashhur.
17

Mavlono Jaloleddin Rumiy Mavleviy tariqati asoschisidir. U eronlik olim va
shoir bo’lib, o’z ta’limotlari bilan odamlarning ma’naviy kamolotiga katta hissa
qo’shgan. Mavlono sevgi, bag’rikenglik va birlik xabarlarini ta’kidlagan she’rlari
va nutqlari bilan mashhur.
Mavleviyning asosiy tamoyillari:
1. Sama: Mavleviyda sama burilish marosimidir. Sema ruhiy tajriba va trans
holati hisoblanadi. Darveshlar semada aylanib, Allohga yaqinlashishni va birlik
hissini his qilishni maqsad qilganlar.
2. Muhabbat va muhabbat: Mavlono ta’limotidagi asosiy mavzu ishq va
muhabbatdir. Mavlono sevgi orqali insonlar Xudoga yaqinlashib, birlik ongiga
erishishlari mumkinligini o’rgatadi.
3. Musiqa va she’r: Mavleviyda musiqa va she’r muhim o’rin tutadi.
Darveshlarning ruhiy kechinmalarini qo’llab-quvvatlash va ruhini yuksaltirish
uchun ney (chaflab cholg’u) va sema musiqasidan foydalaniladi. Mavlono
she’rlarida “Masnaviy” nomli dostonida chuqur ma’naviy ta’limotlar mavjud.
4. Shayx-shogird munosabati: Mavleviyda shayx-shogird munosabati muhim.
Shayx shogirdga ma’naviy yo’l-yo’riq ko’rsatadi, ularga saboq beradi, ma’naviy
yuksalish yo’liga yo’l ko’rsatadi.
“Masnaviy” Mavlono Jaloleddin Rumiyning eng mashhur asaridir. Bu asar
ruhiy ta’limot va hikoyalarni o’z ichiga olgan she’riy kitobdir. Mesneviyda
insonning ma’naviy sayohati haqida so’z boradi, axloqiy qadriyatlarga urg’u
beriladi. U she’riy tildan foydalanib, turli hikoyat va metaforalar orqali chuqur
ruhiy ta’limotlarni yetkazadi.
Mavlono Jaloleddin Rumiy va mesnaviy ta’limotlari Mavleviylik tariqatining
asosini tashkil qiladi. Bu mazhab sevgi, bag’rikenglik, birlik va ma’naviy o’sish
qadriyatlariga e’tibor qaratadi va odamlarga Xudoga yaqinlashishga va ichki
o’zgarishlarni boshdan kechirishga yordam berishni maqsad qiladi.
Bektoshilik va Hoji Bektosh Veli
18

Bektoshiylik – islom so’fiylik an’analarining bir qismi bo’lgan oqim.
Ayniqsa, bektoshiylik Anadolu va Bolqonda samarali bo lgan. Bu tariqat Hojiʻ
Bektosh Veliy (13-asr) ga asoslangan bo lib, uning ta limotiga amal qiladi.
ʻ ʼ
Hoji Bektosh Veli asli eronlik mutasavvif, mutafakkir va shoirdir. Uning
ta’limotlari odamlar o’rtasidagi sevgi, bag’rikenglik, birlik va tenglik xabarlarini
etkazadi. Hoji Bektosh Velining fikrlari va ta’limotlari alaviy-bektoshi jamoalari
orasida muhim o’rin tutgan.
Bektoshilikdagi asosiy tamoyillarga quyidagilar kiradi:
1. Jismning birligi: Bektoshilikda borliq vahdati tamoyili mavjud bo’lib, u
borliq birligiga e’tiqoddir. Bu tamoyil Xudo har bir mavjudotda mavjudligini va
hamma narsa Xudoning bir ko’rinishi ekanligini o’rgatadi.
2. Muhabbat va mehr: Bektoshilik sevgi va bag’rikenglikka asoslangan
tushunchani qabul qiladi. Bu odamlar Xudoga sevgi orqali yaqinlashish va birlik
ongiga erishish mumkinligini o’rgatadi.
3. Djem va ibodat: Bektoshi jamoalari jim deb ataladigan diniy yig’inlarda
birlashadilar. Ushbu yig’ilishlarda ibodatlar, madhiyalar va ramziy marosimlar
o’tkaziladi. Bektoshiylikda siginish ichki aloqa va ruhiy kechinma izlashga urg’u
beradi.
4. Ichki sayohat va o’z-o’zini tarbiyalash: Bektoshilik botiniy sayohat
hisoblanib, insonni o’z-o’zini tarbiyalashga qiziqish uyg’otadi. U nafsni yomon
odatlardan tozalash orqali ma’naviy kamolotga erishishni maqsad qiladi.
Hoji Bektosh Veli va bektoshiylik ta’limotlari ijtimoiy adolat, bag’rikenglik,
inson huquqlari va ijtimoiy tenglik kabi qadriyatlarga ahamiyat beradi. Bu tariqat
murakkab tashkilotga ega bo lib, turli daraja va darvesh lojalariga bo lingan
ʻ ʻ
tuzilishga ega. Bu darvesh maskanlari izdoshlarga ma’naviy yo’l-yo’riq berib,
ruhiy ilhom baxsh etadi.
Bektoshiylik alaviy-bektoshi jamoalari orasida keng tarqalgan mazhabdir.
Biroq bektoshiylik nafaqat tariqat, balki diniy-madaniy oqim sifatida ham
ko’riladi. Bektoshi e’tiqodi, ayniqsa, Anadolu va Bolqondagi turk, kurd, alban va
19

bosniyalik jamoalar orasida samarali. Orden o zining an anaviy marosimlari,ʻ ʼ
timsollari va adabiy asarlari bilan o ziga xos o ziga xoslik kasb etadi.
ʻ ʻ
20

III Bob: Tariqatlar Tarixi va Tarqashishlari
Tariqatlar islom so’fiyligining uyushgan tuzilmalari bo’lib, odatda shayx yoki
murshid (ruhiy yo’lboshchi) tomonidan boshqariladi. Tariqatlar islom dinining
dastlabki bosqichlarida paydo bo’lgan va vaqt o’tishi bilan turli geografiya va
madaniyatlarda rivojlangan.
Islom dinining tarqalishi bilan tasavvufiy ta’limot va amaliyotlar turli mintaqa
va jamiyatlarga tarqaldi. Bu jarayonda turli tariqatlar paydo bo’lib, turli so’fiylik
an’analariga ega bo’lgan kishilar bu oqimlarga qo’shilishdi.
Tariqatlar ma’naviy sayohatga yo’l-yo’riq ko’rsatish, o’z-o’zini tarbiyalash va
ma’naviy yuksalishga yordam berish uchun tashkil etilgan. Tariqatlarda zikr,
tafakkur, ustoz rahbarligidagi maxsus amallar, jamoaviy ibodat kabi marosimlar
muhim ahamiyatga ega. Bu amaliyotlar shogirdlarni ruhiy tajribaga ega bo’lishga,
nafslarini tartibga solishga va Allohga yaqinlashishga qaratilgan.
Tariqatlar sisila deb ataluvchi ta’limot va o’quvchi-ustoz zanjiriga asoslanadi.
Silsile tariqada o’tmishdan hozirgi kungacha bo’lgan talaba-o’qituvchi
munosabatlarini bildiradi. Shogird shayxning shogirdi sifatida tariqatda ilg’or
bo’ladi va vaqt o’tishi bilan o’zi ham shayx bo’lishi mumkin.
Tariqatlar Islom olamida, xususan, Yaqin Sharq, Janubiy Osiyo va Shimoliy
Afrika kabi mintaqalarda sezilarli ta sirga ega bo lgan. Har bir tariqatning o’zigaʼ ʻ
xos ta’limoti, marosimlari va jamiyatdagi o’rni bor. Masalan, Mavleviy,
Naqshbandiy, Qodiriyya, Shozeliyya, Bektoshiy kabi turli tariqatlar turli ta’limot
va amallarga qaratilgan.
Tariqatlar vaqt o tishi bilan o zgarib, turli jihatlarga ega bo lib, mahalliy
ʻ ʻ ʻ
madaniyatlar ta sirida shakllangan. Islom olamida ko’plab tariqatlar mavjud bo’lib,
ʼ
ularning har biri o’ziga xos tarixiy taraqqiyot va o’ziga xos xususiyatlarga ega.
Bugungi kunda ham tariqatlar islom jamiyatida ma’naviy yo’l-yo’riq ko’rsatishda
davom etmoqda va izdoshlari orasida katta izdoshga ega.
3.1 Birinchi tariqatlar paydo bo’lishi
Tariqatlarning paydo bo’lishi islom dinining ilk davrlariga to’g’ri keladi.
Islom dinining dastlabki yillarida musulmonlar orasida ma’naviy yuksalishni
21

rag’batlantiradigan darveshlar va so’fiylik ta’limotlari mavjud edi. Biroq
keyinchalik tariqat sifatida tashkil etilgan tuzilmalar paydo bo’ldi.
Birinchi tariqat sifatida qabul qilingan va islom tasavvufining dastlabki
bosqichlarida paydo bo’lgan tariqatlar quyidagilardir:
1. Qodiriylik tariqati: Abdulqodir Geyloniy asos solgan Qodiriylik tariqati
islom dinining ilk davrlarida vujudga kelgan eng qadimgi oqimlardan biridir.
Abdulqodir Geyloniy ma’naviy hikmat va ta’limotlari bilan mashhur allomadir.
2. Shazeliya tariqati: Misrda Imom Shazeliy asos solgan shazeliy tariqati
vujudga keldi. Imom Shazeliyning o’gitlari va ilmlari ma’naviy yo’lda
taraqqiyotga da’vat etadi.
3. Naqshbandiya ordeni: Markaziy Osiyoda Bahouddin Naqshband asos
solgan naqshbandiya tariqati vujudga keldi. Naqshbandiylik o’z-o’zini
tarbiyalashga, ko’ngil ko’zini ochishga qaratilgan.
4. Mavleviylik tariqati: Mavlono Jaloleddin Rumiy asos solgan Mavleviylik
tariqati Eron va Anadoluda keng tarqaldi. Mavleviy o zining sema (aylanma raqs)ʻ
marosimlari bilan mashhur va sevgining ramziy ifodalari bilan mashhur.
Bu tariqatlar islom tasavvufining asosiy ta’limotlari va amaliyotlarini o’z
ichiga olgan. Har bir tariqatning o ziga xos ta limoti, tartib-qoidalari va
ʻ ʼ
marosimlari bor. Bu mazhablar vaqt o tishi bilan o sib, o zgarib, turli tarmoqlar va
ʻ ʻ ʻ
kichik guruhlarni tashkil etgan. Bugungi kunda bu mazhablar islom olamida hali
ham faol bo’lgan va o’z tarafdorlariga ega bo’lgan muhim mazhablardandir.
22

3.2 Osmonli Imparatorligida tariqatlar
Usmonlilar imperiyasi davrida tariqatlar muhim rol o ynagan. Usmonlilarʻ
imperiyasi turli geografiya va madaniyatlardan odamlar birlashadigan katta
imperiya bo’lgani uchun bu geografiyalarda turli mazhablar ta’sir o’tkazgan. 6
Usmonlilar imperiyasida mazhablar ham diniy, ham ijtimoiy rol o’ynagan.
Tariqatlar ma’naviy yo’l-yo’riq ko’rsatdi, odamlarning ma’naviy ehtiyojlarini
qondirdi, jamiyatning axloqiy va axloqiy qadriyatlarini qo’llab-quvvatladi. Ayni
paytda tariqatlar darveshlar, madrasalar kabi markazlar orqali targ ibot-tashviqot
ʻ
ishlarini olib bordi, ta lim va ijtimoiy xizmatlar ko rsatdi.
ʼ ʻ
Usmonli imperiyasidagi eng mashhur mazhablar orasida quyidagilar mavjud:
1. Halvetiye tariqati: Halvetiye tariqati Usmonlilar imperiyasida nufuzli
bo lgan va xalq orasida shuhrat qozongan tariqatdir. U zikr, meditatsiya va ruhiy
ʻ
yo’l-yo’riq kabi amaliyotlar bilan mashhur.
2. Mavleviylik tariqati: Mavleviylik tariqati Usmonlilar imperiyasida katta
ta sirga ega bo lgan kultdir. U Mavlono Jaloleddin Rumiy ta limotiga asoslangan
ʼ ʻ ʼ
bo lib, o zining sema (aylanma raqs) marosimlari bilan mashhur. Mavleviy
ʻ ʻ
darveshlar va aylanma tomoshalar Usmonlilar imperiyasida muhim madaniy va
diniy voqealar sifatida qabul qilingan.
3. Bektoshilik: Bektoshilik Usmonlilar imperiyasidagi alaviylik-bektoshilik
an’anasini ifodalovchi tariqat. Bektoshi darveshlari jamiyatda mehr-muhabbat,
bag’rikenglik va ijtimoiy adolat qadriyatlarini targ’ib qilganlar.
Bu tariqatlar Usmonlilar saltanatining turli davrlarida o z mavjudligini davom
ʻ
ettirgan va imperiyaning diniy, madaniy va ijtimoiy tuzilishida muhim rol
o ynagan. Usmonli imperiyasi parchalanganidan keyin tariqatlar turli yo’llar bilan
ʻ
o’z ta’sirini davom ettirdilar va bugungi kunda ham o’z izdoshlariga ega.
Tariqatlar hozirgi holati
6
Sirojiddinov Sh. O‘zbek mumtoz adabiyotining falsafiy sarchashmalari. - Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2011.
23

Tariqatlar Islom olamida va boshqa joylarda hamon mavjud. Biroq
mazhablarning hozirgi holati va ta’siri har bir mintaqa va mazhabga qarab farq
qilishi mumkin. Hozirgi tariqatlar haqida ba’zi umumiy kuzatishlar:
1. Islom olami: Tariqatlar hali ham Islom olamida sezilarli ta’sirga ega.
Ayniqsa, Yaqin Sharq, Janubiy Osiyo va Shimoliy Afrika kabi mintaqalarda
darvesh lojalari, zaviyalar va mazhab markazlari faoliyat yuritmoqda. Odamlar
ma’naviy yo’l-yo’riq, ibodat va ijtimoiy birdamlik uchun tariqatlarga qo’shiladilar.
2. Ijtimoiy va ma’naviy qo’llab-quvvatlash: Tariqatlar jamiyatda ijtimoiy va
ma’naviy yordam ko’rsatish rolini hamon saqlab kelmoqda. Mazhablarning
faoliyati diniy ta’lim, xayriya va ijtimoiy xizmatlarni o’z ichiga oladi. To’g’rilar
mazhablarga qo’shilib, darveshlarda yig’ilib, namozlarini o’qish orqali ma’naviy
ta’limotlardan foydalanadilar.
3. Tuzilishi va ta sirining o zgarishi: Tariqatlarning tuzilmalari vaqt o tishiʼ ʻ ʻ
bilan o zgarib, ba zi tariqatlar yangi shox va shoxlar hosil qilgan. Bundan tashqari,
ʻ ʼ
tariqatlarning ta’siri va ergashuvchilar soni ham mintaqa va tariqatga qarab farq
qiladi. Ba’zi mazhablar hali ham ko’p tarafdorlarga ega, boshqalari esa kichikroq
va mahalliy darajada faol bo’lishi mumkin.
4. Globallashuv va modernizatsiya: Globallashuv va modernizatsiya
jarayonlari mazhablarga ham ta’sir ko’rsatdi. Ba’zi sektalar zamonaviy dunyo
o’zgarishlariga moslashish uchun innovatsion usullardan foydalanganlar. Shu bilan
birga, ayrim sektalar o’zlarining an’anaviy ta’limotlari va marosimlarini saqlab
qolishda davom etmoqdalar.
Xulosa qilib aytganda, tariqatlar bugungi kunda ham mavjud bo’lib,
jamiyatda ma’naviy yo’l-yo’riq va ijtimoiy qo’llab-quvvatlash rolini davom
ettirmoqda. Biroq mazhablarning maqomi har bir mintaqa va mazhab uchun har xil
bo’lishi mumkin va ba’zi mazhablar o’zgaruvchan dunyo sharoitlariga moslashish
uchun innovatsion yondashuvlarni qo’llagan.
3.3 Tariqatlar o’rtasidagi o’xshashlik va farqliliklar
Mazhablar o’rtasida o’xshashlik va farqlar mavjud. Tariqatlar orasidagi
umumiy xususiyatlar va farqlar:
24

1. Asosiy e’tiqodlar: Tariqatlar, odatda, Islomning asosiy e’tiqodlari, ya’ni
Xudoga e’tiqod, payg’ambarlar va kitoblarga ishonishdir. Biroq mazhablar
o’rtasida tafsirda farqlar bo’lishi mumkin.
2. Tariqat asoschisi: Har bir tariqatning asoschisi bor va odatda tariqat
asoschisi nomi bilan ataladi. Tariqat asosini asoschining ta’limoti tashkil qiladi.
Masalan, Mavlaviy Mavlono Jaloleddin Rumiy, Nakşibendi Bahouddin
Nakshibendiy asosida yaratilgan.
3. Amallar va marosimlar: Tariqatlar ma’naviy yuksalish uchun turli odat va
marosimlardan foydalanadi. Bularga zikr (Alloh ismini zikr qilish), fikr (ruhiy
fikr), murakkaba (ruhiy tafakkur) kabi amallarni kiritish mumkin. Biroq, odatlar va
marosimlar mazhablar orasida farq qilishi mumkin.
4. Ustoz-shogird munosabati: Tariqatlarda ustoz-shogird munosabatlari
muhim ahamiyatga ega. Ustoz (shayx) shogirdga ma’naviy yo’l-yo’riq ko’rsatadi,
unga saboq beradi, ma’naviy yuksalish yo’lida yordam beradi. Ustoz-shogird
munosabatlari mazhabga xosdir, lekin bu munosabat mazhablar orasida ham farq
qilishi mumkin.
5. Tashkiliy tuzilma: Tariqatlar odatda muayyan tashkiliy tuzilishga ega. Bu
tuzilma ichida yetakchilar, darveshlar va turli darajadagi inisiatsiyalar (irshod)
mavjud. Bu tuzilmalar mazhablar uchun maxsus ishlab chiqilgan va mazhablar
orasida farq qilishi mumkin.
Bu umumiy xususiyat va tafovutlar mazhablarning bir-biridan ajralib turishiga
va o’ziga xos o’ziga xosliklarini shakllantirishga yordam beradi.
Xulosa
Bektoshiylik islom tasavvuf an’analariga kiruvchi va Hoji Bektosh Veliy
ta’limotiga amal qiluvchi tariqatdir. Uning asosiy tamoyillari borliq birligi, sevgi,
bag’rikenglik, tenglik va ijtimoiy adolatni o’z ichiga oladi. Bektoshilik alaviy-
25

bektoshi jamoalari orasida keng tarqalgan tartib bo’lib, Anadolu va Bolqonda
samaralidir. Kultga “cem” deb nomlangan diniy yig inlar, semah (aylanish)ʻ
marosimi, madhiyalar, duolar kabi marosimlar kiradi. Bektoshilik e’tiqodi
ma’naviy rivojlanish, ichki sayohat va o’z-o’zini tarbiyalashga qaratilgan. Bundan
tashqari, bektoshiylik ijtimoiy adolat, bag’rikenglik va inson huquqlari
qadriyatlariga urg’u beradi.
Tasavvuf ulamolari, bu rivojlanish va yuksalish yo’lidagi yonlendirmalar va
mashg’ulotlar bilan bog’liq xususiyatlarini o’rganishga bag’ishlangan alimlardir.
Ulamolar, Islom dinining asosiy tamoyillarini tafsilotli shakllarda izohlashadi va
insonning ma’naviyati, tarbiyasi va rivojlanishi bo’yicha yo’riqnoma ko’rsatadi.
Ulamolar tasavvufiy uslub va metodlarga oid bilimlarga ega bo’lgan holda,
insonlarni haqiqiy muhabbat va ma’rifat yo’lida yo’lga qo’ymoqda.
Bu tariqat darvesh lojalari va ma’naviyat yetakchilari orqali o’z tarafdorlariga
ma’naviy yo’l-yo’riq ko’rsatadi. Bektoshilik mazhab sifatida muhim rol
o’ynashdan tashqari, alaviy-bektoshi jamoalarining diniy-madaniy harakati ham
hisoblanadi.
Bu kurs davomida, tasavvuf ulamolari va tariqatlar haqida keng bilim olish
imkoniyatiga ega bo’lasiz. Ulamolar tomonidan yozilgan maqolalar, asarlar va
ko’ngillar tomosha qilinadi. Tariqatlar tarixi, ulamolar hayoti va faoliyati ham
taqdim etiladi. Shuningdek, tasavvufiy mashg’ulotlar, muhokamalar va amaliyotlar
orqali o’z bilimingizni sinab ko’rasiz.
26

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Komilov N. Tasavvuf. -T. “Movarounnaxr”, 1996.
2. Sirojiddinov Sh. O’zbek mumtoz adabiyotining falsafiy sarchashmalari. -
Toshkent: Yangi asr avlodi, 2011.
3. Mashrab. Mabdai Mur. T., 1994.
4. Islom tasavvufi manbalari. Ilmiy majmua. (Nashrga gayyorlovchi, so’zboshi va
izohlar muallifi
5. H.Boltaboov). - T.: O’qituvchi, 2005.
6. A’zamov A. Munojotnoma. - Namangan: 1997, - T., 2001
7. Karomatov X. Qur’on va o’zbek adabiyoti. - T.: Fan, 1993.
8. Komilov N. Tasavvuf yoki komil inson axloqi. 1-2 kitob. - T.: 1996
9. Fitrat. Ahmad Yassaviy. Yassaviy maktabi shoirlari to’g’risida tekshirishlar,
Mashrab. Tanlangan asarlar.2-jild. - T, Ma’naviyat,
27

Movorounnahir tasavuf ulamolari va tariqatlar

Sotib olish