• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 48.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 04 Январь 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

Mirzobek

Дата регистрации 17 Декабрь 2024

0 Продаж

Mustaqillik yillarida Amir Temur shaxsi va tarixining tiklanishi

Temurning hokimiyatga kelishi xususida “Abul Barakotning tashabbusi bilan to‘y bahonasida taxt da’vogarlari bo‘lmish Shoh Mahmud Badaxshiy, Shayx Muhammad Bayon Sulduz, Amir Kayxusrav va Amir Temurni ham taklif etib, muzokara olib boradi va Amir Kayxusravning taklifi bo‘yicha qur’a tashlanib Amir Temur shohlik mansabiga saylanadi” 36 , deyilgan. Qur’a tashlanishi natijasida Amir Temurning tasodifiy ravishda hokimiyat tepasiga kelishi to‘g‘risidagi fikr shubhalidir. Chunki bunday ma’lumot o‘sha davr yozma manbalarining birortasida uchramaydi. B. Ahmedov, A. Muhammadjonov, A. Ziyo tadqiqotlarida Amir Temur markazlashgan saltanatni ma’muriy, harbiy va mahkama tizimlari yaratish orqali boshqarganligi masalalari umumiy tarzda yoritib berildi. B. Ahmedov Amir Temurning vazirlarga qo‘ygan talablarini sanab o‘tar ekan, vazirlar saltanat ustunlari, ular mamlakat obodonchiligi, raiyatning tinchligi, sipohning ittifoqligi va xazina boyligini doimo nazorat qiluvchilar ekanligini ta’kidlaydi 37 . Shu talablar asosida Sohibqironning amirlardan Dovud, Sorbug‘a, Husayn Barlos, Oqbug‘a, Hoji Mahmudshoh, Elchibug‘a bahodir va Davlatshoh baxshilarning vazirlikka tayinlangani haqida ma’lumot mavjud 38 . A.Muhammadjonov monografiyasida davlat tuzilishi qonun-qoidalari musulmon Sharqi davlatlaridan deyarli farq qilmay, uning boshqaruv tizimida mahalliy davlatchilik asriy an’analari o‘rin olgani, qo‘shni mamlakatlarning madaniy ta’siri asosida yangi tartib va qonunlar bilan takomillashgani 39 , to‘g‘risida fikrlar bildirildi. Shuningdek, asarda markaziy ma’muriyat devonbegi − bosh vazir va yana yettita vazirdan iborat arkoni davlat−vazirlar mahkamasidan tashkil topgani, vazirlik nomlari, vazifalari yoritilgan 40 . “O‘zbekiston tarixi: Davlat va jamiyat taraqqiyoti” kitobida Amir Temur davlatining siyosiy tuzumi va dargoh, bosh vazir, unga qarashli bo‘lgan vazirliklar 36 Амир Темур Кўрагон. Темур қиссаси / Бобобеков Ҳ., Бобоев Ҳ., Қуронбеков А., Бобокалонов З., Мирзаев Т. – Т.: Фан, 2004. − Б. 10. 37 Аҳмедов Б. Сўз бошиси / Темур тузуклари / Форсчадан А. Соғуний ва Ҳ. Кароматов тарж. – Т.: Адабиеpт ва санъат нашри еpти, 1991.− Б. 8. 38 Ўша жойда. − Б. 53-56; Аҳмедов Б. Соҳибқирон Темур ... – Б. 15-17. 39 Муҳаммаджонов А. Темур ва темурийлар салтанати ... − Б. 25. 40 Ўша жойда. – Б. 25-26; Бу шахсларнинг исмлари ва эгаллаган лавозимлари ҳақида тўлиқ қаранг: Амир Темур жаҳон тарихида Муҳaррирлaр: Ҳ. Нурмуҳaмедoв вa бoшқ … 2001. − Б. 84. 16 Turli yozma manbalar o‘zbek, fors, arab tilida bitilgan manbalardan olingan faktik ma’lumotlar asosida O‘zbekiston davlatchiligi tarixiga borib taqaluvchi o‘zbek davlatchiligi tarixi, ayniqsa, yirik davlat arbobi Amir Temur davridagi rivojini yoritgan ko‘pgina tadqiqotlar yaratildi. Ayniqsa, Parijda o‘tkazilgan “Temuriylar davrida ilm-fan, madaniyat va maorifning gullab yashnashi” mavzudagi konferensiyada o‘zbek olimlarining mavzuni asosiy manbalar yordamida yoritib berishi muhim ahamiyat kasb etdi. Bu o‘rinda “Amir Temur jahon tarixida” 19 nomli asarni alohida ko‘rsatib o‘tish lozim. Unda juda jonli, asosli tarzda Amir Temur davlati tarixi, Sohibqironning mamlakatni chet el bosqinchilari hukmronligidan ozod qiluvchi xalqlarning kurashi, Amir Temur davlatining iqtisodiy o‘sishi va savdo aloqalari, xalqaro aloqalar va diplomatiya, ilm-fan va madaniyati har tomonlama ochib berilgan. Ushbu kitobga bo‘lgan qiziqish bu asarni 2001-yilda qayta nashr etishga olib keldi. 1996-yili chop etilgan yana bir yirik asar “Temur va Ulug‘bek davri tarixi” 20 dir. Unda Amir Temur va Temuriylar davrini o‘rganishga bag‘ishlangan manbalar, bu davrni o‘rganishga xizmat qiluvchi adabiyotlar, Temur obrazining folklorda aks etishi, Temur va Ulug‘bekning tarjimai holi, Temur va Ulug‘bek davridagi ijtimoiyiqtisodiy, siyosiy va madaniy hayot masalalari atroflicha yoritilgan. Eng avvalo Amir Temur bibliografiyasi tuzish ishlariga katta e’tibor qaratildi. 1995-yil R. Alimov tomonidan “Sohibqiron Amir Temur” metodik tavsiyanomasi, 1999-yilakademik E.V. Rtveladze va professor A.X. Saidovlar tomonidan “Amir Temur dunyo fani ko‘zgusida” bibliografiyasi nashr etildi. 2003-yilda “Amir Temur bibliografiyasi” nashr etilib, unda qo‘lyozmalar, yozishmalar; MDH davlatlari xalqlari; Yevropa va Sharq tillaridagi kitoblar keltirilgan. Ammo bibliografiyaning adabiyotlar ro‘yxatida ayrim xatoliklar, qaytarishlar borligi, shoshma-shosharlikda chop etilganligi va ilmiy tahrirga muhtojligi ko‘zga tashlanadi. Shu o‘rinda G.A. Pugachenkova, R.G. Mukminova, E.V. Rtveladze, B.V. Lunin, A. O‘rinboyev, D. Yusupova, O. Bo‘riyev kabi olimlarning mustaqillikkacha bo‘lgan davrda ham temurshunoslikning rivojiga tamal toshini qo‘yganliklarini yana bir bor 19 Амир Темур жаҳон тарихида. Муҳaррирлaр: Ҳ. Нурмуҳaмедoв вa бoшқ. 2001. – Б. 213. 20 Темур ва Улуғбек даври тарихи. – Бoш муҳaррир: A. Aсқaрoв. Мaсъул муҳaррир O.Oдилxoн Т.: Қомуслар Бош таҳририяти, 1996. 11 aloqalar qanday vujudga kelgani aniqlanmagan edi. T. Fayziyev bu munosabatlarni avvaldan bo‘lganligi dalili sifatida sarbadorlar qirg‘in qilingandan so‘ng, Amir Temur bilan Husayn o‘rtasida dushmanlik avjiga chiqqanini fakt sifatida keltiradi 12 . Umuman olganda sarbadorlar harakati tadqiqotlarda turlicha izohlangan: Ba’zi tadqiqotchilar sarbadorlar harakatini salbiy baholab, ularning rahnamolarini avantyurachilar, deb ayblashlarini, ularning qatl etilishini ma’qullashlarini xato deb o‘ylaymiz. Qayd etish kerak, bu harakat mo‘g‘ullarga qarshi ko‘tarilgan Mahmud Tarobiy qo‘zg‘olonining mantiqiy davomidir. Sarbadorlar harakati masalasining to‘liq bahosi fanda hali o‘zining uzil-kesil yechimini olmagan va harakatning tarixiy ahamiyati xususida yaxlit bir to‘xtamga kelinmagan. Fikrimizcha, keyingi yangi tadqiqotlarda birlamchi manbalarga tayangan holda izlanishlarni davom ettirish maqsadga muvofiq. Shu o‘rinda Muiniddin Natanziy “Muntaxab ut-tavorixi Muiniy” asaridagi mavzuga doir ma’lumotlar hanuzgacha tadqiqotlarga jalb qilinmaganligini aytish lozim. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, 1340−1360-yillardagi Movarounnahr siyosiy hayoti, 1360−1370-yillarda Amir Temurning siyosiy faoliyati ham fanda kam o‘rganilgan, voqeliklar ko‘proq axborot shaklida bayon etilgan va tadqiqotlarning aksariyatida mualliflar asosan 1370-yildan keyingi siyosiy voqealarga e’tibor berganlar. 12 Файзиев Т. Темурийлар шажараси. – Т.: Ёзувчи, 1995. − Б. 22. 8 REJA: KIRISH ASOSIY QISM I BOB. AMIR TEMUR SHAXSI: TARIXIY VA MADANIY AHAMIYAT 1.1 Temuriylar davrining ilm-fan, madaniyat va davlat boshqaruvidagi o‘rni. 1.2 Amir Temur haqida mustaqillikdan oldingi qarashlar va sovet davri siyosati. II BOB. AMIR TEMUR SHAXSINI TIKLASHNING IJTIMOIY VA MA’NAVIY AHAMIYATI 2.1. Amir Temurga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlar va asarlar 2.2. Amir Temur haqida filmlar, badiiy asarlar va ommaviy madaniyatdagi aks etishlari. XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 2 Movarounnahrning XIV asr 50-yillaridagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayotining yoritilishi masalasida B. Spuller, R. Grosse, X. Xukxem, B.Mans, S.Jamoliddinning fikrlari V.V. Bartold, A.Yu.Yakubovskiy, I.P. Petrushevskiy, A.A. Semyonov, I.M. Mo‘minov, B. Ahmedovning xulosalari bilan mazmunan to‘g‘ri kelishi aytilgan. Biroq tadqiqotchi maqsadiga mazkur masalalar kirmaganligi sababli Rossiya sharqshunoslari asarlaridagi metodologik jihatlarga e’tibor qaratilmagan. Mustaqillik davrida Amir Temur davlati boshqaruv tizimi, iqtisodiy hayot, soliqlar masalasi shuningdek, saltanatning huquqiy asoslari bo‘lgani, islom dini, Qur’oni karim va hadislarda bayon etilgan tartib-qoidalarga tayanilgani ilmiy asoslanilganligini ta’kidlash zarur. Chunki “Temur tuzuklari” ning nashr etilishi huquqshunoslarning ushbu asarni huquqiy jihatdan tahlil qilishlariga xizmat qildi. Xususan, H. Boboyev tomonidan Sohibqiron va uning avlodlari davridagi siyosiy, huquqiy ta’limotlar tadqiq etilib, unda davlatni idora qilish tadbirlari, kengashlar, vazirlar va amirlarni qo‘yish masalalariga e’tibor qaratilsa, Z. Muqimov ilmiy ishida O‘zbekiston tarixining VIII-XIX asrlariga oid tarixiy-huquqiy manbalari qatorida “Temur tuzuklari” ham tahlil etilib, huquqshunoslik nuqtai-nazaridan baholandi. Mustaqillik -yillarida yaratilgan ilmiy tadqiqotlarda saltanat boshqaruvida qonun ustuvorligi, raiyat manfaati va davlat ravnaqi ko‘zda tutilgan masalalarining tafsilotlari manbalar asosida yoritildi. Davlatda qonun barchaga – vazirlar, amirlar, hokimlar, raiyat, hatto shahzoda uchun ham barobar bo‘lgani, davlat mansabini su’iste’mol qilganlik uchun jazolar berilgani ta’kidlandi. 1. Davlat boshqaruvi tizimining tarix fanida yoritilishi. Mustaqillik yillari ilmiy tadqiqotlarida Amir Temur saltanatida davlat boshqaruvining ma’muriy, harbiy va mahkama (sud) tizimi ma’lum darajada o‘rganilgan. Ma’lumki, ma’muriy boshqaruv tizimi 1370-yili Amir Temurning hukmdor deb tan olinishidan boshlanadi. Odatda davlat boshqaruvida eng oliy mansabga Chingizxon avlodidan nomiga xon tayinlangan. Amir Temur tomonidan qo‘-yilgan dastlabki xonning taxtga o‘tkazilgan sanasi va joyi xususida tadqiqotlarda turli fikrlar bildirilgan. Masalan, bu voqea hijriy 771-yil ramazon oyining boshida, 14 I BOB. AMIR TEMUR SHAXSI: TARIXIY VA MADANIY AHAMIYAT 1.1. Temuriylar davrining ilm-fan, madaniyat va davlat boshqaruvidagi o‘rni. Amir Temurning siyosiy faoliyati haqida so‘z borar ekan, eng avvalo, uning hokimiyatga kelgunga qadar bo‘lgan davriga katta e’tibor qaratilganligini aytish lozim. Chunki tadqiqotlarning aksariyatida Sohibqironning siyosiy hokimiyatga kelishi muammolari XIV asrning 60−70-yillarida Movarounnahrdagi siyosiy ahvol, Amir Temurning amir Husayn bilan ittifoqi, sarbadorlar harakatiga Amir Temurning munosabati, Sohibqironning siyosiy hokimiyatga kelishi kabi masalalar bilan bog‘liq holda o‘rganishni taqozo etadi. Temuriylar davri tarixiga oid yozma manbalarning ko‘pchiligida Amir Temurning hayotiga daxldor tarixiy voqealar, ayniqsa uning siyosiy maydonga kelishi sabablarini bayon qilib, ularda muarrihlarning shaxsiy munosabatlari bildirilgan. Shuni qayd etish kerakki, ularda bildirilgan umumiy fikrlar Amir Temurning yoshlik -yillariga va uning 1344-1347-yillarda Movarounnahrda Chig‘atoy ulusining oxirgi mo‘g‘ul xoni Qozon Sultonxon (1332 − 1347) bilan amir Qazog‘on o‘rtasida yakka hukmronlik uchun bo‘lgan janglardagi ishtiroki, hokimiyat amir Qazog‘on qo‘liga o‘tib, bu bilan boshqaruvda amirlar hukmdorligi davri boshlangani masalalariga qaratilgan. Qozonxon davrida Movarounnahrda itoatsizlik boshlangan bo‘lib, xon har kuni yuzlab odamlarni oliy jazoga hukm qilardi. A. Ziyo bu ahvolni sharhlar ekan, Chig‘atoy ulusi xonlarining Movarounnahrdagi mavqei zaiflashib, mahalliy amirlar ularga o‘z hukmlarini o‘tkazish va xonlik bilan raqobatlashish qudratiga ega bo‘lgani bois, amir Qazog‘on ulus hukmdori Qozon Sultonxonni jangda yengib qatl etdi, degan fikrni bildirdi 3 . Ba’zi tadqiqotlarda amirlardan Bayon Sulduz bilan Hoji Barlos Amir Qazog‘onning o‘g‘li amir Abdullohga qarshi chiqib, Samarqandga yurish qilgani va Movarounnahrni o‘z tasarrufiga olib, chingiziy Yasun Temurxonning o‘g‘li Temurshoh o‘g‘lonni (1358−1359) xon qilib ko‘targani ham ta’kidlangan 4 . Demak, davlatda 3 Зиеp А. Амир Темур ва Туғлуқ Темур // Шарқшунослик. – Т.: 1996. − № 6. – Б. 83. 4 Темур ва Улуғбек даври тарихи ... – Б. 72; Бўриев О. Темурийлар даври манбаларида Чағони еpн. – Т.: Фан, 2001. – Б. 5-7; Ахмедов Б., Мукминова Р., Пугаченкова Г. Амир Темур.– С. 19-20. 5 qilingani, Sohibqironning mazkur sohadagi mahorati yuqori baholanganligidir. Tadqiqotlarda Amir Temurning jahon tarixidagi xizmatlaridan biri sifatida dunyo xaritasiga siyosiy, geografik o‘zgarishlar kiritib, yagona siyosiy va iqtisodiy hudud yuzaga keltirgani va diplomatik munosabatlarni rivojlantirishga katta ahamiyat bergani alohida ta’kidlangan. Xususan, Xorazm, Mo‘g‘uliston, Oltin O‘rda Misr, Turkiya, Xitoy, Yevropa davlatlari bilan olib borilgan diplomatik munosabatlardan ko‘zlangan asosiy maqsad savdo−sotiqni rivojlantirish ekanligi e’tirof etilgan. Keng ko‘lamda amalga oshirilgan tadqiqotlar Amir Temurning tarixiy shaxs sifatida jahon tarixi va madaniyatida tutgan o‘rnini aniqlashga imkon yaratdi va bunda o‘zbek olimlari bilan bir qatorda jahon temurshunoslarining ilmiy hamkorligi ham kuzatiladi. 23 (oliy sudya), qoziyi ahdos (odat bo‘yicha hukm chiqaruvchi sudya), qozi askar (harbiy sudya), sadri a’zam (oliy sadr), dodxoh (shikoyatlarni ko‘rib chiquvchi), muhtasib (shariat qoidalari ijrosi hamda bozorlarda narx navo, tarozilar to‘g‘riligini tekshiruvchi mansabdor) kabi huquqiy boshqaruv tizimiga oid atamalar keltirilgan, ammo ularning vazifalari borasida tafsilotlar berilmagan 53 . Qoziliklar to‘g‘risidagi ma’lumotlar A. Ziyo va Sh. O‘ljayeva tadqiqotlarida batafsilroq, ya’ni Amir Temur saltanatida huquqiy boshqaruvda qozilikning uch xil turi mavjudligi aytilgan: birinchisi − harbiy sohadagi jinoyat va nizoli masalalar bo‘yicha; ikkinchisi − islom shariati bilan bog‘liq jinoyat va nizolarga muammolarga tegishli; uchinchisi kundalik, fuqarolik va davlatga tegishli masalalar (o‘g‘rilik, moliyaviy va ma’muriy sohalar)ga oid 54 . Shuningdek, Sh. O‘ljayeva tomonidan markaziy, mahalliy, sud-huquq, harbiy va diniy boshqaruv tizimidagi mansab va unvonlar, ularning vazifalari kengroq yoritib berilganini ta’kidlash zarur 55 . Qoziliklar faoliyati haqidagi ma’lumotlar devon orqali shaxsan Sohibqironga muntazam ravishda hisobot tartibida berib turilgan. “Tuzuklar”da qayd etilishiga ko‘ra, saltanatda dunyoviy va harbiy jihatlarni Sohibqironning o‘zi nazorat qilgan, hamda kerakli jazoni ham aynan uning o‘zi bergan. B. Ahmedov davlatda qonun barchaga − vazirlar, amirlar, hokimlar, shahzodalar va raiyat uchun barobar bo‘lgan, deydi hamda bunga Amir Temur 1393-yildan boshlab Eronzamin va Ozarbayjonni idora qilib turgan amirzoda Mironshohni davlat ishlarini o‘z holiga tashlab qo‘ygani uchun mansabidan olib tashlaganini, yetti yillik yurish chog‘ida nabirasi Pirmuhammad Sultonning (Fors hokimi vazifasida) yo‘l qo‘ygan sustkashligi uchun ham xuddi shunday jazoga tortilganini misol qilib ko‘rsatadi 89 . Mustaqillik yillari tarixshunosligida “Amir Temur davlati”, “Temuriylar davlati” kabi iboralarga munosabat bildirildi. Xususan A. Ziyo “davlatchilik asoslari yagona bo‘lgach, o‘zbek davlatchiligining Amir Temur boshqargan bosqichi” de-yilsa haqiqatga mos tushadi”, degan fikrni ilgari suradi. Amir Temur davlati tushunchasi 53 Темур ва Улуғбек даври тарихи ... Бoш муҳaррир A. Aсқaрoв. Мaсъул муҳaррир O. Oдилxoн. – Т.: Қoмуслaр Бoш тaҳририйaти, 1996. − Б. 88. 54 Зиеp А. Ўзбек давлатчилиги тарихи ... − Б. 180; Ўлжаева Ш.М. Амир Темур ва темурийлар даврида миллий давлатчиликнинг ривожланиши … − Б. 159. 55 Ўлжаева Ш.М. Амир Темур ва темурийлар даврида миллий давлатчиликнинг ривожланиши … – Б. 157-169. 89 Аҳмедов Б. Соҳибқирон Темур ... − Б. 23. 20 boshqaruv tizimi chizmasida ko‘rsatilgan 41 . Ammo ularning vazifalari haqida tafsilotlar berilmagan. A. Ziyo esa boshqaruv ikki idora − dargoh va devonlar (vazirliklar)ga bo‘lingani, dargoh eng Oliy davlat idorasi bo‘lib, uning boshida amalda Amir Temur turgani, Oliy devonga esa devonbegi boshchilik qilganini qayd etgan 42 . Amir Temur dargoh qoshida maxsus kengash tuzgan. Bu kengashda ichki va tashqi siyosatning eng muhim masalalari, mansabdor shaxslar tayinlash va boshqa masalalar muhokama qilingan. Kengash yig‘inlari kotib tomonidan yozib borilgan 43 . Ma’lumki, dargoh boshida rasman Chingizxon avlodlari bo‘lgan (1370-yildan Suyurg‘otmish, 1388-yildan Sulton Maxmud) bo‘lsa-da, ammo amalda barcha hokimiyat Amir Temur qo‘lida edi. Tadqiqotlarda bu masalalar ham e’tibordan chetda qolmadi. Ayniqsa “yasoq”, ya’ni mo‘g‘ullar davridagi qonun-qoidalar majmui, haqida fikrlar bildirilgan. Sh. O‘ljayeva o‘z monografiyasida “Amir Temur va temuriylar davlatining sud tizimi”ni tahlil qilar ekan, “bu davrda jinoyatga jazo berishni kuchaytirishga emas, balki uning oldini olishga katta e’tibor berilgan”, degan fikrga keldi. Tadqiqotchi “Tuzuklar”ga suyangan holda, shariatga bog‘liq bo‘lmagan jinoyatlarga “Yaso” qonunlari bo‘yicha jazo berilgan 44 , deb qayd etadi. Chunki Amir Temur va Temuriylar davlatida o‘g‘rilik, zo‘ravonlik, sharob ichish, zino va boshqa jinoyatlar uchun eng og‘ir jazolar tayinlanar edi. Amir Temur davlati harbiy boshqaruv tizimini o‘rganilishi masalasiga O‘zbekistonda asosan, mustaqillik -yillarida e’tibor qaratildi. Bu xususda A.Muhammadjonov, B. Ahmedov, H. Dadaboyev, A. Ziyo tadqiqotlarida ayrim mulohazalar bildirilgan. A. Muhammadjonov davlatdagi yuqori harbiy unvonlar, mansabdorlarning vazifalari, maoshi, ularga berilgan in’omlar haqida yozib, qisman qo‘shinning tuzilishi va qo‘mondonlik darajalari tizimi, Amir Temurning harbiy 41 Сагдуллаев А., Аминов Б., Мавлонов Ў., Норқулов Н. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиеpти. – Т.: Академия, 2000. I қисм. − 143 б. 42 Зи еp А. Ўзбек давлатчилиги тарихи ... – Б. 175-177. 43 Зи еpев А. Амир Темур даврида давлат қурилиши // Амир Темур ва унинг жаҳон тарихидаги ўрни. Халқаро конференция тезислари. (1996 йил 23-26 октябрь). – Т.: Ўзбекистон, 1996.− Б. 12-13. 44 Ўлжаева Ш.М. Амир Темур ва темурийлар даврида миллий давлатчиликнинг ривожланиши. – Т.: Фан, 2005. − Б. 162. 17 Mustaqillik -yillarida Amir Temur shaxsi va davriga oid shu qadar ko‘plab manbalar tarjimasi amalga oshirildi, tarixiy-ilmiy, ilmiy-ommabop adabiyotlar yaratildiki, bu ularni tarixshunoslik nuqtai nazaridan tizimlashtirish, ilmiy tahlil etish, yutuq va kamchiliklarini aniqlash zarurligini ko‘rsatadi. Bu esa zamonaviy tarix fani uchun dolzarb hisoblandi. Mavjud ilmiy adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, Amir Temur va Temuriylar davriga oid mustaqillik -yillarida bir necha tarixshunoslik ishlari amalga oshirildi. Xususan, B.V. Lunin “Temur va Ulug‘bek davri tarixi” 1 nomli kollektiv monografiyada “Temur va uning davrini o‘rganishga oid asosiy manbalar, hamda ilmiy adabiyotlarni tarixshunoslik nuqtai nazaridan tahlil qilib berdi. E.V. Rtveladze va A.X. Saidovlar tomonidan tayyorlangan “Amir Temur dunyo fani ko‘zgusida” (“Amir Temur v zerkale mirovoy nauki” 2 ) nomli bibliografik nashrda chet tillarda chop etilgan Temur va uning davri tarixini o‘rgangan xorijiy adabiyotlarni tizimga solinishini mukammallikka yetkazishga harakat qildilar. Amir Temur hayoti, davri va davlatchilik faoliyatini tarixshunoslik nuqtai nazaridan tahlil etuvchi dissertatsiya ishlari himoya qilindi. Jumladan, Sh. O‘ljayevaning nomzodlik dissertatsiyasi XX asrning 50-60 -yillarida Amir Temur va Temuriylar davri tarixshunosligiga bag‘ishlangan bo‘lsa, D. Abidjanovaning “XX asr 60-90 -yillari ingliz tarixshunosligida Movarounnahrda Amir Temur hukmronligi davri” mavzusidagi nomzodlik ishida va B. Usmonovning “Amir Temur hayoti va davlatchilik faoliyatining Rossiya tarixshunosligida yoritilishi” nomli tarixshunoslik yo‘nalishidagi tadqiqotida Rossiyada Amir Temur hayoti davlatchilik faoliyatining o‘rganilish bosqichlari, ularga ta’sir etgan ijtimoiy-siyosiy omillar tahlil etilgan holda, yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklar ko‘rsatib berilgan. 1 Темур ва Улуғбек даври тарихи. – Бoш муҳaррир A. Aсқaрoв. Мaсъул муҳaррир O.Oдилxoн. Т.: Қомуслар Бош таҳририяти, 1996. – Б. 28-42. 2 Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х. Амир Темур в зеркале мировой науки. – Т.: Издательский дом Мир экономики и права, 1999. – 112 с. 4 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Rahbariy adabiyotlar: 1.1. Mirziyoyev.Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. – То shkent: O‘zbekiston, 2017 1.2. К a рим o в И .A. Т o шкентд a A мир Темур xa йк a лини o чилишиг a б a ғишл a нг a н т a нт a н a д a сўзл a нг a н нутқ // К a рим o в И .A. Еҳтир o м . 1993 йил 31 a вгуст // Ўзбекист o н : Миллий истиқл o л , иқтис o д , сиеpс a т , м a фкур a.– Т .: Ўзбекист o н , 1996. Жилд II. 1.3. К a рим o в И .A. A мир Темур − ф ax римиз , ғуруримиз (A мир Темур т a в a ллудининг 660 йиллигиг a б a ғишл a нг a н xa лқ a р o илмий к o нференсияд a ги м a ъруз a. 1996 йил 24 o кт a бр ) // Xa лқ сўзи . 1996, 25 o кт a бр . 1.4. К a рим o в И . Т a ри x ий xo тир a сиз кел a ж a к йўқ .− Т .: Ш a рқ , 1998 1.5. К a рим o в И .A. Юкс a к м a ън a вият – енгилм a с куч . – Т .: М a ън a вият , 2008. II. O‘zbekiston Respublikasi Rasmiy hujjatlari: 2.1. “A мир Темур т a в a ллудининг 660 йиллигини ниш o нл a ш тўғрисид a” ги Ўзбекист o н Республик a си В a зирл a р М a ҳк a м a сининг қ a р o ри . 1994 йил 29 дек a бр // Xa лқ сўзи . 1994, 30 дек a бр . 2.2. Ўзбекист o н Республик a си Президентининг “1996 йилни A мир Темур йили деб эъл o н қилиш тўғрисид a” ги Ф a рм o ни . Т .: 1995 йил 26 дек a бр // Xa лқ сўзи . 1995, 27 дек a бр . 2.3. Ўзбекист o н Республик a си В a зирл a р М a ҳк a м a сининг “ Ўзбекист o н Ф a нл a р A к a демияси Т a ри x институти ф ao лиятини т a к o милл a штириш тўғрисид a” ги қ a р o ри . Т o шкент . 1998 йил 27 ийул // Xa лқ сўзи . 1998, 28 июлъ . III. Kitob va monografiyalar: 3.1. A мир Темур в a Улуғбек з a м o нд o шл a ри xo тир a сид a / Б . A ҳмед o в , У . Ув a т o в , Ғ . К a рим o в , A. Зи еpйев , Д . Юсуп o в a, O. Ж a лил o в , A. Ҳ a бибулл a йев , М . Ҳ a с a н o в . – Т .: Ўқитувчи , 1996. 3.2. A мир Темур ж a ҳ o н т a ри x ид a. / Муҳ a ррирл a р : Ҳ . Нурмуҳ a мед o в в a б o шқ . − П a риж − Т .: Ш a рқ , 1996. 25 Amir Temur hayoti va faoliyatiga qiziqish hamda xolis yoritishga intilish O‘zbekistonda 1980-yil oxirlaridan boshlandi. Bu ilm-fandagi oshkoralik to‘lqini tarix fanida nisbatan erkin fikrlash, xolis ilmiy xulosalarni o‘rtaga tashlash imkoniyatini tug‘dirdi va mavzuga taalluqli sanoqli maqolalar e’lon qilindi. 1990 -yillar boshlarida B.V. Lunin, A. Ahmedov, B. Ahmedov kabi olimlar Amir Temur tarixini qayta, xolis o‘rganish masalasini ko‘tarib chiqib, uning shaxsiga yuqori baho berdilar. Amir Temur shaxsini xolis o‘rganish masalasi shubhasiz, O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimov nomi bilan chambarchas bog‘liq. Zero, uning tashabbusi bilan Amir Temur tarixini har tomonlama chuqur o‘rganish va tadqiq qilish kerakligi, tarixiy adolatni qaror toptirish zamonaviy temurshunoslikning muhim vazifalaridan biri ekanligi e’tirof etildi. 1993-yil 31-avgustda Toshkentda Amir Temur xaykalining ochilish marosimidagi nutqida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Birinchi I.A. Karimov: “Amir Temur mamlakat qudratini har sohada yuksaklikka ko‘tarib, dunyoga mashhur qildi. Amir Temur davlati qurilishi, harbiy san’ati ko‘p asrlar davomida Sharqu G‘arb davlatlariga o‘rnak va andoza bo‘ldi. Uning zamonida madaniyat, ilmu-fan me’morchilik, tasviriy san’at, musiqa, she’riyat beqiyos rivoj topdi, xalqimizning ko‘p an’analari takomiliga yetdi” 18 , – deb juda to‘g‘ri ta’kidladi. Amir Temur tavalludining 660 yilligini nishonlash to‘g‘risida va 1996-yilni “Amir Temur yili” deb e’lon qilish to‘g‘risida hukumat qarorlari temurshunoslik sohasining keyingi taraqqiyoti uchun katta zamin yaratdi. Amir Temurning dunyo sivilizatsiyasi rivojiga qo‘shgan hissasi, tarixdagi buyuk xizmatlari YUNESKO tomonidan e’tirof etilib, uning 660 yillik yubileyi Parijda keng nishonlandi. 1998-yilda Birinchi Prezident I.A. Karimovning tarixchilar bilan uchrashuvi, eng muhimi “O‘zbek xalqi davlatchiligi tarixi konsepsiyasi”ning yaratilishi, hamda unda Amir Temur va Temuriylar davri alohida bosqich etib belgilanganligi kelgusi tadqiqotlar uchun muhim ahamiyat kasb etdi. Tabiiyki, mazkur tadbirlar O‘zbekistonda Amir Temur hayoti va faoliyatiga oid ilmiy bilimlarning rivojiga, yangicha yondoshuvlarning shakllanishiga asos bo‘lib xizmat qildi. 18 Каримов И.А. Тошкентда Амир Темур хайкалини очилишига бағишланган тантанада сўзланган нутқ 1993 йил 31 август… – Б. 360-362. 10 o‘zbek davlatchiligining alohida taraqqiyot davri bo‘lib, tarixchilar tadqiqotlarida 56 “mustaqil davlat barpo etish − Amir Temurning buyuk tarixiy xizmati” sifatida birinchi qatorga olib chiqildi. Tarix Amir Temurga Markaziy Osiyoni birlashtirishdek tarixiy burchni yukladi; hamda u o‘z davlatining tuzilishi, qonun−qoidalarini tartibga solish bilan bir qatorda; oliy dargoh hayoti bilan bog‘liq an’analarni yanada boyitdi. Yozma manbalar va ba’zi tadqiqotlarda Amir Temurning 1391-yili mart oyida To‘xtamishxon ustiga yurish qilib, Ulug‘ Tog‘da toshga uyg‘ur alifbosida o‘yib yozdirgan matnda o‘zini “Turon sultoni” deb 57 atagani e’tiborga loyiq 58 . Bu bitik yozilgan xarsangtoshni A. Ahmedov va H. Bobobekov yo‘qolgan deb, xato hisoblaydilar 59 . A. O‘rinboyev esa xarsangtosh hozir Rossiya davlat Ermitaj muzeyida saqlanayotgani, unga o‘n bir satr yozuv bitilgan, yozuvning sakkiz satri qadimgi uyg‘ur va uch satri arab harfidadir, deb aniq ma’lumot bergan 60 . Amir Temurning davlat boshqaruv mohiyati to‘g‘risida mustaqillikning dastlabki yillarida amalga oshirilgan ishlarda Chingizxon davlatining davomchisi sifatida baholash sezilsa, keyingi tadqiqotlarda esa Amir Temurning an’anaviy davlatchilikni qayta tiklagani yoritildi. Sh. O‘ljayevaning tadqiqotida Amir Temur davlat boshqaruvining chingiziy an’analardan farq qiluvchi qator jihatlarini asoslab ko‘rsatishga harakat qilingan 61 . 56 Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари ... − Б. 93−103; 95 Шомий. Зафарнома ... − Б. 158; Яздий. Зафарнома … 1997. − Б. 130. 57 Муҳаммаджонов А. Темур ва темурийлар салтанати ... − Б. 15. 58 Битикда ўн бир сатр еpзув битилган ва турон султони Темурбек 200 минг кишилик ўрдуси билан Тўхтамишхонга қарши отлангани айтилган. Шомий. Зафарнома ... – Б. 429. 59 Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома … 1997. − Б. 336. 60 Ўринбоев А. Низомиддин Шомийнинг “Зафарнома” асарига кириш сўзи / Шомий. Зафарнома.Б. 429. 61 Ўлжаева Ш.М. Амир Темур ва темурийлар даврида миллий давлатчиликнинг ривожланиши … − Б. 107-108. 21 ta’kidlash zarur. Zero, aynan ularning mustaqillik -yillarida chop etilgan yirik nashrlarda Amir Temur hayoti va faoliyati tarixini mukammal yoritishdagi xizmatlarini e’tirof etish zarur. Amir Temur davri tarixshunosligiga katta hissa qo‘shgan olimlardan biri B. Ahmedovdir. B. Ahmedovning maxsus tadqiqotlarida XIV asr o‘rtalarida Chig‘atoy ulusidagi ijtimoiy-siyosiy ahvol; amirlar o‘rtasidagi nizoning chuqurlashuvi; davlatning tashkil topishi; qonun ustuvorligi; harbiy yurishlar va uning sabablari, Amir Temur ilm- fan va madaniyat homiysi kabi mavzularga e’tibor qaratilgan 21 . Aytish joizki, Amir Temurning shaxsi, hayoti, madaniy hayot masalalariga mavjud adabiyotlarda ko‘p hollarda umumiy axborot shaklida qisqa to‘xtalib o‘tilgan edi. B. Ahmedovning G.A. Pugachenkova va R.G. Mukminova bilan hamkorlikdagi “Amir Temur” nomli kollektiv monografiyada Amir Temurning Yevropa va Osiyo tarixidagi buyuk xizmatlari, Buyuk ipak yo‘lini tiklagani, bunyodkorlik faoliyati, ilm−fan va madaniyatga homiyligi xususida so‘z boradi 22 . E.V. Rtveladze mustaqillikkacha davrda arxeologik izlanishlar olib bordi, mustaqillik -yillarida u bibliografik tadqiqotlari bilan temurshunoslikning rivojiga katta hissa qo‘shdi 23 . A. O‘rinboyevning yozma manbalarni tarjima qilish va izohlar bilan nashrga tayyorlash sohasidagi xizmati temurshunoslikning rivojida yetakchi o‘rin egallaydi. Bu sohada u Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma”sining ilmiy tanqidiy matni nashrini 24 amalga oshirdi; Nizomiddin Shomiy “Zafarnoma” asari tarjimasini F.Tauer nashriga solishtirib, unga tuzatishlar kiritib, ayrim sahifalarini qayta tarjima qilib nashr ettirdi. O. Bo‘riyevning Amir Temur saltanati tarixiga oid ilmiy izlanishlarida “Amir Temur ajdodlari” nomi bilan Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma” sining “Muqaddima”si va 1360 − 1370-yilMovarounnahr voqealari bayoni qismlaridan lavhalar tarjima qilib, izohlar bilan alohida kitob holida hamda bunyodkorlikka oid 21 Аҳмедов Б. Соҳибқирон Темур (ҳаеpти ва ижтимоий-си еpсий фаолияти). – Т.: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашри еpти, 1996. – 136 б. Ахмедов Б., Мукминова Р., Пугаченкова Г. Амир Темур – 263 б. 22 Ахмедов Б., Мукминова Р., Пугаченкова Г. Амир Темур... – С.18-59. 23 Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х. Амир Темур в зеркале мировой истории … – 28 с.; Ўша муаллифлар. Амир Темур в зеркале мировой науки – 112 с. 24 Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома / Нашрга тай еpрловчи, изоҳлар ва кўрсаткичлар муаллифи А. Ўринбоев. – Т.: Фан, 1972. – 1270 б. 12 san’ati xususida to‘xtalgan. 45 . Aytish kerakki, barcha tadqiqotchilar Amir Temurning yirik sarkarda sifatidagi harbiy mahorati va bu sohaga kiritgan yangiliklarini “Tuzuklar”ga tayanib yoritganlar 46 . H. Dadaboyev risolasida Amir Temurning harbiy mahorati, jahon harbiy san’ati rivojiga qo‘shgan hissasi to‘g‘risida mulohaza yuritar ekan, uning qo‘shin tuzilmasi va undagi boshqaruv tizimining Chingizxon qo‘shini tizimidan farqli jihatlari keltiriladi 47 . Jumladan, unda davlatdagi mashvarat (harbiy kengash)ning faoliyati, harbiy mansablar, ya’ni, qo‘shinning o‘n, yuz, ming va tumanlarga taqsimlangani, ularga o‘nbegi, yuzbegi, mingbegi va tumanbegilar sardorlik qilganliklari ta’kidlanadi. Amir Temurning farmoniga binoan atoqli lashkarboshilardan to‘rttasi birinchi darajali sarkarda, ya’ni beklarbegi tayinlangan, dongdor amirlardan biriga “ amir ul-umaro” lavozimi berilgan va u oliy bosh qo‘mondon, ya’ni Amir Temurning noibi vazifasini ado etgan. Qo‘shinning turli bo‘linmalariga uch yuz o‘n uch bek boshchilik qilgani, ularning dastlabki yuztasi o‘nbegilik, ikkinchi yuztasi yuzbegilik, uchinchi yuztasi esa mingbegilik lavozimlarini egallagani, tumanlarga Sohibqironning farzandlari, nabiralari hamda amirlar Shayx Nuriddin, Hoji Sayfuddin, Shohmalik, Allohdod, Jahonshoh singari nomdor lashkarboshilar rahbarlik qilgani “Tuzuklar” asosida yoritilgan. 45 Муҳаммаджонов А. Темур ва темурийлар салтанати ... – Б. 28-35. 46 Ахмедов Б., Мукминова Р., Пугаченкова Г. Амир Темур ... – С. 53-55. 47 Дадабоев Ҳ. Амир Темурнинг ҳарбий маҳорати. – Т.: Ёзувчи, 1996. – Б. 8-9. 18 ya’ni 29-mart 1370-yil Amudaryo bo‘yidagi Elburz qal’asida 31 chaqirilgan qurultoyda yuz bergani aytiladi. O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasida 32 esa, 1370-yilning 11- aprelida Balxda Chig‘atoy ulusining barcha beklari, amirlari, viloyat va tumanlarning dorug‘alari hamda Termizning sayidlari, shuningdek, Amir Temurning yoshlikdan birga bo‘lgan quroldosh do‘stlari va piri Sayid Baraka ishtirokida o‘tkazilgan qurultoyda an’anaga ko‘ra chingiziylardan Suyurg‘atmishxon mamlakat hukmdori deb e’lon qilingan, deb yozilganini ko‘ramiz. Boshqa tadqiqotlarda birinchi qurultoy Samarqandda 1370-yil iyun oyida o‘tkazilgani, Amir Temur hokimiyati ixtiyoriy ravishda tan olingani va unda markaziy davlat tizimini shakllantirish, qo‘shinni tuzish kabi masalalar ko‘rib chiqilgani haqida aytiladi 33 . Mazkur tadqiqotlarda mashvarat, kengashlar “qurultoy” deb chalkashtirilib, xatoga yo‘l qo‘-yilgan. Qurultoy hukmronning farmoniga binoan o‘tkaziladigan, oliy yuridik kuchga ega bo‘lgan siyosiy tadbirdir. Nizomiddin Shomiy va Sharafiddin Ali Yazdiylarning asarlarida birinchi qurultoy Amir Temur farmoniga binoan 1370-yili 22 iyulda Keshda bo‘lib o‘tganligi qayd etiladi 34 . Ulardagi ma’lumotlarga ko‘ra, Amir Temur Balxni zabt etishidan oldin O‘rpuz qal’asi yaqinida bo‘lgan mashvaratda esa, Suyurg‘atmishni xon lavozimiga ko‘targan va Balxdagi mashvaratda hukmdor sifatida tan olingan edi. Ma’lumki, Markaziy Osiyo davlatchiligini yoritish masalasiga sovet davri tarixshunosligida salbiy qarashlar mavjud edi. Bunday qarashlar Amir Temur tomonidan tashkil etilgan o‘zbek davlatchiligi masalasiga ham tegishli edi, albatta. D.Abidjanova o‘z dissertatsiyasi doirasida fransuz sharqshunosi R. Grossening Markaziy Osiyoda Amir Temur tomonidan markazlashgan davlatning tashkil topishini tasodifiy hol, deb yozgan noto‘g‘ri fikrlarini isbotlashga urindi va bunda yozma manbalarga tayangan holda asoslab berdi. D. Abidjanova shuningdek, X. Xukxem va A.J. Toynbilarning Markaziy Osiyoda davlatchilikning an’anaviy taraqqiyoti xususida aytgan fikrlariga qo‘shiladi 35 . “Temur qissasi” asarida esa Amir 31 Ахмедов Б., Мукминова Р., Пугаченкова Г. Амир Темур ... − С. 27. 32 Муҳаммаджонов А. Амир Темур // Ўзбекистон миллий энциклопедияси. – Т.: ЎМЭ Давлат илмий нашриеpти, 2000. Жилд. I. − Б. 276. 33 Аҳмедов Б. Соҳибқирон Темур ... − Б. 15; Ахмедов Б., Мукминова Р., Пугаченкова Г. Амир Темур ... − С. 29; Зи еp А. Ўзбек давлатчилиги тарихи ... − Б. 156. 34 Яздий. Зафарнома. Мовароуннаҳр воқеалари … − Б. 228; Шомий. Зафарнома ... − Б. 86-87; Яздий. Зафарнома. 35 Абиджанова Д. Маверауннахр эпохи правления Амира Темура в англоязычной историографии… − С. 61. 15 XULOSA Xulosa o‘rnida shuni aytish joizki, Amir Temur hayoti va faoliyatiga oid mustaqillik -yillarida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar, yozma manbalar nashrlari, tarjimalari tarixshunoslik nuqtai nazaridan tadqiq va tahlil etildi. Ta’kidlash joizki, mazkur -yillarda O‘zbekistonda, qisqa muddat ichida, Amir Temur saltanati tarixiga oid yozma manbalarning bir qismi ilmiy muomalaga kiritilgan va salmoqli tadqiqotlar amalga oshirilgan. Sovet tarixshunosligida esa o‘z davrining xos mafkuraviy yondashuviga qaramay, ma’lum ishlar amalga oshirilgan. Xususan, B.V. Lunin, I.M. Mo‘minov, A. O‘rinboyev, R. Mukminova, D. Yusupova, P. Zohidov, N. Norqulov, O‘. Alimov kabi olimlarning mustaqillikkacha bo‘lgan davrda ham temurshunoslikning rivojiga tamal toshini qo‘yganliklarini ta’kidlash zarur va ularning ilmiy tadqiqotlarini tom ma’noda mustaqillik davrida Amir Temur saltanati tarixini yoritishda, temurshunoslik sohasida amalga oshirilgan ishlarni rivojlanishida manbaviy asos bo‘lib xizmat qildi, deb aytish mumkin. Zero, aynan ular mustaqillik -yillarida chop etilgan yirik fundamental nashrlarda Amir Temur hayoti va faoliyati tarixini mukammal yoritishdagi xizmatlarini e’tirof etish zarur. Mustaqillik -yillari tarixshunosligida Amir Temurning davlatchilik faoliyatini dolzarb mavzu darajasiga olib chiqishda, birinchi navbatda O‘zbekiston Birinchi Prezidenti I.A. Karimovning asarlari, nutq va ma’ruzalari muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Zero, ular Amir Temur hayoti va faoliyatini yoritishda uslubiy asos bo‘lib xizmat qildi va mavzuni yangi mazmunda o‘rganishga imkon yaratdi. 1996-yili Sohibqiron tavalludining 660 yilligining xalqaro miqyosda nishonlanishi esa yangi tadqiqotlar uchun keng imkoniyatlarni yaratdi. Izchil munosabatning shakllangani tufayli, fanda sovet davrida Amir Temur shaxsiga nisbatan hukm surgan salbiy xulosa barham topib, mavzu yangi chizgilar bilan yoritildi. Hozirda Amir Temur tarixini har tomonlama o‘rganish va tadqiq qilish borasidagi tarixchilar oldiga qo‘-yilgan vazifalarning hal etilib borayotganini ko‘rsatishimiz mumkin. Mustaqillik davri tarixshunosligining yutuqli jihatlaridan yana biri, tadqiqotlarda Amir Temur saltanatining xalqaro munosabatlari tarixi va diplomatiya munosabatlari tarixining eng yorqin sahifasi bo‘lgani, bunda diplomatiya etiketlariga qat’iy amal 22 amirlar boshqaruvi chog‘ida nomiga xon tayinlash an’anasi Amir Temurgacha ham bo‘lgan. Nizomiddin Shomiy bu haqda shunday yozadi: “Amir Bayon Sulduz va amir Hoji Barlos mamlakatni va viloyatlarni o‘z tasarrufiga oldi. Amir Bayon mamlakatni boshqarish ishida g‘ofillikda sharobxo‘rlik va aysh−ishrat bilan mashg‘ul bo‘ldi… siyosat maqomiga kelganda sustlik va beparvolik qilardi. Donishmandlar demishlarki: “Mulk (podshohlik) siyosatsiz barqaror turmas va qilichsiz mustahkam bo‘lmas”. Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma” sida ham shu mazmundagi so‘zlarni o‘qiymiz. Natijada ular davrida o‘lkada tartibsizliklar boshlandi. Barlos amirlari Shaxrisabzni, jaloyirlardan amir Boyazid Xo‘jandni, amir Qazog‘on xonadonidan bo‘lgan amir Husayn Balxni, naymonlardan bo‘lgan amir Hamidxoja Shibirg‘onni, amir Shohmuhammad Badaxshoniy Ko‘histonni, amirlar Kayxisrav va O‘ljoytu Aperdi ittifoq bo‘lib Xatlonni o‘ziga bo‘ysundirdilar. Shunday bo‘linish oqibatida fitnafasodlar ko‘payib, mamlakatda tartibsizliklar boshlandi. Bunday tartibsizliklardan foydalanib, Movarounnahrga mo‘g‘ul xoni Tug‘luq Temur bostirib keladi 5 . Tadqiqotlarda amirlar o‘rtasidagi munosabatlar ham yoritilib, mazkur voqealar o‘sha davrda yuz bergan siyosiy o‘zgarishlar bilan bevosita bog‘liq edi. A. Ziyo o‘z ilmiy izlanishlarida amir Qazog‘onning nabirasi amir Husayn, bobo meros yurtiga da’vo bilan chiqqan va amakisi Qazog‘onning o‘g‘li Abdullohning o‘chini olish bahonasida amir Bayon Sulduzga qarshi kurash boshlagan 6 , deb yozsa, boshqa bir tadqiqotida uning amirlardan Xizr, Boyazid va Temurga suyanib, bobosi davridagi mavqeni tiklab olmoqchi edi 7 , degan fikrni bildiradi. Amirlarning ittifoqlikdagi faoliyati, ularning oqibatlari B.Ahmedov tadqiqotlarida ham tahlil etilgan. Muallif, amirlarning 1363 − 1364-yillarda Chig‘atoyxon naslidan bo‘lgan darveshlikda yurgan Qobulshohni xonlik taxtiga ko‘targanlari va shu voqea (1364) amirlar ittifoqining buzilishiga olib kelganligini qayd etib, deb uning sababini esa shunday ko‘rsatadi: “Amir Husayn Amir Temurni uning nomzodini taxtga loyiq ko‘rib, qo‘llab- 5 Натанзий Муиниддин. Соҳибқирон ҳаеpтидан лавҳалар … – Б. 5 . 6 Зи еp Азамат. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Т.: Шарқ, 2000. – Б. 156. 7 Зи еp А. Амир Темур ва Туғлуқ Темур … − Б. 84-85. 6 1.2. Amir Temur haqida mustaqillikdan oldingi qarashlar va sovet davri siyosati Amir Temur hayoti va faoliyati har bir davrda dunyo olimlarining diqqat markazida bo‘lib keldi. G‘arb tarixshunosligida Amir Temur shaxsiga e’tibor XVIII asrdanoq boshlangan va kelgusi davrlarda uning hayoti, faoliyatiga qiziqish doimo ortib borgan edi. Jahon tarixshunosligida Amir Temur to‘g‘risida ko‘plab monografiya va maqolalar yozilib nashr etildi. Ularda Sohibqironning davlat, ijtimoiy-siyosiy qurilishi, ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlar, ma’muriy tizim, harbiy yurishlar, diplomatiya, din, fan, madaniyat, san’at sohalaridagi ko‘p qirrali faoliyati yoritilgan. XX asr jahon sharqshunosligida mustaqil ilmiy yo‘nalish–“Temurshunoslik” shakllandi va ular orasida R. Grosse, L. Keren, Ye.Rose, X.Xukxem, F. Mans, G. Golombek, A. Derg, K. Yenoki, Ye. Manu, M. Rossati va boshqalarning asarlarini qayd etish o‘rinli. Bugungi kunga kelib Amir Temur haqidagi o‘rta asrlarga oid ko‘plab yozma manbalar Yevropa tillarida bosilib chiqqan. 1996-yilboshlarida chet el tadqiqotchilarining Parijda e’lon qilingan Amir Temur va Temuriylar haqidagi tadqiqotlari bibliografiyasi ro‘yxatiga 450 dan ortiq asar kiritilgan edi 13 . 2000 -yillarga kelib o‘tgan vaqt mobaynida yana 50 dan ziyod tadqiqot mavjudligi aniqlandi 14 . Amir Temurning bunyodkorlik, ilm-fanga e’tibori V.V.Bartold, A.Yu.Yakubovskiy asarlarida ma’lum bir ma’noda o‘z aksini topgan edi 15 . Yirik bibliograf B.V. Lunin mustaqillikkacha bo‘lgan davrda Amir Temur va Temuriylar davri tarixnavisligini tadqiq etgan. Olim Temuriylar davri tarixi bo‘yicha bibliografik ko‘rsatkich ham tuzgan 16 . 1968-yilda akademik I. Mo‘minovning “Amir Temurning O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli” 17 haqidagi risolasining nashr etilishi keng jamoatchilikning bu mavzuga qiziqishini avj oldirib yubordi. 13 Ртвеладзе Э.В, Саидов А.Х. Амир Темур в зеркале мировой истории. Библиография.–Париж, 1996. − 28 с. 14 Амир Темур жаҳон тарихида. Муҳaррирлaр: Ҳ. Нурмуҳaмедoв вa бoшқ. 2001. – Б. 213. 15 Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана / Соч. – М.: 1963. Том II. Ч. I. – С. 109-166; Якубовский А.Ю. Мастера Ирана и Средней Азии при Тимуре. Иранское искусство и археология. III Международный конгресс. – М.–Л., 1939. 16 Лунин Б.В. История, культура и искусство времени тимуридов в советской литературе (библиографический указатель) // ОНУ. – Т.: 1969. − № 8-9. – С. 100-145. 17 Мўминов И.М. Амир Темурнинг Ўрта Осиеp тарихида тутган ўрни ва роли еpзма манбалар маълумотлари асосида. – Т.: 1968. – 51 б. 9 3.3. A мир Темур ж a ҳ o н т a ри x ид a / М a съул муҳ a ррир Ҳ . К a р o м a т o в . Илмий муҳ a ррир O. Бўрийев . Тўлдирилг a н в a қ a йт a ишл a нг a н иккинчи н a шри . – Т .: Ш a рқ , 2001. 3.4. A мир Темур библи o гр a фияси / Б . A ҳмед o в , Б . Қ o сим o в , И . Нияз o в , Б . Б a нн o п o в , М . Зикрулл a йев , Я . Муҳ a ммед o в . М a рк a зий Осиеpни т a дқиқ қилиш Фр a нсуз Институти . – Т .: 2003. 3.5. A ҳмед o в Б .A. Ўзбекист o н xa лқл a ри т a ри x и м a нб a л a ри ( Қ a димги з a м o н в a ўрт a a срл a р ). – Т .: Ўқитувчи , 1991. 3.6. A ҳмед o в Б .A. Т a ри x д a н с a б o қл a р . − Т .: Ўқитувчи , 1994. 3.7. A ҳмед o в Б .A. A мир Темур . Т a ри x ий р o м a н . – Т .: Xa лқ мер o си нашри еpти , 1995. 3.8. A ҳмед o в Б .A. A мир Темурни е pд етиб . – Т .: Ўзбекист o н , 1996. 3.9. A ҳмед o в Б .A. С o ҳибқир o н Темур ( ҳа еpти в a ижтим o ий − си еpсий фаолияти ). – Т .: A бдулл a Қ o дирий н o мид a ги xa лқ мер o си нашри еpти , 1996. 3.10. A ҳмед o в Б .A. A мир Темур ҳ a қид a ҳик o ял a р . – Т .: Ёзувчи , 1998. 3.11. A ҳмед o в Б .A. A мир Темур д a рсл a ри ( Умумий ўрт a т a ълим м a кт a бл a ри , лицей в a к o ллеж ўқувчил a ри учун қўлл a нм a). – Т .: Ш a рқ , 2000. 3.12. A ҳмед o в Б .A. Ўзбекист o н т a ри x и м a нб a л a ри ( Қ a димги з a м o н в a ўрт a a срл a р ). – Т .: Ўқитувчи , 2001. 3.13. A ҳмед o в Б .A. Ўзбекист o ннинг a т o қли т a ри x шун o с o лимл a ри ( би o библи o гр a фик м a ълум o тн o м a). – Т .: Чўлп o н , 2003. 3.14. A шр a фий Муқ a ддим a. Темур в a Улуғбек д a ври С a м a рқ a нд мини a тюр a си . – Т .: Адаби еpт в a с a нъ a т нашри еpти , 1996. 3.15. Б o б o йев Ҳ . Б . A мир Темур в a темурийл a р с a лт a н a ти . – Т .: К a м a л a к , 1996. 3.16. Бўрийев O. Темурийл a р д a ври е pзма м a нб a л a рид a М a рк a зий Оси еp ( Т a ри x ий ге o гр a фик л a вҳ a л a р ). – Т .: Ўзбекист o н , 1996. 3.17. Бўрийев O. Темурийл a р д a ври м a нб a л a рид a Ч a ғ o ни еpн .– Т .: Ф a н , 2001. 3.18. Д a д a б o йев Ҳ . A мир Темурнинг ҳ a рбий м a ҳ o р a ти . – Т .: Ёзувчи , 1996. 3.19. Зий o йев Ҳ . O лимнинг илмий ж a с o р a ти // Буюк A мир Темур с a лт a н a ти в a унинг т a қдири . – Т .: 2008. 26 KIRISH Markaziy Osiyo mintaqasining o‘ziga xos o‘tmishi, uning hududida ko‘plab davlat birlashmalarining, xususan, buyuk Amir Temur saltanatining tashkil topishi va taraqqiy etganligi, bu yerda sodir bo‘lgan jarayonlarning jahon tarixidagi ahamiyati turli mamlakat tarixchilarining katta qiziqishiga sabab bo‘lmoqda. Bugungi kunda tarixiy meros, tarixiy xotiraning qayta tiklanishi nafaqat O‘zbekiston Respublikasi rahbariyati va tarixchilarining, shu bilan birga keng jamoatchilikning diqqat e’tiborida bo‘lib kelmoqda. Bu esa, O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimov tomonidan bir necha marta ta’kidlangan va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining maxsus qarorlari bilan belgilanishi tarix fani oldiga katta mas’uliyatni yuklaydi. Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov Amir Temur nomini tiklash va abadiylashtirish masalalariga katta e’tibor qaratdi. Bu -yillar uning shaxsi va tarixini qayta tiklash -yillari bo‘ldi. Amir Temur tavalludining 660 yilligini nishonlash va 1996-yilni “Amir Temur -yili” deb e’lon qilish to‘g‘risida, “Temuriylar tarixi” davlat muzeyini tashkil etish to‘g‘risida”, “Amir Temur ordenini ta’sis etish to‘g‘risida” kabi qator farmon va qarorlar, hamda ularning ijrosi muhim tarixiy voqea bo‘lib, ushbu mavzuni davlat miqyosida ko‘tarilishi uning yanada dolzarbligini ko‘rsatadi. Dunyo ilmiy jamoatchiligining Amir Temur shaxsiga bo‘lgan e’tiborini hisobga olib, YUNESKO tomonidan Parijda “Temuriylar davrida ilm-fan, madaniyat va maorifning gullab yashnashi” haftaligi o‘tkazildi. Bu tadbirlar samarasi o‘laroq, Amir Temur hayoti va faoliyatiga oid yangi tadqiqotlar, manbalar ilmiy muomilaga kiritildi. Prezident I.A. Karimov ta’kidlaganidek: “bizning tariximizda Amir Temurday ulug‘ siymo bor ekan, uning qoldirgan merosi, pandu-o‘gitlari bugungi hayotimizga hamohang ekan, oldimizda turgan bugungi muammolarni yechishda bizga qo‘l kelayotgan ekan, bizning bu merosni o‘rganmasdan, ta’riflamasdan, targ‘ibot qilmasdan haqqimiz yo‘q”. 3 XULOSA Mustaqillik yillarida Amir Temur shaxsi va tarixining tiklanishi nafaqat milliy o‘zlikni anglashda, balki davlat mustaqilligini mustahkamlashda muhim ahamiyat kasb etdi. Amir Temur shaxsiga bo‘lgan e’tibor, avvalo, uning milliy qahramon sifatida tan olinishi va buyuk davlat arbobi sifatidagi xizmatlarining qayta baholanishi bilan namoyon bo‘ldi. Bu davrda Amir Temur faoliyati tarixiy haqiqat asosida tadqiq etilib, uning nafaqat o‘zbek xalqi, balki jahon tarixidagi o‘rni va ahamiyati keng jamoatchilikka tanitildi. Mustaqillik yillarida Amir Temurga bag‘ishlangan muhim chora-tadbirlar amalga oshirildi. Xususan, uning tug‘ilgan kuni davlat miqyosida nishonlandi, Toshkent shahrida Amir Temur haykali o‘rnatildi va unga bag‘ishlangan muzey tashkil qilindi. Samarqand va Shahrisabz kabi tarixiy shaharlar jahon merosi obidalari sifatida qayta tiklandi va rivojlantirildi. Bu esa nafaqat milliy madaniyatni yuksaltirishga, balki xalqaro miqyosda turizmning rivojlanishiga ham xizmat qildi. Amir Temur shaxsining tiklanishi milliy o‘zlikni anglash, yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash va jamiyatda ma’naviy qadriyatlarni mustahkamlashda alohida o‘rin tutdi. Uning shaxsiyati nafaqat tarixiy qahramon sifatida, balki xalq birligini ta’minlagan, kuchli davlat barpo etgan va adolatli boshqaruv tamoyillarini amalga oshirgan ulug‘ siymo sifatida ulug‘landi. Ushbu tadbirlar nafaqat xalqimiz o‘tmishini chuqur o‘rganishga, balki kelajakda Amir Temur shaxsini ilmiy tadqiq qilish va jahon miqyosida targ‘ib etish uchun mustahkam poydevor yaratdi. Kelgusida bu boradagi tadqiqotlar yanada kengayib, Amir Temur merosi o‘zbek xalqining madaniy va siyosiy merosidagi o‘rnini yanada yuksak darajaga olib chiqishi kutilmoqda. 24 quvvatlamaganida ayblaydi. U xon bilan Amir Temurning orasiga rahna solish uchun, Tarmashirinxonning qizi to‘g‘risida Temur nomidan mish-mishlar tarqatdi” 8 . Tadqiqotlarda Movarounnahrning 1340−1360-yillardagi siyosiy ahvoli yozma manbalardagi ma’lumotlarni qayd etish bilan kifoyalanilganini ko‘ramiz. Bu esa o‘z navbatida voqeliklarni o‘sha davr manbalari bilan qiyosiy o‘rganib, so‘ngra yoritishni taqozo etadi. Shuningdek, mahalliy hokimiyatning amalda amirlar qo‘liga o‘tib, nomiga Chingiz avlodi vakillari xon qilib ko‘tarilishi an’anasi dastlab amir Qazog‘on tomonidan boshlangani, keyinchalik Amir Temur saltanatida ham davom etganini ko‘rsatish lozim, deb o‘ylaymiz. Shu bilan birga, Amir Temurning Tug‘luq Temurxon xizmatiga kirishi tadqiqotlarda turlicha izohlangan. B. Ahmedov sarbadorlar harakatini manbalarga tayanib ob’ektiv yondashgan holda ijobiy baholaydi. Olimning fikricha, mamlakat mo‘g‘ullarning oyog‘i ostida qolishi xavfi tug‘ilganda “menman degan beklar” uni himoya qilishga qodir bo‘lmagan bir sharoitda sarbadorlar xalqning joniga oro kirdilar 9 . Sarbadorlar mustahkam himoya qilgan Samarqand shahri ostonasida mo‘g‘ullar katta talofatga uchrab, chekinishga majbur bo‘lganlar. Buning sabablaridan biri sifatida Ilyosxo‘ja qo‘shinidagi otlarga vabo tarqalgani ham qayd etilgan 10 . Boshqa tadqiqotlarda ham ushbu fikrlarni kuzatish mumkin. Jumladan, “Amir Temur jahon tarixida” kitobida “Shahar qamali uzoqqa cho‘zilib, shaharliklar Samarqandni mardona muhofaza qilayotgan edilar, dushman ham shaharni ololmay, holdan toygan edi. Shu payt, kutilmaganda, dushman otlari orasida vabo tarqaldi va ko‘p “ot o‘ldikim, to‘rt kishi arosida bir ot qolmadi. Va bu jihatdin barcha (mo‘g‘ul) parishon bo‘lib qaytdilar. Ko‘pi egarlarini orqalariga solib, tirkashlarini qo‘ltiqlarig‘a tutub ketdilar” 11 , deb yoritilgan. B. Ahmedov fikricha, sarbadorlar g‘alabasidan amir Husayn foydalanib, hiyla ishlatib, harakatning boshliqlarini qo‘lga tushiradi va Abubakr Kalaviy bilan Xurdak Buxoriyni osib o‘ldiradi. Mavlonzodani esa Temurbek dor ostidan qutqarib qoldi 59 . A.Yu. Yakubovskiy, I. Mo‘minov tadqiqotlarida sarbadorlar harakati rahnamolari bilan Amir Temur o‘rtasida oldindan munosabatlar bo‘lganligiga ishora qilingan, biroq 8 Аҳмедов Б. Амир Темур ҳақида ҳикоялар … Б. 54. 9 Аҳмедов Б. Амир Темур ҳақида ҳикоялар … – Б. 32-35. 10 Ахмедов Б., Мукминова Р., Пугаченкова Г. Амир Темур ... – С. 23-26. 11 Амир Темур жаҳон тарихида Муҳaррирлaр: Ҳ. Нурмуҳaмедoв вa бoшқ. … 2001. – Б. 62. 59 Аҳмедов Б. Амир Темур ҳақида ҳикоялар … Б. 54. 7 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI IJTIMOIY-IQTISODIY FANLAR FAKULTETI O‘ZBEKISTON TARIXI FANIDAN KURS ISHI Mavzu: Mustaqillik yillarida Amir Temur shaxsi va tarixining tiklanishi Bajardi:_____________________ Ilmiy rahbar:________________ 2024-yil 1 II BOB. AMIR TEMUR SHAXSINI TIKLASHNING IJTIMOIY VA MA’NAVIY AHAMIYATI 2.1. Amir Temurga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlar va asarlar Chop etilgan ba’zi bir tadqiqotlarda harbiy lavozim masalasida ayrim chalkashliklar ko‘zga tashlanadi. Masalan, “tavochi” mansabi xususidagi mulohazalar bahslidir. “Tavochi” harbiy ishlar vaziri emas, mansabni anglatuvchi atama hisoblanadi 48 . H. Dadaboyevning fikricha, tavochilar zimmasiga farmonni kerakli joylarga tezlik bilan yetkazish, askar jamlash, qo‘shinlarning qarorgohi yoki safardagi o‘rni, jangovar tartibi – yasolini, bir joydan ikkinchi joyga ko‘chishini nazorat qilishdan iborat bir qancha vazifalar yuklatilgan 49 . A. Ziyo “tavochi” atamasiga dargohdagi muhim lavozimlardan biri, yuqori darajadagi davlat mansabi deb izoh beradi 50 . B. Ahmedov “tavochi” va “jarchi” atamalarining yozma manbalarda yonmayon kelishini ta’kidlagan, bu mansab haqida A.Yu. Yakubovskiy, A.A. Semyonov, M. Abduraimov tarafidan aytilgan fikrlarni ijobiy baholab, ularga qo‘shimcha qilib tavochilar zimmasiga yuklatilgan bir qancha vazifalarni sanab o‘tgan 51 . “O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti” nomli qo‘llanmadagi chizmada Temuriylarning harbiy boshqaruv tizimi–amir ul-umaro, qo‘shin boshliqlari (amirlar, mingboshi, yuzboshi, o‘nboshi, bahodirlar) va turli mansabdagi amaldorlar (tavochi, dorug‘a, qutvol, qorovulbegi, tunqotar, mirshab) aks ettirilgan, lekin yozma tafsilotlar berilmagan 52 . Mavjud ishlarda amaldorlarning vazifalarini ko‘rsatish bilan cheklanilgan va ularning faoliyati e’tibordan chetda qolgan. Tadqiqotlarda davlatdagi huquqiy munosabatlar islom dini, Qur’oni karim va hadislarda bayon etilgan tartib-qoidalarga asoslanilgani, shu jumladan, shariatga oid ishlarni islom qozisi, dunyoviy ishlarni ahdos qozisi, sipohiylar va askarlar orasida yuz beradigan huquqiy nizolarni qozi askar ko‘rib hal qilgani aytiladi. “Temur va Ulug‘bek davri tarixi” nomli kollektiv monografiyada shayxulislom, qozi al-quzzot 48 Темур ва Улуғбек даври тарихи ... Бoш муҳaррир A. Aсқaрoв. Мaсъул муҳaррир O. Oдилxoн. – Т.: Қoмуслaр Бoш тaҳририйaти, 1996. − Б. 88. 49 Дадабоев Ҳ. Амир Темурнинг ҳарбий маҳорати … − Б. 13. 50 Зиеp А. Ўзбек давлатчилиги тарихи ... − Б. 178. 51 Аҳмедов Б. “Тавочи” ва “жарчи” атамалари ҳақида // Тарихдан сабоқлар. – Т.: Ўқитувчи, 1994. − Б. 414. 52 Сагдуллаев А, Аминов Б, Мавлонов Ў, Норқулов Н. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққи еpти .− Б. 144. 19 ba’zi ma’lumotlarni chop etgan. Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” asari tarjimasiga geografik nomlar izohini tuzgan 25 . O. Bo‘riyev tadqiqotlarida 26 esa, o‘lkaning XIV − XV asrlar tarixiy geografiyasi o‘sha davr ijtimoiy-siyosiy voqealari bilan bog‘liq holda mavzuni tarixiy aspektda to‘ldirgan. A. Ahmedov mustaqillikning dastlabki -yillarida Amir Temur shaxsi va saltanati tarixini qayta, xolis o‘rganib baho berish masalasini ko‘tarib chiqib, Sohibqiron haqidagi tuhmat va xato fikrlarning asossizligini ko‘rsatdi. H. Bobobekov Amir Temur davri tarixining ayrim munozarali masalalariga o‘zining munosabatini bildirib, XIX asrda yaratilgan “Qissai Temur”ni “Temur tuzuklari” ning to‘la varianti 27 degan fikrni bildirdi. T. Fayziyev Temuriylar shajarasini yozma manbalarga tayanib o‘rgangan, 300 dan ortiq malika va 192 ta shahzodalar taqdirini aniqlagan olimdir 28 . Mustaqillik -yillarida amalga oshirilgan ijobiy yutuqlardan yana biri, xorij tadqiqotchilarining asarlarini o‘zbek va rus tiliga tarjima qilinishidir. Chunonchi, ingliz olimasi X. Xukxem bir joyda “Temur o‘zining favqulodda nodir salohiyati va izzat- nafsi tufayli o‘ta tolei kulgan shaxs edi, u O‘rta Osiyo tarixida chuqur ildiz otgan imperiyaviylik va madaniy an’analarning davomchisi edi. Temurning tarix sahnasiga chiqishi tasodifiy hol emasdi” 29 , deb yozadi. Fransuz temurshunosi L. Kerenning esa o‘z tadqiqotlarida: “Agar Amir Temur faqatgina jangu jadal, yohud ashaddiy istilolar ishqida yongan buyuk fotih bo‘lganida, u tarixni ko‘p ham qiziqtirmasdi” 30 , deb yozadi. Albatta mazkur fikrlar Sohibqiron shaxsiga baho berishda shubhasiz katta ahamiyatga ega. 25 Низомиддин Шомий. Зафарнома. Ҳофизи Абрунинг "Зафарнома"га еpзган "Зайл"и… − Б. 380-404, 445-448. 26 Бўриев О. Темурийлар даври еpзма манбаларида Марказий Оси еp (Тарихий-географик лавҳалар). – Т.: Ўзбекистон, 1997. − Б. 168.; Ўша муаллиф. Темурийлар даври манбаларида Чағони еpн. – Т.: Фан, 2001. − Б. 5−7. 22 Аҳмедов А. Амир Темур: уйдирма ва ҳақиқат // Фан ва турмуш. – Т.: 1990. – № 8. – Б. 15-16; – № 9. – Б. 8-9; – № 10. – Б. 20-22; Ўша муаллиф. Сомон йўли. – Т.: Камалак, 1992. − Б. 24-43. 27 Қиссаи Темур. Малфузоти Темурий / Сўз боши, табдил ва изоҳлар Ҳ. Бобоев, Ҳ. Бобобеков, А.Қуронбековники. – Т.: Махпират номидаги Ўрта Оси еp халқлари институти, 2000.− Б. 6. 28 Файзиев Т. Темурий маликалар. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адаби еpт ва санъат нашри еpти, 1994. − 40 б.; Ўша муаллиф. Темурийлар шажараси масаласига доир // Амир Темур ва унинг жаҳон тарихидаги ўрни. Халқаро конференция тезислари…. − Б. 22-24. 29 Ҳукхем Ҳ. Етти иқлим султони / Рус тилидан Ҳ. Тўрабеков, Ш. Сокин таржимаси. – Т.: Адолат, 1999. – Б. 30 Кэрэн Л. Амир Темур салтанати / Б. Эрматов таржимаси. – Т.: Маънавият, 1999. – Б. 7; Керен Л., Саидов А. Амир Темур ва Франция. – Т.: Адолат, 1996. – 84 б. 13
Купить