Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	44.6KB
Покупки	2
Дата загрузки	24 Январь 2024
Расширение	docx
Категория	Искусство

Mustaqillik yillarida o’zbek xalq amaliy bezak san ' atining rivojlanishi

bayramlari, t о ’y marosimlarining ajralmas qismi sanalib, turmushga chiqayotgan
qizlar uchun beriladigan "sep"ni о ’zlari tayyorlashgan. Bu orqali ular mehnatga
b о ’lgan
munosabatlarini k о ’rsatib, estetik g о ’zallikka b о ’lgan moneliklarini
ifodalaganlar.

Xiva, Q о ’qon, Buxoro xonliklari davrida xalq amaliy san’ati ustalari shu
shaharlarga yig’ila boshladilar. XIX_asr arxitektura yodgorliklarni kuzatsak, ular
bir xil uslubda yaratilganligini k о ’ramiz. Chunki о ’sha vaqtlari naqqoshlar ish
axtarib boshqa shaharlarga borar edilar yoki buyurtma b о ’yicha boshqa shaharlarga
borib binolarni bezatar edilar. K о ’pincha Farg’ona va Buxoro naqqoshlari
Samarqand, Q о ’qon, Marg’ilon ustalari Toshkentga kelib k о ’pgina binolarni bezar
edilar. Bu esa naqqoshlik maktablarining yanada rivojlanishiga о ’ziga xos
kompozitsiyalarning yaratilishiga, ranglar majmuasini yanada boyitishda juda katta
rol о ’ynadi.
Lekin bu naqshlar bir-biriga о ’xshasada har bir shahar va har bir ustaning о ’ziga
xos rang majmuasi, koloriti, uslubi, kompozitsiyasi jihatidan farq qiladi.
Farg’ona naqqoshlik maktabi. Farg’ona naqshi X о ’jand, Marg’ilon, Q о ’qon,
Farg’ona, Andijon, Namangan, Chust, Quva, Oltiariq va Rishton shaharlarida
vujudga kelgan uslublardan iborat. XIX asr va XX asr boshlariga mansub b о ’lgan
naqshlar k о ’plab osori atiqalarda saqlanib qolgan. Q о ’qondagi Madalixon dahasi
va Dahai Shohon, Xudoyorxon о ’rdasidagi va boshqa naqshlar о ’ziga xos
k о ’rinishga ega b о ’lsada, Farg’ona naqshlarida k о ’proq Buxoro, Xiva
naqshlarining ta’siri bor. Hattoki rus naqqoshlarining uslubi ham undamunda
uchrab turadi.
Chunki о ’sha vaqtlarda usta naqqoshlar ish axtarib boshqa shaharlarga borar edilar
yoki buyurtma b о ’yicha boshqa shaharlarga borib, naqsh bilan binolarni bezatar
edilar. Lekin
Farg’ona vodiysida о ’ziga xos naqqoshlik maktabi rivoj toptan edi. Farg’ona
naqqoshlari girix, о ’simliksimon (islimiy) va gulli girix naqshlarini bezaklarda
q о ’llaganlar. Kompozitsiyalarning simmetriyali b о ’lish prinsipiga amal qilganlar.
U boshqa naqqoshlik maktablaridan naqshlarining tabiatga juda yaqinligi, erkin
ishlanishi, ranglarining kontrastligi bilan farqlangan. Bulardan tashqari Farg’ona
naqshlarida tabiatdagi gul, barg, g’uncha va boshqalardan t о ’g’ridan-t о ’g’ri
foydalanilgan. Chunonchi Farg’ona naqshlariga qarasak, pista gul, anor, atirgul,

majnuntol, bodomgul va boshqalarni k о ’rishimiz mumkin. Farg’ona vodiylaridagi
naqsh kompozitsiyalarning tabiatga juda yaqinligi Toshkent, Xiva va Samarqand
naqshlaridan ajralib turadi. Farg’onada naqqoshlar chetlari chiroyli qilib, ichiga
islimiy shakl tushurilgan qizil, yashil b о ’yoqlar bilam turunjni afzal k о ’radi.
Farg’ona maqqoshlik maktabining na-moyandalaridan biri Saidmahmud
Norq о ’ziyevdir.
Toshkent naqqoshlik maktabi. Toshkent naqshlari о ’zining nafisligi va rang-
larning birbiriga asta-sekin о ’tishi, aniq bir koloritga qat’iy rioya qilinishi,
geometrik va о ’simliksimon naqshlarning k о ’p ishlatilishi bilan ajralib turadi.
Naqshlar k о ’pincha yashil gammada ishlanadi. О ’simliksimon naqshlardan oygul,
paxta, bofta, uch barg, shukufta, bargli gul va boshqa elementlar aniq
stillashtirilgan. Murakkab geometrik naqshlar ishlanadi.
Naqqosh ustalardan Jalil Hakimov, Toyir T о ’xtax о ’jayev, Olimjon
Qosimjonov, Yoqubjon Raufov, Anvar Ilhomov, Komil Karimov va boshqalar
Toshkent naqqoshlik maktabining assoschilaridirlar.
Xiva naqshlari umuman madoxili naqshlar asosida tuziladi. Keyin esa islimiy
naqsh spiralsimon mayda qilib ishlanadi. Xiva naqqoshchilik mak-tabining
namoyandalari Abdulla Boltayev, R о ’-zimat Masharipov, Odamboy Yoqubov,
Eshmurod Sapayev va boshqalar.
Buxoro naqqoshlik maktabi. Buxoro naqshi hamma naqshlardan naqsh
kompozitsiyalarining murakkabligi, mukammalligi va jozibadorligi bilan ajralib
turadi. Buxoro naqshlarida murakkab girihlar aniq, puxta о ’lchamda ishla-tilishi
о ’simliksimon naqshlarning о ’ziga xos san’at bilan ishlangani naqshlarning
yaproq, meva, gul barglar ritmiga alohida e’tibor berilishi bilan farqlanadi.
Samarqand naqqoshlik maktabi . Samarkand naqshlari Toshkent, Farg’ona
naqshlariga о ’x-shab ketadi. Samarqand naqshlari о ’ta guldor-ligi barg va
gullarining badiiy harakatchanligi, jonliligi bilan farq qiladi. Unda murakkab
girihlar, Farg’ona naqshlariga о ’simliksimon naqshlari bilan aniq bir ritmik tak-
rorlanuvchan naqshlar kompozitsiyasi bilan Toshkent naqshlariga о ’xshash. Avval

Eramizning birinchi asrlaridayoq kishilar ganchni ajoyib xususiyatga ega
ekanligini bilib, qal’alar, karvonsaroy va boshqa joylarni bezay boshlaganlar.
B о ’lib о ’tgan janglar oqibatida ular vayronaga aylanib, faqat qoldiqlari
saqlanib qolgan.
III asrda Tuproqqal’aning serhasham saroy mehmonxonalari о ’yma ganch
bilan bezatilgan. Varaxsha shaharchasida juda katta ahamiyatga ega b о ’lgan va
eramizdan avvalgi III — IV asrlarda ishlangan ganch о ’ymakorligi namunasi
topilgan. Unda о ’simliksimon naqshlar, geometrik shaklli naqshlar ganchdan
ishlangan.
Varaxshadagi topilmalardan VII—VIII asrlardagi Buxoro saroyi
qoldiqlaridan namunalar topilgan. Bu topilmalarda qushlar, hayvonlar, baliqlarni,
о ’simliksimon va geometrik shakllarning о ’yma namunalarini k о ’rish mumkin.
О ’rta Osiyoni arablar bosib olgandan keyin islom dini hukmron b о ’lib qoldi, u tirik
mavjudotni tasvirlashni ta’qiqladi. Buni О ’rta Osiyodagi arxitektura
yodgorliklaridan k о ’rish mumkin. Xususan VII—VIII asrlardagi hukmdorlarning
Varaxshadagi saroylarida bu san’atning xilma-xil namunalari saqlangan.
Buxorodagi Ismoil Somoniylar maqbarasida ganch о ’ymakorligi
namunalarida t о ’lqinsimon ishlangan naqshlar topilgan. Unda о ’simliksimon
naqshning islimi turi k о ’p ishlatilgan.
X—XI arslarda naqqoshlik, yog’och, tosh va ganch о ’ymakorligi yanada
rivojlandi. Murakkab abstrakt tasvirni aks ettiradigan naqshlar paydo b о ’ldi. Ganch
о ’ymakorligi ishlari uyning ichki va namgarchilik tegmaydigan tashqi qismiga ham
q о ’llanilgan. Har xil geometrik shaklli qilib ishlangan bezaklar nihoyatda jozibador
bo’lgan.
Xalq ustalari hayotdan olingan har-xil narsalar, gillar shakllarini stillashtirib,
ganch о ’ymakorligida ishlatganlar. Shu devorlarda о ’ymaning chuqurligi 7 mm
dan oshmagan.

"jingalak zanjir"), nuqtali naqsh ("n о ’xot"), qora va oq kvadratlarning navbat
bilan о ’rin almashishi shaklidagi naqsh, egri va t о ’g’ri chiziqlar shaklidagi,
doiracha va tupbarggul shaklidagi mavhumiy-handasaviy bezaklar k о ’p tarkaldi.
О ’simliksimon naqshlar ayniqsa turli-tu-man va sermazmundir. Rishton
kulolchiligida «chorbarg", uslub berilgan bodom guli - "bo-domgul", "anorgul",
"barg", "anor", "sarv", о ’simlik shoxlari - "islimiy" kabi mavzu-lar k о ’proq
ommalashgan.
О ’simlik dunyosiga oid mavzularni talkin qilishda, ayniqsa an’anaviy belgilar
bilan bu mavzularning yangicha talqinlari nisbatan yaqqol k о ’zga tashlanadi.
Rishton lik ustal ar ilgarigi mavzular k о ’rinishini xiyol о ’zgar-tirish usuli bilan
yangicha tuzilma yaratish y о ’lidan borib, bezakning yangi obraz l ar tim-solida
sayqallashishiga erishmokdalar. Bun-day uslub SH. Yusupov ijodida, shuningdek
ku-lollar A. Usmonov, A.Nazirov, A.Isanov, I. Komi lov va boshqalar asarlarida,
ayniqsa yorqin namoyon b о ’lmokda. "Bodomgul" va "anor" kabi mavzularning
talkin qilinishi-da tez-tez о ’zgarishlar kilib turiladi, ular bir tekisda zich qilib
joylashtirilishi tu-fayli k о ’pincha idishlarga bezak berishda yetak-chi о ’rin tutadi.
Buyumlarning tasvirlanish usuli orasida Rishton, shuningdek G’urumsaroy
kulolchiligi uchun "qumg’on" mavzui eng k о ’p tarkalgan va о ’ziga xos xususiyatga
ega. Bunday bezak bir necha о ’n yillik davomida, XIX asr oxiridan boshlab
yapaloq idishlarning tubiga ishlan-gan.
Rishtonlik ustalar qumg’on bilan bir qatorda Farg’ona pichoqlarini k о ’pincha
qumg’on bilan uyg’unlikda tasvirlaydilar. 1990 yillarning ikkinchi yarmidan
boshlab rishtonlik ustalar ayrim buyumlarning bezakla-ri sifatida an’anaviy
me’morchilik maj-mualari - minoralar, masjidlar, madrasa-larning ma’lum bir
k о ’rinishidan ham foy-dalanmokdalar.
Hayvonot olamiga oid va antropomorfik mavzular Rishton kulolchiligida
"parchasi yax-lit uchun" tamoyiliga k о ’ra takdim etilgan, unda inson yoki
hayvonlar va parrandalar gavdasining ayrim unsurlari yordamida yax-litlik g’oyasi
aks ettiriladi. Masalan, "chash-mi bulbul", "parpashsha", "ilon izi", "h о ’kiz shoxi"

zangori rang gammasida k о ’p naqsh bajarilgan b о ’lsa, hozir esa yashil rang
gammasida k о ’proq naqshlar bajariladi. Samarqand naqqoshlik maktabini
yaratishda
«Usta Rahmonxol, usta Jamoliddin (Mirjamol), usta Mahmud, usta Abdujabbor,
usta
Abduzohid, usta Sharif, usta Aminjonlar katta xizmatlar qilganlar.
3. Xalq amaliy san’atining rivojlanishidagi muhim omillar.
1991 yilda e’lon qilingan Mustaqillik О ’zbekiston tarixida yangi sahifa
ochdi. Qis-qa tarixiy davr ichida mamlakatimizda dav-lat va jamiyat kurilishining
mutlako yangi siyosiy asoslari yaratilishi bilan birgalik-da ijtimoiy-iktisodiy va
ma’navii sohalar rivojlanishining ustuvor y о ’nalishlari belgilab berildi. Ushbu
tarixiy yillarda tasviriy san’atimiz, shuningdek, xalq amaliy san’atimizning
rivojlanishi uchun muhim omil bo’lgan Prezidentimizning ko’plab farmon va
qarorlari e’lon qilindi. Bulardan, “O’zbekiston Badiiy Akademiyasini tashkil etish
haqida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997 yil 23 yanvarlagi
farmoni, “Xalq badiiy hunarmandchiliklari va amaliy san’atini yanada
rivojlantirishni davlat yo’li bilan qo’llabquvvatlash chora-tadbirlari to’g’risida”gi
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997 yil 31martdagi farmonlari shular
jumlasidandir. Bundan tashqari, ana shu kabi farmon va qarorlardan kelib chiqqan
xalq ustalari va hunarmabdlari mehnat sharoitlarini yaxshilash, ularning ijodiy
ishlari uchun to’lanadigan soliqlardan ozod qilinishi, ko’plab xalq uustalari
ijodining respublikamiz va chet ellada namoyish etilishlari uchun imkoniyatlarning
kengaytirilishi, ularni rag’batlantirish kabi ko’plab tadbirlar, shubhasiz milliy
san’atimiz rivojida benihoya o’rin tutadi.
Ana shunday milliy uyg’onish davrida О ’zbekiston Prezidenta I. Karimov
Mustakillik bilan bog’lik barcha ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy masalalar qatorida
inson, ayniqsa yosh avlod ma’naviyati, erkin, ozod shaxe ma’rifatiga, madaniyat va
san’atning rivojiga alo-hida e’tibor berdi. Zotan, takomil ma’navii madaniyat va

mazmuni b о ’yicha, unda Qoraqalpog’iston Respublikasi va Uzbe-kistonning
hamma viloyatlari uchun maxsus pavilyonlar ajratilgan b о ’lib, ularning har birida
urushga ketib, qaytmagan kishilarning ismshariflari k о ’rsatilgan.
Maydonning ikki tomonida usti yopiq, har bir tomoni 17 yog’och ustundan
iborat ayvon-lar mavjud. Undagi yog’och о ’ymakorligi naqshlari turli maktablarga
taalluqli.
"Xotira maydoni" Mustakillik maydonidagi ochiq maydonda joylashgan.
Obyektning atrofidagi tabiat manzarasi bilan bog’lik-ligini saqlab qolish
maksadida, undagi "qosh", "havoza", "vassa" va boshka qismlar uchun о ’simlik-
islimiy naqshining bir kancha turlari tanlab olingan. Shu orqali mual-liflar tabiat
bilan obyekt orasidagi о ’zaro uyg’unlashuvni saqlab qolishga muvaffaq b о ’lganlar.
Bundan farqli о ’laroq, Samarkand viloya-tining Chelak tumanida kad roslagan
Imom alBuxoriy majmuasida boshqacharok manzara uchraydi. Majmua butkul
me’morlik san’a-tining namunasi b о ’lib, u о ’z navbatida naq-qoshlik, ganchkorlik
va toshtaroshlik san’at-larining uyg’unlashuvidir. Masjit majmuadagi yog’och
о ’ymakorligi asarlarini yuqoridagi "Xotira maydoni "da b о ’lgani kabi, ustun-
peshtoqlar, hamda 3,60x5,5 metrdan iborat katta darvoza tashkil etadi. Darvoza M.
Ab-rorov boshliq guruhning mahsuli b о ’lib, u yog’och о ’ymakorligining "choka
pardoz" va "l о ’la pardoz" uslublarida bajarilgan.
Zamonaviy sayyohlikning rivojlanishi oqibatida, sovg’abop buyumlar ishlab
chiqarish ham kun sayin ommalashmokda. Bunda "Musavvir" ilmiy-ijodiy-ishlab
chiqarish markazi a’zolari -
O. Fayzullayev, A. Azlarov, E. Aliyev, A. Saydaliyev, Z. Alimboyev, S.
Rahmatullayev, M. Jalolov,
H. G’aniyevlarning, naqqoshlardan - M. T о ’rayev, A. Ilhomov, S. Mah-mudov, Q.
Shoislomov, A. Asqarov asarlarini eslab о ’tish maqsadga muvofiqdir. Bu ustalar
nafakat respublika balki xorij k о ’rgazmalarining ham faol katnashchilari
(Germaniya, Yaponiya, Shveysariya, Turkiya, AQSH, Buyuk Britaniya, Belgiya,
Hindiston, Yaponiya va boshqalar).

1997 yili «Ta’lim t о ’g’risida» Qonun va «Kadrlar tayyorlash b о ’yicha Milliy
dastur»i qabul qilindi. Unda « О ’zbekiston Respublikasining ta’lim sohasidagi
siyosatini, umuminsoniy qadriyatlar, xalqning tarixiy tajribasi, madaniyat va fan
bobidagi k о ’p asrlik an’analar, jamiyatning istiqboldagi rivojlamishini hisobga
olgan holda yurgiziladi» deyilgan. Shu jihatdan olib qaralganda tasviriy san’atimiz,
jumladan xalq amaliy bezak san’atimiz tarixi, uning rivojlanish bosqichlari va
bugungi kundagi erishgan yutuqlarini o’rganish nihoyatda dolzarb vazifalardan
hisoblanadi.

IX—X asrlarda О ’rta Osiyoda, shuningdek jumhuriyatimiz territoriyasida
madaniyat о ’sa boshlaydi. IX asrda Samarqand mustaqil davlat b о ’lib qoldi. Xalq
madaniyatida yangi burilish b о ’ladi. Shu asrlarda buyuk olimlar, faylasuflar,
yozuvchilar yetishib chiqdilar. Ular Abu Ali ibn Sino, R о ’daki, Firdovsi, Beruniy
va boshqalardir. Ajoyib arxitektura yodgor-liklari yaratildi.
Masalan, jahonga mashhur Ismoil Somoxiy maqbarasidir. Madaniyatning
rivojlanishi yog’och о ’ymakorligining yanada rivojlanishiga olib keldi. Yog’och
о ’ymakorligi bilan eshiklar, binolar, ustun, ravoq har xil xontax-talar bezatildi.
О ’ymakor ustalar о ’zi yaratgan san’at asarlarida timsol va duo-afsunlar, tasbih va
tanosiblarning naqadar k о ’pligini k о ’rish mumkin. Har bir о ’yma naqsh zaminida
qandaydir ramziy ma’no yashiringan b о ’ladi. Ular bu murakkab naqshlar orqali
voqe’lik-dagi eng g о ’zal tilaklarni aks ettirib kelganlar.
XI—XII asrlarda xalq amaliy san’ati yanada gurkirab rivojlandi. Murakkab
naqsh turi b о ’lgan geometrik naqsh, ya’ni girih naqshi bezakda yetakchi о ’rinni
egalladi. Arxitektura uy r о ’zg’or buyumlari yanada badiiy, nafis qilib bezatildi.
Girih naqshi yanada rivojlandi. Masalan, XII asrga oid yog’och о ’ymakorligi
namunasi Samar-qanddagi Shohi-Zinda devorining orasidan topilgan b о ’lib, u
о ’zining badiiy nafis va tabiiy ishlanganligi bilan kishini lol qoldiradi. XIII asrda
Chingizxon bosqinchiligi tufayli madaniy hayot izdan chiqdi. 1219—1221 yillarda
mug’ul hukmdorligi ostida О ’rta Osiyodagi Buxoro, Samarqand, Urganch, Balx,
Mavr shaharlari ostin-ustun qilib tashlandi.
XIV asrning ikkinchi yarmida О ’rta Osiyo Temur boshchiligida biriktirildi.
Temur va temuriy-lar davrida san’atning barcha turlari qatori xalq amaliy san’ati
juda tez sur’atlar bilan rivojlandi. Ayniqsa yog’och о ’ymakorligi ham yuqori
ch о ’qqiga k о ’tarildi. Amir Temur О ’rta Osiyo madaniyati va san’atini
rivojlantirish-da katta hissa q о ’shdi.
«Amir Temur о ’z poytaxti (Samarqand)ning qurilish va obodonligi uchun
harakat qilish bilan bir qatorda Xuroson (Afg’oniston), Eron, Movarounnahr
singari о ’lkalardan eng mashhur hunarmandlarni, san’atkorlarni poy-taxtga

kompozitsiyalar mayda gulli naqshlardan iborat b о ’lgani sabab, ular
tekislikda chuqur о ’yilmaydi.
1990 yillardan boshlab, foydalanishga topshirilayotgan obyektlarda asosan
"Usto" birlashmasining ustalari faoliyat k о ’rsatmoqdalar. Birlashmada hozir M.
Murodov, H. A6dullayev, A. Sultonov, A. P о ’latov, M.Rahma-tov, A.Muxtorov,
H.Azizov va boshqa yirik ustal ar boshliq guruhlar ishlamoqdalar. Ularning ijodiy
namunalarini О ’zbekiston Prezidentining "Oq saroy" qarorgohi (1998 — 99),
Temuriylar tarixi Davlat mu-zeyi (1996), "Turkiston" konsert zali (1994),
"Yunusobod" tennis korti (1994), Davlat "Sirk" binosi (1999), Toshkent shahar
hokimligining yangi binosi (1996 — 98), Rossiyaning Voronej va Moskva
shaharlaridagi
" О ’zbekiston" va "Namangan" magazinlari (1989 — 92), О ’zbekiston
Banklar Assosiatsiyasi
(2000), О ’zbekiston Prezidenta Apparatining Matbuot markazi (1998),
"Guliston" sport majmuasi (1997), О ’zbekiston Respublikasi-ning Hindiston
(2000), Malayziya (1993) davlatlaridagi elchixonalarining binolari, qolaversa,
Samarkand viloyatidagi Imom-al-Buxoriy,
Farg’ona viloyatidagi Axmad al-Far-g’oniy majmualari (1998) va boshqa
yirik obyektlarda uchratish mumkin. Shu bilan bir-ga, ustalar qayta
ta’mirlanayotgan binolar-ni ham tiklash jarayenida qatnashmokdalar (Sayilgoh
k о ’chasidagi choyxona, Markaziy univermag, Toshkent metropoliteni bekatlari,
О ’zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi binosi, О ’zbekiston Tashqi ishlar
vazirligining qabullar uyi va hokazo-lar).
"Usto" birlashmasi ustalari nafaqat respublika hududida balki Yaqin va Uzoq
xorijning qator mamlakatlaridagi restoranlarni, choyxona va shaxsiy uylarni
bezashda qatnashishlari, ularning ijodiy namunalariga b о ’lgan talab Xalqaro
miqyosda ekanligini k о ’rsatadi (Germaniya, Shveysariya, Turkiya, Rossiya,
Malayziya, AQSH va 6.).

Ma’lumki, XIX —XX ayerlarda О ’zbekiston pichoqchilik san’atida bir
qator maktablar vujudga kelgan.
1990 yillarda hunarmandchilikning ushbu pri Chust, Xiva, Andijon,
Shahrixon, Qorasuv, Q о ’qon, Samarkand kabi shaharlarda rivojlanib kelmokda.
Zamonaviy ustalar ma-xalliy maktab xususiyatlarini о ’z asarlarida gula aks
ettirishga erishmoqdalar. An’anaviy b о ’lgan guldon pichoqlar, qadama ma’dan-lar,
naqshlar bilan bezatilgan charm qinga solingan b о ’lib, ustalarning mahoratidan,
no-zik dididan dalo lat beradi. Pichoqsozliqda ishlatiladigan asosiy xom ashyolar -
temir va p о ’lat; pichoq qinini tayyorlashda esa teri, yog’och, gaz lama; pichoq
bandi uchun yog’och, mol shoxi, fil suyagi q о ’llanilmoqda. Ushbu qadim-gi san’at
turi yirik va mashhur pichoqchilik markazlaridan biri b о ’lgan Chuet shahrida
rivojlanib kelmokda. A. Abdurahimov, N. Da-minjonov, M. Olimjonov, R.
Rahimov, R. Qun-duzov, E. Mahmudov, K. Maxmudov kabi ustalar Chuet
pichoqchiligiga xos b о ’lgan badiiy uslubni saqlagan holda rivojlantirmoqda-lar.
Ularning pichoqlari turli shaklda qilingan: tig’lari ingichka va uzunroq, k о ’pincha
tig’ining uchi teskariga qayrilgan b о ’lib, sopi yog’och va suyak, qadama naqsh
bilan boshqa maktab l ar dan farq qiladi.
Q о ’qon lik O. Umarov, O. Qobilov, K. Ahro-rov kabi ustalarning pichoqlari
badiiy an’anaga k о ’ra tig’i qalin, dastasi sarbastali b о ’lib, mahalliy maktabning
о ’ziga xos jihatlarini namoyon qiladi.
Andijonlik A. va T. Muhiddinovlar, T. Boirov kabi ustalarning pichoqlari
suqma sopli, о ’tkir dastali, siyrak gulliligi bilan ajralib turadi.
Kashtachilik - О ’zbekiston amaliy bezak san’ati turlari orasida о ’zining
qadimiy an’analariga ega b о ’lgan san’at turi hisob-lanib, О ’rta Osiyoning yirik
savdo-hunarmandchilik markazlari va qishloqlarida keng tarqalgan. Kulolchilik,
badiiy kandakorlik san’ati bilan erkaklar mashg’ul b о ’lgan b о ’lsalar, kashtachilik
bilan asosan ayollar shug’ullanishgan. Shuning uchundir, san’atning ushbu turi
о ’zining poetik xususiyatlarini saqlab qolish bilan birga, xalq orasida hozirgacha
qadrlanib, о ’z mohiyati-ni y о ’qotgani y о ’q. Kashtachilik asarlari mahalliy halqning

90-yillarga kelib, mustaqil ijod bilan shug’ullanayotgan "professional" xalq
ustalarining aksariyati, markaz va uyushmalar tar-kibiga a’zo b о ’lgan holda ijod
qilmokdalar. Respublika maxsus ijodiy-ishlab chikarish "Usto" birlashmasiga a’zo
b о ’lgan ustalar Davlat ahamiyatiga molik yirik obyekt va qurilishlarda
qatnashsalar, "Musavvir" va "Xunarmand" ilmiy-ishlab chiqarish markaz-lariga
a’zolari uyda ijod qiladilar va mah-sulotlarini mana shu markazlar orkali tar-
qatadilar. Markaz esa ularga metodik yordam k о ’rsatadi, ustalar ijodini keng omma
ora-sida, respublika va xorijdagi yirik k о ’rgaz-malarda targ’ib kiladi va hokazo.
Hozirda yog’och о ’ymakorligi va naqqoshlik san’ati о ’zining avvalgi
davrlardagi mavqeini qayta tiklamokda. Toshkent shahri va res-publikaning boshqa
yirik shaharlarida qurib, foydalanishga topshirilayotgan yoki qayta ta’-mirdan
chiqarilayotgan qator diniy va dunyo-viy xarakterdagi qurilishlarda unga b о ’lgan
talab kun sayin ortib bormokda. "Usto" bir-lashmasining Toshkent shahri va
viloyatlar-dagi b о ’linmalarida ishlayotgan ustalar, oxir-gi о ’n yil orasida k о ’plab
yirik obyektlarda muvaffaqiyatli qatnashdilar: O’zbekiston Prezidentining "Oq
saroy" qarorgohi (1998 — 99), Oliy Majlisning yangi binosi (1997), Temuriylar
tarixi Davlat muzeyi (1996), "Turkiston" konsert zali (1994), Toshkent shahar
hokimligining yangi binosi (1996 — 98), O’zbekiston Respublikasi Ichki ishlar
vazirligi binosi (1995), Bekobod shahridagi metallurgiya kombinatining oromgohi
(1993), "Algoritm" zavodi (1994), Rossiya-ning Voronej va Moskva shaharlaridagi
"O’zbekiston" va "Namangan" magazinlari (1989 — 92), Uzbekiston Banklar
Assotsiatsiya-si (2000), O’zbekiston Tashki ishlar vazir-ligining qabul l ar uyi
(1993), O’zbekiston Prezidenti Apparatining Matbuot markazi (1998),
"Yunusobod" tennis korti (1994), "Gu-liston" sport majmuasi (1997), Davlat
"Sirk"i binosi (1999), "Sheraton — Toshkent" mehmonxonasi (1999), "Xotira
maydo-ni" (1999), Uzbekiston Respublikasining Hindiston (2000), Germaniya
(2000), Malayziya (1993) davlatlaridagi elchixonalarining binolari, Toshkent
shahridagi Sayilgoh k о ’cha-sidagi choyxona ayvoni, Samarqand viloyati-dagi

XIV—XV asrlarda koshinkorlik rivojlandi, qurilgan binolarni koshin va
parchinlar bilan bezatish avj oldi.
Yog’och о ’ymakorligi ham o’zbek xalq amaliy bezak san’atining keng
tarqalgan bir turi.
Bunda biror naqsh yoki tasvir taxta yoki yog’och buyumlarga chizib, kesib,
о ’yib, ishlanadi.
Badiiy san’atning bu turi deyarli barcha xalqlarda b о ’lib, qadimgi Sharqda
antik dunyo mamlakatlari arxitekturasida keng ishlatilgan. Asrlar davomida
Yevropa va Osiyo mamlakatlarida yog’och о ’ymakorligining rivojlanib о ’ziga xos
badiiy uslublari kelib chiqqan. Shu singari О ’rta Osiyoda ham yog’och
о ’ymakorligi qadimdan rivojlanib kishilarning uyr о ’zg’or buyumlarida va
arxitekturasida juda keng q о ’llanilgan. Bu о ’ymakorlik qadimiy arxitekturaning
eshik, dar-voza, ustunlar, har xil t о ’sin, stol, xontaxta, quticha, ramka, qalamdon va
boshqa buyumlarni bezashda ishlatilib kelingan. Arxeolog olimlarimizning
izlanishlaridan О ’rta Osiyoda gorelyefli, ya’ni juda burtik (1 mm dan 20 mm
gacha) relyeflar bilan har xil narsalarni yog’ochdan о ’yib ish-langanligi ma’lum
b о ’ldi. Xalq yaratgan asar-lar о ’zining nafosati, murakkabligi, tabiiyligi bilan kishi
aqlini lol qoldiradi. Afsuski, yog’ochdan ishlangan ajoyib yog’och о ’ymakorligiga
har qancha sifatli ishlov berilishiga qaramay asrlar о ’tishi bilan ular namga dosh
beraolmay deyarli k о ’pchiligi chirib, y о ’q b о ’lib ketgan. Bularni arxeologik
qazilmalarda topilgan va topilayotgan namunalar isbotlab bermoqda.
V—VI asrlarda yog’och о ’ymakorligi namunalari Surxondaryo vohasidagi
Yumaloq tepa tubidan topilgan. Olimlarimizning aniqlashicha bundan 1—1,5 ming
yil muqaddam mazkur joyda naqsh о ’ymakorligi san’ati b о ’lib, u juda yaxshi rivoj-
langanligi isbotlangan. Bunday noyob topilmalar Samarqand, Buxoro, Xiva,
Shahrisabz va boshqa shaharlardagi arxeologik qazilmalardan topilmoqda.
VII asrning oxirigacha mahalliy uzbek xalqi ichida yog’och о ’ymakorlik
juda tez sur’atlar bilan rivojlangan edi.

1990 yillardan boshlab, jahon andozalariga javob beradigan binolarni qurish
ommalashib bormoqda (Bank, supermarket, mehmonxona, shasiy uy, dala
hovlilari, kottedj va hokazolar). Ammo, ganchkorlik namunalari faqat milliy
uslubdagi mehmonxonalarni butkul bezashda,
qolgan paytlarda esa faqat interyerlarning ba’zi b о ’laklarini bezashda
q о ’llanilmoqda (friz, devordagi na-moyonlar, hoshiyalar va b.).
Me’morlik bilan birgaliqda turli kattalikdagi ( о ’lchovdagi) namoyonlar ham
ishlanib kelinmokda. Lekin ularning aksariyati k о ’rgazmalar yoki maxsus
buyurtmalar uchun xizmat qiladi. Shu bilan birga, ganchdan qolip yasash asosida
ham katta kompozitsiyalar uchun b о ’laklar quyilmoqda. Bu uslub katta obyektlar
ustida ish olib borilayotganda ayniqsa q о ’l keladi. Ushbu y о ’nalishda ijod qilayot-
gan ustalarning aksariyati "Musavvir" ilmiy-ishlab chiqarish markazi qoshida
faoliyat k о ’rsatmoqdalar: I. Ahrorov, B. Ismatullayev, Y. Odilov, O. Zokirov, M.
Usmonov va boshqalar. Ustalar orasida M. Usmonovning asarlari ayniqsa diqqatga
molik. Toshkent ganchkorlik san’atining eng yaxshi an’analari uning asarlarida о ’z
aksini topgan. Usta ishlagan namoyonlardagi naqsh chizmalarining aniq va
l о ’ndaligi, о ’yish ishlarini mukam-mal-tozaligi M. Usmonov san’atini badiiy
tomondan yuqori ekanligini k о ’rsatadi.
1991—2010 yillarda О ’zbekiston ganchkorlik san’ati azaliy an’analariga
suyangan holda rivojlanmoqda. Hozirda ijod qilayotgan u stalar, mahalliy
maktablardagi mavjud an’analarni asrab-avaylagan holda ijod qilayotganliklarini
alohida ta’kidlab о ’tish joizdir. Ganchkorlik san’atidagi mahalliy maktablarda keng
tarqalgan unsurlarni amaliy san’atning boshqa turlaridagi naqshlar tizimi bilan
aralashib ketmasligi, mavjud texnik jarayonlarni asl holicha saqlanib qolinganligi
haqida dalolat beradi.
1997 yilda M. Usmonov О ’zBA Faxriy a’zosi etib saylandi. A. Umarov esa
ganchkorlik san’atidagi ijodiy yutuqlari tufayli 1999 yilda О ’zbekiston Badiiy
Akademiyasining haqiqiy a’zosi etib saylandi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. A. Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., “O’zbekiston”, 1997.
2. S. Bo’latov. O’zbek xalq amaliy bezak san’ati. Toshkent, Mehnat, 1994 yil.
3. Abdullayev N.U. San’at tarixi 1-tom. Toshkent. O’qituvchi, 1986 yil.
4. Abdullayev N.U. San’at tarixi 2-tom. Toshkent. San’at, 2001 yil.
5. Oydinov N. “O’zbekiston tasviriy san’atidan lavhalar” Toshkent, O’qituvchi.
1997 yil.
6. M. Mirzahmedov. Boshlang’ich badiiy naqsh ishlash uslubiyati. Toshkent,
”Узбекистон,, 2002 yil.
7. Hasanov Rahim. Amaliy bezak san’ati mashg’ulotlari metodikasi. Toshkent,
2003 yil.
8. S. Abdurasulov, N. Tolipov. Tasviriy san’at o’qitish metodikasi. Toshkent,2007
yil.
9. S . Bo ’ latov , N . Tolipov . Go ’ zallik falsafasi . Toshkent, 2008 yil.
10. S. Abdurasulov, B. Boymetov. Tasviriy san’at. Toshkent, 2006 yil.

yoki ayla-na k о ’rinishidagi nakshin gullarni "pargoriy" deb nomlashadi. Bu uslub
deyarli hamma ustalarning asarlarida uchraydi.
Lekin asrimizning boshlarida Toshkentlik usta S.X о ’jayev ijodida u о ’zining
yuqori ch о ’qqilariga erishgan.
Farg’onalik ustalarning naqqoshlik asarlarida "buta", "guldastalar"ga keng
о ’rin be-riladi. Lekin ular ushbu maktabda birmun-cha yaxlit, naqshlarning orasi
ochiq, yirik-yaxlit k о ’rinishlarda ishlanadi. Bundan tash-kari, Farg’ona
naqqoshligida Rishton kulol-chiligiga xos moviy b о ’yoqlar k о ’p ishlanib, unda
asosan о ’simlik dunyosi naqshlari yetak-chilik qiladi. Chunki, aynan ularda mahal-
liy aholining "jannat bog’i" va kosmogonik, diniy falsafa haqidagi tushunchalari
о ’zining ifodasini topgan.
Samarqand va Buxoro yog’och о ’ymakorligi ham k о ’p tomonlardan Xiva
maktabining an’analariga yaqin b о ’lsada, ushbu viloyatlarning naqqoshligi
о ’zidagi kompozitsiya va ranglar majmuasi bilan Farg’ona — Toshkent maktabiga
yaqindir. Chunki, naqqoshlik san’atidagi maktablar bir-biridan asosan naqshlar
tizimi va har bir kompozitsiyaning tasvir-lanishi bilan farqlanadi. Masalan, Tosh-
kentda о ’yiladigan gullarning orasi ochiq, tas-virlar birmuncha erkin b о ’lib
k о ’rinsa, Xorazmda birmuncha zich, novdalarning orasida-gi b о ’sh joy
koldirilmasligiga katta ahamiyat qaratiladi. U l ar da ishlatiladigan ranglar deyarli
barcha viloyatlar uchun о ’ziga xos. Xiva maktabida k о ’p hollarda me’morchilik
koshinlarida keng tarqalgan mayda gul va novdalardan iborat islimiy naqshlar k о ’p
uch-raydi (islimiy-morgula, islimiy-zanjira, islimiyshobuta va boshqalar).
О ’tmishda xalq san’atining boshqa turlari kabi yog’och о ’ymakorligi va
naqqoshligi san’atlarida ustalar asosan "usta-shogird" an’anasi orqali taiyorlanadi.
Bu an’ana hozirgi davrgacha saklangan b о ’lib, shu bilan birga san’atning ushbu
turlariga sezilayotgan ehti-yojdan kelib chiqib, sohaga moslashtirilgan qator
kollejlar ham professional ustalar tayyorlashga kirishdilar. (O’zbekistan Badiiy
Akademiyasining Toshkent shahri va viloyatlardagi tasviriy va amaliy san’at bilim
yurtlari).

1. O’zbekistonning eng qadimgi tasviriy va amaliy san’ati.
O’zbek xalqining k о ’p asrlik tarixida xalq amaliy bezak san’ati boy va rang-
barang madaniy merosimizning eng ajoyib va ommaviy qismini tashkil etadi.
O’zbek diyorida vujudga kelib gullab-yashnagan san’at turlari bemisl va
betakrorligi bilan dunyoga mashhur. Bunday kamolot va taraqqiyot bosqichlari
haqida fikr yuritadigan b о ’lsak, o’zbek amaliy bezak san’ati turlarining shox
ildizlari insoniyatning bolaligi, ya’ni ibtidoiy jamiyatga borib taqalishining guvohi
b о ’lamiz.
О ’lkamiz zaminidagi tarix qatlamlarini qazishlar natijasida topilgan
yodgorliklarning guvohlik berishicha, insonning jismga badiiy ishlov berish
usulida buyum yaratish faoliyati tosh asridayoq boshlangan b о ’lib, asrlar osha
hozirgacha uzluksiz davom etib kelmoqda.
Inson ongli faoliyatining ajralmas qismi b о ’lmish badiiy tafakkur va shunga
muvofiq badiiyijodiy faoliyat insoniyatning tarixiy taraqqiyoti jarayonida juda
katta ahamiyatga ega b о ’ldi. Bunday faoliyat natijasida kelib chiqadigan estetik-
badiiy idrok qobiliyati kishilarda olamni, undagi mavjudotlar, narsalar va voqea-
hodisalarni, atrof-muhitdagi shakllar va ranglarni turfa shakl-shamoilda qaytadan
aks ettirishga havas uyg’otadi. Shakl va ranglar-ning real hamda stillashtirilgan
tasvirlarini yaratish shu tariqa kelib chiqdi va u о ’z navbatida, odamlarning
kundalik turmushlaridan о ’rin ola boshladi. Natijada badiiy bezaklarning xilma-xil
shakllari va turlari paydo b о ’ldi. Boshqa san’atlarga nisbatan bunday naqshli
bezaklar k о ’pligining va takomil topganligining muayyan tarixiy sabablari bor.
Ma’lumki, Islom mamlakatlarida mavjudotlar tasvirini ishlash keng odat tusiga
kirmagan, zero, mavjudotni yarata olish faqatgina qodir Tangriga hosdir, insonlar
esa bunday ishni bajarishga ojizdirlar, inchunin, bordiyu biror ishni yuqori takomil
darajasida ijro etish imkoni y о ’qligi avvaldan ma’lum ekan, bunday ishga
kirishmoqlikning о ’zi aqldan emasdur.
Boshqacha aytganda, hech bir tasvir unda ifodalangan mavjudot darajasiga
k о ’tarila olmaydi, shu bois tasvir soxta b о ’ladi.

Namoyenlar xuddi yuqoriga qarab о ’sayotgan tabiat о ’simliklarini eslatadi. Pardoz
turlari xonaga tushayotgan yorug’lik hisobiga juda о ’rinli tanlangan. Derazadan
tushgan yorug’lik о ’ymani yanada badiiylashtirgan. Namoyonga nazar tashlab
turgan kishi xox, uzoqdan, xoh yaqindan qaramasin, u о ’ziga xos jozibaga ega
ekanligini k о ’radi. Albatta, ustalar bularni avvaldan hisobga olganlar. Namoyenlar
xuddi g о ’zal tabiat manzarasining nafis tasvirini eslatadi. O’yma ganch zaminlari
ajoyib ranglarda berilgan. Bu bino XX asrniig boshlaridagi eng k о ’zga k о ’ringan
arxitektura yodgorligi b о ’lib qoldi. 1913—1914 yillarda Buxoroda amir Ahadxon
tomonidan Sitorai Moxi-Xosa qurildi. U ganch о ’ymakorligi bilan bezatildi.
Ayniqsa oq uy mehmonxona bezaklari о ’sha davrdagi ganch о ’ymakorligining
ajoyib namunasi desa b о ’ladi.
Bunda oyna zaminida ganch о ’ymakorligi bajarilgan. U о ’zining nozikligi,
jimjimador qilib bezatilishi bilan ajralib turadi. Mazkur saroyning bezak ishlarini
Usta Shirin bajargan. U о ’sha davrda eng k о ’zga k о ’ringan ganchkor ustalardan
edi.
О ’zbekistonda osori otiqalarni saqlash muassasalari Samkomstaris,
Turkkomstaris, Sredazkomstaris, Uzkomstaris yodgorliklarni hisobga olish,
о ’rganish ta’mirlash b о ’yicha katta ishlarni boshlab yubordi. Toshkentda 1947
yilda g’alabaga bag’ishlab me’mor A. Muxamedshin boshchiligida Kurant binosi
qurildi. Bu qurilishni bezashda Usta Shirin Murodov qatnashdi. U naqsh
kompozitsiyalarini yuqori badiiylik bilan о ’yib bajardi.
Ganch о ’ymakorlik ishlari butun bino arxitekturasiga juda moye tanlangan.
Kurant binosining sharafa, ustunlari, panjaralari о ’yma ganch bilan bezaldi.
Sharafaning «Muqarnas» va «Iroqi» turlari bajarildi. teatrga mutaffakkirning nomi
berildi. Teatr binosini zamonaviy estetik talablarga asos-lanib uzbek milliy
an’analarini saqlagan holda xalq hunarmand-ustalari bunyod etdilar. Teatrning
bezak ishlariga barcha shaharlardan ustalar, naqqoshlar, rassomlar, ganchkorlar,
toshtaroshlar va boshqalar kelishdi.
] Naqqoshlik maktablari.

Ishqorli sir tayyorlash xam y о ’lga q о ’yildi. Xozirgi vaktda bu yer da sopol
idishlar-ning yapalok (kosalar, laganlar) va uzun b о ’yli (k о ’zalar, xumlar) turlari
ishlab chikaril-mokda. Ilgari ishlar ixtisoslashgan tarzda bajarilardi - yapaloq
buyumlarni, ya’ni yapa-loq va qiska b о ’yli shakllar yasovchi usta-lar - kosagar;
baland, b о ’yi ch о ’zilgan buyumlarni yasovchi ustalarni - k о ’zagar deyishgan.
Hozir bunday tasniflash ilgarigi mohiyati-ni y о ’kotgan; ayrim ustalar (I. Komilov,
U. Ashurov, X. Sattorov, K. Qosimov, M. Azi-zov, A. va M. Tojaliyevlar va
boshqalar) ham yapalok, xam ch о ’zinchok shaklli idishlarni yasashadi. Ayni
paytda bir qator kulol-lar, asosan, о ’rta va yosh avlod vakillari (SH. Yusupov, A.
Nazirov, A. Isokrv, A. Usmo-nov, M. Saidov, R. Usmonov va boshqalar) k о ’prok
yapalok idishlar - laganlar yasash bilan shug’ullanishadi. Rishton maktabida bu-
yumlar shakllarining nihoyatda rang-barang-ligi k о ’zga tashlanadi. Bu yerda
laganlarning xar xil turlari uchraydi, kosalarning turli variantlari - kosa, shokosa,
k о ’shquloq, don mahsulotlari uchun katta xumlar ishlab chi-qariladi. Bunday
buyumlarning ishlab chiqa-rilishi keyingi 25 — 30 yil davomida kayta tiklandi va
yanada nafis k о ’rinishlarga ega b о ’ldi.
Rishton sopolchiligining mahalliy badiiy xususiyatlari k о ’p jihatdan
buyumlarga naksh berilishida k о ’zga tashlanadi. Uning naqshlar majmui boy va
rang-barangdir. О ’zbekiston kulolchiligida ishlatiladigan naqshli bezak-lar
majmuini - handasaviy va о ’simliksi-mon bezaklar, ramziy belgilar, buyumlar tas-
virlari, hayvonlar va antropomorfik mav-zular tashki l qiladi. Bir qator ustalar (A.
Nazirov, A. Usmonov) yapaloq buyumlarga chirmashib ketgan arab yozuvlari
orqali bezak bera boshladilar. 1990 yillardagi girih bezaklar orasida t о ’rsimon
naksh
("chetan"), rombsimon naksh ("t о ’rsimon"), uchburchakli shakllarning bir
maromda joylashtirilishi ("uchburchak"), doirasimon shakllarning zan-jir shaklida
bir tekis berilishi ("zanjir",

Naqsh — arabcha tasvir, gul degan ma’noni anglatadi. Qush, hayvon,
о ’silllik, geometrik va boshqa elementlarni ma’lum tartibda takror-lanishidan hosil
qilingan bezakdir. Ganchkorlik, kandakorlik, kashtad о ’zlikda, zar-d о ’zlik,
kulolchilik, zargarlik, gilam t о ’qish, t о ’qimachilik, inkurustatsiya', panjaralar va
hokazolarda har xil y о ’llar bilan naqshlar ishlanadi.
О ’zbekiston territoriyasidagi arxeologik qa-zilmalardan Xorazm, S о ’g’d,
Baqtriya va boshqa viloyatlarda naqsh san’atining rivojlanganligi ma’lum.
Olimlarimiz Surxondaryo viloyatidagi Fayoztepa (I-II asr), Dalvarzintepa (I asr)
budda ibodatxonalari qazilmalaridan topilgan rasm, naqsh qoldiqlari orqali isbotlab
berganlar. Xorazmdagi Tuproqqal’a zallari monumenttal naqshlar bilan
bezatilganligi bizga ma’lum. VI—VII asrlarda ibodatxonalar, qasrlar va boylarning
uylari о ’yma naqshlar hamda tasvirlar bilan bezatilgan. Tantanali marosimlarga
m о ’ljallangan xonalardagi dabdabali ajoyib naqsh, rasmlarni k о ’rib hayron b о ’ladi
kishi. IX—X asrlarda О ’rta Osiyoda naqqoshlik san’ati avj olib rivojlandi.
Arxitekturada g’isht qalab
naqsh solish yuksak darajada rivojlandi, binolarning ichki tomoniga ganch,
yog’och о ’ymakorligini q о ’llash yuksak rivoj topdi. Ayniqsa maqbaralarning
peshtoqlari devor va ravoqlar ganch-naqshlar bilan juda nafis bezatiladi. Naqshlar
murakkablashib bordi. Ularning yangi nusxalarida ramz, tasvirlar, timsol, duo-af-
sunlar, tasbih va boshqalar naqadar m о ’lligini k о ’ramiz. Ramziy naqshlar dunyoda
sodir b о ’layot-gan voqeliklar, tilaklarni aks ettirgan. Har bir chizilgan naqshda
о ’ziga xos ma’no b о ’lgan. Chunonchi, о ’simliksimon naqsh gulsapsarni olaylik, u
osoyishtalik va umr uzoqlik timsoli, «pechak islimiy» naqshi boylik va
farovonlikni, novda va yaproqlar esa t о ’kinchilik hamda bahor chog’ida
uyg’onishni bildiradi. Musavvirning tasvirlari bu uning ona tabiatga b о ’lgan
muhabbatini bildiradi. Uning ranglari о ’ziga xos ma’no va xarakterga ega. Har bir
naqsh negizida ma’lum ramziy ma’no singdirilgan. XI—XII asrlarda
О ’zbekiston territoriyasida arxeologik topilmalar shuni k о ’rsatadiki,
naqshlar ichida geometrik naqsh k о ’p ishlatilgan.

Mustaqillik yillarida o’zbek xalq amaliy bezak
san’atining rivojlanishi
Reja:
Kirish
1.O’zbekistonning eng qadimgi tasviriy va amaliy san’ati.
2.XX asr O’zbekiston tasviriy san’atida xalq amaliy bezak san’atining
o’rni.
3.Xalq amaliy san’atining rivojlanishidagi muhim omillar.
4.Naqqoshlik va yog’och o’ymakorligi san’atining rivojlanishi.
5. Badiiy kulolchilik san’ati va kandakorlik.
6.Ganchkorlik. Xalq amaliy san’tining boshqa turlari.

Kirish.
1991 yilda e’lon qilingan Mustaqillik О ’zbekiston tarixida yangi sahifa
ochdi. Qisqa tarixiy davr ichida mamlakatimizda davlat va jamiyat qurilishining

Uylarning tashqi qismiga namoyem, ustun va peshtoqlariga ganch uyma
ishlatnlgan. Farg’ona vodiysida XII asrda bezak sifatida har-xil plitkasimon о ’yma
ganch namunalari ishlatnlgan. Bu binolarni ganch plitalari bilan bezatish keng avj
olganligini k о ’rsatadi.
Termiz maqbaralaridagi ganch о ’ymanorlik san’atini о ’sha davrning yuqori
ch о ’qqisi desa b о ’ladi. XII asrda muqarnaslar ■ (stalaktitg.ar) hosil b о ’ladi va
k о ’pgina binolarda q о ’llannla boshlanadi. Muqarnaslar oddiy ganch о ’ymakorli-
gidan farq qilib, ancha murakkabdir. U taxmon va boshqa joylarda bezak sifatida
q о ’llanmla boshlandi. Binolarning ichki qismlariga ishlangan muqarnaslar ayniqsa
ajralib turadi.
XIII asrda ganchkorlik san’ati yanada yuksaldi. Bunga Afrosiyobdv topilgan
ajoyib ganch о ’ymakorligi ishlari misol b о ’la oladi. XIV—XVIII asrlarda ham
binolarning ichki tomonlarini bezatishda ganchkorlik san’atidan foydalanilgan. Bu
davrlarda yangiyangi naqshlar yaratildi.
Binolarda ganch о ’ymvkorlign, uzviy boglaigan koshinlar va toshdan
yasalgan bezaklar keng ishlatila boshlandi. Uning tashqari qismida esa juda kam
q о ’llanildi. Ganch о ’ymakorligida mashhur b о ’lgan XVIII asr ustasi Usta Mulla
Obid, uning farzandi Muhammad Muso otasining kasbini qunt bilan egallab, о ’sha
vaqtda xalqqa tanilganlardan. Muqammad Muso о ’g’illari Madusmon, Isoxon va
Yusufalilar ganchkorlikda bir qancha vaqt ishlashgan, g’isht terishda ham obr о ’
qozonishgan.
Afrosiyobda arxeo-LOGik qazishmalar natijasida X—XI asrlarda
ISHLANGAN saroylarning qoldiqlori topilgan (6-rasm). Ayniqsa izora (panel)
gachchi topilgan b о ’lib, unda geometrik va о ’simliksimon naqshning chuqur
о ’ymalari ishlatilgan. О ’yma chuqurligi 2— 3 sm gacha borgan, naqshdagi
qoramtir soya hisobiga u aniq oppoq b о ’lib k о ’rinib turibdi.
О ’rta Osiyo naqqoshlik san’ati ham qadimdan dunyoga mashhur. О ’tmishda
ota-bobolarimiz qurgan muhtasham binolar hozirgi kungacha maftunkor jilvasini
y о ’qotmagan. Yuksak did bilan ishlangan naqshlar bizny hayratga solib kelmoqda.

O. Fayzullayevning asarlarida an’anaviy о ’simlik naqshlari bilan birgalikda
geometrik naqshlarga ham keng о ’rin beriladi. Us-taga 1995 yil 26 oktabrda
Toshkent shahrida о ’tkazilgan birinchi respublika xalq amaliy san’ati yarmarkasida
"Xalq ustasi" sertifikata berildi. Shu bilan birga, 1994 yili Pokistondagi 46
musulmon mamlakatlari qat-nashgan amaliy san’at ustalari festivalida O.
Fayzullayev t о ’rtinchi faxriy о ’rinni egallab qaytdilar.
A. Asqarovning naqqoshlik asarlarida nafaqat vodiy, balki О ’zbekiston
naqqoshligi-ning yetuk ustalari O. Qosimjonov, T.T о ’xta-x о ’jayev, J.'Hakimov,
Z.Qodirovlarning eng yaxshi an’analari davom etmoqda.
Ushbu manzaradan k о ’rinib turganidek, oxirgi о ’n yil mobaynida yog’och
о ’ymakorligi va naqqoshlik san’ati haqiqatan ham rivojlanib, unutilib borayotgan
ba’zi uslublarini qayta tiklayotgani, naqshlarning r о ’yxati yil sayin kengayayotgani
va islimiyning bir necha turlari uyg’unlashayotganining guvohi b о ’lmoqdamiz.
Birgina yuqorida keltirib о ’tilgan "pargori" uslubini olsak, u XIX — XX asrning
boshlaridagi Toshkent maktabida ayniqsa mashhur b о ’lib, s о ’nggi paytlarda esa
deyarli q о ’llanilmayotgandi. Hozir esa u qayta tiklandi. Xom ashyolardan
mahalliylariga b о ’lgan talab katta: yong’oq, chinor, qayra-g’och, nok, о ’rik.
Chetdan keltiriladiganlari orasida Ruminiya buki, dub kabi yog’och sortlari ham
k о ’p ishlatilmoqda.
Ustalar yuqoridagilar bilan birga, buyurtma b о ’lgan taqdirda, asosiy
y о ’nalishla-ridan tashqari, iste’molchining talabidan kelib chiqqan holda,
xohlangan о ’lcham va uslubdagi buyurtmalar ustida ham ishlamoq-dalar. Yevropa
andozalaridagi bufet, tryumo, servant, stol va stullarning t о ’plamlari fik-rimizning
dalilidir. Ularda о ’yiladigan naqshlar an’anaviy yoki buyurtmachi tomonidan
takdim etilgan chizmalar asosida, yevro-paliklarning amaliy san’atiga xos naqshlar
ham b о ’lishi mumkin.
Shular bilan birgaliqda, О ’zbekiston hukumati xalq san’ati va
hunarmandchiligi an’analarini asrab-avaylash borasida ham k о ’pgina xayrli
ishlarni amalga oshirdi.

mutlaqo yangi siyosiy asoslari yaratilishi bilan birgalikda ijtimoiy-iqtisodiy va
ma’naviy sohalar rivojlanishining ustuvor y о ’nalishlari belgilab berildi.
Ana shunday milliy uyg’onish davrida О ’zbekiston Prezidenta I. Karimov
Mustaqillik bilan bog’lik barcha ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy masalalar qatorida
inson, ayniqsa yosh avlod ma’naviyati, erkin, ozod shaxs ma’rifatiga, madaniyat va
san’atning rivojiga alohida e’tibor berdi. Zotan, takomil ma’naviy madaniyat va
san’atsiz, milliy qadriyatlarni yanada yuqori bosqichga k о ’tarmasdan turib, yangi
jamiyatni, yangi ijtimoiy-tarixiy munosabatlarni va yangi dunyoqarashni barpo
etish mumkin emasligi ayon b о ’ldi.
"Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridayoq, — deb yozadi Prezident I.
Karimov — ajdodlarimiz tomonidan k о ’p asrlar mobaynida yaratib kelingan g’oyat
ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga
k о ’tarilgan nihoyatda muhim vazifa b о ’lib qoldi. Biz ma’naviy qadriyatlarni
tiklashni milliy о ’zlikni anglashni о ’sishidan, xalqning ma’naviy sarchashmalariga,
uning ildizlariga qaytishdan iborat uzviy, tabiiy jarayon deb hisoblaymiz”.
О ’zbekistonda yangi ma’naviy g’oyaviy y о ’nalishlarning shakllanishi о ’z
navbatida, zamonaviy san’atning barcha sohalariga samarali ta’sir etib, ijodiy
izlanishlar doirasini kengaytirib, badiiy tafakkur rivojini yanada jadallashtirdi.
Tarixiy, madaniy va ma’naviy-axloqiy qadriyatlarning keng qatlamlarini qayta
idrok etish g’oyalari, yangilanish tamoyillari me’morlik, tasviriy va amaliy bezak
sohalarida, va san’atning boshqa turlarida yaqqol namoyon bo’lmoqda. Shu
maqsadda respublikamiz hukumatining qator hujjatlari Vatanimizning har
tomonlama jahon andozalari asosida rivojlanishiga qaratilmoqda. Jumladan,
yoshlarga ta’lim-tarbiya berishda madaniyatimiz, qadriyatlarimiz, milliy san’atimiz
namunalaridan, ota-bobolarimiz tomonidan yaratilgan va butun jahonga mashhur
b о ’lgan ajoyib san’at namunalaridan keng foydalanishga katta ahamiyat
berilmoqda.
Respublikamiz hukumati tomonidan xalq ta’limi tnzimini tubdan isloh qilish
maqsadida

san’atsiz, milliy qadriyat-larni yanada yukori boskichga k о ’tarmasdan tu-rib, yangi
jamiyatni, yangi ijtimoiy-tarixiy munosabatlarni va yangi dunyoqarashni barpo
etish mumkin emasligi ayon b о ’ldi.
"Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridayoq, — deb yozadi Prezident I.
Karimov, ajdodlarimiz tomonidan k о ’p asrlar mobay-nida yaratib kelingan g’oyat
ulkan, bebaho ma’navii va madaniy merosni tiklash davlat siyo-sati darajasiga
k о ’tarilgan nihoyatda muhim vazifa b о ’lib koldi. Biz ma’navii kadriyat-larni
tiklashni milliy о ’zlikni anglashni о ’sishidan, xalqning ma’navii sarchashmalari-
ga, uning ildizlariga kaytishdan iborat uzviy, tabiiy jarayon deb xisoblaymiz.
О ’zbekistonda yangi ma’naviy-g’oyaviy y о ’na-lishlarning shakllanishi о ’z
navbatida, zamonaviy san’atning barcha sohalariga samarali ta’sir etib, ijodiy
izlanishlar doirasini kengaytirib, badiiy tafakkur rivojini yanada jadallashtirdi.
Tarixiy, madaniy va ma’naviy-axloqiy qadriyatlarning keng qatlamlarini qayta
idrok etish g’oyalari, yangilanish tamoyillari me’morlik, tasviriy va amaliy bezak
sohalarida ham yaqqol namoyon b о ’lmoqda.
Milliy tafakkurdagi tub yangilanishlar san’atimizni qayta idrok etish va uni
ijti-moiy ongning bugungi darajasiga muvofiq san’atshunoslik ilmining talablari
asosida baholash zaruriyatini takozo etadi.
4. Naqqoshlik va yog’och o’ymakorligi san’atining rivojlanishi.
1990 yillar О ’zbekiston yog’och о ’ymakorligi va naqqoshlik san’ati tarixida
yangi bosqich b о ’ldi.
О ’zbekiston yog’och о ’ymakorlik va naqqoshlik maktablarini asosan
Toshkent, Farg’ona, Buxoro, Samarkand va Xiva maktablari tash-kil etmoqda.
Ushbu maktablarning texnik, us-lubiy va kompozitsion tomonlarida k о ’pgina
о ’xshashliklar bilan birga, farqli tomonla-ri ham mavjud. Masalan, Toshkent
yog’och о ’yma-korligida, "pargori" uslubi keng tarkalgan b о ’lib, "pargor" yoki
"pargol" s о ’zlarining о ’zi uslubga qaraganda k о ’proq naqshlar r о ’yxati-ga mos
ibora hisoblanadi. U sirkulda chi-zilgan degan ma’noni anglatadi. Shu sabab-li,
yog’och о ’ymakorligi va naqqoshlik kompo-zitsiyalarida keng tarqalgan doyra

kabi bezaklar ana shunday ishlangan. Ba’zan bunday nakgdli mavzular bir-biri bi-
lan uyg’unlashib, rishtonlik ustalar buyum-lariga betakror timsol baxsh etadi.
An’anaviy shakllar va naqshlarni izchillik bilan t о ’lakonli kilib qayta tiklash,
an’analarga s о ’zsiz rioya qilish о ’rnini yakka tartibdagi ijodiy tashabbu skor lik,
yangicha usul va naqshin bezaklar turlarini kengay-tirish egallab bormoqsa.
Xozirgi paytda Rishtonda 1000 dan ortiq kulollar ijod qilmokdalar. 1990
yillarning о ’rtalarida ustalar Toshkent, Moskva va Sankt-Peterburg shaharlarida
qator k о ’rgazmalarda qatnashdilar. Shulardan 130 tasi "Hunarmand" xalq ustalari
Assotsiatsi-yasining a’zolaridir. 1995 yilda Uzbekistan san’at muzeyi qoshida
Rishton ustalarining "Moviy afsona" mavzuidagi katta retrospektiv k о ’rgazmasi
b о ’lib о ’tdi. Shu bilan birga, Yaponiyaning О ’zbekistondagi elchixonasi ta-
shabbusi bilan 1994 — 1996 yillarda bir qator rishtonlik kulollar ishlab chiqarish
markazlari bilan tanishib keldilar. Koma-su shahridagi "Kutani" kulollik markazida
b о ’lib, Asakura-san kulolchilik muzeyida Rishton kulolchilik maktabi
namunalaridan ibo-rat doimiy ekspozitsiya tashkil etildi. A. Nazirov an’anaviy
"Tashabbus -2001" tanlovi-da "Iilning eng yaxshi hunarmandi" nomina-siyasi
b о ’yicha 1- о ’rinni egalladi.
О ’zining g’aroyib havorang sopoli bilan mashxur b о ’lgan Farg’ona
maktabining yana bir markazida — G’urumsaroyda ilgarilari ming-lab ustalar
ishlagan. 1990 yillarning bo-shida bu yerda faqatgina bir usta - Maqsud-ali
Turopov qolgan edi.
G’urumsaroy kulollik markazida Farg’ona maktabining qadimiy kulollik
an’analari k о ’p darajada saqlanib qolgan. Bu sopol buyumlarning ishlanish
texnologiyasidan badiiy bezatish jarayonigacha namoyon b о ’ladi. G’urumsaroy
bezaklari Rishton kulollik markazi bezaklaridan ishlanish uslubining alohida-ligi
bilan ajralib turadi. G’urumsaroy sopol buyumlarida bezakning mahobatli oydin-
ligi va soddalik hosdir. Yana bir о ’ziga xos xususiyati bu bezaklarning uzoq
о ’tmishga taalluqli (arxaik)ligidadir. Odatda bu naqshlar k о ’p emas, asosan uch-
t о ’rt xil quyidagi y о ’sin о ’zgarishlarni uchratish mumkin ("qumg’on", "chorbarg",

t о ’pladi, nafis tasviriy san’atning naqqoshlik, me’morchilik, arxitektura, hattot-lik
kabi san’at turlarini rivojlantirishda ulardan unumli foydalandi.
2. XX asr O’zbekiston tasviriy san’atida xalq amaliy bezak
san’atining o’rni.
Shubhasis, XX asr O’zbek tasviriy san’ati uning an’anaviy amaliy
bezatuvchilik san’ati bilan uyg’un holda rivojlandi. Xalq ustalari asrlar davomida
asrab-avaylanib kelingan milliy san’atimiznga qaytadan hayot baxsh etishib, uni
yangidan-yangi jilolar bilan rivojlantirdilar.
XX asrniig boshlarida diplomat amaldor A. Polovsev Toshkentda yashardi.
U sharq madaniyatiga juda qiziqar edi. Shuning uchuy u о ’ziga yevropacha uy
qurdirdi. Bino baland aydon, mehmonxona, yotoqxona va boshqa xonalardan
iborat edi. A. Polovsev o’zbek xalqi san’atini yaxshi biladigan etnograf M. S.
Andreyevni bezak ishlariga boshliq qilib tayinlaydi. U o’zbek xalqi san’ati
namunalarini yig’ib, ularni о ’rganishga hayotini baxshida etgan ajoyib etnograf
olim edi. Bu binoni bezashga Toshkentdan tashqari Q о ’qon, Buxoro, Farg’ona va
boshqa shaharlrdan ganch о ’ymakorlar, yog’och о ’ymakorlari va naqqoshlar taklif
qilindi.
Shular jumlasidan Usta Shirin Murodov, Usta Arslochqul Nazarov, Usta
Usmon Ikromov, Toshp о ’lat Arslonqulov va boshqa ganch о ’ymakorlar ham bor
edi. M. S. Andreyev ganchkorlik ishlarini ustalarga taqsimlab berdi, chunonchi
Torshkent ustalariga ayvon, mexmonxonaning sharqiy va shimoliy devorlari,
tokcha, g’arbiy va janubiy devorlarni bezatish Buxoro ustalariga topshirildi. 1902
— 1903 yillarda yevropacha qurilgan uy uzbek millim bezagida pardoz qilindi.
Binoning ayvon, katta zali va yotoqxonasi juda jimjimador qilib bezatilgan.
Aynnqsa, Toshkent ganchkorlarining ishlari о ’ziga xos xarakterda b о ’lib, о ’yma
naqsh kompozitsiyasida katta shohbarg va t о ’pbarglar yirik jimjimador qilib
bezatilgan. Bu yerda pardozning hamma turlari q о ’llanilgan. Devorlarga о ’yilgan
ganch о ’ymakor namoyonlar vertikal hamda gorizontal joylashtirilgan, atrofi
geometrik, mayda ensiz zanjira, islimi hoshiya naqshlar bilan bezatilgan.

"butsimon bezak", "k о ’p burchakli yulduzsimon bezaklar"). Buyumlarning shakli
va turlari xam о ’ziga xos - diametri yarim metrga yetadigan yirik laganlar, о ’rtacha
hajmdagi kosa va yuzali idishlar, q о ’shquloqlar
(keng b о ’g’izli va ikki quloqli kosalar). G’urumsaroy sopol buyumlaridagi
k о ’kmoviy, lojuvard, zangori hamda jigarrang b о ’yoqlar gammasi — G’urumsaroy
ustalarining an’anaviy ishqorli sirdan foydalanganligidadir. M.Turopov ishkorli sir
buyok olish uchun zarur "gulak" о ’tini yig’ishtirishdan tortib, q о ’lda qoliplash va
naqsh chizishgacha barcha ishlarni faqat an’anaviy usulda bajargan. Ana shunday
universallik G’urumsaroy kulollarining ijodini belgilovchi qadimiy xususiyatdir.
6. Ganchkorlik. Xalq amaliy san’tining boshqa turlar.
О ’zbekiston ganchkorlik san’atidagi asosiy maktablar XIX asrga kelib,
shakllana boshladi:
Toshkent, Farg’ona, Xorazm va Bu-xoro.
Ma’lumki, ganchkorlik san’ati xalq ama-liy-bezak san’atining boshqa
turlariga Karaganda, me’morlik san’ati bilan uzviy bog’liq. Uning azaliy
xomashyosi, ishlov berilgan alebastr b о ’lib, ish jarayoni (katta obyektlarda) k о ’p
kishilarning mehnatini talab qiladi.
Dastlab, qurilishlarda mahalliy maktablarga xos, an’analar bilan bog’lanish
kuch li b о ’lgan. Toshkent maktabida keng tarqalgan kompozitsiyalar ( о ’simlik-
islimiy) farg’onalik ustalarning ishlariga yaqin b о ’lib, k о ’pincha " о ’simlik-zanjira"
turkumidagi naqshlarni tashkil etadi.
Ularning о ’yilishi ham bir-muncha chuqur b о ’lib, ba’zi hollarda ganchning
umumiy foni b о ’yaladi (hozirgi kunda ayniq-sa ommalashib bormoqda).
Buxoro maktabi ganchkorligining texnik jarayoni birmuncha murakkab.
Unda usta Shirin Murodov tomonidan kashf etilgan — oyna ustiga ganch ishlash
keng tarqalgan. Toshkent maktabidan farqli о ’laroq, Buxoroda о ’simlik naqshlari
bilan birgalikda geometrik shakllar (aylana, k о ’pburchak, kirrali shakl-lar va
hokazolar) ham k о ’p ishlatiladi. Xivada q о ’llaniladigan

Tasviriy san’atga bu qadar chuqur, falsafiy yondoshish natijasida shartlilik,
stillashtirish, ramziylikka asoslangan badiiy bezak asarlari yaratish kuchaygan.
Ushbu tarixiy omil o’zbek milliy bezak san’atining gurkirab rivojlanishiga turtki
b о ’lganki, xozirda jahonga mashhur me’morchilik yodgorliklarimiz ulardagi
ganchkorlik, koshinkorlik, naqqoshlik, hattotlik, toshtaroshlik va boshqa turdagi
san’atlarning ajoyib darajada uyg’unlashgan mujassamligidan iboratdir.
Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, Termiz, Toshkent, Q о ’qon va boshqa
shaharlardagi me’morchilik va xalq amaliy bezak san’ati yodgorliklari о ’tmish
avlodlarimiz yaratgan barkamol, takrorlanmas va tarixan bebaho san’at asarlarining
namunalari b о ’lib, xalqimizning va shu bilan birga jahon madaniyati
durdonalaridan b о ’lgan badiiy va madaniy merosni tashkil etadi.
Xalq amaliy bezak san’ati kishilarning man’aviy olamini boyitadi, badiiy
didini shakllantiradi, ruhiyatini tarbiyalaydi. Shuning uchun ham o’zbek xalq
amaliy san’ati kishilarni axloqiy, umuminsoniy tarbiyalab, ularilmiy
dunyoqarashlarini shakllantirishda hamda madaniy darajasini yuksaltirishda eng
zarur manbalardan biri hisoblanadi. Diyorimizning qadimy tarixida bezak
san’atining xilma-xil turlari mavjud bo’lib, shulardan biri ganchkorlik san’atridir.
Ganchkorlik qadimiy san’at turlaridan biri b о ’lib, о ’z aksi husn-jamolini
dunyo me’morchiligida, shu jumladan О ’rta Osiyo, Eron, Turkiya, Arabiston,
Afg’oniston va boshqa Sharq mamla-katlari me’morchiligida namoyon etib
kelmoqda. Ayniqsa, О ’rta Osiyoda yaratilgan asarlar о ’ziga xos badiiyligi
kompozitsiyasi va ishlanish uslubi bilan farq qiladi.
Ganchkorlik -sanatimiz faxri, beqiyos va bebaho xazina. Hech shubhasizki,
uni chuqur о ’rganish ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir.
Ganch о ’ymakorligi san’ati asrlar davomida о ’ziga xos uslub bilan rivojlanib
keldi. Bu san’atning eng qadimgi, о ’rta asrlardagi va XX asrdagi rivojlanishini
k о ’zdan kechirib, о ’rganib chiqsak bu davrlardagi ganch о ’ymakorligi bir-biridan
mutlaqo farq qiladi. Qadimgi ganch о ’ymakorligi hajmiy b о ’lib, realistik tasvirlar
asosida ishlangan. Ularda k о ’pincha odamlar, hayvonlar, qushlar tasviri ishlatilgan.

Imom al-Buxoriy, Farg’ona viloyatida-gi Ahmad al-Farg’oniy majmualari (1998)
va boshqalar.
M.Ibrohimovaning Oliy Majlis binosi uchun ishlagan eshiklari Malayziyadan
kelti-rilgan palma daraxtidan (subtropik zona) tayyorlangani sabab, faqatgina
an’anaviy be-zak vazifasini bajarib qolmay, zamonaviy boshqa talablarga xam
javob berdi. Ular 2,5x8,2 m., qalinligi 40,5 sm. о ’lchamda b о ’lib, sirtiga asosan
" о ’simlik-islimiy", "gajak-simon" va "zanjira" naqshlarining turlari о ’yilgan.
Oliy Majlis binosining markaziy Maj-lislar zalida, Toshkent naqqoshlik
maktabi-ga xos b о ’lgan "kundal"ning xuddi Temuriylar tarixi Davlat muzeyi
gumbazidagi vari-anti uchraydi. Keyingi yillarda gumbaz l arii bezashda moviy
rangdan umumiy fon tari-qasida foydalanish ommalashib ketdi. Asli-da, ushbu
holat zamonaviy jarayonda yangilik emas. XV —XVI asrlardagi Temuriylar davri
qurilishlaridagi gumbazlarda boshqa ranglar qatorida moviy rang yetakchilik
kilgan. Shu bilan birga, "kundal" XIX asrning oxiri — XX asrning boshidagi
qurilishlarda asosan tillaqalda bajarilardi. Hozir esa ustalar-ning texnik
imkoniyatlarining kengayishi oqibatida tilla suvidan foydalanmoqdalar.
Farg’ona naqqoshligida ham xuddi Tosh-kentda b о ’lgani kabi, k о ’p
uchraydigan elementlarni "mehrob", "madohil", "bodom" va "buta" naqshlari
tashkil etadi. Undagi asosiy naqshlarning atrofida yordamchilari — "chorgul",
"shobarg", "oygul", "zanjira" naqshlari tur-lari hamkorlik qiladi. Naqqoshlik san’a-
tida ijod qilayotgan har bir usta, amaliyot davomida, mavjud an’analarni
о ’zlashtirib, ish jarayonida klassik naqshning juda k о ’p k о ’rinishlariga muvaffaq
b о ’ladi. Naqshdagi bir arzimagan chiziq ham naqshning shakl-shamoyilini yoki
tasvirdagi mazmun-mohiyat-ni tubdan о ’zgartirib yuborishi mumkin. 90-yillardan
boshlab qurilayotgan bir qancha madaniy-maishiy xizmat k о ’rsatish binolarida va
maishiy xarakterdagi buyumlardagi naq-qoshlikda ushbu vaziyat namoyon
b о ’lmoqda.
Ikkinchi jahon urushi kezlari halok b о ’lgan hamyurtlarimiz uchun qurilgan
"Xoti-ra maydoni" xam yirik obyektlar qatoriga kiradi. Obyektning g’oyaviy

Ustalarning daromad solig’i va boshqa boj-xona t о ’lovlaridan besh yilga ozod
qilinishlari xalq hunarmandlari qatorida yog’och о ’ymakorligi bilan
shug’ullanadigan ustalarga qator qulayliklarni yaratmoqda. 5. Badiiy kulolchilik
san’ati va ganchkorlik.
O’zbekiston amaliy san’atining qadimiy, shuningdek, bizning davrimizgacha
о ’zining anik chegaralangan maktab hamda an’analarini saqlab kelayotgan
turlaridan biri badiiy kulolchilik hisoblanadi. Zamonaviy kulolchilik san’ati XIX
asrda tarixan shakllan-gan maktablarning an’anasi asosida rivojlanib kelmokda.
Ma’lumki, o’zbek kulolchilik san’ati kadimiy davrlardan shu kungacha keng
tarqalgan va aholi ehtiyojlarini qanoatlantirib kel-gan, muhim kasb-hunar
sohasidir. О ’zbekis-ton jabhasida qadimdan har vohaning hunar-mandchilik
markazlari vujudga kelib shakl-langan. Bu markazlarda xalk ehtiyoji uchun eng
kerakli sopol buyumlar ishlab chiqaril-gan va sotilgan.
Hozirgi vaqtda badiiy bezatish uslubi, plastik va texnologik xususiyatlari
b о ’yicha uchta asosiy kulolchilik maktablariga b о ’lish mumkin: Farg’ona badiiy
kulolchilik maktabi (asosiy markazlari - Rishton, G’urumsa-roy); Buxoro —
Samarkand badiiy kulolchilik maktabi (asosiy markazlari - Samarkand, Urgut,
G’ijduvon, Uba, Shahrisabz); Xorazm badiiy kulolchilik maktabi (asosiy
markazlari Madir va Kattabog’ kishloqlari). Har bir maktab о ’zining rivojlanish va
ijo-diy tamoyillari, yetakchi markaz va ustalari, boshqa maktablardan farklovchi
xususiyatlari bilan belgilanadi. Ular о ’z qonuniyatla-ri doirasida faoliyat k о ’rsatadi
va asosiy badiiy tamoyillari umumiyligini saklab keladi.
Farg’ona badiiy kulolchilik maktabining asosiy xususiyatlari uning aholi etnik
tarkibi, joylanishi va tarixiylik tamoyillari bilan bevosita bog’likdir.
Rishton - Farg’ona maktabining an’anala-rini о ’zida mujassamlashtirgan eng
yorqin kulollik markazidir. Keyingi 30-40 yil ichida (1970 yillardan boshlab)
Rishton sopoli an’-anaviy badiiy va texnologik usullar asosida qayta tiklandi. XIX
asr oxiri — XX asr boshlarida Rishton — Uzbekistondagi sirlangan sopol
buyumlari ishlanadigan eng mashhur va qadimgi markazlardan biri edi).

Mustaqillik yillarida o’zbek xalq amaliy bezak san ' atining rivojlanishi

Купить