Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	644.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Июль 2025
Расширение	docx
Категория	Химия

Neft tarkibidagi geterotsiklik birikmalarni fizik konstantalarini aniqlash usullari

III.XULOSA.
Molekulasida uglerod atomlaridan tashqari bir yoki bir necha boshqa
element atomlari bo’lgan yopiq zanjirli birikmalar geterotsiklik birikmalar deb
ataladi.
Geterotsiklik birikmalar to’yingan va to’yinmagan, uch, to’rt, besh va olti
a’zoli bo’lishi mumkin. Geterotsiklik birikmalar tarkibidagi ugleroddan tashqari
kislorod, oltingugurt, azot va boshqa atomlar geteroatomlar (grekcha «geterots» –
begona, o’zgacha, har xil, turli ma’nosida ishlatiladi) deyiladi.
Geterotsiklik birikmalar hosil bo’lishida ikki va undan ortiq valentli har bir
element atomi ishtirok etishi mumkin. Lekin ularning ichida eng barqarori, keng
tarqalgani, yaxshi o’rganilgani va ahamiyatligi – tarkibida azot, kislorod va
oltingugurt saqlagan geterotsiklik birikmalardir.
Ayni shu atomlar bilan uglerod atomlarining halqali birikmalar hosil
qilishining sababi, bu atomlarning birikmalaridagi valent burchaklari gibridlangan
C – atomi valent burchaklariga juda yaqin ( sp 3
– gibridlanish α =109 0
va sp 2
–
gibridlanish α =120 0
). Natijada hosil bo’lgan geterohalqalarda ichki kuchlanish
alisiklik birikmalarnikidan katta farq qilmaydi va molekulalarning geometrik
konfiguratsiyasini keskin o’zgartirmaydi. Bulardan tashqari N, O, va S
atomlarining atom radiuslari CH
2 – gruppa hajmiga juda yaqin.
Geterohalqali birikmalarning xossalari ular tarkibidagi geteroatom tabiatidan
tashqari, halqadagi kimyoviy bog’larning tabiatiga ham bog’liq. Odatda, qo’shbog’
tutmagan geterohalqali birikmalar fizik va kimyoviy xossalari jihatidan tegishli
alisiklik birikmalarga o’xshaydi.
25

Bunday parchalarning termitik yo'q qilinishi metallarning kontrabandalarining
tegishli qismini olib tashlanishiga olib keladi va kamroq polar va yanada xushbo'y
liganandlar bilan metallar komplekslarining ulushini oshirishga olib keladi.
Metall-ichakning kimyoviy tizimining kimyoviy xususiyatlari, kislota yoki
geterororganik birikmalar bilan kislota yoki plyaj komplekslari yoki p-komplekslar
bilan metallarning tuzi.
Organik kislotalar, fenollar, fenollar, fenolalar, aftidan, gidrolizlar va suvni
yuvishda yog'dan olib tashlashga olib keladigan ishqorlar va ishqorli er
metallarining asosiy qismi mavjud. Metall tomonidan tashkillashtirilgan metall
birikmalarning mavjudligi - metall isbotlanmagan, garchi ularning aniqlash
ehtimoli etarli darajada yuqori. Metall-o'z ichiga olgan moy birikmasining eng
keng tarqalgan turi polilakand komplekslarini anglatadi, u erda har bir
geterororganik birikmalarning keng doirasidan iborat har qanday molekulalar
ligandda bo'lishi mumkin. Bunday komplekslar Fe, CO, V, Ni, CR, ZN metallari
atomini, boshqa atomlar bilan, boshqa atomlar bilan, geterganik birikmalar haqida.
Komplekslarning kuchi heteroatom va metalning tabiati bilan belgilanadi. Donor-
qabul qiluvchi o'zaro ta'sirlarning mosligi tufayli, bivobli scery tuzi to'yingan
sulfididlar va zo'ravonlik bilan - Arilflfidlar bilan monitevalyontni hosil qilish
afzalroqdir; Titaniyum asosiy azot birikmalari bilan o'zaro ta'sir qiladi va ko'plab
boshqa har xil har xil har xil getressiyalar bilan.
Suyuqlanish t е mp е raturasini aniqlash
Biror modda sint е z qilinayotganda r е aktsion aralashmada asosiy mahsulotlardan
tashqari qo'shimcha moddalar (dastlabki moddalarning reaksiyaga kirishmay
qolgan qismi, reaksiya uchun ishlatilgan erituvchi, reaksiyada hosil bo'ladigan
oraliq va qo'shimcha mahsulotlar) xam birgalikda bo'ladi. Shuning uchun
olinayotgan xar qanday organik moddani t е kshirishdan oldin uni aralashmalardan
ajratish, yaxshilab tozalash zarur.
21

Yetti a’zoli 1 ta geteroatom saqlagan geterohalqalilar:

Azepin oksepin tiepin
Besh a’zoli geterotsikllik birikmalarning oddiy vakillari furan, tiofen va pirrol
hisoblanadi. Ular aromatik xarakterga ega:

Furan tiofen pirrol
Ularning molekulasida oltita e-elektronlar benzoldagi kabi umumiy elektron
bulutini hosil qiladilar, masalan furanda:
Natijada tutash elektron buluti hosil bo’ladi, halqa bir tekislikda joylashadi va
oddiy bog’larning uzunligi qisqaradi.
Rentgenografik o’lchashlar natijasida furan, tiofen va pirrol molekulalaridagi
atomlar orasidagi masofalar quyidagi qiymatlarga ega ekanligi isbotlangan (nm
hisobida):
Yuqoridagi formulalardan tashqari besh a’zoli geterotsikllar uchun quyidagi
tuzilish formulalarini ham yozish mumkin:
8

Kondensirlanmagan geterohalqali birikmalarda halqadagi atomlarni nomerlash
geteroatomdan boshlanib, geteroatomlarga 1 raqami bilan belgilanadi: Agar
halqada bir necha har xil geteroatom bo’lsa, undan avval “O” ga keyin “S”ga 2,
so’ngra “N” ga 3 raqam qo’yib chiqiladi: ya’ni uni raqamlash “O” dan boshlanib,
oxiri “N” da tamom bo’ladi.
Geterohalqadagi ikkilamchi va uchlamchi “N” gruppalar bo’lsa, ikkilamchi azot 1
raqami bilan belgilanadi. Demak, 2 va undan ortiq geterohalqali O, S, NH, N
tartibiga rioya qilingan holda nomerlanadi.
Uch a’zoli geterohalqali vakillari:

Oksiran etilenoksid tiiran etilensulfid aziridin etilenimi oksaziran diazirin
To’rt a’zoli geterohalqali vakillari:
Bitta geteroatomli 5 a’zoli geterohalqali vakillari:
Bitta geteroatomli 5 a’zoli geterohalqali vakillari:

Pirazol 1,2-diazol imidazol 1,3-diazol tiazol 1,3-tiazol oksazol 1,3-oksazol izoksazol 1,2-oksazol
Uchta geteroatomli 5 a’zoli geterohalqali vakillari:
6

Pirrol – 1300C da qaynaydigan, suvda deyarli erimaydigan suyuqlik. Pirrol
birinchi marta 1858 yilda Andersen tomonidan ajratib olingan va uning tuzilishi
1870 yilda Bayer tomonidan isbotlangan. Pirrol va uning gamologlari toshko’mir
smolasida va suyak yog’ida uchraydi. Bu nom Runge tomonidan berilgan bo’lib
pirrol bug’i xlorid kislota bilan namlangan qarag’ay tayoqchani qizil ranga
bo’yaydi. Pirrol hosilalari katta biologik ahamiyatga ega, ular o’simlik xlorofilli,
qon gemini, pigmentlar va boshqalar tarkibiga kiradi. Pirrolning qaytarilgan
halqasi – pirrolidin juda ko’p alkaloidlar va oqsillar tarkibida uchraydi.
Digidropropirollar – pirrolinlar deb, tetragidropirrollar pirrolidinlar deb,
ketopirrolidinlar esa pirrolidonlar deb ataladi:Kimyoviy xossalari jihatidan pirrol
anilinga o’xshab ketadi. U arildiazoniy tuzlari bilan azo qo’shish reaksiyasiga
kirisha oladi. Hosil bo’lgan azobirikma platina katalizatorligida vodorod bilan
qaytarilganda -aminopirrol hosil bo’ladi.
Pirrol molekulasidagi azot bilan bog’langan vodorod ketonlar bilan almashinib,
pirroliy anioni hosil qilish xususiyatiga ega. Pirrolning metallar bilan hosil qilgan
hosilalari orqali turli birikmalar olish mumkin. Ko’pincha bu maqsadlarda
16

Neft tarkibidagi geterotsiklik birikmalarni fizik konstantalarini aniqlash
usullari ni organish va neft xom-ashyolari, hamda ularni qayta ishlashda hosil
b о‘ lgan mahsulotlar konsentratsiyalarini, miqdorlarini FEK (fotokolorimetr), SF
(spektrofotometr) qurilmalaridan foydalanib aniqlash;
Ishning obyekti sifatida SH о ‘rtan neftgaz va SH о ‘rtan gaz kimyo
majmuasida tabiiy gazni qayta ishalash jarayonida q о ‘shimcha mahsulot sifatida
yiliga 100 ming tonnadan ortiq hosil b о ‘ladigan propan va butan fraksiyasi
olindi.
4

miqdordagi neftning neft va neft qoldiqlari ta'siri ostida pastki kesuvchi, pastki
qoplamalar, pastki tomchilar, pastki qamish va boshqa tarkibiy qismlar -
uglevodorod qismlaridan va qatnovlaridan iborat bo'lgan moddalar bilan namoyon
bo'ladi. Sero-uglerod va boshqa eritmadagi moddalardagi erimaydi, uglevodlar
bilan bog'liq. Faqatgina sotuvlar - uglerodli uglerodda eriydigan va uglerod
tetrachloridi cho'kindi, Karbenalar deyiladi. Uglevodlar va karbozlar odatda bir
necha foizda zararli neftni qayta ishlashda og'ir mahsulotlar tarkibida topiladi.
Xom neftning bir qismi sifatida va asosiy neftni qayta ishlash qoldiqlari deyarli
yo'q. Hozirgi kunda 60 dan ortiq elementlar turli xil kelib chiqqan moylarda
mavjud bo'lib, ulardan 30 ga yaqin metallarga murojaat qiladi. Yog 'ichida temir,
magniy, mis, tesin, natriy, kobalt, kobalt, nemis, Nikel, Mercuriy, oltin va
boshqalar mavjud. Biroq, ularning tarkibi 1% dan kam. Shaxsiy metallar orasida,
ularning tarkibi orasida neft 10-5% dan oshadi, ustunlik qiladi: v - 10-10-2%; Ni -
10-4-10-3%; FE - 10-4-10-3%; Zn - 10-5 -10-3%; HG - taxminan 10-5%; 10-3-
0,3%; Na, K Ca, mg - 10-3-10-4%. Metall moylardagi umumiy tarkib o'rtacha
0,04% dan 0,04% gacha (massasi) va tanlanganlar uchun kabinada foiz qarorlariga
etkazilishi mumkin. G'arbiy Sibir moyining xromatografik fraksiyalarida og'ir
metallarning (vanadiy va nikel) tarqalishini o'rganayotganda, mahkum
birikmalarning asosiy qismi qatrag'iga va asfaltenalarning asosiy qismi va
uglevodorod fraksiyalari 1-3 gacha bo'lgan PPM metallari. Asfaltdagi iz
elementlarining tarkibi qatronlarga qaraganda yuqori. Yog 'va qoldiq
fraktsiyalardagi qatronlar tarkibida asfaltenlardan ancha katta bo'lganligi sababli,
metallarning asosiy massasi qatllangan.
Neft tizimlariga termoliklik ta'sirida, masalan distillash jarayonida, qatronlarning
tarkibiy va fizik xususiyatlari, shuningdek ularning mikroelement tarkibidagi
o'zgarishlar ro'y beradi. Metall atomlarining asosiy qismi (vanadiydan tashqari)
serinlarning tarkibi va terrorchilikka oid funktsional guruhlar (karboklar,
oltingugurtli guruhlar va boshqalar), asosan molekulalarning xushbo'ysiz bo'laklari
bilan bog'liq.
20

Tiofenga xlorni birikishi natijasida dixlortiofenlar aralashmasi hosil bo’ladi.
3. Diyen sintezi reaksiyalari. Furan diyen sintezi reaksiyasiga oson kirishadi.
Reaksiya qaytar xarakterga ega. Masalan, u malein angidiridi bilan
reaksiyaga kirishib quyidagi birikmani hosil qiladi:
Pirrol diyenofillar bilan boshqacha yo’nalish bo’yicha reaksiyaga kirishadi.
Masalan, u, malein angidridi bilan ta’sir etishi natijasidi 2-pirril qaxrabo
kislotaning angidridini hosil qiladi:
4. Oksidlanishi. Besh a’zoli geterotsikllar asta-sekinlik bilan oksidlanganda
oxirgi mahsulot sifatida turli moddalar hosil bo’lishi mumkin. Furan kuchsiz
ishqoriy muhitda oksidlanganda malein angidridini pirrol esa malein kislota
imidini hosil qiladi:
14

IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYHATI.
1. Каримов И . А . “2012 йил ватанимиз тараққиётини янги босқичга
кўтарадиган йил бўлади ” Тошкент “ Ўзбекистон ” 2012.
2. Каримов И . А . “ Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида ” Тошкент
“ Ўзбекистон ” 2011.
3. Коратаев Ю.П., Ширковский А.Н. Добыча, транспорт и подземное
хранение газа. - М.: Недра,1984.- 486с.
4. Ширковский А.И.. Разработка и эксплуатация газовых и
газоконденсатных месторождений.- М.: Недра,1987.- 347с.
5. Правила разработки газовых и газоконденсатных месторождений.- М.:
Недра,1971. - 103с.
6. Требин Ф.А., Макогон Ю.Ф., Басниев К.С.. Добыча природного газа. - М.:
Недра, 1976.- 607с.
7. Добыча, подготовка и транспорт природного газа и конденсата. Т.1 /
Справочное руководство в 2-х томах. Под ред. Коротаева Ю.П., Маргулова
Р.Д.. - М.: Недра,1984.- 360с.
8. Гуревич Г.Р., Брусиловский А.И.. Справочное пособие по расчету фазовых
состояний и свойств газоконденсатных смесей.- М.: 1984. - 264с.
9. Коротаев Ю.П. Эксплуатация газовых месторождений. - М.: Недра, 1975. -
415с.
10. Инструкция по комплексному исследованию газовых и
газоконденсатных пластов и скважин. - М.: Недра,1980. - 301с.
11. Коротаев Ю.П. Комплексная разведка и разработка газовых
месторождений.- М.: Недра, 1968. - 428с.
12. Ермилов О.М., Алиев З.С., Чугунов В.В. и др. Эксплуатация газовых
скважин. - М.: Наука, 1995.- 359 с .
13. www.extech.ru.s e/min s/niokr95/metal/met.
14. www.tstu.ru /win/obrazov/publ/1997/wl 6/htm.
15. www.irimex.ru/energo.htm.
16. www.vniigaz com/russian/artides/filat t.htm
17. www. http//org.ru.adrem.us/dokument/. Doc
26

pirrolning Grinyar reaktivi bilan hosil qilgan pirrolmaginiy galogenidlardan
foydalaniladi:
II.4.Azotni oz ichiga olgan geteroorganik birikmalar.
Azotni o'z ichiga olgan aralashmalar 0,02-0,40% (massasi) ga teng (massasi),
ammo ba'zilari 0,8-1,5 va hatto 10-12% ga etishi mumkin.
Barcha azotni o'z ichiga olgan barcha neft birikmalari, qoida tariqasida, funktsional
lerivativlar arena, shuning uchun ularga o'xshash molekulyar massa taqsimotiga
ega. Biroq, arenada farqli ravishda azotni o'z ichiga olgan aralashmalar yuqori
qaynoq moyli fraktsiyalarda to'planadi va taksi-kabinaning ajralmas qismi
hisoblanadi.
Azot atomlarining 95 foizigacha konfalt va asfaltda joylashgan. Agar qatronlar va
asfaltenlar ular bilan izolyatsiya qilinsa, nisbatan past molekulyar og'irlikdagi
azotli azot birikmalari ham donorlarni qabul qiluvchi komplekslar bilan
taqqoslanadi, deb taxmin qilinmoqda.
Kislota kislotali kislotali tasnifiga muvofiq azotni o'z ichiga olgan aralashmalari
azotli birikmalar azotli baza va neytral birikmalarga bo'linadi. Azotni o'z ichiga
olgan baza, ehtimol, neft tizimlarining tarkibiy qismlari orasida asosiy
xususiyatlarning tashuvchisi. Xlor kislotasi tomonidan xlor kislotasi tomonidan
titraydigan nitrog 'bo'lgan bazalar ulushi Asir kislota muhitida 10 dan 50% gacha
o'zgaradi. Ayni paytda neft va neft mahsulotlarida 100 dan ortiq alkil va boshqa
asoratlar, kokolin va boshqa bazalar aniqlandi.
Zirroliya uzukli halqa sifatida, pirrolil va fenil guruhlari sifatida pirroliya uzukli
iliqliklar, imometr, Imidlar, Imidlar, Imidlar, Imidlar, Imidlar, Imidlar, Imidlar,
Imidlar, Imidlar, Imidlar, Imidlar, Imidlar, Imidlar, Imidlar, Imidlar, Imidlar,
Imidlar va Siklukallyalal Litsiativativlar kiradi.
17

b) Tiofen hosil bo’lishi ham yuqoridagiga o’xshash sodir bo’ladi. Bunda dastlab
karbonil guruhidan bir kislorod atomi fosfor pentasulfid ta’sirida oltingugurt bilan
almashinib, ion guruhi hosil qiladi:
Bu umumiy usuldan tashqari furan, tiofen va pirrollar olishning alohida keng
tarqalgan usullari ma’lum.
2. Furanni pirosliz kislotani dekarboksillab yoki furfurolni dekarbonillab olish
mumkin:
Furfurol
Pirosliz kislota
3. Tiofen n-butanga 6500C da oltingugurt ta’sir ettirib atsetilen yoki diatsetilenga
vodorod sulfid ta’sir ettirib olinishi mumkin:
10

Qayta kristallangan moddadan ozroq olib, soat oynasi ustida shisha tayoqcha
bilan maydalanadi. Kapillyarning ochiq tomoni moddaga botiriladi. Moddani
kapillyarning tubiga tushirib zich joylashtirish uchun ichida modda bor kapillyar
kavsharlangan tomonini pastga qilib uzunligi 50-70 sm bo’lgan shisha naydan bir
n е cha marta tashlanadi. Buning uchun shisha nayni tik qilib, shisha plastinka yoki
soat oynasi ustiga quyiladi. Shunday qilib, kapillyarga 2-3 mg (0,5 sm) modda
joylashtiriladi. Suyuqlanish t е mp е raturasini aniqlash uchun qo’sh d е vorli shisha
asbob ishlatiladi. Asbob k е ng og'izli, uzun bo'yinli tubi yumaloq kolba va k е ng
probirkadan iborat. Bu probirkaga kapillyar bilan t е rmom е tr o’rnatiladi. Kolbaga
sulfat kislota yoki silikon moyi, yoki dibutilftalat yoki glits е rin quyiladi. Bunday
suyuqliklar quyilgan asboblarni 25-50 0
C dan yuqori t е mp е raturada qizdirib
bo’lmaydi. Kapillyar t е rmom е trga r е zina xalqa yoki sim bilan mahkamlanadi.
Kapillyarning modda bor qismi t е rmom е trning simobli sharigi ustida yoki undan
yuqoriroqda bo’lishi k е rak. T е rmom е tr bir tomoni k е silgan probka bilan probirka
ogziga maxkamlanadi. Kolba va probirka ichidagi bo’shliq tashki atmosf е ra bilan
tutashgan bo’lishi k е rak, buning uchun kolbada tarmoqcha yoki probkada k е sik joy
bo’lishi shart.
Ichiga suyuqlik solingan asboblarda suyuqlanish t е mp е raturasini aniqlashda
himoya ko’zoynagi yoki maska kiyish k е rak. Suyuqlanish t е mp е raturasi 25-50 0
C
dan yuqori moddalar suyuqliksiz qo’sh qavat d е vorli yoki maxsus m е tall bloklarda
qizdirilib, suyuqlanish t е mp е raturasi aniqlanadi. Blok ikkita v е rtikal va gorizontal
kanalli mis silindrdan iborat. K е ng v е rtikal kanalga t е rmom е tr, tor kanalga esa
kapillyar quyiladi. Blok tagidan gor е lka bilan qizdiriladi. Gorizontal kanal orqali
moddaning suyuqlanishi kuzatiladi. Asboblar t е mp е ratura minutiga 5-10 0
C ga,
suyuqlanish t е mp е raturasi yaqinlashganda 1-25 0
C ga ko’tariladigan qilib
qizdiriladi. Qizdirilayotganda suyuk faza xosil bo’lishidan to to’liq erigunicha
bo’lgan oraliq t е mp е ratura b е rilgan moddaning suyuqlanish int е rvali hisoblanadi.
Modda qancha toza bo’lsa, suyuqlanish int е rvali shuncha kichik bo’ladi. Toza
moddalarning suyuqlanish int е rvali 0,5 0
C ga t е ng. Qizdirilganda parchalanish
23

II.ASOSIY QISM.
II.1. Geterosiklik birikmalarning sinflanishi .
Halqa tarkibida “C” va “H” dan tashqari geteroatomlarni (N,S ,O,P,Se,Si,Te,As,va
bosh.) saqlagan halqali organik moddalar - geterohalqali birikmalar deyiladi.
Lekin geterohalqali birikmalardan eng barqarori, kengtarqalgani, yaxshi
o’rganilgani va ahamiyatlisi tarkibida N,O,S saqlagan geterohalqali birikmalardir.
Geterohalqali birikmalar uch halqali, turt halqali, 5,6,7 va 8 halqalilar bo’ladi.
Geterohalqali birikmalar tarkibida 1,2,3,4,5 va undan ko’p geteroatomlarni
saqlashi mumkin. Geterohalqali birikmalarning halqalari to’yingan va
to’yinmagan, oddiy yoki kondensirlanmagan bo’ladi. Murakkab geterohalqalilar –
kondensirlangan halqalar sistemasidan iborat.
Geterohalqali birikmalarning ahamiyati nihoyatda katta. Masalan, qon gemi, yashil
o’simliklarning xlorofili, nukliyen kislotalar, vitaminlar, antibiotiklar, alkoloidlar,
rostostimulyatorlar, pestitsidlar, buyoqlar, insektitsidlar va boshkalarni tarkibida
geterohalqalar saklanadi.
Geterohalqali birikmalar ham aromatik birikmalar kabi galogenli xosilalari spirtli
guruhlililari, aldegid, ketonlar, karbon kislotalik va boshka xosilaliklarga
bo’linadilar.
Nomlanishi: Odatda geterohalqali birikmalarning emperik nomlari ko’prok
qo’llaniladi: 3 halqalilarda: oksiran, pirrol, furan, tiofen, piridin va boshkalar.

Oksiran tiiran aziridin oksaziran diazirin

2-dioksetan furan 2-nitrotiofen 3-brompiridin
5

Xom yog' va to'rtburchaklar distillash tarkibida piridin derivativlari ko'pincha
topiladi. Azotning qaynash nuqtasining ko'payishi bilan, azotli birikma tarkibi
odatda oshadi, tuzilishi esa, ularning poliarromlomiy hosilalari ustunlik qiladi va
yuqori darajadagi mahsulotlar ustunlik qiladi Harorat, anilikliklar asosan mavjud.
Engil fraktsiyalarda, azotli bazalarda hukmronlik qiladi va og'ir fraktsiyalarda,
qoida tariqasida, neytral azotli birikmalar.
Boshqa turli sohil molekulalarida bo'lgan netrotni o'z ichiga olgan holda, neftdan
olingan va neftdan ajratilgan netroglar bundan mustasno, bu erda indoll, karbozol
va ularning naftenik va oltingugurtli derivativlar kiradi.
Neytral azotni o'z ichiga olgan birikmalar kislorod tarkibidagi birikmalarga ega
bo'lib, azot o'z ichiga olgan bazalar bilan bir qatorda olingan. Ushbu monofiztallar
bilan bir qatorda azotni o'z ichiga olgan Azot birikmalari aniqlangan.
Turli xil tsikllarda ikki azot va oltingugurtli persotomlar bilan aralashmalar:
Tiofen-o'z ichiga olgan alkil, sikloalkiliol va karbozol.
Porphirinlar - bu mahalliy neft kompleksi birikmalarining xos namunalari.
Mouadinal (Vanadil shaklida) yoki nikel shaklida va nikel shaklida porish.
Vanadileforfirin moyi - asosan ikki qatorning hodimlari: alkinli konfiryrinlar
portfen tsikli va qo'shimcha siklopenten halqasi bilan portlangan atfirinlar.
Vetaporfire majmualari tabiiy bitumlarda 1 mg / 100 g gacha va juda yopishqoq
moylarda - 20 mg / 100 g gacha. Neft dispersiyasining tarkibiy qismlari (QQS)
tarkibidagi metall tarqalishining tarkibiy qismlarini qazib olish va Jel
xromatografiyasining 40 foizi tarqalishining 40 foizi tarqalib ketgan zarrachalarga
yo'naltirilgan metall holatli komplekslarning taqsimlanishining mohiyatini
o'rganishda ( Taxminan yadroda teng ravishda teng ravishda teng ravishda teng
ravishda teng ravishda teng ravishda teng ravishda) va qolgan qismi va Nikel
yegrizinlari tarqatish muhitida mavjud. Asfaryes tarkibidagi vanadilporfyfyfyfyes
neftning er yuzasiga katta hissa qo'shadi, chunki asfartenlar faolligi oz. Kamroq
darajada, Misponesning deputat tuzilishiga ta'siri va neft tizimlarida fazaviy o'tishi
18

Tiofen oksidlovchilar ta’siriga chidamli bo’lib, u qiyin oksidlanadi. Furan va pirrol
ozonolizga oson uchraydi. Bu reaksiya furan va pirroldagi qo’sh bog’larni reaksiya
vaqtida lokallanishini ko’rsatadi.
Furan va pirrol ozonolizga uchratilganda glioksalni, 2,5-dimetilfuran va 2,5-
dimetilpirrollar – glioksal bilan metilgiloksal hosil qiladilar:
Furan – rangsiz suyuqlik bo’lib, 310C da qaynaydi. Suvda erimaydi. Tarkibi
C4H4O : C4H3O – qoldiqni furil deb ataladi.Furanni qaytarib tetrogidrofuran
(TGF) olinadi. TGF muhim erituvchilardan biri bo’lib, kimyo sanoatida keng
qo’llaniladi. Undan foydalanib tetrametilenglikol, adipin kislotasi
geksametilendiamin va boshqa mahsulotlar olinadi.Furanning muhim hosilalaridan
biri furfurol hisoblanadi.Furfurol 1620C da qaynaydi, suvda kam eriydi. Undan
yongan nonning hidi keladi. Furfurolni asosan pentozan saqlovchi mahsulotlardan
olinadi. Farg’onadagi furan birikmalari zavodida paxta sheluxasidan olinadi.
Furfurol aromatik aldegidlarning barcha xossalarini takrorlaydi. U, plastmassalar
ishlab chiqarishda xom ashyo bo’lib xizmat qiladi.
Tiofen – 840C da qaynaydigan, suvda erimaydigan suyuqlik C4H3S – tiyenil deb
ataladi. Tiofen kimyosi keyingi o’n yilliklarda rivojlana boshladi. Buning sababi,
tiofen hosilalari orasida shamollashga va boshqa kasalliklarga qarshi ishlatiladigan
birikmalar topilganligidir.
15

xossasiga ega bo’lgan moddalarning suyuqlanish t е mp е raturasini aniqlash uchun
suyuqlanishiga 10-15 0
C qolganda kapillyar qizdirilgan asbobga tushiriladi.
Uchuvchan moddalar ikki tomoni kavsharlangan kapillyarda suyuqlantiriladi.
Moddaning suyuqlanish t е mp е raturasini oldindan taxminan aniqlash mumkin.
Buning uchun t е rmom е trning simobli sharigiga ozgina modda yopib, t е rmom е trni
gorizontal ushlagan xolda, asb е st to’r modda suyuqlanguncha s е kin qizdiriladi.
Shunday usul bilan moddaning suyuqlanish t е mp е raturasini 2 - 3 0
C gacha aniqlik
bilan aniqlash mumkin.
Suyuqlanish haroratini aniqlaydigan asboblar
24

Reaksiya maxsulotlaridan toza organik birikmalarni ajratib olish va tozalashda
filtrlash, qayta kristallantirish, sublimatlash, qaynash t е mp е raturasiga qarab
haydash, ekstraktsiya va xromatografiya usullaridan foydalaniladi.
II.5. Geterosiklik moddalarning fizikaviy konstantalarini aniqlash.
Xar qaysi organik modda o’ziga xos ba'zi fizikaviy xossalarga ega.
Ularning suyuqlanish xamda qaynash t е mp е raturasi, nur sindirish ko’rsatkichi
va zichligi oson aniqlanadi. Moddalarning bu xossalari ularning konstantasi
bo’lib, toza ekanligini ko’rsatuvchi dalil bo’la oladi. Qayta tozalanganda xam
konstantasi o’zgarmaydigan moddalarni toza d е b hisoblash mumkin.
Suyuqlanish t е mp е raturasini aniqlash
Qattiq moddaning suyuqlanish t е mp е raturasi uning xarakt е rli konstantasidir.
Odatda toza modda t е mp е raturaning qisqa int е rvalida (0,1-1 0
C) suyuqlanadi.
Modda tarkibidagi qo’shilma moddalar ko’pincha uning suyuqlanish
t е mp е raturasini ancha pasaytiradi. Suyuqlanish t е mp е raturasi bir xil bo’lgan ikki
moddani id е ntifikatsiyalashda ularning bu xossasidan foydalaniladi. Buning
uchun ikkala moddadan t е ng miqdorda olib, yaxshilab aralashtiriladi (aralash
namuna) va hosil bo’lgan aralashmaning suyuqlanish t е mp е raturasi aniqlanadi.
Agar bunda suyuqlanish t е mp е raturasi o’zgarmagan bo’lsa, bu ikki modda
o’xshash d е gan xulosaga k е linadi. Agar aralash namunaning suyuqlanish
t е mp е raturasini aniqlashda suyuqlanish t е mp е raturasining pasayishi kuzatilsa,
d е mak, ikki xil modda ishtirok etgan bo’ladi. L е kin shuni xam xisobga olish
k е rakki, kimyoviy tuzilishi bir-biriga o’xshamaydigan izomorf moddalar xam
suyuqlanish t е mp е raturasini pasaytirmaydi. Moddalarning suyuqlanish
t е mp е raturasi uzunligi 40-50 mm va ichki diam е tri 1mm li shisha kapillyarda
aniqlanadi. Kapillyarning bir uchi extiyotlik bilan gor е lka alangasining yon
tomoniga tutib kavsharlanadi. Kapillyar diam е tri 10-12mm li oson
suyuqlanadigan shisha naydan cho’zib tayyorlanadi.
22

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….3
ASOSIY QISM……………………………………………………………………5
Geterosiklik birikmalarning sinflanishi………………………………………….. 5
Geterosiklik birikmalarning olinish usullari va fizik kimyoviy xossalari………….8
Geterosiklik birikmalarning ishlatilishi…………………………………………..11
Azotni oz ichiga olgan geteroorganik birikmalar…………………………………16
Geterosiklik moddalarning fizikaviy konstantalarini aniqlash……………………21
XULOSA…………………………………………………………………………24
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYHATI...........................................25
27

uchun sharoitlar o'rganildi. Kuratiy neftni qayta ishlash jarayonlarida boshqa har
tomonlama getrokomik tarkibiy qismlar qatori salbiy ta'siri to'g'risida ma'lumotlar
mavjud. Bundan tashqari, ular KNESCIYA va QQS bilan fazali o'tish
mexanizmiga qattiq ta'sir ko'rsatishi kerak.
Azotni o'z ichiga olgan neft birikmasining qiymati juda katta, ular asosan
Smoloaspalten moddalari bilan bir qatorda, ular faza ajratishning suyuq chegaralari
va bo'linishning chegaralarida neftning siviy chegaralari va neftning neft quvvati
yuzaga keltirishadi - moy, metall - moy. Azotni o'z ichiga olgan birikmalar va
ularning derivativlari - piridinlar, gidrotsitiplar, kinozolinlar, okkroksitlar,
okkoksitlar, okroksitlar, tashish va neftni qayta ishlash jarayonida tabiiy moyli
qatlamlar. Zirrogrammlik xususiyatlari, pirrotni o'z ichiga olgan neft birikmalari,
masalan, pirrotni o'z ichiga olgan neft birikmalari bilan tavsiflanadi, masalan,
indive, karbozol, tatzol va taqsimlanadi.
Smosumozalten moddalar (CAB). Hererorganik yuqori molekulyar og'irlik
aralashmalarining eng ko'p vakillaridan biri taksi. Kassaning xarakterli
xususiyatlari sezilarli og'irlikdagi og'irliklar, ularning turli xil poeterinatsiyaning
tarkibi, MMB va Uyushmalarning tarkibi, polidik-dispersiv xususiyatlarning
polivisining yuqori tendentsiyasi va ularning tadqiqotlari noo'rin usullarga ega
ekanligiga yordam berdi Odatda kam qaynatilgan tarkibiy qismlarni tahlil qilishda
ishlatiladi. Kassada azot piridin (asosiy), pirrolon (neytral) va porfirin (metall
kompleksi) turiga kiritilgan. Oltingugurt hetersikllar (Tiofenik, Toryclan,
Tiazolen), Kizol guruhlari va sulfidli ko'priklarning bir qismidir. Qal'itlar va
asfalgenlarda kislorod, gidroksil, karbyl (oddiy, murakkab lakonlar), Carbonyl
(Keton, Quinon) guruhlari va furan tsikllari tasvirlangan.
Tabiiy qoldiqlarni uglevodorod ramkalari bilan tasniflashga ko'ra, yog 'Kabinet, va
tabiiy asfalt va bitumlar 60-75% gacha (massa.) Taksi bilan bog'liq Boshqa
ma'lumotlar - 42 - 81% gacha. Yog 'tarkibiy qismlaridan farqli o'laroq, ularning
kimyoviy tuzilishining o'xshashligi, ularning kimyoviy tuzilishining o'xshashligi,
tarkibiy kino deb nomlangan klasslar klassiga birlashtirishning mezoni. Ko'p
19

II.2. Geterosiklik birikmalarning olinish usullari va fizik kimyoviy xossalari
Olinish usullari. Bir getroatomli besh a’zoli geterotsikllar tuzilishidagi o’xshashlik
ularni olishning umumiy usullari yaratilishiga sabab bo’lgan.
1. Furan, tiofen va pirrol olishning eng muhim usullaridan biri ularni 1,4-
dikarbonilli birikmalardan suvni tortib olish orqali hosil qilish hisoblanadi.
a) Furan hosil bo’lishida karbonil guruhidagi nukleofil kislorod atomi ikkinchi
karbonil guruhidagi elektrofil uglerod atomiga xujum qiladi. Bu jarayon kislota
xususiyatiga ega bo’lgan katalizatorlar ishtirokida oson boradi. Hosil bo’lgan
oraliq birikmalardan suv va proton chiqib ketishi natijasida furan halqasi hosil
bo’ladi:
9

Neft tarkibidagi geterotsiklik birikmalarni fizik konstantalarini
aniqlash usullari.
REJA:
I. KIRISH.
II.ASOSIY QISM.
2.1. Geterosiklik birikmalarning sinflanishi.
2.2. Geterosiklik birikmalarning olinish usullari va fizik kimyoviy xossalari
2.3. Geterosiklik birikmalarning ishlatilishi
2.4. Azotni oz ichiga olgan geteroorganik birikmalar.
II.5. Geterosiklik moddalarning fizikaviy konstantalarini aniqlash.
III. XULOSA.
IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYHATI.
2

Bu yerda R=N; alkil yoki aril bo’lishi mumkin
4. Pirrol 1,4-butindiolga, atsetilenga yoki diatsetilenga ammiak ta’sir ettirib
olinadi:
Bu yerda R=N alkil yoki aril bo’lishi mumkin.
Fizik va kimyoviy xossalari. Furan, tiofen va pirrollar rangsiz suyuqliklar bo’lib,
suvda deyarli erimaydilar. Furan 320C da, toifen 84,180c, pirrol esa 1310C da
qaynaydi. Besh a’zoli geterotsikllar uchun biriktirib olish, almashinish, halqa
11

I. KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: О ‘zbekiston neftgaz sanoati mamlakat
iqtisodiyotining yeng yirik tarmog‘i va e nergetikaning muhim asosini tashkil
yetadi. Yurtboshimiz Sh.Mirziyoyev respublikamiz neftgaz sanoatining
barqaror rivojlanishi, mustaqillikka e rishish davri da salmoqli ishlar
qilinganligini ta’kidlab, yoqilg‘i yenergetika komleksini bundan buyon ham
jadal rivojlantirish siyosatimizning ustuvor vazifasi b о ‘lib qolishiga katta
ahamiyat berib kelmoqda. О ‘zbekistonda gazni qayta ishlash sohasi jadal
sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Bu sohada tabiiy gazdan qimmatli
komponentlar yetan, propan, butan va gaz kondensati ajratib olish ishlari amalga
oshirilayapti. Respublikamizda qazib olinadigan tabiiy gazlar issiqlik va
yenergiya manbai bulishidan tashqari neft-kimyo sanoati uchun asosiy xom
ashyodir.
Hozirgi vaqtda respublika boy gaz, kondensat va neft zaxiralariga yega.
Ayniqsa, Qashqadaryo viloyati respublikada bu soha b о ‘yicha birinchi о ‘rinda
turadi. K о ‘kdumoloq neft koni, Muborak gazni qayta ishlash zavodi va
boshqalar mamlakatimizda asosan yoqil g‘ i energitika bazasini tashkil yetadi.
SH о‘ rtangaz kimyo komleksi (SHGXK) 2001 yildan boshlab bir yiliga: 125
ming tonna poliyetilen xom-ashyosi, 102 ming tonna gaz kondensati, 142 ming
tonna suyultirilgan gaz mahsulotlarni ishlab chiqaradi.
SHGXK qurilishiga AQ SH , Germaniya, Yaponiya, Italiya va boshqa
mamlakatlarni nufuzli kompaniyalari jalb yetilib 650 million AQ SH dollari
miqdorida sarmoya sarflangan.
Kurs ishining ishining maqsadi: Neft tarkibidagi geterotsiklik birikmalarni fizik
konstantalarini aniqlash usullari ni organish
Kurs ishining vazifalari:
- Neft tarkibidagi geterotsiklik birikmalarni fizik konstantalarini aniqlash usullari ni
organish;
3

ochilishi bilan boruvchi reaksiyalar, geteroatomni almashinishi hamda halqani
kengayishi bilan boruvchi reaksiyalar xosdir.
1. Kislota va asoslar ishtirokidi boruvchi reaksiyalar.
Furan va pirrol kislotalar ta’siriga chidamsiz. Ular kislotalar ta’sirida polimerlanib
ketadilar yoki ularning halqasi ochilib ketadi.
Chunki, furan va pirrolga kislota bilan ta’sir etilganda ular protonni oson biriktirib
oladilar va aromatik hususiyatni yo’qoladi:
Pirrol ham konsentrlangan mineral kislotalar ta’sirida rangli polimer moddalarni
hosil qiladi.
Pirrolni gidroksiaminni spirtdagi eritmasi bilan qo’shib qizdirilganda 1,4-
diketonlarning dioksimlari hosil bo’ladi:
Tiofen furan va pirroldan farqli o’laroq kislota ta’siriga chidamli, ya’ni u kislotalar
ta’sirida aromatik xususiyatini yo’qotmaydi.
Furan va tiofen ishqorlar va ishqoriy metallar ta’siriga chidamli. Pirrol esa kuchsiz
kislota hisoblanadi. Uning kislotalik doimiysi K=5,4*10-15 ga teng. Shuning
uchun u kaliy metali bilan ta’sirlashib, pirrol kaliyni hosil qiladi. Pirrol kaliy
pirrolni o’yuvchi kaliy bilan qo’shib qizdirish orqali ham hosil qilinishi mumkin:
12

1. Vodorodning birikishi. Furanga vodorod 100-1500C da 100-150 atm bosim
ostida, Reneye nikeli katalizatori ishtirokida birikib tetragidrofuranni hosil
qiladi:
tetragidrofuran
Tiofenga vodorod xona haroratida 20-40 atm bosimi ostida, palladiy
ishtirokida birikadi va tetragidrotiofenni hosil qiladi:
Tetragidrotiofen
Pirrol furan va tiofendan farq qilib, vodorodni ajralib chiqish vaqtida
gidrogenlanadi. Pirrolga ruxni sirka kislota bilan aralashmasi ta’sir ettirilganda 2,5-
digidropirrolni hosil qiladi. Agar vodorod platina katalizatorligida biriktirilsa, u
holda pirrolidin hosil bo’ladi.
2. Galogenlarning birikishi. Furan va tiofenga galogenlarni birikishi natijasida
beqaror birikmalar hosil bo’ladi.
Furanga galogenlar past haroratda 2- va 5- holatlarga birikadi. Hosil bo’lgan
birikma o’zidan oson galoid vodorodni yo’qotib, -galogenfuranni hosil
qiladi.
13

O`ZB Е KISTON R Е SPUBLIKASI OLIY VA O`RTA
MAXSUS
TA'LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIV Е RSIT Е TI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
KIMYO KAFEDRASI
1 8 2 -GURUH TALABASI ISMAILOVA YULDUZNING
“NEFT VA GAZ KIMYOSI” FANIDAN TAYYORLAGAN
.
MAVZU : Neft tarkibidagi geterotsiklik birikmalarni fizik
konstantalarini aniqlash usullari
Bajardi:___________________ Ismailova Y.
Qabul qildi:________________ Ataullayev Z
Urganch – 2021
1KURS ISHIKURS ISHI

1,2,3 triazol 1,2,3-triazol 1,2,4-triazol 1,2,5-trazol
Olti a’zoli 1 ta geteroatom saqlagan geterohalqalilar.

Piridin azin 4-n-piran piperidin pergidrozin tetragidropiran
Olti a’zoli 2 ta geteroatom saqlagan geterohalqalilar.

Piridazin 1,2-diazin pirimidin 1,3-diazin piriazin 1,4-diazin morfolin tetra-1,4-oksazin

Oksazin 4-n 1,4-oksazin tiazin 4-n 1,4-tiazin piperazin 1,4-diazin
7

Neft tarkibidagi geterotsiklik birikmalarni fizik konstantalarini aniqlash usullari

Купить