Neft va neft mahsulotlari chiqindilari asosidagi sintezlar - Kimyo - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	341.0KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	15 May 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Neft va neft mahsulotlari chiqindilari asosidagi sintezlar

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI «KIMYO» KAFEDRASI
3-KURS 015-58 GURUH TALABASI
NEFT VA TABIIY GAZ KIMYOSI FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: Neft va neft mahsulotlari chiqindilari asosidagi
sintezlar
Bajardi:
Tekshirdi:
Qarshi- 20
1

NEFT VA NEFT MAHSULOTLARI
CHIQINDILARI ASOSIDAGI SINTEZLAR
Mundarija
KIRISH …………………………………………….……………….……………3
I.Adabiyotlar sharhi
1. 1 Neft va neft mahsulotlari haqida tushuncha...................................................4
1.2 Neft to’g’risida qiziqarli ma’lumotlar..........................................................8
1.3 Sanoat qattiq chiqindilarini ajratib olish va qayta ishlash ……….……......10
II.Tajriba qismi
2.1 Neft mahsulotlarini qayta ishlash texnologiyalari…………………..……16
2.2 Qayta o’zlashtirilgan kimyoviy moddalarning ishlatilishi......................….20
III. Olingan natijalar tahlili
3.1 Neft mahsulotlarini qayta ishlash texnologiyalari sinetzi...........................25
XULOSA……………………………………………………………………......28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………........30
2

Kirish
Ilmiy-texnik taraqqiyotning rivojlangan davrida tabiat va jamiyatning o’zaro
ta’siri bilan bog’liq bo’lgan muammolar , asosiy va murakkab muammolar bo’lib
bormoqda. Shulardan biri geografik muhitning qattiq sanoat chiqindi moddalari
bilan ifloslanishi va uni oldini olish muammosidir.
Ilmiy-texnik taraqqiyot sanoat korxonalarida texnikani, ishlab chiqarish
texnologiyasini uzluksiz takomillashtirishda , ijtimoiy mehnat mahsuldorligining
o’sishiga va ish sharoitlarining yaxshilanishiga olib keluvchi mehnatni va
boshqarishni tashkil etishda namoyon bo’ladi. Texnologik jarayonlar o’zgaruvchan
bo’lib, texnika taraqqiy etgan sari to’xtovsiz ravishda ratsionallashtirib boriladi.
Chiqindilarni o’z vaqtida yig’ishtirib olib, zararsizlantirilsa, qayta ishlansa , aholiga
maqbul sharoit yaratilib, ekologik xavfsizlik ta’minlangan bo’lar edi. Shahar yoki
hudud miqyosida chiqindilarni yig’ib olish tizimini takomillashtirilish tegishli
xizmatlar faoliyatini muvofiqlashtirishga bog’liq. Zamonaviy va samarali
boshqariladigan chiqindilarni yig’ib olish tizimi fuqarolar orasida kasallanishning
oldini olish bilan birga ularning yashash va mehnat qilish sharoitlarini yaxshilaydi.
Chiqindilar hosil bo’lgan joyga, morfologik tarkibiga ko’ra uch turga
bo’linadi:
 maishiy chiqindilar yoki uy-joy fondida hosil bo’lgan chiqindilar ;
 sanoat chiqindilari yoki ishlab chiqarishda hosil bo’lgan chiqindilar;
 qishloq xo’jaligi chiqindilari , yani qishloq xo’jaligi mahsulotlarini
etishtirishda hosil bo’ladigan chiqindilar;
Shu bilan birga aholi va atrof tabiatga ta’siri bo’yicha chiqindilar toksik
(xavfliligi) jihatidan klassifikatsiyalanadi. Ma’lumki, chiqindilar muammosini hal
qilishga sarflanadigan umumiy xarajatlarning yarmidan ko’pi, odatda, ularni yig’ib
olish va tashib ketish xarajatlarini tashkil qiladi. Ammo chiqindilarni yig’ib olish
ishlarining samarali va rejali tashkil qilishini atrof-muhit toza saqlanishi bilan birga
va iqtisodiy foydaga olib keladi.
3

IBOB. Adabiyotlar sharhi
1.1 Neft va neft mahsulotlari haqida tushuncha
Uglevodorodlarning eng muhim manbalari neft, tabiiy gaz, neftning yo’ldosh
gazlari va toshko’mirdir.
Neft —qora-qo’ng’ir moysimon suyuqlik bo’lib, turli xil uglevodorodlarning
aralashmalaridan iborat. Neftning tarkibida, uglevodorodlardan tashqari, ba’zan
kislorodli, oltingugurtli va azotli birikmalar ham bo’ladi.
Т urli joydan chiqqan neftning tarkibi turlicha bo’lib, uning solishtirma
og’irligi 0,73 bilan 0,97 g/sm 3
orasidadir. Neftning tarkibiga qattiq, suyuq va gaz
holidagi uglevodorodlar kiradi. Gaz holidagi uglevodorodlar yer tagidan tabiiy gaz
yoki yo’ldosh gaz (neft qazib olishda chiqadigan gaz) holida chiqadi. Т arkibida,
asosan, suyuq uglevodorodlar bo’ladigan neft—parafin asosli, qattiq ugle-
vodorodlar bo’ladigan neft esa asfalt asosli neft deb ataladi. Neftning paydo
bo’lishi haqida bir qancha gipotezalar mavjud bo’lib, hozirga qadar ulardan
birortasi ham to’la tasdiqlanmagan. Ba’zi olimlar neft metall karbidga
(metallarning uglerodli birikmalariga) suv ta’sir etishidan paydo bo’lgan, boshqa
olimlar esa neft yer ostida qolib ketgan o’simlik va hayvonlarning chirishidan hosil
bo’lgan deb taxmin qiladilar.
Neftning xalq xo’jaligi uchun juda katta ahamiyati bor, chunki uni qayta
ishlab, sanoatda foydalaniladigan mahsulotlar ajratib olinadi.
Neft konlari yer bag’rining turli chuqurliklarida, ayrim jinslar orasidagi
bo’shliqlarni to’ldirgan holda bo’ladi. Agar u gazlar bosimi ostida bo’lsa, neft
quduqlari orqali yer yuziga ko’tariladi.
Neft suvdan biroz yengil bo’lib, amalda suvda erimaydi. Neft turli
uglevodorodlar aralashmasi bo’lgani uchun uning aniq qaynash temperaturasi
bo’lmaydi. Neft qaysi konlardan olinganiga ko’ra, uning sifati va miqdori turlicha
bo’ladi. Masalan, Boku nefti sikloparafinlarga boy va to’yingan uglevodorodlari
nisbatan kam. Grozniy va Farg’ona neftlarida to’yingan uglevodorodlar bor.
Sanoatda neft juda katta ahamiyatga ega, chunki undan xalq
xo’jaligi ehtiyojlarini qondiruvchi turli xil mahsulotlar olinadi. Masalan,
4

neft raketalar uchun, dizel hamda ichki yonuv dvigatellari uchun yonilg’i olishda
eng boy manba hisoblanadi. Neftdan faqatgina mashinalar uchungina emas, balki
uy-ro’zg’orda, korxonalarda ham yoqish uchun ishlatiladigan mahsulotlar (tabiiy
gaz, qoramoy—„mazut“) chiqadi. Surkov moylari, parafin moyi, ya’ni vazelin va
boshqalar ham neft mahsulotlaridir. Neft tarkibidagi mahsulotlarni ajratib olish
uchun u turli usullar bilan qayta ishlanadi. Bu usullar orasida eng muhimi neftni
fraksion haydashdir; bunda neft tarkibidagi mahsulotlar qaynash temperaturasiga
qarab birin-ketin ajralib chiqadi. Neft haydalganda, avvalo uning eng yengil qismi
— gazsimon uglevodorodlar ajralib chiqadi.
Neft haydalganda, asosan, uch xil fraksiyaga ajratiladi:
I. 150 °C gacha— gazolin, ya’ni benzinlar .
II. 150 °C dan 300 °C gacha— kerosin .
III. 300 °C dan yuqori—neft qoldig’i, ya’ni qoramoy ( mazut ) .
Ajratib olingan uchala fraksiyaning har biri qaytadan haydaladi va quyidagi
mahsulotlar olinadi.
I. Gazolin, ya’ni benzinlar fraksiyasi. Bu fraksiya molekulasida
uglerod atomlarining soni 5 dan 9 tagacha bo’ladigan yengil
uglevodorodlardan iborat bo’lib, ulardan quyidagi mahsulotlar olinadi:
1. Yengil benzin —gazolin yoki petroley efiri. Qaynash temperaturasi 40—70 °C,
solishtirma og’irligi 0,64—0,66 g/sm3. Petroley efiri, asosan, erituvchi sifatida
ishlatiladi.
2. O’rtacha benzin (haqiqiy benzin). Qaynash temperaturasi 70— 120 °C, zichligi
0,70 g/sm3. Benzin fraksiyasi texnikaning qaysi sohasida ishlatilishiga ko’ra
aviatsion, avtomobil benzini va hokazolarga bo’linadi. Т exnikada o’rta benzin
fraksiyasi, asosan, ichki yonuv dvigatellarida yonilg’i sifatida ishlatiladi.
3. Og’ir benzin yoki boshqacha aytganda, ligroin. Qaynash temperaturasi 120—
140 °C, solishtirma og’irligi 0,73—0,77 g/sm 3
. Bu fraksiya dizel dvigatellari uchun
yonilg’i sifatida ishlatiladi.
II. Kerosin fraksiyasi. Bu fraksiyani tashkil qilgan uglevodorodlar molekulasida
uglerod atomlarining soni 9 dan 16 tagacha bo’ladi. Kerosin fraksiyasi maxsus
5

usullar bilan tozalangach, traktor dvigatellarida va uy-ro’zg’orda yonilg’i sifatida
ishlatiladi.
III. Qoramoy (mazut) fraksiyasi. Bu fraksiyadagi uglevodorodlar molekulasida
uglerod atomlarining soni 16 va undan ortiq bo’ladi. Qoramoy qayta ishlanganda,
masalan, haydalganda, u parchalanib ketishi mumkin. Shu sababli mazut suv bug’i
vositasida yoki vakuumda haydaladi. Mazutdan solar moylar, turli surkov moylari,
vazelin, parafin va boshqalar olinadi. Solar moy va surkov moylari texnikada keng
ko’lamda ishlatiladi, solar moylardan dvigatellar uchun yonilg’i sifatida,
surkov moylari esa mashina mexanizmlarini moylash uchun qo’llaniladi.
Vazelin tibbiyotda, parafin esa kimyo sanoatida keng qo’llanadi.
Qoramoyning turli fraksiyalari haydalib bo’lgach, qolgan qoldiq gudron deb
ataladi. Gudrondan asfalt tayyorlanadi. Sanoatimizning tobora o’sib borayotgan
talabini neftdan to’g’ridan to’g’ri haydash usuli bilan ajratib olinadigan benzin
miqdori qondira olmay qoldi. Chunki neft haydalganda undan 5—20 %
miqdoridagina benzin olinadi, xolos. Shu sababli neft texnologiyasini
o’zgartirishga, ya’ni benzin fraksiyasini boshqa fraksiyalar hisobiga, asosan,
yuqori temperaturadagi fraksiya hisobiga oshirishga to’g’ri keldi.
Neftdan olinadigan benzinning miqdori kreking jarayoni yordamida oshiriladi
„kreking“ so’zi inglizcha so’z bo’lib—parchalanish demakdir. Bu jarayon
natijasida neft tarkibiga kiruvchi yuqori molekular uglevodorodlar parchalanib,
quyi molekular uglevodorodlar hosil bo’ladi. Kreking jarayonida neftdagi
uglevodorodlar parchalanishi bilan bir qatorda degidrogenlash, sikllanish,
izomerlanish, polimerlanish kabi jarayonlar ro’y beradi.
Neft, asosan, ikki xil usul, ya’ni termik va katalitik usulda krekinglanadi.
Т ermik kreking 450—550 °C temperaturada va 84—293 kPa bosim ostida
olib boriladi. Natijada yuqori molekular uglevodorodlar parchalanib, quyi
molekular to’yingan va to’yinmagan uglevodorodlarni hosil qiladi. Bular esa, o’z
navbatida, benzin (C
5 —C
9 ) fraksiyasini beradi. Kreking jarayonida benzin
fraksiyasidan tashqari, to’yinmagan uglevodorodlardan tashkil topgan kreking gazi
ham ajraladi. Kreking gazi (masalan, izopropilen) kimyo sanoati uchun xomashyo
6

bo’lib xizmat qiladi. Bu gazdan sintez yo’li bilan yuqori sifatli motor yonilg’isi
olinadi.
Odatda, neftning ham og’ir, ham yengil fraksiyalari termik krekingga
uchratiladi. Kreking jarayonida neftdan chiqadigan benzinning miqdori neftni
to’g’ridan to’g’ri haydab olinadigan benzinnikiga nisbatan qariyb ikki baravar
ortiq bo’ladi. Neft past bosimda (3— 5atm) va 550—600 °C da bug’ fazasida ham
krekinglanadi. Bunday usul „bug’ fazali“ kreking deyiladi.
Katalitik kreking 450°C da va atmosfera bosimi ostida katalizator ishtirokida
olib boriladi. Katalizator sifatida aluminiy xlorid, turli xil aktivlangan
alumosilikatlar ishlatiladi. Katalitik kreking termik krekingga nisbatan yaxshi usul
hisoblanadi, chunki bu usul bilan olinadigan benzinda yuqori oktan soniga ega
bo’lgan benzin miqdori ko’p bo’ladi.
1.2 Neft to’g’risida qiziqarli ma’lumotlar
Hozirda kuniga 85 millon bochka neft qazib olinadi. Bir kunda dunyo aholisi
yoqadigan neftni hosil qilish uchun tabiatga 1500 yil kerak bo’ladi. Bir yilda
yoqadigan neftimizni tabiat yarim million yilda hosil qilgan – unda hattoki
insoniyat mavjud bo’lmagan. Neft o’n million yillar oldin dengiz suvida yashagan
plankton organizmlar qoldig’idan paydo bo’lgan. Kimyoviy tarkibiga ko’ra neft
toshko’mirga juda o’xshash, ikkalasining ham asosiy tarkibiy komponenti uglerod
hisoblanadi. Shuning uchun neft va gazni olimlar ko’mir, torf va slanes bilan bir
qatordaga qazilmalar – kaustobiolitlar sinfiga kiritishadi. Haligacha olimlar neft
tamom bo’ladigan yo tamom bo’lmaydigan zahiralarining turlari borasida yagona
fikrga kelmaganlar.
Alyaska Qo’shma shtatlarga 1867 yilda bugungi kun hisobi bo’yicha olganda
100 million dollardan sal ko’proqqa sotilgan edi. Oradan o’ttiz yil o’tgach u yerda
oltin koni ochildi va hammaga ma’lum “oltin vasvasasi” boshlandi. XX asrda esa
umumiy zahirasi miqdori 100-180 milliard dollarga teng bo’lgan yirik neft va gaz
konlari ochildi.
7

Jahonda bir kunda 85 200 000 barrel yoki 13 546 800 000 litr neft qazib
chiqariladi (2009 yil boshidagi ma’lumot) 327 yilda Xitoy muhandislari bambuk
quvurlar vositasida 240 metr chuqurlikkacha qazib, neft olganlar.Karnegi
ma’lumotiga ko’ra o’sha vaqtda neftni “yonuvchi suv” deb atashgan va dengiz
suvini bug’lantirib tuz olishda qo’llashgan. 1970 yilda Nobel mukofotini olgan
Norman Borlag 40-yillar oxiridan boshlab Standart Oyl tomonidan
moliyalashtirilgan. U yashil inqilobning otasi sanaladi. Qishloq xo’jaligida
energiyaning almashinishiga e’tibor qarating – oziq-ovqat mahsulotining har bir
kaloriyasiga 15 kaloriya neft energiyasi sarf bo’ladi.
Bu qimmatbaho foydali qazilma konining chuqurligi o’nlab metrdan to 5-6
kilometrgacha boradi.
Eng yirik neft konlari Saudiya Arabistoni, AQSh, Kanada, Rossiya (Sibirda),
Eron va Xitoyda joylashgan.
Birinchi marta platforma bilan qazib olingan neft koni qirg’oqqa juda yaqin
edi. 1891 yilda Riley and Banker’s Oil kompaniyasi xodimlari Buyuk ko’llardagi
Sent Merida yog’och platformadan turib ish olib borishdi. Ko’l Ogayo shtatidagi
Kolumbus shahridan 70 mil g’arbda joylashgandi 2005 yilda neft qazib chiqarish
eng yuqori sur’atga yetdi. Bu yilgacha, aniqrog’i o’tgan yillar 20 aprelgacha qazib
olingan neftning miqdori 2005 yilda qazib chiqarilgan neftga teng edi. 2011 yildan
boshlab jahon har yili 10% neftini yo’qota bordi. 1763 yilda Lomonosov “Yer
qatlamlari haqida” asarini nashr ettirdi. Unda neft va toshko’mir bir organik
moddadan turlicha yo’llar bilan hosil bo’lishi taxmini ilgari surilgan edi.
Jahonda birinchi neft qudug’i 1846 yilda Kaspiy dengizi qirg’og’ida kavlangan.
2009 yilning sentyabrida Transocean kompaniyasining Deepwater Horizon
platformasi qudug’i chuqurligi 10683 metrga yetib, jahondagi eng chuqur neft
qudug’i bo’ldi. Bu rekord uzoq saqlanmadi, bor-yo’g’i yarim yildan so’ng bu
platforma portlab ketdi.
Dunyoda 40 mingtacha neft koni bor. Jahondagi neftning 60% 300ta gigant
kondan qazib olinadi. Ko’plab gigant konlar 30-70-yillar oralig’ida ochilgan.
Qolgan 40% neft esa kichik konlardan qazib olinadi, ularning “umri qisqa” bo’ladi.
8

1960 yilda neft qazish ishiga 1 birlik energiya sarflab 100 birlik olingan. Bu
koeffisiyent har yili 2 birlikka pastlab boradi. 2000 yilda 12-20ni tashkil qilgan.
Shu ketishda kelajakda neft qazib chiqarish energetik nuqtai nazardan behuda
ishga aylanadi.
Neft kelib chiqishi to’g’risidagi ilk nazariyalardan birida bu qora modda
kitning peshobi bo’lib, ummon tubiga cho’kib qolgan, keyin yerosti kanallaridan
yer qobig’iga sizib o’tgan, deb taxmin qilinadi. Qazib olingan neftning faqat
yarmidan benzin olinadi, qolgani esa turli-tuman mahsulotlar ishlab chiqarishda
ishtirok etadi.
Neft yordamida DVD va CD disklari, telefon va kompyuterlar, tank va
samolyotlar, labbo’yoq va atirlar, tish pastasi va kir yuvish kukuni, antiseptik va
boshqa dori-darmonlar ishlab chiqariladi. Bu hali to’liqro’yxat emas.
Saudiya Arabistonidagi 50x15km o’lchamdagi Safoniya koni dunyodagi eng yirik
kon hisoblanadi. 1951 yilda ochilgan bo’lib, unda 37 mlrd barrelga yaqin neft va
151 mlrd kubmetr gaz bor. Buncha miqdordagi neft AQSh ehtiyojini deyarli 5
yilga qondiradi.
Xom neft tarkibida 1000ga yaqin komponentlar mavjud.
Deepwater Horizon platformasidagi Macondo qudug’i portlashi natijasida Meksika
ko’rfazida taxminan 4,9 mln barrel neft oqib ketgan. ir tomchi neft 25 litr suvni
ichishga yaroqsiz qiladi eft faqatgina qora emas, rangsiz, zangori, jigarrang, sariq,
qizil bo’lishi mumkin, buning ustiga har bir rangdagisining ham o’ziga xos tuslari
bor.
1.3 Sanoat qattiq chiqindilarini ajratib olish va qayta ishlash
Ilmiy-texnik taraqqiyotning rivojlangan davrida tabiat va jamiyatning o’zaro
ta’siri bilan bog’liq bo’lgan muammolar , asosiy va murakkab muammolar bo’lib
bormoqda. Shulardan biri geografik muhitning qattiq sanoat chiqindi moddalari
bilan ifloslanishi va uni oldini olish muammosidir.
Ilmiy-texnik taraqqiyot sanoat korxonalarida texnikani, ishlab chiqarish
texnologiyasini uzluksiz takomillashtirishda , ijtimoiy mehnat mahsuldorligining
o’sishiga va ish sharoitlarining yaxshilanishiga olib keluvchi mehnatni va
9

boshqarishni tashkil etishda namoyon bo’ladi. Texnologik jarayonlar o’zgaruvchan
bo’lib, texnika taraqqiy etgan sari to’xtovsiz ravishda ratsionallashtirib boriladi.
Chiqindilarni o’z vaqtida yig’ishtirib olib, zararsizlantirilsa, qayta ishlansa , aholiga
maqbul sharoit yaratilib, ekologik xavfsizlik ta’minlangan bo’lar edi. Shahar yoki
hudud miqyosida chiqindilarni yig’ib olish tizimini takomillashtirilish tegishli
xizmatlar faoliyatini muvofiqlashtirishga bog’liq. Zamonaviy va samarali
boshqariladigan chiqindilarni yig’ib olish tizimi fuqarolar orasida kasallanishning
oldini olish bilan birga ularning yashash va mehnat qilish sharoitlarini yaxshilaydi.
Hozirgi vaqtda, respublikada chiqindilarni boshqarishning asosiy usuli ularni o’z
vaqtida yig’ib olish, maxsus chiqindi xonaga tashib ketish va belgilangan
maydonda joylashtirishdan iborat.
1. Chiqindilar hosil bo’lgan joyga, morfologik tarkibiga ko’ra uch turga
bo’linadi: maishiy chiqindilar yoki uy-joy fondida hosil bo’lgan chiqindilar ;
2. sanoat chiqindilari yoki ishlab chiqarishda hosil bo’lgan chiqindilar;
3. qishloq xo’jaligi chiqindilari , yani qishloq xo’jaligi mahsulotlarini
etishtirishda hosil bo’ladigan chiqindilar;
Shu bilan birga aholi va atrof tabiatga ta’siri bo’yicha chiqindilar toksik
(xavfliligi) jihatidan klassifikatsiyalanadi.
Ma’lumki, chiqindilar muammosini hal qilishga sarflanadigan umumiy
xarajatlarning yarmidan ko’pi, odatda, ularni yig’ib olish va tashib ketish
xarajatlarini tashkil qiladi. Ammo chiqindilarni yig’ib olish ishlarining samarali va
rejali tashkil qilishini atrof-muhit toza saqlanishi bilan birga va iqtisodiy foydaga
olib keladi.
O’zbekiston Respublikasi “Tabiatni muhofaza qilish to’g’risidagi” va
“Chiqindilar to’g’risidagi” qonunlarga muvofiq chiqindilarni boshqarishni davlat
tomonidan muvofiqlashtirish O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ,
Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kegashi, viloyatlar va Toshkent shahar
hokimliklari hamda maxsus davlat vakolatlari doirasida amalga oshiriladi.
10

So’nggi yillarda respublikada vujudga kelgan ekologik vaziyatning tahlili
shuni ko’rsatmoqdaki, chiqindilar atrof tabiatning xavfli ifloslanishiga va aholi
salomatligiga jiddiy xavf tug’dirmoqda.
2004-yilda “O’zgidromet” tomonidan maishiy chiqindixonalarda hosil bo’layotgan
gazlar o’rganib chiqildi va hisob-kitoblarga ko’ra Respublikadagi
chiqindixonalarda hajmi 274 ming tonna metan gazi hosil bo’lishi aniqlandi.
Metan gazi atmosferaga ta’siri koeffitsiyenti 21 ga teng bo’lsa, uning zararli
ta’sirini tasavvur qilish qiyin emas.
O’zbekiston Respublikasida 2001-yilgacha shahar va tuman markazlarida
davlat miqyosda muvofiqlashtiriladigan chiqindilarni boshqarish tizimi sobiq
kamunal xizmat ko’rsatish vazirligi tasarrufidagi maxsus avtokorxonalardan iborat
bo’lgan.
Mazkur vazirlik respublika bo’yicha yagona texnikaviy siyosatni shakllantirib
korxonalarning faoliyatini muvofiqlashtirib borgan. Vazirlik tugatilib , korxonalar
bevosita mahalliy hokimliklarga bo’ysundirildi. Shu bilan birga, soha faoliyati
bo’yicha monitoringni olib borish “O’zkommunxizmat” agentlikning
vakolatlaridan chiqindilar muammosi olib tashlanganiga qaramay monitoring
ishlari davom ettirilmoqda.
2008-yilning 1 yanvar holatiga respublikada chiqindilarni boshqarish maxsus
avtokorxonalarda jami 2228 ta mashina va mexanizmlar mavjud bo’lgan (2001-
yilda ularning soni 3472 ta edi). Shundan chiqindilarni yig’ib tashish
foydalanadigan kuzov hajmi 7 m 3
lik mashina bo’lgan. Hisob-kitoblarga ko’ra,
kuzov hajmi 7 m 3
lik 1065 ta mashinalarga bo’lgan ehtiyoj 2245 tani, 10
m 3
hajmlik mashinalarga ehtiyoj 1684 tani tashkil qiladi. Dastlabki baho
ko’rsatmoqdaki, shaharlardagi korxonalar ehtiyoyojiga ko’ra 47-63% maxsus
mashinalar mavjud.
Maxsus mashinalar oxirgi marta markazlashgan holda 1994 yilda Rossiyadan
keltirilgan , ularning foydalanish muddati 5,5 yil bo’lgani uchun foydalanish
muddatini o’tab bo’lgan. So’ngi yillarda “Samavto” korxonasidagi chiqindi tashish
11

mashinalar ishlab chiqarila boshlandi va Navoiy, Samarqand , Nukus, Namangan
shaharlari korxonalariga yetkazib berildi.
Olib borilgan monitoringlar shuni ko’rsatmoqdaki, 1997-2004 yillarda hosil
bo’lgan maishiy chiqindilarni yig’ib tashish hajmi kamayib borgan. Bunga
yuqorida qayd etilgan mashinalarning etishmasligi sababdir. Hosil bo’lgan maishiy
chiqindilar to’liq hajmda tashib ketilmasa, demak, shahar va tuman markazlarida
qolgan. Buning oldini olish uchun mahalliy hokimliklar mavjud avtokorxonalar
transportini jalb qilib chiqindilar tashib ketini ta’minlamoqdalar. Monitoring
natijalariga ko’ra, respublika shahar va tuman markazlarida yiliga 10-13 mln
m 3
maishiy chiqindilar to’planadi, hisob-kitoblarga ko’ra, 1996-yilda 9510 ming
m 3
, 2004-yilda 3489 ming m 3
, 2007-yilda 7974 ming m 3
maishiy chiqindilar tashib
ketilgan. Hozirgi kunda respublikada amalda bo’lgan chiqindixonalarni
loyihalashtirish va ulardan foydalanish bo’yicha tasdiqlangan me’yoriy hujjatga
asosan shahar va tuman markazlari uchun tashkil qilingan maishiy chiqindixonalar
loyihaviy foydalanish muddati kamida 15 yilga mo’ljallangan bo’lishi kerak.
Chiqindixonada mo’ljallangan mashina va mexanizmlarning turiga ko’ra, aholidan
hosil bo’ladigan chiqindilar miqdori me’yori va chiqindixonaning loyihaviy xizmat
muddati , aholi soni, chiqindilarni jipslashtirish darajasiga ko’ra chiqindixonaning
umumiy maydoni aniqlanadi. Loyihaviy quvvati yillik qabul qilinadigan maishiy
chiqindilar hajmi bilan belgilanadi (30, 60, 120, 180, 240 ... 3000 m 3
/yil).
Chiqindixonaning asosi inshooti chiqindilarni qabul qilish va joylashtirish
uchastkasi yillik hajmidan kelib chiqib umumiy maydonining 85-95% ini tashkil
qilishi lozim. Chiqindixona maydoni keltirilgan chiqindilarni joylashtirish
navbatlariga (kartalariga) ajratib har bir karta balandligi 2-2,5 metrdan 2-3 qavat
joylashtiriladi. Ishlab chiqarish xo’jalik inshoot va binolar chiqindixonaning
chiqindilarini qabul qilish quvvatiga ko’ra 0,3-1 gektar miqdorida bo’ladi.
So’ngi ma’lumotlarga ko’ra respublikada 182 ta tuman markazi va
shaharda maishiy chiqindixonalar mavjud , shundan 142 tasi davlat, 40 tasi
nodavlat korxonalar tasarrufida. Davlat tasarrufidagi korxonalar foydalanishida
chiqindilarning umumiy maydoni 919,2 gektarni, xususiylashtirilgan korxonalar va
12

yangi tashkil etilgan xususiy korxonalar foydalanishida 245,1 gektarni tashkil
qiladi. Shundan tegishlicha jami 629,2 va 151,8 gektar maydon foydalanishda ,
ya’ni chiqindilar joylashtiriladi. Chiqindilarning loyihaviy quvvati 34,5 mln m 3
,
shundan davlat tasarrufidagi korxonalar chiqindixonalarning quvvati 27,4 mln m 3
,
xususiy korxonalar tasarrufidagi chiqindixonalarning quvvati 6,8 mln m 3
. Mavjud
chiqindilarning umumiy perimetri taxminan 101,1 km bo’lsa, ma’lumotga ko’ra
7,5 km devor bilan o’ralgan. 38 ta chiqindixonada chiqindi tashish mashinalari
keltirilgan chiqindilarni qabul qilish va joylashtirish bo’yicha nazorat punkti, atigi
17 ta chiqindixonada tarozi mavjud.
2006-yilda chiqindixonalarda jami 6684,6 ming m 3
, 2007-yilda 7973,8 ming
m 3
maishiy chiqindi keltirilib joylashtirilgan. Jami 1996-yildan 2007-yilgacha
chiqindixonalarda 69176 ming m 3
chiqindilar to’plangan. Respublikada
tasdiqlangan me’yorda bir kishidan 0,9-1,5 m 3
, o’rtacha 1,2 m 3
hosil bo’lishi qabul
qilingan va bir yilda jami 12 mln m 3
maishiy chiqindi hosil bo’lishi mumkin.
Ma’lumotlarga ko’ra joylarda hosil bo’lgan maishiy chiqindilarni yig’ib, tashish
tegishli hisob-kitob va hisobot yo’lga qo’yilmagan.
Maishiy chiqindixonalarda ishlarni sifatli va o’z vaqtida tashkil qilish uchun
tegishli mashina va mexanizmlar mavjudligi ahamiyatga ega. Demak, 182 ta
chiqindixonada me’yorlarga ko’ra ishlarni tashkil qilish uchun jami 546 ta turli
quvvatga ega buldozer , 182 ta shibbalash mashinasi zarur.
Agar chiqindilarni ustidan 15-20 sm qalinlikda toza tuproq solish uchun
chiqindixona hududida tuproq olish joyi bo’lmasa, tuproqni tashib olib kelish
uchun tegishli ekskavator va ag’darma yuk mashinasi ham kerak bo’ladi. 182 ta
chiqindixonadan 17 tasida tarozi mavjud bo’lganligi uchun 165 ta chiqindixonaga
tarozi o’rnatish, 38 tasida nazorat punkti bo’lgani uchun 144 tasida nazorat punkti
qurish kerak. Chiqindixonalarga begonalar kirishi chek qo’yish uchun 93,6 km
perimetrda devor ko’tarish lozim.
Rossiyaning Novokuznestk shahrida umumiy maydoni 59 gektarlik yangi
chiqindixona qurulishi uchun 250-300 mln.rubl ajratildi, bir gektarining qurulishi
o’rtacha 188 ming AQSh dollarni tashkil qiladi. Permda esa umumiy maydoni 10,5
13

gektarlik chiqindixonaning qurilishiga 113,97 mln rubl ajratilgan , bir gektarga
o’rtacha 402 ming AQSh dollar sarflanadi. Chiqindixonada 30 kishi ishchi
xizmatchilarning ishlashi mo’ljallangan.
AQSh da bir gektar chiqindixonaning qurulishiga o’rtacha 4 mln. dollar
sarflanadi. Respublikadagi hosil bo’lgan ahvolni yaxshilash uchun birinchi
navbatda sanitariya tozalash korxonalarida va chiqindixonalarida hisob-kitob va
hisobotni yo’lga qo’yish sanitariya tozalash korxonalarini zarur maishiy chiqindi
tashish maxsus mashinalar bilan, chiqindixonalarni tegishli texnika bilan
ta’minlash, xodimlar malakasini oshirish , shu sohaga oid me’yoriy huquqiy
hujjatlarni ishlab chiqish zarur. Yirik shaharlarda maishiy va sanoat chiqindilarni
qayta ishlashni rivojlantirish chiqindixonaga tashib keltiriladigan chiqindilar
kamayishiga olib keladi.
Qayt etilgan ishlarni amalga oshirish uchun chiqindilarni boshqarish tizimini
takomillashtirish dasturi loyihasi ishlab chiqilib, tasdiqlanishi chet el
investistiyalari jalb qilinishi lozim.
14

II BOB. Tajriba qismi
2.1. Neft mahsulotlarini qayta ishlash texnologiyalari
Neftni qayta ishlash sanoatida eng zarur neft mahsulotlarini olish uchun va
ularning siafatini oshirishda kimyoviy jarayonlar keng qo`llaniladi. Kimyoviy
jarayonlarni qo`llash ilk neftdagi miqdoridan 1,5-2 marta ko`p bo`lgan miqdorda
rangsiz neft mahsulotlarini olish bilan boradigan neftni chuqurroq qayta ishlashni
ta'minlaydi.
Kimyoviy jarayonlar ko`pincha neft kimyoviy ishlab chiqarishlar uchun xomashyo
olishga imkon beradi. Masalan, to`yinmagan uglevodorodlar - etilen, propilen,
butilenlar, butadien; aromatik uglevodorodlar - benzol, toluol, etilbenzol, ksilollar,
izopropilbenzol va boshqalar. Bunday xomashyo bazasida plastmassalar, sintetik
kauchuklar, sintetik tolalar, yuvish vositalari va boshqa qimmatli mahsulotlar
ishlab chiqarish amalga oshirilmoqda.
Qator kimyoviy jarayonlarni qo`llash rangsiz neft mahsulotlari va moylarning
sifatini oshirishni ta'minlaydi – oltingugurtsizlantirish-ga, detonatsiyaga qarshi
xossalarni oshirishga va turg`unlikni oshirishga, kokslanishni pasaytirishga,
rangini yaxshilashga va shu kabilarga olib keladi.
Neftni qayta ishlashda qo`llaniluvchi va keng tarqalishga ega bo`lgan asosiy
kimyoviy jarayonlarning ayrimlarini sanab o`tamiz: katalitik riforming, katalitik
kreking, izomerizatsiya, gidrotozalash, gidrokreking, kokslash, piroliz, benzolni
alkillash, izoparafin uglevodorodlarni alkillash, degidrirlash, oksidlash,
polimerizatsiya va boshqalar.
Neft va neft mahsulotlarining sanoat termik jarayonlari
Neftni termik qayta ishlash asosiy jarayonlari quyidagilardir:
1. Termik kreking.
2. Piroliz.
3. Kokslash.
Termik jarayonlarni olib borish sharoitiga qarab xomashyo turli agregat
holatda bo`lib qolishi mumkin. Piroliz jarayonida reaksiyalar gaz fazada amalga
oshiriladi, neft qoldiqlarini kokslash jarayoni esa suyuq fazada ketadi, og`ir
15

xomashyoni termik krekingida esa gaz va suyuq fazalar birgalikda mavjud bo`lishi
mumkin.
Termik kreking
Neftni qayta ishlash og`ir qoldiqlarini termik krekingi quyidagi mahsulotlar
olish uchun amalga oshiriladi: avtomobil benzini (hozirda ushbu jarayon eskirgan);
qurum ishlab chiqarish uchun xomashyo bo`lgan yuqori aromatlashtirilgan gazoyl;
koks ishlab chiqarish uchun kreking qoldiq; kam qovushqoqlikka ega bo`lgan
mazut yoqilg`isi.
Jarayon 470-5300C, 2-7MPa bosimda olib boriladi. Avtomobil benzinini
olish uchun xom ashyo sifatida nisbatan yengil neft fraksiyalari (200-3500C)
ishlatiladi. Kam qovushqoqlikka ega bo`lgan qozon yoqilg`isi hamda qurum va
koks olish xomashyosi sifatida neft qoldiqlari bo`lmish yarim gudron va gudronlar
xizmat qiladi.
Termik krekingning asosiy mahsulotlari quyidagilar: uglevodorod gazi, kreking –
benzin, kerosin – gazoyl fraksiyasi, termogazoyl va kreking – qoldiq.
Uglevodorod gazi
Tarkibida ko`p miqdorda to`yinmagan uglevodorod bo`lgan termik - kreking
gazi neft kimyosida neftkimyo xomashyosi sifatida ishlatiladi (jadvalga qarang).
Termik kreking jarayonida maksimal miqdorda kreking - qoldiq (I) va termogazoyl
(II) olishda hosil bo`ladigan mahsulotlarning miqdori (% da) quyida keltirilgan:
Xomashyo sifatida gudron va katalitik gazoyl aralashmasi ishlatiladi.
Benzin quyi kimyoviy stabilligi va yuqori bo`lmagan oktan soni (66 - 68
motor usuli bo`yicha) bilan xarakterlanadi.
Kreking benzinini avtomobil benzini komponenti sifatida ishlatish uchun uni
qo`shimcha stabillash lozim.
Kerosin – gazoyl fraksiyasi (200 - 3500C) flot mazutining qimmatli
komponentidir. U gidrotozalangandan so`ng dizel yoqilg`isi komponenti sifatida
ham qo`llanilishi mumkin.
Kreking qoldiq (3500C dan yuqori fraksiya) qozon yoqilg`isi sifatida
ishlatiladi. U to`g`ridan-to`g`ri haydab olingan mazutga nisbatan yuqoriroq yonish
16

issiqligiga va quyiroq qotish haroratiga va qovushqoqlikka egaligi bilan
xarakterlanadi.
Uglevodorod xomashyosining pirolizi jarayoni asosan quyi alkenlarni olishga
bag`ishlangan bo`lib, jarayon 700-10000C haroratda va atmosfera bosimiga yaqin
bosimda olib boriladi.
Etilen olish uchun optimal xomashyo etandir. Etilenning miqdori ushbu
jarayonda 80% (mass.) ga yetadi. Etilenning ko`p miqdori propan pirolizida 47%
(mass.) va butan pirolizida 45% (mass.) olinadi. Tarmoqlangan alkanlarning
pirolizida ko`proq propilen hosil bo`ladi. Yuqori haroratda alken va
metilatsetilenlar ham hosil bo`ladi. Quyi alkenlarning miqdori sikloalkan va
arenlarning pirolizida yuqori emas.
Etilen ishlab chiqarish sanoat sharoitlarida asosan individual birikmalar emas,
balki neft fraksiyalari ishlatiladi. Etilen bilan birgalikda C3-C4 alkenlar, ko`p
miqdorda suyuq mahsulotlar ham hosil bo`lib, tarkibida alkenlar, sikloalkenlar, C5
va undan yuqori alkadienlar hamda C6-C8 arenlar va boshqa komponentlar hosil
bo`ladi.
To`g`ridan-to`g`ri haydab olingan benzin resurslari yetishmaganligi bois va
narxlarning uzluksiz o`sishi oqibatida piroliz xomashyosi sifatida ko`pchilik
davlatlarda kerosin – gazoyl fraksiyasi (170-3800C) qo`llanilmoqda.
Benzin pirolizida hosil bo`ladigan mahsulotlar
Hozirda piroliz jarayoni uchun yanada og`irroq bo`lgan xom ashyoni ishlatish
tendensiyasi kuzatilayapti. Kokslash jarayonining maqsadi – neft koksi va keng
fraksion tarkibli distillat olishdir.
Neft koksini olish uchun xomashyo sifatida quyidagilar ishlatilishi mumkin:
benzinsizlangan neft, birlamchi qayta ishlash qoldiqlari – mazutlar, yarim –
gudronlar, gudronlar; ikkilamchi kelib chiqish mahsulotlari – kreking qoldiqlar,
katalitik kreking og`ir gazoyllari, piroliz smolalari hamda tabiiy asfaltlar va moy
ishlab chiqarish jarayoni qoldiqlari (asfaltlar, ekstraktlar).
Kokslash davriy usulining ko`lami va texnik rasmiylashtirilishi – neftni qayta
ishlash zamonaviy talablarga mos kelmay qoldi.
17

Kokslashni uzluksiz usuli esa hozircha tajriba-sanoat bosqichida turibdi.
Hozirda eng ko`p tarqalgan yarim uzluksiz sanoat jarayoni – asta-sekin kokslash
qurilmalarida amalga oshiriladi.
Neft qoldiqlarini asta-sekin kokslash 505-5150C haroratda, 0,2-0,3MPa
bosimda olib boriladi. Kokslash natijasida neft koksidan tashqari gaz, benzin, o`rta
va og`ir koks distillatlari hosil bo`ladi. Hosil bo`lgan mahsulotlarning miqdori va
sifati xom ashyoning kimyoviy va fraksion tarkibiga va kokslash sharoitlariga
bog`liqdir.
Neftning birlamchi qayta ishlash qoldiqlaridan olingan koks miqdori 15-25%
(mass.) ni, ikkilamchi mahsulotlardan olingani esa 30-35% (mass.) ni tashkil
qiladi.
Koks bilan birgalikda ko`p miqdorda qimmatli suyuq va gaz holidagi mahsulotlar
hosil bo`ladi. Ularning yig`ma miqdori xomashyoga nisbatan hisoblaganda 70%
(mass.) ga yetadi.
Kokslash jarayonining eng katta effektivligi hosil bo`layotgan hamma
mahsulotlarni o`z o`rnida to`la ishlatilganda kuzatiladi.
Uglevodorod tarkibi bo`yicha asta-sekin kokslash gazlari termik kreking
gazlarinikiga yaqin bo`lib, neftkimyoviy sintez uchun xomashyo bo`lib xizmat
qilishi mumkin.
Kokslash benzini quyi sifat (motor usuli bo`yicha oktan soni 60-67,
oltingugurt miqdori 1-2%) li bo`lgani uchun uning ishlatishdan oldin tozalanishi va
boshqa jarayonlarni o`tashi lozim. Uni gidrotozalash va katalitik riformingga
uchratish lozim. Kokslash benzini tarkibida to`yinmagan uglevodorodlarning
ko`pligi (37-60%) - uni neftkimyo ishlab chiqarishlar (masalan, oksosintez) da o`ta
qadrli xomashyo qilib qo`yadi.
Kerosin – gazoyl fraksiyasi gaz-turbina va motor yoqilg`ilarining komponenti
sifatida, katalitik kreking va qurum ishlab chiqarish homashyolari sifatida
qo`llaniladi.
18

2.2. Qayta o’zlashtirilgan kimyoviy moddalarning ishlatilishi
Ilmiy-texnik taraqqiyotning rivojlangan davrida tabiat va jamiyatning o’zaro
ta’siri bilan bog’liq bo’lgan muammolar, asosiy va murakkab muammolar bo’lib
bormoqda. Shulardan biri geografik muhitning qattiq sanoat chiqindi moddalari
bilan ifloslanishi va uni oldini olish muammosidir.
Ilmiy-texnik taraqqiyot sanoat korxonalarida texnikani, ishlab chiqarish
texnologiyasini uzluksiz takomillashtirishda, ijtimoiy mehnat mahsuldorligining
o’sishiga va ish sharoitlarining yaxshilanishiga olib keluvchi mehnatni va
boshqarishni tashkil etishda namoyon bo’ladi. Texnologik jarayonlar o’zgaruvchan
bo’lib, texnika taraqqiy etgan sari to’xtovsiz ravishda ratsionallashtirib boriladi.
Chiqindilarni o’z vaqtida yig’ishtirib olib, zararsizlantirilsa, qayta ishlansa, aholiga
maqbul sharoit yaratilib, ekologik xavfsizlik ta’minlangan bo’lar edi. Shahar yoki
hudud miqyosida chiqindilarni yig’ib olish tizimini takomillashtirilish tegishli
xizmatlar faoliyatini muvofiqlashtirishga bog’liq. Zamonaviy va samarali
boshqariladigan chiqindilarni yig’ib olish tizimi fuqarolar orasida kasallanishning
oldini olish bilan birga ularning yashash va mehnat qilish sharoitlarini yaxshilaydi.
Hozirgi vaqtda, respublikada chiqindilarni boshqarishning asosiy usuli ularni
o’z vaqtida yig’ib olish, maxsus chiqindi xonaga tashib ketish va belgilangan
maydonda joylashtirishdan iborat.
Chiqindilar hosil bo’lgan joyga, morfologik tarkibiga ko’ra uch turga
bo’linadi:
 maishiy chiqindilar yoki uy-joy fondida hosil bo’lgan chiqindilar;
 sanoat chiqindilari yoki ishlab chiqarishda hosil bo’lgan chiqindilar;
 qishloq xo’jaligi chiqindilari, yani qishloq xo’jaligi mahsulotlarini
etishtirishda hosil bo’ladigan chiqindilar;
Shu bilan birga aholi va atrof tabiatga ta’siri bo’yicha chiqindilar toksik
(xavfliligi) jihatidan klassifikatsiyalanadi.
Ma’lumki, chiqindilar muammosini hal qilishga sarflanadigan umumiy
xarajatlarning yarmidan ko’pi, odatda, ularni yig’ib olish va tashib ketish
xarajatlarini tashkil qiladi. Ammo chiqindilarni yig’ib olish ishlarining samarali va
19

rejali tashkil qilishini atrof-muhit toza saqlanishi bilan birga va iqtisodiy foydaga
olib keladi.
O’zbekiston Respublikasi “Tabiatni muhofaza qilish to’g’risidagi” va
“Chiqindilar to’g’risidagi” qonunlarga muvofiq chiqindilarni boshqarishni davlat
tomonidan muvofiqlashtirish O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi,
Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kegashi, viloyatlar va Toshkent shahar
hokimliklari hamda maxsus davlat vakolatlari doirasida amalga oshiriladi.
So’nggi yillarda respublikada vujudga kelgan ekologik vaziyatning tahlili
shuni ko’rsatmoqdaki, chiqindilar atrof tabiatning xavfli ifloslanishiga va aholi
salomatligiga jiddiy xavf tug’dirmoqda.
2004-yilda “O’zgidromet” tomonidan maishiy chiqindixonalarda hosil
bo’layotgan gazlar o’rganib chiqildi va hisob-kitoblarga ko’ra Respublikadagi
chiqindixonalarda hajmi 274 ming tonna metan gazi hosil bo’lishi aniqlandi.
Metan gazi atmosferaga ta’siri koeffitsiyenti 21 ga teng bo’lsa, uning zararli
ta’sirini tasavvur qilish qiyin emas.
O’zbekiston Respublikasida 2001-yilgacha shahar va tuman markazlarida
davlat miqyosda muvofiqlashtiriladigan chiqindilarni boshqarish tizimi sobiq
kamunal xizmat ko’rsatish vazirligi tasarrufidagi maxsus avtokorxonalardan iborat
bo’lgan.
Mazkur vazirlik respublika bo’yicha yagona texnikaviy siyosatni
shakllantirib korxonalarning faoliyatini muvofiqlashtirib borgan. Vazirlik tugatilib,
korxonalar bevosita mahalliy hokimliklarga bo’ysundirildi. Shu bilan birga, soha
faoliyati bo’yicha monitoringni olib borish “O’zkommunxizmat” agentlikning
vakolatlaridan chiqindilar muammosi olib tashlanganiga qaramay monitoring
ishlari davom ettirilmoqda.
2008-yilning 1 yanvar holatiga respublikada chiqindilarni boshqarish
maxsus avtokorxonalarda jami 2228 ta mashina va mexanizmlar mavjud bo’lgan
(2001-yilda ularning soni 3472 ta edi). Shundan chiqindilarni yig’ib tashish
foydalanadigan kuzov hajmi 7 m 3
lik mashina bo’lgan. Hisob-kitoblarga ko’ra,
kuzov hajmi 7 m 3
lik 1065 ta mashinalarga bo’lgan ehtiyoj 2245 tani, 10 m 3
20

hajmlik mashinalarga ehtiyoj 1684 tani tashkil qiladi. Dastlabki baho
ko’rsatmoqdaki, shaharlardagi korxonalar ehtiyoyojiga ko’ra 47-63% maxsus
mashinalar mavjud.
Maxsus mashinalar oxirgi marta markazlashgan holda 1994 yilda
Rossiyadan keltirilgan, ularning foydalanish muddati 5,5 yil bo’lgani uchun
foydalanish muddatini o’tab bo’lgan. So’ngi yillarda “Samavto” korxonasidagi
chiqindi tashish mashinalar ishlab chiqarila boshlandi va Navoiy, Samarqand,
Nukus, Namangan shaharlari korxonalariga yetkazib berildi.
Olib borilgan monitoringlar shuni ko’rsatmoqdaki, 1997-2004 yillarda hosil
bo’lgan maishiy chiqindilarni yig’ib tashish hajmi kamayib borgan. Bunga
yuqorida qayd etilgan mashinalarning etishmasligi sababdir. Hosil bo’lgan maishiy
chiqindilar to’liq hajmda tashib ketilmasa, demak, shahar va tuman markazlarida
qolgan. Buning oldini olish uchun mahalliy hokimliklar mavjud avtokorxonalar
transportini jalb qilib chiqindilar tashib ketini ta’minlamoqdalar.
Monitoring natijalariga ko’ra, respublika shahar va tuman markazlarida
yiliga 10-13 mln m 3
maishiy chiqindilar to’planadi, hisob-kitoblarga ko’ra, 1996-
yilda 9510 ming m 3
, 2004-yilda 3489 ming m 3
, 2007-yilda 7974 ming m 3
maishiy
chiqindilar tashib ketilgan.
Hozirgi kunda respublikada amalda bo’lgan chiqindixonalarni
loyihalashtirish va ulardan foydalanish bo’yicha tasdiqlangan me’yoriy hujjatga
asosan shahar va tuman markazlari uchun tashkil qilingan maishiy chiqindixonalar
loyihaviy foydalanish muddati kamida 15 yilga mo’ljallangan bo’lishi kerak.
Chiqindixonada mo’ljallangan mashina va mexanizmlarning turiga ko’ra,
aholidan hosil bo’ladigan chiqindilar miqdori me’yori va chiqindixonaning
loyihaviy xizmat muddati, aholi soni, chiqindilarni jipslashtirish darajasiga ko’ra
chiqindixonaning umumiy maydoni aniqlanadi. Loyihaviy quvvati yillik qabul
qilinadigan maishiy chiqindilar hajmi bilan belgilanadi (30, 60, 120, 180, 240 ...
3000 m 3
/yil).
21

Chiqindixonaning asosi inshooti chiqindilarni qabul qilish va joylashtirish
uchastkasi yillik hajmidan kelib chiqib umumiy maydonining 85-95% ini tashkil
qilishi lozim.
Chiqindixona maydoni keltirilgan chiqindilarni joylashtirish navbatlariga
(kartalariga) ajratib har bir karta balandligi 2-2,5 metrdan 2-3 qavat joylashtiriladi.
Ishlab chiqarish xo’jalik inshoot va binolar chiqindixonaning chiqindilarini
qabul qilish quvvatiga ko’ra 0,3-1 gektar miqdorida bo’ladi.
So’ngi ma’lumotlarga ko’ra respublikada 182 ta tuman markazi va shaharda
maishiy chiqindixonalar mavjud, shundan 142 tasi davlat, 40 tasi nodavlat
korxonalar tasarrufida. Davlat tasarrufidagi korxonalar foydalanishida
chiqindilarning umumiy maydoni 919,2 gektarni, xususiylashtirilgan korxonalar va
yangi tashkil etilgan xususiy korxonalar foydalanishida 245,1 gektarni tashkil
qiladi. Shundan tegishlicha jami 629,2 va 151,8 gektar maydon foydalanishda,
ya’ni chiqindilar joylashtiriladi.
Chiqindilarning loyihaviy quvvati 34,5 mln m 3
, shundan davlat tasarrufidagi
korxonalar chiqindixonalarning quvvati 27,4 mln m 3
, xususiy korxonalar
tasarrufidagi chiqindixonalarning quvvati 6,8 mln m 3
. Mavjud chiqindilarning
umumiy perimetri taxminan 101,1 km bo’lsa, ma’lumotga ko’ra 7,5 km devor
bilan o’ralgan. 38 ta chiqindixonada chiqindi tashish mashinalari keltirilgan
chiqindilarni qabul qilish va joylashtirish bo’yicha nazorat punkti, atigi 17 ta
chiqindixonada tarozi mavjud.
2006-yilda chiqindixonalarda jami 6684,6 ming m 3
, 2007-yilda 7973,8 ming
m 3
maishiy chiqindi keltirilib joylashtirilgan. Jami 1996-yildan 2007-yilgacha
chiqindixonalarda 69176 ming m 3
chiqindilar to’plangan. Respublikada
tasdiqlangan me’yorda bir kishidan 0,9-1,5 m 3
, o’rtacha 1,2 m 3
hosil bo’lishi qabul
qilingan va bir yilda jami 12 mln m 3
maishiy chiqindi hosil bo’lishi mumkin.
Ma’lumotlarga ko’ra joylarda hosil bo’lgan maishiy chiqindilarni yig’ib, tashish
tegishli hisob-kitob va hisobot yo’lga qo’yilmagan.
Maishiy chiqindixonalarda ishlarni sifatli va o’z vaqtida tashkil qilish uchun
tegishli mashina va mexanizmlar mavjudligi ahamiyatga ega. Demak, 182 ta
22

chiqindixonada me’yorlarga ko’ra ishlarni tashkil qilish uchun jami 546 ta turli
quvvatga ega buldozer, 182 ta shibbalash mashinasi zarur.
Agar chiqindilarni ustidan 15-20 sm qalinlikda toza tuproq solish uchun
chiqindixona hududida tuproq olish joyi bo’lmasa, tuproqni tashib olib kelish
uchun tegishli ekskavator va ag’darma yuk mashinasi ham kerak bo’ladi.
182 ta chiqindixonadan 17 tasida tarozi mavjud bo’lganligi uchun 165 ta
chiqindixonaga tarozi o’rnatish, 38 tasida nazorat punkti bo’lgani uchun 144 tasida
nazorat punkti qurish kerak. Chiqindixonalarga begonalar kirishi chek qo’yish
uchun 93,6 km perimetrda devor ko’tarish lozim.
Rossiyaning Novokuznestk shahrida umumiy maydoni 59 gektarlik yangi
chiqindixona qurulishi uchun 250-300 mln.rubl ajratildi, bir gektarining qurulishi
o’rtacha 188 ming AQSh dollarni tashkil qiladi. Permda esa umumiy maydoni 10,5
gektarlik chiqindixonaning qurilishiga 113,97 mln rubl ajratilgan, bir gektarga
o’rtacha 402 ming AQSh dollar sarflanadi. Chiqindixonada 30 kishi ishchi
xizmatchilarning ishlashi mo’ljallangan.
AQSh da bir gektar chiqindixonaning qurulishiga o’rtacha 4 mln. dollar
sarflanadi.
Respublikadagi hosil bo’lgan ahvolni yaxshilash uchun birinchi navbatda
sanitariya tozalash korxonalarida va chiqindixonalarida hisob-kitob va hisobotni
yo’lga qo’yish sanitariya tozalash korxonalarini zarur maishiy chiqindi tashish
maxsus mashinalar bilan, chiqindixonalarni tegishli texnika bilan ta’minlash,
xodimlar malakasini oshirish, shu sohaga oid me’yoriy huquqiy hujjatlarni ishlab
chiqish zarur.
Yirik shaharlarda maishiy va sanoat chiqindilarni qayta ishlashni
rivojlantirish chiqindixonaga tashib keltiriladigan chiqindilar kamayishiga olib
keladi.
Qayt etilgan ishlarni amalga oshirish uchun chiqindilarni boshqarish tizimini
takomillashtirish dasturi loyihasi ishlab chiqilib, tasdiqlanishi chet el
investistiyalari jalb qilinishi lozim.
23

III BOB. Olingan natijalar tahlili
3.1 Neft mahsulotlarini qayta ishlash texnologiyalari sinetzi
Hozirgi vaqtda insoniyatning xo’jalik faoliyati ta’siri ostida atrof-muhitga
zarar etkazilishihammaga ma’lum. Shuningdek, atrof muhitga etkazilayotgan
zararni kamaytirish ham insoniyatning o’z qo’lidadir. Agar bu masalaga ijobiy
tomondan chuqurroq yondashadigan bo’lsak, o’zimizning atrofimizni yanada
obodonlashtirish va musaffolashtirish zaruriyati paydo bo’ladi. Zero Prezidentimiz
I.A.Karimov ko’rsatib o’tganlaridek: “Ekologik xavfsizlikni
kuchaytirishninghozirgi asosiy yo’nalishlaridan biri shaharsozlik va tumanlarni
rejalashtirishning ilmiy asoslangan, hozirgi zamon urbanizastiyasining barcha
salbiy oqibatlarini bartaraf etadigan tizimni joriy etish yo’li bilan shaharlarda va
boshqa aholi punktlarida aolini yashashi uchun qulay sharoit yaratish zarur”.
Iqtisodiy ekologik muammolar orasida chiqindilar g’oyat muhim va jiddiy
muammolar qatoriga kiradi. Keyingi vaqtlarda yarim tayyor, muzlatilgan va
kanserva qilingan mahsulotlarni ko’plab ishlab chiqarilishi munosabati bilan ularni
maxsus yashik, quticha, maxsus idish, qog’oz va selofan xaltachalarga o’rab
sotuvga chiqarilmoqda. O’rash tarkibini avvalo qog’oz, oyna, metall, stelofan,
plastmassa tashkil qiladi. Qizig’i shundaki, ulardan ikkinchi marta foydalanib
bo’lmaydi, ya’ni qayta quyish yoki eritish zarur.
Respublika mustaqillikka erishgandan so’ng chet ellardan ko’plab spirtli
ichmliklar, sigaretlar,oziq-ovqatlar keltira boshlandi. Aholi zich hududlarda turli
markadagi salqin ichimliklar ishlab chiqarila boshlandi. Ichimliklardan bo’shagan
shisha va plastmassa idishlar ikkinchi marta ishlatishning andozaga to’g’ri
kelmasligi bois chiqindixona va ko’chalarda, to’plana boshladi. Evropa
mamlakatlaridan keltirilgan pivo idishlari alyuminiydan tayyorlanganligi va qayta
foydalanishning imkoni yo’qligi sababli chiqindixona, ko’cha, ariqlarda yig’ilib
bormoqda. Bu esa maishiy chiqindilar hajmini bir nech baravar
ko’paytirmoqda.Ko’cha, xiyobon, maydon, baland qavatli binolar yaqinida
maishiy chiqindilarning yig’ilib borishi aholi o’rtasida turli yuqumli
kasalliklarning tezda tarqalishiga sabab bo’lmoqda. Pashsha, chivin kabi mayda
24

hasharotlar va qushlarning chiqindixonalarda oziqlanishi mikrob, virus,
bakteriyalarning tarqalishiga (ayniqsa, yilning issiq faslida) kuchli ta’sir etadi.
Bundan tashqari to’planib borayotgan chiqindilar atmosfera havosi, yer osti va yer
usti suvlari, tuproq va o’simliklarni ifloslovchi asosiy manbalar hisoblanadi.
Endilikda maishiy chiqindilarning miqdor jihatidan borgan sari ko’payib
borayotganligi insoniyatni jiddiy tashvishga solmoqda. O’zbekistonda har yili
ko’plab shahar chiqindilari, sanoat chiqindilari, qishloq xo’jaligi va qishloq
maishiy chiqindilari to’planib qolayotganligi va ularni yig’ish va qayta ishlash
muammosi hal etilmaganligi jiddiy muammo hisoblanadi. Masalan, faqat
Namangan shahrining o’zida har yili 250-300 ming tonna atrofida qattiq maishiy
chiqindilar to’planmoqda. Viloyat hududi bo’yicha maishiy chiqindixonalar 100
gektardan ortiqroq joyni egallaydi.
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, aholi soni bilan maishiy chiqindilarning
o’sishida mutanosiblik yo’qolgan, ya’ni aholi sonining o’sishidan ko’ra qattiq
maishiy chiqindilar miqdori tez sur’atlarda o’sib bormoqda. Maishiy chiqindilar
miqdorining o’sishi yuqorida aytib o’tganimizdek, har bir mahsulotni alohida
idishlarda (yashik, oyna, metall, stelofan, plastmassa quticha, karton, qog’oz va
boshqalar) ishlab chiqarilishi va sotilishi bilan bog’liq. Bu, esa o’z navbatida,
maishiy chiqindilarni joylashtirishdagi xarajatlarning o’sib borishiga jiddiy ta’sir
ko’rsatmoqda.
O’zbekistonda har yili 100 mln. tonna atrofida sanoat chiqindisi, 15 mln.
kub metrgacha maishiy chiqindilar hosil bo’ladi.sanoat chiqindilarining 0,2 foizi
qayta ishlansa, maishiy chiqindilarning 5,2 mln. kub metri ko’mib tashlanadi.
Ko’mib tashlangan maishiy chiqindilarning o’rtacha 5-10 foizi qog’oz, 20-45
foizini oziq-ovqatlar, 5-10 foizini yog’och, 3 foizini metall, 5-10 foizini gazlama, 2
foizini charm va rezina, shisha, plastmassa va boshqa turdagi chiqindilar tashkil
etadi.
Chiqindilarning tarkibi xilma-xil bo’lgani uchun ulardan foydalanish
yo’nalishlari, sohalari, guruhlari, iqtisodiy samaradorligi, ekologik jihatlari ham
turli tuman. Chiqindilarning umumiy holdagi iqtisodiy ahamiyatini baholash
25

mushkul, shuning uchun uning tarkibi aniqlangandan so’ng samaradorlikka
to’g’risida fikr bildirish mantiqqa to’g’ri keladi. Masalan, chiqindi tarkibida
alyuminiy, shisha idishlar, po’lat, qog’oz, plastmassa, singan oyna kabilarning
bo’lishi ulardan ikkinchi marta foydalanish samaradorligini oshiradi.
Aslida chiqindi biror bir xom ashyo, material, buyum, mahsulot yoki
tavarlardan foydalanib, ularning keraksiz qismini chiqarib tashlash natijasida hosil
bo’ladi. Biroq hosil bo’lgan barcha chiqindilarni tashlab yuborish yoki ko’mib
tashlash ularni joylashtirishdagi noto’g’ri faoliyatdir. Asosiy muammo
chiqindilardan ikkilamchi xom ashyo sifatida foydalanishda.
Rivojlangan mamlakatlarda chiqindining katta qismi mana shunday
korxonalarda yoqiladi, buning natijasida arzon energiya ishlab chiqariladi.
Yaponiyada 1850 ta axlat yoqish korxonasi mavjud bo’lib, ularda butun maishiy
chiqindining taxminan 80 foiz qismi yoqiladi.
Shundan kelib chiqib, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
tomonidan 1999 yilda qabul qilingan “1999-2005 yillarda O’zbekiston
Respublikasida atrof-muhitni muhofaza qilish harakat dasturi to’g’risida”gi
qarorida chiqindilarni ikkinchi bor qayta ishlash, ko’mish, yoqish, havoga
chiqarish hamda radiaktiv chiqindilarni saqlash masalalariga alohida e’tibor
qaratiladi. Mazkur hujjatda belilangan vazifalar hamda 2002 yilda qabul qilingan
O’zbekiston Respublikasining “Chiqindilar to’g’risidagi” qonunini amalga oshirish
mexanizmini takomillashtirish maqsadida respublika miqyosida ko’plab ijobiy
ishlar amalga oshmoqda.
26

Xulosa
Sanoat miqyosida qayta ishlanadigan tabiiy mineral resurslarga oqilona
munosabatda bo’lish va atrof-muhitlar, ayniqsa, biosfera unsurlarining
muhofazasini ta’minlash uchun har doim havo, suv va tuproq tarkib tuzilmasi
ko’rsatkichlari talab darajasida bo’lishi zarur. Ammo, turli xil ishlab chiqarish
chiqindilari ta’siri tufayli ularning shu kungi ko’rsatkichlari nihoyatda past.
Vaziyatning kelajakda bundan ham yomonlashuvini oldini olish maqsadida
korxona va xo’jaliklar o’z ishlab chiqarish faoliyatlarini texnik texnologik
takomillash, chiqindi moddalar hosil bo’lishini cheklash, sodir bo’layotgan
chiqindilarni zararsizlantirish choralarini amalgam oshirish kerak.
Mavjud ilmiy texnik adabiyot manbalaridan ma’lumki, shu kungi ekologik
dolzarb masalalarga, avvalambor, olimlar o’z e’tiborlarini qaratishgan. Jumladan,
N.Jabborovning “Kimyo va atrof-muhit” o’quv qo’llanmasida (1992-yil)
ta’kidlanishicha, turli sanoat tarmoqlari va xo’jaliklarda ishlab chiqariladigan har
xil modda, mahsulot va materiallarning sifat-miqdor ko’rsatkichlarini saqlab
qolgan holda, atrof-muhitga chiqarib yuborilayotgan chiqindilarni keskin
kamaytirish va ularni zararsizlantirish chora-tadbirlariga quyidagilarni ko’rsatib
o’tsa bo’ladi:
1. Barcha turdagi tabiiy xom ashyo va mineral resurslarni qayta ishlab
yuqori sifatli mahsulotlarni ishlab chiqarish hamda energiya resurslaridan
tejamli foydalanishga asislangan, zamonaviy ekokimyoviy talab darajasidagi
texnologik jarayon va qurilma (apparat) lardan keng suratda foydalanish;
2. Ishlab chiqarishda hosil bo’ladigan chiqindilar miqdorini keskin
kamaytirish maqsadida, takroran qayta ishlov berish va nihoyat, yopiq zanjir
tizimida faoliyat ko’rsatadigan ishlab chiqarish majmui (kompleks) larini
barpo etish;
3. Tabiiy xom ashyo resurslaridan samarali foydalanadigan ishlab
chiqarish komplekslarida, birinchi galda, suv va energiyalardan takroran
samarali foydalanish imkonini beradigan, yopiq zanjir tizimlarini keng
qo’llash. Nihoyat, ikkilamchi va chiqindi modda va mahsulotlarni qayta
27

ishlab chiqarish jarayonlariga jalb qiladigan yuqori darajada samarador
texnologiyalarni yaratib, ularni amalda qo’llash;
4. Har qanday xom ashyo mahsulotini kompleks qayta ishlaydigan, shu
jumladan, muayyan ishlab chiqarish korxonasida hosil bo’ladigan ikkilamchi
xom ashyo resurs (mahsulot) larni, shu jumladan, chiqindi mahsulotlarini
har xil yangi ilmiy-texnik usullar vositasida (masalan, “rekuperatsiya”
jarayonini qo’llab), qayta ishlab, kerakli moddalarni olish;
5. Kimyoviy zararli va zaharli moddalar, shu jumladan, aynan shunday
xossadagi chiqindi moddalar hosil bo’lish texnologik jarayon va
bosqichlarini nazarda tutgan holda, butun ishlab chiqarishni
avtomatlashtirish;
6. Barcha texnologik qurilma, apparat va vositalarni talab darajasida
takomillashtirish yoki samaradorlari bilan almashtirib turish;
7. Atrof-muhit, ayniqsa, biosfera uchun o’ta xavfli chiqindi moddalarni
zararsiz holatga o’tkazish texnologik yo’llaridan keng foydalanish;
8. Toza chuchuk suvni kam sarf qilishga mo’ljallangan, shuningdek, suv
kerak bo’lmaydigan hamda chang (mayda dispers zarracha) larni sodir
etmaydigan texnologik jarayon va qurilmalar yaratish, ularni amalda keng
qo’llash va h.k.;
28

Adabiyotlar ro’yxati
Normativ-huquqiy hujjatlar:
1.O’zbekiston Respublikasi “Chiqindilar to’g’risida” gi qonuni. 2002 yil
2. J. Xolmo’minov. “Ekologiya va qonun”. T. Adolat. 2000.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlari:
1. I.A.Karimov. “Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir”. T. O’zbekiston. 1996.
2. I.A.Karimov. “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”. T. O’zbekiston. 1997.
3. I.A.Karimov. Ma’naviy yuksalish yo’lida. T. O’zbekiston. 1998.
4. I.A.Karimov. “O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida”. Toshkent.
“O’zbekiston” nashriyoti . 2011.
Darslik va o ’ quv qo ’ llanmalar :
1.Э.А.Турдыкулов. “Экологическое образование и воспитание учащихся”. Т.
Укитувчи. 1991.
2. Sh . Otaboyev , T . Iskandarov . “ Kommunal gigiyena ”. T . Ibn Sino nomidagi
nashriyot - matbaa birlashmasi . 1994.
3. I.Xolliyev, A.Ikromov. “Ekologiya”. T. Mehnat. 2001.
4. A.Ismoilov. “Ekologik ta’lim-tarbiya”. T. O’qituvchi. 1997.
5. A.To’xtayev. “Ekologiya”. T. O’qituvchi. 1998.
6. T.Mirzayev, Z.G’oforov. “Tabiatni e’zozlash umumbashariy muammo”. T.
Yangi asr avlodi. 2001.
7. J. Xolmo’minov. “Ekologiya va qonun”. T. Adolat. 2000.
8. N.A.Xolmurodov. “Atrof-muhit muhofazasi”. Navoiy. 2005.
9. O’zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi. T. O’zbekiston. 1992.
10. M.Mamadazimov. “Astronomiya”. T. O’qituvchi. 2003.
11. N . Nikolayeva . “ Mo ’ jiza kitob ” I tom . T. O’zbekiston 1998.
12. A.Ergashev, T.Ergashev. “Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish”. T.
Yangi asr avlodi. 2005.
13. К.Ю.Валуконис, Ш.О.Мурадов. Основы экологии. Т. Мехнат. 2001.
Internet saytlari:
29

1. . WWW.tdpi.uz (O’zbekiston Respublikasi xalq ta’limi vazirligi}
2. WWW.pedagog.uz
3. WWW.ziyonet.uz
4. WWW.edu.uz
5. WWW.grain.ru
6. www.disserr.ru/contents/174817 . Иванов В. Ф. 02.00.04 Москва, 2007 275 с.
РГБ ОД, 71:07-2/79.
7. http://www.maikonline.com/maik/showArticle . Е. И. Мальцев, Д. А. Лыпенко,
О. М. Перелыгина, В. Ф. Иванов, О. Л. Грибкова, М. А. Брусенцева, А. В.
Ванников
8. www . vntic . org . ru / php / rntd . php . 13243.7728045419.06.1.008.5/011. 17.07.2008.
30

Neft va neft mahsulotlari chiqindilari asosidagi sintezlar

Sotib olish