Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	80.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	25 Апрель 2025
Расширение	docx
Категория	Чтение

O‘qish darslarida ertak o‘tish uslubiyoti 3-sinf

Buning uchun tayyorgarlik ishlari o‘tkaziladi.Ma’lumki, sinfda o‘qish asosida
badiiy va ilmiy-ommabop matnlar turadi. O‘quvchilarni matn bilan tanishtirish
o‘qishga tayyorgarlik bosqichidan boshlanadi. Tayyorgarlik bosqichi yozuvchilar
haqida ma’lumot berish, o‘quvchilarni asarda tasvirlanadigan voqea-hodisalami
idrok qilish, asar pafosini his etish, notanish va ko‘p ma’noli so‘zlar, murakkabroq
tarzdagi obrazli ifodalami izohlash kabi masalalarni o‘z ichiga oladi. Agar asar yil
fasllari haqida bo‘lsa, tabiat qo‘yniga sayohat uyushtirish ham sinfda o‘qish
muvaffaqiyat ini ta `minlashga xizmat qiladi.Matn bilan dastlabki tanishuvdan
so‘ng quyidagicha savollar bilan murojaat qilish darsda o‘quvchilaming faolligini
oshiradi:
1. Ertakdagi qaysi epizodni qiziqarli deb o‘ylaysiz ?
2. Ertak qahramontaridan qaysi birining xatti-harakaUni ma’qullaysiz?
Qaysi birining fe’l-atvori, o‘zini tutishi sizga yoqmadi?
3. Hayotda shunday kishilami uchratganmisiz?
Tayyorgarlik ishlarining vazifalari quyidagilar:
1. O‘quvchilaming asarda aks ettirilgan voqea-hodisalar haqidagi tasawurlarini
boyitish, matnni ongli idrok qilishga ta `sir etadigan yangi ma’lumotlar berish,
badiiy asarda tasvirlangan dalillarni o‘quvchilaming o‘z hayotida kuzatganlari
bilan bog‘lay olishlariga sharoit yaratish.
2. Yozuvchining hayoti va ijodiga qiziqish uyg‘otish. Masalan, 4-sinfda Zafar
Diyorning hayoti va ijodi haqida quyidagicha ma’lumotlar berish mumkin: Zafar
Diyor Namangan viloyatining Chust tumanida tug‘ilgan. Ota-onasi dehqon
bo‘lgan. Ular kambag‘allikda kun kechirishgan. Zafar Diyor to‘rt yoshga to‘lganda
uning oilasi Toshkentga ko‘chib keladi. Onasi bosmaxonada ishlaydi. Shoirning
o‘zi esa eski maktabda o‘qiydi. Keyinchalik Toshkentdagi 7-bolalar uyida
tarbiyalanadi. Shoirning birinchi she’rlar to‘plami 21 yoshida bosilib chiqadi.
3. O‘quvchilarni asarni hissiy idrok etishga tayyorlash.
4. Asar mazmunini tushunishga xalal beradigan so‘zlaming lug‘aviy ma’nolarini
tushuntirish.
18

yoshidagi o‘quvchilaming matnni idrok etish va o‘zlashtirish xususiyatlarini
hisobga olishi zarur.
1.3.Ertak ustida ishlash.
Kitob o‘qish dunyodagi eng kuchli insonlardan biri bo‘lish uchun juda zo‘r
imkon manbaiidir.Ayniqsa tanlab ularni mutolaa qilish yanayam muhimdir. Badiiy
asar ustida ishlash va uning asosiy bosqichlarini belgilashda o‘qituvchi badiiy
asarning san`at asari sifatida o‘ziga xos xususiyatlari va o‘quvchilamintayyorgarlik
darajasini nazarda tutadi.Badiiy asarda barcha qismlar (g‘oyaviy asos,
kompozitsiya, sujet,tasviriy vositalar) o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. Sujet rivoji asosida
asar qahramonlarining yangi-yangi qirralari ochila boradi. Bu xususiyatlar asar
ustida ishlashda uni yaxlit o‘qish va idrok etishni talab etadi.O‘quvchilarni badiiy
asar ustida ishlashga o‘rgatish ularda adabiyestetik tahlil malakasini shakllantirish
va o‘stirish orqali ta’lim-tarbiya berishni nazarda tutadi. Asar matnini tahlil qilish
muallif fikrini, hissiyoti va xulosalarini tushunishga yordam beradi, asarda ifoda
etilgan voqealarga munosabat uyg‘otadi. Asar tahlili o‘qituvchidan o‘quvchilar
faoliyatini ma’lum maqsadiga yo‘naltirishni taqozo qiladi. “Maktabda badiiy
asarni tahlil qilishdan asosiy maqsad asarda ifodalangan hayotiy voqeani yoritish
orqali o‘quvchilarni badiiy adabiyot olamiga olib kirish, tasvirlanayotgan
voqealarga nisbatan muallifning munosabati va niyatlarini payqab olishga
imkoniyat yaratishdan iboratdir. O‘quvchilaming yozuvchi oldinga surgan g‘oya,
muammolarni to‘liq tushunishlariga erishmay turib, adabiyotning yoshlami
tarbiyalashdagi vazifasini amalga oshirib bo‘lmaydi” . O‘quvchi asarning mazmuni
bilan uni mutolaa qilish paytida tanishsa, tahlil qilishda uning poetik vositalariga
murojaat qiladi. Mutolaa hissiyotni boyitib, aqlni peshlasa, tahlil asar zamiridagi
16

2.3. Ertaklarni zamonaviy ta’lim tizimida o‘rganish muammolari va
yechimlari
Ertaklar insoniyat madaniyatining ajralmas qismi bo‘lib, ularda milliy tarix,
axloqiy qadriyatlar va hayotiy tajribalar aks etadi. Ular nafaqat yosh avlodga
estetik zavq bag‘ishlaydi, balki tanqidiy fikrlash, ijodkorlik va madaniy ongni
shakllantirishda ham muhim rol o‘ynaydi. Shunga qaramay, zamonaviy ta’lim
tizimida ertaklarni o‘rganishda bir qator dolzarb muammolar kuzatilmoqda.
Birinchidan, ertaklarni o‘rgatish uchun ajratilgan vaqt va dasturiy imkoniyatlar
yetarli emasligi asosiy muammo hisoblanadi. Ko‘plab maktab va o‘quv
muassasalarida ertaklar o‘zining to‘laqonli ifodalanishiga imkon beradigan maxsus
darslar shaklida emas, balki boshqa fanlar doirasida cheklangan mavzu sifatida
ko‘riladi. Natijada, o‘quvchilar ertaklarning chuqur ma’nosi, yaratilish sharoiti va
axloqiy saboqlarini yetarlicha o‘zlashtira olmay qolmoqda.
Shuningdek, zamonaviy raqamli davrning ta’siri ham ertaklarni o‘rgatish
jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. O‘quvchilar interaktiv va multimedia
kontentga ko‘proq e’tibor qaratayotgani sababli, an’anaviy matn asosidagi ertaklar
ba’zida ularga zerikarli yoki tushunarsiz bo‘lishi mumkin. Bu esa o‘quvchilarning
madaniy merosimizga nisbatan munosabatini susaytiradi va ularni ertaklarning asl
mazmunidan mahrum qiladi. Bundan tashqari, o‘qituvchilarning metodik
tayyorgarligi ham muhim omil hisoblanadi. Ertaklarni samarali tarzda o‘rgatish
uchun o‘qituvchilar interaktiv metodlar, dramatizatsiya, rolli o‘yinlar kabi
zamonaviy pedagogik yondashuvlardan foydalanishi lozim. Afsuski, ko‘plab
o‘qituvchilar ushbu uslublarni qo‘llashda yetarlicha tajribaga ega emas, bu esa
o‘quvchilarda ertaklarning mazmuni va madaniy ahamiyatini to‘liq aks ettira
olmaslikka olib keladi.
Ushbu muammolarni bartaraf etish uchun bir necha samarali yechimlarni
ko‘rib chiqish lozim. Avvalo, o‘quv dasturlariga ertaklarni chuqur tahlil qilish va
o‘rganishga alohida modul yoki dars birliklarini kiritish zarur. Bu orqali
ertaklarning yaratilish sharoiti, madaniy konteksti va axloqiy saboqlari batafsil
o‘rganiladi hamda ularning dolzarbligi o‘quvchilarga yetkaziladi.
24

15. В . Ma’qulova, D. Nasriddinova. Kitobim — oftobim (1-sinfdan tashqari o‘qish
kitobi). — Т .: O‘qituvchi NMIU , 2008.
16. Boshlang‘ich maktab darsliklarini yaratish mezonlari / Tuzuvchilar: Q.
17. Abdullayeva, M. Ochilov, K. Nazarov, S. Fuzailov, N . Bikboyeva. — Т.: 1994.
18. J. G ‘. Yo‘ldoshev, S. A. Usmonov. Pedagogik texnologiya asoslari. — Т .:
O‘qituvchi", 2004.
19. К . Qosimova, S. Fuzailov, A. Ne’matova. Ona tili (2-sinf uchun darslik). — Т .:
Cho‘lpon, 2005.
20. K. Qosimova, A. Ne’matova. 2-sinfda ona tili darslari. — Т .: Cho‘lpon, 2004.
Internet saytlari
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
29

5. Qiyosiy tahlil – Turli ertaklarni taqqoslash orqali bolalar umumiy va farqli
jihatlarni ajrata bilishga o‘rganadilar.
Ertaklar nafaqat dars jarayonida, balki uy vazifalarini mustahkamlash va
bolalarning mustaqil o‘qish odatini shakllantirishda ham muhim rol o‘ynaydi. Shu
sababli, o‘qituvchilar va ota-onalar ertaklarning ta’lim jarayonidagi ahamiyatini
inobatga olib, ulardan samarali foydalanishlari lozim.
23

individualligini hisobga olgan holda, uning nutqiga ta’sir ko‘rsatishning eng
samarali yo‘llarini tanlashi lozim.
Kurs ishi maqsadi: o‘qish darslarida ertak o‘qishni tashkil etishning
amaliy-nazariy asoslari.
Kurs ishi vazifalari:
—mavzuga oid adabiyotlarni o‘rganish, uning o‘rganilganlik darajasini
aniqlash;
—kurs ishning nazariy va amaliy asoslarini belgilash;
—o‘quvchilarining real bilish imkoniyatlarini tahlil qilish;
—darslarda mustaqil fikrlash kontseptsiyasini asoslash va o‘qish ta limiʼ
mazmuniga mos biluv topshiriqlari tizimini ishlab chiqish;
—biluv topshiriqlari tizimini ta limga tatbiq qilish va uning samaradorligini
ʼ
o‘rganish. 2-sinf o‘qish darslarida ertak o‘qitishda biluv topshiriqlari va ijodiy
mashqlarni amaliyotga tatbiq qilish tamoyillari, vositalari asoslandi. kurs ishida
o’quvchilarning o‘qish darslarida ertak o‘qishni hamda mustaqil ishlarini tashkil
etish muammosi alohida mavzu sifatida ajratilib, uning vositalari, samaradorligi,
o‘quvchilar o‘zlashtirishining sifatini yaxshilashdagi o‘rni ilk bor o‘rganildi.
Kurs ishining hajmi: Kirish, 2 bob, 4 fasl, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatidan tuzilgan.
5

II BOB. ERTAKLARNI JANRIY XUSUSIYATLARIGA KO‘RA
O‘RGANISH.
2.1. Ertakni o‘qish metodikasi.
Biz bilamiz,ertaklar bolajonlar uchun juda qiziq bo‘ladi.Shu sabab biz bu
bo‘limizda,bunga alohida to‘xtalishni xohladik. Ertak kichik hajmli badiiy asar
bo‘lib, unda kishi hayotidagi ma’lum bir voqea, hayotning muhim tomonlari
umumlashtirib tasvirlanadi. “Ertak ko‘pincha kishi hayotida bo‘lgan bir epizodni
tasvir etadi.
Uning mazmuni ertakdagidan ortiqroq hayotiydir” Ertak mazmunan
boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun mos janr hisoblanadi. Kichik yoshdagi
o‘quvchilarni qahramonlaming xatti harakati, tashqi ko‘rinishi, portret tasviri,
voqea-hodisalar haqidagi ertaklar ko‘proq qiziqtiradi. Shuning uchun bolalami
ertak bilan tanishtirish uning sujetini tushuntirishga bog‘lab olib
boriladi.Boshlang‘ich sinflarda ertakni o‘qishga bag‘ishlangan izohli o‘qish
darslarida o‘qilgan ertak mazmunini ochish, lug‘at ustida ishlash, o‘qilgan matnni
qayta ertaklash kabilar asosiy ish turlaridan hisoblanadi. Ertak mazmuni odatda
savollar asosida tahlil qilinadi. So‘roqlardan ikki maqsadda: ertak mazmunini tahlil
qilish hamda dalillar, mulohazalar, xulosalarni taqqoslash, voqea-hodisalar,
xattiharakat o‘rtasidagi bog‘lanishlami aniqlash va umumlashtirish uchun
foydalaniladi. Ertakni o‘qish darsida o‘quvchilar tushunmaydigan so‘z va iboralar
ma’nosini tushuntirish ham muhim, aks holda ular ertak mazmunini tushuna
olmaydilar. Ertakni o‘qishda uning mazmunini tahlil qilish va shu asosda
o‘quvchilar nutqini o‘stirish markaziy o‘rin egallaydi. Ertak o‘qib bo‘lingach,
o‘quvchilar o‘ylashi, o‘z mulohazalarini aytishi uchun tayyorlanishga vaqt berish
kerak. O‘qilgan asar yuzasidan beriladigan dastlabki savollardan maqsad ertak
bolalarga yoqqan-yoqmaganligi, undagi qaysi qahramonning xarakteri bolaga ta
‘sir etganini bilishdan iborat.
Shundan keyingina ertak sujeti, voqeaning yo‘nalishini ochishga, personajlar
xarakterini tushunishga, nihoyat, asarning asosiy g‘oyasini bilib olishga yordam
20

IV FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Sh.M. Mirziyoyev “Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston Davlatini
birgalikda barpo etamiz” –T.: “O‘zbekiston” 2016-y 56-b.
2. Sh.M. Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
– har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. –T.:
“O‘zbekiston” 2017 y. -104-b.
3. Sh.M. Mirziyoyev “Qonun usutuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovoniligining garovi”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -48-
4. Sh.M. Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz”–T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -488-b.
5. Sh.M. Mirziyoyev “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz”. –T.: “O‘zbekiston” 2017 y. -592 b.
6. Abdullayeva Q. Va b. O‘qish axborot vositalarii. (Bilim bog‘i) 2-sinf. – T.:
O‘qituvchi, 2003 y., 192
7. Adizov B. R. Boshlanqich ta'limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari.
13.00.01. — pеdagogika nazariyasi va tarixi. — T.:2003 y, 44 b.
8. Boshlanqich ta'lim Kontsеpsiyasi //Boshlanqich ta'lim, 1998, №6, 15-18 bеt.
9. Umumiy o‘rta ta'limning Davlat ta'lim standartlari va o‘quv dasturi.
Boshlang‘ich ta'lim. // O‘zb е kiston R е spublikasi Xalq ta'limi vazirligining
Axborotnomasi. 7-maxsus son. –T.: «Sharq», 480 b.
10. Rafiyev. Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi va imlosi. — Т .: 2003.
11. G‘ulomov. Ona tili o‘qitish prinsiplari va metodlari. - Т .: O‘qituvchi, 1992.
12. Ma’qulova, T. Adashboyev. Kitobim - oftobim (1 -sinf uchun sinfdan tashqari
o‘qish kitobi). — Т .: O‘qituvchi, 1999.
13. Ma’qulova, S. Sa’diyeva. Sinfdan tashqari o‘qish mashg‘ulotlari (1-sinf
o‘qituvchilari uchun metodik qo‘llanma). — Т .: O‘qituvchi, 1997.
14. Ma’qulova, S. Matchon. Kitobim-oftobim (2-sinf uchun sinfdan tashqari o‘qish
kitobi). — Т .: O‘qituvchi, 2000.
28

- nutqni o‘rgatish – “…dan to …gacha” kabi qattiq qoliplar to‘g‘ri
kelmaydigan hamda nutqni rivojlantirishning yosh qonuniyatlari va bolaning
individual xususiyatlari bilan belgilanadigan ijodiy jarayondir;
- nutqni rivojlantirishning asosida kommunikativ yondashuv bo‘lishi kerak,
xususan: ona tilini o‘zlashtirish nutqiy muloqot faoliyatiga qo‘shilishi, o‘quv
sharoiti tabiiy muloqot sharoitlariga yaqinlashtirilishi lozim;
- o‘qitish vaziyatida katta yoshli odamning bola bilan o‘zaro hamkorligining
xususiyati ushbu bola uchun yetakchi bo‘lgan muloqot shakli bilan belgilanishi
lozim;
- til ustida nutqiy faoliyat tuzilmasi doirasida hamda uning barcha
komponentlarini: undov-motivatsiya, yo‘naltirish-tadqiqot, ijro komponentlarini
hisobga olgan holda ish olib borish zarur;
-nutqni o‘qitish bolalarning tilni o‘rganish bo‘yicha mustaqil faoliyatiga
asoslanishi va bolalar faolligining boshqa turlari bilan bog‘liq bo‘lishi
kerak.Hozirgi paytda maktabgacha yoshdagi bolalarga nutqni o‘qitish muammosini
ishlab chiqish mazkur metodologik xolatlardan kelib chiqqan holda olib
borilmoqda. 1
Mavzuning dolzarbligi: Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish
sohasidagi psixologik, pedagogik tadqiqotlarni tahlil qilish quyidagi xulosalarga
kelish imkonini beradi:
-nutqni rivojlantirish – bolaning individual psixik rivojlanishida markaziy
o‘rin tutuvchi ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirishining murakkab, ko‘p omilli
jarayonidir;
-nutqni rivojlantirish – bu malakali pedagogik rahbarlikni nazarda tutuvchi
ijodiy jarayon, lekin u stixiyali jarayon emas;
-bola nutqni rivojlantirish jarayonini boshqaruvchi pedagog bu jarayonning
turli yosh bosqichlaridagi qonuniyatlari, mexanizmlari, o‘ziga xosliklarini bilishi,
nutqiy rivojlantirishning o‘ziga xosliklarini ko‘ra olishi va bolaning
1
4

va maktab tajribasida ikki ma’noda: birinchidan, o‘qish jarayonini egallashga
nisbatan o‘qish texnikasi ma’nosida, ikkinchidan, keng ma’nodagi o‘qishga
nisbatan o‘qish sifatlaridan biri ma’nosida qo‘llanadi. Matnni ongli o‘qish uchun
o‘quvchilar to‘g‘ri, me’yorida o‘qishni egallagan bo‘lishlari va o‘qish jarayonida
qiynalmasligi talab etiladi. O‘quvchilar matnni ongli o‘qishlari uchun matn
mazmuni va badiiy vositalari jihatidan tahlil qilinadi. Ongli o‘qishning muhim
sharti asar qurilishi va mazmunini tushunish hisoblanadi. O‘qituvchi ongli o‘qishni
matnni ifodali o‘qishga (agar ovoz chiqarib o‘qilsa) va asar mazmuni yuzasidan
berilgan savollarga javobning to‘g‘riligiga, asar voqealari va qahramonlaming
xatti-harakatiga bildirgan munosabatiga qarab baholaydi. Ongli o‘qish va ifodali
o‘qish bir-birini taqozo qiladi, ammo bir-biriga aynan o‘xshamaydigan o‘qish
sifatlaridir. Ifodali o‘qish. Ifodali o‘qish intonatsiya — ohang yordamida asarning
g‘oyasi va jozibasini to‘g‘ri, aniq, yozuvchi niyatiga mos ravishda ifodalay
bilishdir. “Ifodali o‘qish adabiyotni aniq va ko‘rgazmali o‘qitishning dastlabki va
asosiy shaklidir” , deb ta `kidlaydi metodist olima M.A.Ribnikova10. Demak,
“Ifodali o‘qishning asosiy vazifasi asarning mazmunini va emotsionalligini
intonatsiya orqali o‘quvchilarga ko‘rgazmali qilib ko‘rsatishdir. Ifodali o‘qishning
asosiy tamoyili o‘qiladigan asar g‘oyasi va badiiy qimmatini chuqur
tushuntirishdir”. “Intonatsiya (ohang). Intonatsiya og‘zaki nutqning birgalikda
harakat qiluvchi elementlari: urg‘u, nutq tempi va ritmi, pauza, ovozning past-
balandligining yig‘indisi”dir. Bu elementlar bir-biriga ta’sir etadi va hammasi
birgalikda asarning mazmunini, g‘oyasini, qahramonlaming turli kayfiyatini, ichki
kechinmalarini ifodalaydi. O‘quvchilar ifodali nutq asoslarini egallashlari uchun
muhim shartlar quyidagilardan iborat:
1. Nutq jarayonida nafasni to‘g‘ri olish va to‘g‘ri taqsimlay bilish.
2. Har bir tovushning to‘g‘ri artikulatsiyasi va aniq diksiya (burro gapirish)
malakasini egallash.
3. Adabiy talaffuz me’yorlarini egallash.
Bu shartlar faqat ifodali o‘qishgagina emas, balki ifodali nutqqa,ya’ni ertak
qilishga ham taalluqlidir. O‘quvchining har qanday og‘zaki ertaksi ifodali bo‘lishi
10

Tayyorgarlik ishlarini bunday uyushtirish o‘quvchilaming o‘qishga bo‘lgan
qiziqishlarini ham oshiradi.O‘qituvchi ertaksi. Bu metod asar muallifi haqida
ma’lumot berishda eng samarali hisoblanadi. Asar muallifi shoir va yozuvchilar
haqida so‘zlab berilayotganda ulaming portretlari, bolalar uchun yozgan asarlari
namoyish etilsa, o‘quvchilaming muallif ijodiga qiziqishlari ortadi. Boshlang‘ich
sinfda shoir, yozuvchilarning o‘z tilidan o‘qigan asarlari yoki ular haqida boshqalar
aytgan fikrlami magnit tasmasidan eshittirilsa yoki video tasmadan ko‘rsatilib,
unga o‘qituvchi ertaksi qo‘shilsa, darsning samaradorligi yanada oshadi.
19

MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................... 3
I BOB. O‘QISH DARSLARIDA ERTAK MAVZULARINING MAQSAD,
VAZIFALARI VA TA’LIMIY-TARBIYAVIY AHAMIYATI. ....................... 6
1.1.Kichik yoshdagi o‘quvchilaming ertakni idrok etishdagi psixologik
xususiyatlari. ....................................................................................................... 6
1.2. Boshlang‘ich sinflarda ertakni tahlil qilishning metodik shartlari. .......... 14
1.3.Ertak ustida ishlash. .................................................................................... 16
II BOB. ERTAKLARNI JANRIY XUSUSIYATLARIGA KO‘RA
O‘RGANISH. 2.1. Ertakni o‘qish metodikasi. ................................................. 20
2.2.Ertaklarning ta’lim jarayonida qo‘llanilishi ................................................ 22
Ertaklarning ta’limiy ahamiyati ........................................................................ 22
Ertaklardan foydalanish metodikasi ................................................................. 22
2.3. Ertaklarni zamonaviy ta’lim tizimida o‘rganish muammolari va yechimlari
.......................................................................................................................... 24
III XULOSA ..................................................................................................... 26
IV FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..................................................... 28
2

KIRISH
Ertaklar bilan o‘qitish bolajonlar uchun juda juda qiziq bo‘ladi.Bolaning til
tizimini egallash borasidagi barcha yutuqlarini muloqotni ta’minlovchi mazmunli,
keng yoyilgan fikr sifatida qaraladigan ravon nutq o‘z ichiga oladi. U
mazmunliligi, mantiqliligi va izchilligi bilan ajralib turadi. Ravon nutq bola til
boyligini qanchalik o‘zlashtirganligining ko‘rsatkichi hisoblanadi, u bolaning
aqlan, estetik, emotsional jihatdan rivojlanish darajasini aks ettiradi.
Monologik nutqni rivojlantirish nazariyasi va metodikasining yanada
rivojlanishi bolalar ravon nutq turlari va fikr bildirishning turli xillarini
o‘zlashtirish xususiyatlarining chuqur tadqiq etilishi bilan tavsiflanadi. Izohlovchi
nutqlar, mulohaza shaklidagi jumlalarning xususiyatlari o‘rganiladi va uning
negizida bolalarga monologlarning turli xillarini o‘rgatish metodikasi
yaratiladi.F.A.Soxin, O.S.Ushakova va ularning shogirdlari tomonidan ravon
nutqni shakllantirishninig turli jihatlari bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar ravon
nutqni baholashning shunchaki mantiqlilik, izchillikdan ko‘ra yanada aniqroq
mezonlarini qidirishni galdagi vazifalardan biri qilib qo‘ydi. Ravonlikning asosiy
ko‘rsatkichi sifatida so‘zlar, gaplar va fikrlarning qismlari o‘rtasida zarur aloqa
vositalaridan foydalangan holda, matnni tarkibiy jihatdan to‘g‘ri tqobiliyatini
shakllantirish qabul qilingan.Olimlar bolalarni o‘qitishni ularning yuqori
darajadagi aqliy va nutqiy rivojlanish darajasini ta’minlash, til qobiliyatlarini
shakllantirish imkonini beradigan darajada optimal tashkil etish yo‘llarini topish
borasida faol ish olib bormoqdalar.
Muammoning o‘rganilganlik darajasi.
Nutqni o‘qitishning nazariy va empirik muammolarini tadqiq etish quyidagi
nazariy qoidalardan kelib chiquvchi umumiy boshlang‘ich pozitsiyalarga ega:
- ta’lim maktab yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda, ayniqsa zamonaviy
noqulay nutqiy muhit sharoitida hal qiluvchi ahamiyatga ega;
3

Golenkina, L. A. Gorbushina,M. I.Omorokova, E. A.Nikitina, N. S.
Rojdestvenskiy, o‘zbek olimlaridan A. Zunnunov, K. Qosimova, Q. Abdullayeva,
S.Matchonov, M.Yusupov, M.Umarova, X. G `ulomova kabilar ishlab chiqqan
takomillashgan sinfda o‘qish metodikasidan ijodiy foydalanilmoqda.
Eng muhim joylari shu bo‘lsa kerak.
Boshlang‘ich sinflarda badiiy asar quyidagi muhim metodik qoidalar asosida
tahlil qilinadi:
1. Asar mazmunini tahlil qilish va to‘g‘ri, tez, ongli, ifodali o‘qish
malakalarini shakllantirish bir jarayonda boradi (asarning mazmunini
tushuntirishga oid topshiriq o‘qish malakalarini takomillashtirish topshirig‘i ham
hisoblanadi).
2. Asarning g‘oyaviy asoslari va mavzusini, uning obrazlari, sujet chizig‘i,
kompozitsiyasi va tasviriy vositalarini tushuntirish o‘quvchilaming shaxs sifatida
umumiy kamol topishiga yaxshi xizmat qiladi, shuningdek, bog‘lanishli nutqining
o‘sishi (lug‘atining boyishi va faollashishi) ni ta `minlaydi.
3. O‘quvchilaming hayotiy tajribasiga tayanish asar mazmunini ongli idrok
etishning asosi va uni tahlil qilishning zaruriy sharti hisoblanadi.
4. Sinfda o‘qishga o‘quvchilaming bilish faoliyatini faollashtirish, atrof-
muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va ilmiy dunyoqarash asoslarini
shakllantirishning samarali vositasi sifatida qaraladi. Asarni tahlil qilishda hisobga
olish zarur bo‘lgan muhim omillardan biri uning o‘quvchilarga hissiy ta’siridir.
O‘quvchilar muallifning asosiy fikrini tushunibgina qolmay, muallif hayajonlangan
voqeadan ham hayajonlansinlar. Matnni tahlil qilish o‘quvchida fikr qo‘zg‘atishi,
hayotiy tajribasining muallif qayd etgan dalillarga to‘g‘ri kelish-kelmasligini
aniqlashi zarur. Tahlil davomida asarning estetik qimmati, badiiy go‘zalligi ham
alohida qayd qilib o‘tiladi. O‘qish metodikasi adabiyotshunoslik, psixologiya,
pedagogika ishlab bergan nazariy qoidalarga asoslanadi. Sinfda o‘qishni to‘g‘ri
uyushtirish uchun o‘qituvchi badiiy asarning o‘ziga xos xususiyatlarini, ta `limning
turli bosqichlarida o‘qish jarayonining psixologik asoslarini, kichik maktab
15

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH INNOVATSION UNIVERSITETI
Ijtimoiy-gumanitar fanlar va pedagogika fakulteti
Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi _____-guruh talabasi
________________________
“O‘QISH DARSLARIDA ERTAK O‘TISH USLUBIYOTI (3-SINF)”
mavzusida yozgan
KURS ISHI
Topshirdi : ________________________
Qabul qildi: ________________________
Urganch- 2025
1

zarur. Ifodali o‘qishning asosiy vositalaridan biri ovozdir. Ovoz nafas bilan uzviy
bog‘lanadi. Shuning uchun o‘qituvchi bolalaming ifodali nutqi ustida ishlashni
talaffuz qilayotganda o‘z nafasini boshqara olish va ovozdan to‘g‘ri foydalanishga
o‘rgatishdan boshlaydi. Ovoz kuchi baland-pastlik, uzun-qisqalik, tezlik (temp),
yoqimli-yoqimsizlik xususiyatlari bilan xarakterlanadi. O‘quvchilar matn
mazmuniga qarab, baland yoki past ovozda o‘qish (gapirish)ga, nutqda tez,
o‘rtacha yoki sekin tempni tanlashga, biror tuyg‘uni ifodalashga o‘rganadilar.
Ifodalio‘qishga o‘rgatishda o‘quvchilar pauza va logik urg‘u bilan ham
tanishtiriladi.Ifodali o‘qishga tayyorlanish shartli ravishda uch bosqichga bo‘linadi:
1. Asarning aniq mazmunini tushunish, unda qatnashgan shaxslarning xatti-
harakatini tahlil qilish, asarning g‘oyasini belgilash, ya’ni asarning g‘oyaviy-
mavzuviy asosini, uning obrazlarini badiiy vositalari bilan yaxlit holda tushunish.
2. Matnning qaysi joyida to‘xtam (pauza) qilishni, mantiqiy urg‘uning
o‘rnini, o‘qish tempini belgilab olish.
3. O‘qishni mashq qilish, muallif fikrini, uning tasvirlangan voqea-
hodisalarga va qatnashuvchi shaxslarga munosabatini ovoz bilan ifodalay olish
uchun matnni qayta o‘qish.Asarning mazmuni va g‘oyaviy yo‘nalishini tahlil qilish
ifodali o‘qishga o‘rgatish bilan bog‘lab olib boriladi. Ifodali o‘qishga o‘rgatishda
matn mazmunini tushunish, muallif ertak qilgan voqealarga o‘z munosabatini
bildirish asosiy vazifa hisoblanadi. O‘quvchilarda ifodali o‘qish malakasini
shakllantirish uchun asarni o‘qituvchining ifodali o‘qishi muhim ahamiyatga ega.
O‘qish turlari
Boshlang‘ich ta `limda o‘qishning uch turidan foydalaniladi:
1. Ovozli o‘qish.
2. Ichda o‘qish.
3. Shivirlab o‘qish.
Ovozli o‘qish ovozga asoslangan o‘qish bo‘lib, undan ta `lim jarayonida
keng foydalaniladi. Ovozli o‘qishning yakka, jo‘r va rollarga bo‘lib o‘qish usullari
mavjud. Yod aytish ham ovozli o‘qishning bir shaklidir.Ichda o‘qish ham tovushga
asoslangan, lekin unda ovozsiz o‘qiladi. Shivirlab o‘qish yarim ovoz bilan
11

Yana bir muhim yechim – interaktiv metodlarni keng qo‘llashdir. Animatsiyalar,
virtual haqiqat (VR) texnologiyasi, dramatizatsiya va rolli o‘yinlar yordamida
ertaklar yanada jonli va tushunarli bo‘lib, o‘quvchilarning qiziqishini oshiradi.
Shuningdek, o‘qituvchilar uchun maxsus seminarlar va treninglar tashkil etish
orqali ularning metodik tayyorgarligini oshirish, zamonaviy pedagogik uslublarni
o‘zlashtirishga ko‘maklashish ham muhim ahamiyatga ega.
Natijada, ertaklarni zamonaviy ta’lim tizimida o‘rganishning mavjud cheklovlari
interaktiv va zamonaviy yondashuvlar, darsliklar va o‘qituvchilarning malakasini
oshirish orqali bartaraf etilishi mumkin. Bu esa nafaqat milliy madaniyat merosini
saqlash, balki yosh avlodning axloqiy va ijodiy salohiyatini rivojlantirishga xizmat
qiladi.
25

2.2.Ertaklarning ta’lim jarayonida qo‘llanilishi
Ertaklar bolalar uchun eng sevimli janrlardan biri bo‘lib, ular nafaqat
ko‘ngilochar, balki ta’limiy ahamiyatga ham ega. Ta’lim jarayonida ertaklardan
foydalanish bolalarning tasavvurini rivojlantirish, axloqiy tarbiya berish va o‘quv
motivatsiyasini oshirishga yordam beradi.
Ertaklarning ta’limiy ahamiyati
1. Axloqiy tarbiya – Ertaklar orqali bolalar ezgulik va yovuzlik, halollik va
insofsizlik kabi tushunchalarni tushunib yetadilar. Masalan, “Zumrad va
Qimmat” ertagida halollik va mehnatsevarlikning ahamiyati ko‘rsatiladi.
2. Tasavvurni rivojlantirish – Ertaklar orqali bolalar fantaziya va ijodiy
tafakkurni shakllantiradilar.
3. Nutq va lug‘at boyligini oshirish – Ertaklar bola nutqining rivojlanishiga
yordam beradi, ularni tinglash va qayta so‘zlash orqali lug‘at boyligi
kengayadi.
4. Dunyoqarashni shakllantirish – Bolalar ertak orqali milliy qadriyatlar, urf-
odatlar va an’analar bilan tanishadilar.
5. O‘quv jarayoniga qiziqishni oshirish – Ertaklarni dars jarayonida qo‘llash
bolalar diqqatini jalb qiladi va darsni qiziqarli qiladi.
Ertaklardan foydalanish metodikasi
1. Dars oldidan motivatsiya sifatida – Yangi mavzuga kirish qismida ertak
keltirish bolalarni mavzuga tayyorlaydi.
2. Dars davomida muhokama qilish – Ertakdagi qahramonlar va voqealar
bo‘yicha savollar berish orqali bolalar mantiqiy fikrlash va tahlil qilish
ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
3. Rolli o‘yinlar – Ertak qahramonlarini gavdalantirish orqali bolalar
dramatizatsiya ko‘nikmalarini o‘zlashtiradilar.
4. Rasmlar chizish va ijodiy topshiriqlar – Ertak bo‘yicha rasm chizish yoki
hikoya yozish bolalarning ijodkorligini rivojlantiradi.
22

4. Ichda o‘qishda ongli o‘qishga talab va e’tibor kuchayadi.
—Ovozli o‘qishning afzalliklari quyidagilar:
1.O‘qituvchi o‘quvchilaming xato va kamchiliklarini, o‘qish ko‘- nikmalarini
aniqlay oladi
2. Kichik yoshdagi o‘quvchilar ovoz chiqarib o‘qisalar, matn mazmunini tez
tushunib oladilar.
3. Ovozli o‘qishdan kitobxon estetik zavq oladi.
4. Ovozli o‘qishda ifodalilikka katta e `tibor beriladi.
5. Ovozli o‘qish o‘quvchilar lug‘atini boyitish va nutqini o‘stirishda katta
ahamiyatga ega.
Shivirlab (yarim ovozli) o‘qish darsning tashkiliy qismlarida, 0`qituvchi sinf
jurnali bilan mashg‘ul paytda yoki o‘quvchilami darsga tayyorlash bosqichlarida
o‘tkaziladi. Maktabda o‘qishning bu uch turi almashtirib turiladi. 1- 2-sinflarda
ovozli va shivirlab (pichirlab) o‘qishdan ichda o‘qishga o‘tilsa, 3-4-sinflarda ichda
o‘qishdan ovozli o‘qishga o‘tiladi. 3-4-sinflarda o‘qish turlaridan foydalanishda
chegara qo‘yilmaydi. Boshlang‘ich sinflarda o‘qishning hamma turiga bir xil talab
qo‘yiladi, ya’ni o‘qish to‘g `ri bo‘lishi, tez, ongli va ifodali bo‘lishi zarur.
13

imorat ham shunchalik ko‘p yil, balki asrlarga ham asqotadi.Boshlang‘ich sinf
o‘quvchilariga ta‘lim- tarbiya beruvchi o‘qituvchiga juda ko‘p narsa bog‘liq
bo‘ladi.Hozirgi zamon boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi erkin fikrli keng
dunyoqarashli, izlanuvchan, intiluvchan, yangiliklarni tezda ilg‘ab oluvchi va
innovatsion texnologiyalardan boxabar bo‘lishi lozim.Shundagina u ko‘zlagan
maqsadiga yetishadi.Ona tili darslarida imloviy bilimlarni takomillashtirishning
samarali metod va usullarini tanlay bilish hozirgi kun tilshunoslik ta‘lim tizimi
oldida turgan eng muhim vazifadir. Umuman olganda, o‘zbek tilining asosiy imlo
qoidalariga rioya qilish, nafaqat o‘quvchilarning, balki shu yurt tuprog‘ida
yashayotgan, jozibali tilimizda biyron-biyron so‘zlayotgan har bir fuqaroning
burchidir. Imlo qoidalari biz uchun xuddi yo‘l belgilaridek bo‘lishi lozim. Buning
uchun o‘quvchilarni bolalikdanoq bilimli, salohiyatli va aqli raso qilib tarbiyalash
lozim. Shundagina, har qadamda, bot –bot duch keladiganimiz –imloviy
xatoliklarning birmuncha oldi olinardi, deb o‘ylayman.
27

nutqiga personajlarning axloqiy, intellektual, emotsional sifatlarini tasvirlovchi
so‘zlarni kirita borishdan iborat. Bu adabiy qahramonlaming xarakterini yaxshi
yoritish shartlaridan biri hisoblanadi. Asardagi qahramonlaming xarakteri ulaming
axloqiy sifatlarini anglash asosida tushuniladi. Bunda qahramonning nima qilishi
emas, nima uchun shunday qilishi kerakligini bilish muhimdir.
Ushbu jarayonda asar qahramonlarining axloqiy sifatlari ustida ko‘proq
ishlash lozim.O‘qish darslarida o‘qilayotgan asarning ongli o‘zlashtirilishini
ta’minlashda o‘quvchilaming psixologik xususiyatlarini albatta hisobga olish zarur.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida idrok etish, talaffuz qilish va matn
mazmunini tushunish o‘rtasida puxta sintez yo‘q bo‘lgani uchun ular o‘qishda
xatoga yo‘l qo‘yadilar. Bu esa matn mazmunini tushunishni qiyinlashtiradi.To‘g‘ri
o‘qish so‘zning uzun-qisqaligiga, o‘quvchining so‘z boyligiga, ya’ni so‘zning
leksik ma’nosini qanchalik bilishiga hamda so‘zning bo‘g‘in va morfemik
tarkibiga bog‘liq. O‘quvchilar ko‘pincha quyidagi sabablarga ko‘ra xatoga yo‘l
qo‘yadilar:
1. So‘zni talaffuz qilish bilan uning ma’nosini tushunish o‘rta sida puxta sintez
bo‘lmagani uchun bola so‘zning oldin tovush tomonini ko‘radi, uni talaffuz
qilishga oshiqadi. So‘zning ma’nosini esa e’tibordan chetda qoldiradi.
2. So‘z ko‘p bo‘g‘inli bo‘lib, bola uni oldin eshitmagan bo‘lsa, xatoga yo‘l
qo‘yadi.
3. So‘zning ma’nosini bilmaslik tufayli xatoga yo‘l qo‘yadi.
4. Tez o‘qiyman deb xatoga yo‘l qo‘yadi.
5. To‘g‘ri o‘qish yorug‘likka va yorug‘likning tushishiga ham bog‘liq.
6. Undosh tovush so‘zning o‘rtasida va oxirida kelgan yopiq bo‘g‘inli so‘zlarni
o‘qishda qiynaladilar.
Xato o‘qishning oldini olish uchun quyidagilar e’tiborga olinadi:
1. Matnni o‘qitishdan oldin undagi o‘qilishi qiyin so‘z, birikma va gaplarni
aniqlash va ular ustida ishlash usullarini belgilab olish. Tuzilishi murakkab
so‘zlarni bo‘g‘inlab o‘qilishini mashq qildirish.
7

III XULOSA
Albatta biz so‘zimiz so‘ngida shunga iqror bo‘ldik,ertak bilan dars o‘tish
juda muhimdir,bolajonlar qiziqib o‘rganishiga imkon beradi.Ertak kichik hajmli
badiiy asar bo‘lib, unda kishi hayotidagi ma’lum bir voqea, hayotning muhim
tomonlari umumlashtirib tasvirlanadi. Ertak ko‘pincha kishi hayotida bo‘lgan bir
epizodni tasvir etadi. Uning mazmuni ertakdagidan ortiqroq hayotiydir. Ertak
mazmunan boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun mos janr hisoblanadi. Kichik
yoshdagi o‘quvchilarni qahramonlam ing xatti-harakati, tashqi ko‘rinishi, portret
tasviri, voqea-hodisalar haqidagi ertaklar ko‘proq qiziqtiradi. Shuning uchun
bolalami ertak bilan tanishtirish uning sujetini tushuntirishga bog‘lab olib boriladi.
Boshlang‘ich sinflarda ertakni o‘qishga bag‘ishlangan izohli o‘qish darslarida
o‘qilgan ertak mazmunini ochish, lug‘at ustida ishlash, o‘qilgan matnni qayta
ertaklash kabilar asosiy ish turlaridan hisoblanadi. Ertak mazmuni odatda savollar
asosida tahlil qilinadi. So‘roqlardan ikki maqsadda: ertak mazmunini tahlil qilish
hamda dalillar, mulohazalar, xulosalarni taqqoslash, voqea-hodisalar, xatti-harakat
o‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniqlash va umumlashtirish uchun foydalaniladi.
Ertakni o‘qish darsida o‘quvchilar tushunmaydigan so‘z va iboralar m a’nosini
tushuntirish ham muhim, aks holda ular ertak mazmunini tushuna olmaydilar.
Ertakni o‘qishda uning mazmunini tahlil qilish va shu asosda o‘quvchilar nutqini
o‘stirish markaziy o‘rin egallaydi. Ertak o‘qib bo‘lingach, o‘quvchilar o‘ylashi, o‘z
mulohazalarini ay. tishi uchun tayyorlanishga vaqt berish kerak. O‘qilgan asar
yuzasidan beriladigan dastlabki savollardan maqsad ertak bolalarga yoqqan-
yoqmaganligi, undagi qaysi qahram onning xarakteri bolaga ta’sir etganini
bilishdan iborat. Shundan keyingina ertak sujeti, voqeaning yo‘nalishini ochishga,
personajlar xarakterini tushunishga, nihoyat, asarning asosiy g‘oyasini bilib olishga
yordam beradigan savollardan foydalaniladi. ―Yoshlikda olingan bilim toshga
o‘yilgan naqsh kabidir – degan edi buyuk allomalarimizdan biri. Shunga ko‘ra,‖
boshlang‘ich sinfda egallangan bilimni kelgusidagi bilimlar uchun poydevor deb
atasak, noto‘g‘ri bo‘lmaydi. Poydevor qanchalik mustahkam bo‘lsa, qurilajak
26

beradigan savollardan foydalaniladi. Badiiy asarni tahlil qilishda sujetni to‘liq
tushuntirishga berilib ketib, qahramonlarga tavsif berish, asar qurilishi va tilini
tahlil qilish kabi ish turlari e `tibordan chetda qolmasligi lozim. Ertak janriga xos
matnlar jozibadorligi bilan bolani o‘ziga tortadi. Lekin ertak janri ham hayotiyligi
bilan o‘ziga xos. Ertakda voqealar tez rivojlanib boradi. Unda inson hayoti, u bilan
bog‘liq hayotiy lavhalar bayon etiladi. O‘quvchilar qahramonlaming xarakteri,
ulardagi xususiyatlar bilan qiziqadilar.
21

2. Matnni o‘qishdan oldin uning mazmunini tushunishni qiyinlashtiradigan
so‘zlaming lug‘aviy ma’nosini tushuntirish. So‘z ma’nosini izohlash usullarini
aniqlash.
3. Vazifalarni aniq va tushunarli qilib berish.
4. Matnni diqqat-e’tibor bilan o‘qishlari uchun sharoit yaratish.
5. Oldin ichda o‘qitish, so‘ng ovoz chiqarib o‘qitish.
6. O‘qitishda o‘quvchilaming individual xususiyatlarini hisobga olish, ya’ni matnni
oson, o‘rtacha qiyinlikda va qiyin o‘qiladigan o‘rinlarini belgilab olib, unga kuchi
yetadigan o‘quvchilarga oldindan taqsimlab berish.
7. O‘quvchilarning o‘qishini muntazam tekshirib turish.
8. Xatoning xarakteriga qarab, uni metodik tomondan to‘g‘ri tuzatish yo‘lini
aniqlash.
9. O‘quvchilarni xato qilish mumkin bo‘lgan o‘rindan ogohlantirib turish.
10. Xatcho‘pdan foydalanish.
11. Xato o‘qish o‘quvchining shaxsiy ko‘ruv sezgisiga bog‘liq bo‘lsa, bu jihatni
ham hisobga olish. O‘qituvchining tuzilishi murakkab so‘zlarni oldindan
xattaxtaga yoki kartonga bo‘g‘inlarga bo‘lib yozib qo‘yib, o‘quvchilarga ovoz
chiqarib birgalikda o‘qitishi yaxshi natija beradi.
O‘quvchilar yo‘l qo‘ygan xato ikki xil yo‘l bilan tuzatiladi:
1. O‘quvchi so‘z oxiridagi qo‘shimchani noto‘g‘ri o‘qisa, uni o‘qishdan
to‘xtatmasdan xatoni to‘g‘rilash mumkin.
2. Xato o‘qish bilan gaplarning mazmuni buzilsa, qayta o‘qitish usulidan
foydalaniladi. Bunda o‘quvchiga o‘qigan matni yuzasidan savol berilsa, o‘quvchi
e’tiborli bo‘lib qayta o‘qiydi. Tez o‘qish. Tez o‘qish me’yoriy tezlikda o‘qish
bo‘lib, bunda o‘qish sur’ati matnning mazmunini tushunishdan ajralib qolmasligi
kerak. O‘qish tezligi matnni tushunish tezligi bilan muvofiq ravishda o‘sib borishi
lozim. O‘qilayotgan asar mazmunini o‘zlashtirishni, matn mazmunini ongli idrok
etishni ta’minlaydigan o‘qish tez o‘qish deyiladi. 2
O‘qish sifatlarini yaxshi
o‘zlashtirgan holda o‘quvchilaming o‘qish sur`ati bir-biridan farq qiladi. Bu dastur
2
8

I BOB. O‘QISH DARSLARIDA ERTAK MAVZULARINING
MAQSAD, VAZIFALARI VA TA’LIMIY-TARBIYAVIY
AHAMIYATI.
1.1.Kichik yoshdagi o‘quvchilaming ertakni idrok etishdagi psixologik
xususiyatlari.
Boshlang‘ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilish metodikasida
kichikyoshdagi o‘quvchilaming badiiy asarni idrok qilishidagi psixologik
xususiyatlar hisobga olinadi. Ruhshunos olimlaming tekshirishlaridan ma’lum
bo‘lishicha, asarni idrok qilishga, bilim olishga xizmat qiladigan komponentlar
bilan birga, uni emotsional-estetik his etish ham kiradi.Badiiy asami yaxshi idrok
etish uchun uni tushunishning o‘zigina yetarli emas. Asarni idrok etish murakkab
jarayon bo‘lib, asarga unda tasvirlangan voqelikka qandaydir munosabatning
yuzaga kelishini o‘z ichiga oladi. Psixologik tekshirishlar natijasida kichik
yoshdagi o‘quvchilaming adabiy qahramonlarni idrok etishi va baholashidagi
psixologik xusisiyatlari o‘rganilgan va ular adabiy qahramonga ikki xil
munosabatda bo‘lishlari aniqlangan:
1. Adabiy qahramonga emotsional munosabat.
2. Elementar tahlil qilish.
Asarda qatnashuvchi shaxslarga baho berishda o‘quvchilar o‘z shaxsiy va
axloqiy tushunchalaridan foydalanadilar. Bunday axloqiy tushunchalar kichik
yoshdagi o‘quvchilarda chegaralangan bo‘ladi, albatta.Ular axloqiy sifatlardan
botirlik, to‘g‘rilik, mehnatsevarlik, yaxshilik tushunchalarini ko‘p ishlatadilar.
Qahramonlaming boshqa sifatlarini tasvirlash uchun ulaming so‘z boyliklari
yetishmaydi. O‘qituvchining vazifasi o‘quvchilar bilan asarni tahlil qilib, ular
6

ma’noni chuqur o‘rganishga yordam beradi. O‘qituvchi badiiy asar ustida
ishlashda quyidagi masalalarni hal qilishi lozim:
1. Asar ustida ishlashning maqsad va mazmunini aniqlab olishi.
2. Asami qanday metodlar asosida o‘rganishni aniqlashi.
3. O‘quvchilar egallaydigan bilim, ko‘nikma va malakalar doirasini belgilab
olishi.
Boshlang‘ich sinflarda badiiy asar ustida ishlash uch asosiy bosqichga bo‘linadi:
Birinchi bosqich (birinchi sintez).
Bu bosqichning asosiy vazifasi matnni yaxlit idrok etish asosida asarning
aniq mazmuni va tasviriy ifoda vositalari bilan tanishtirishdan iborat.
Ikkinchi bosqich (analiz).
Bu bosqichning vazifasi va ish mazmuni voqealar rivojining bog‘lanishini
belgilash, ishtirok etuvchi shaxslarning xulq-atvori va ularning asosiy
xususiyatlarini aniqlash (nega shunday qildi va bu uning qanday xususiyatini
ochadi), asar kompozitsiyasini ochish (tugun, kulminatsion nuqta, yechim),
asarning aniq mazmunini tasviriy vositalar bilan birga tahlil qilish va qahramonlar
xulq-atvorini baholash (muallif nimani tasvirlagani, qanday tasvirlagani, nima
uchun u yoki bu dalilni tanlagani)dan iborat.
Uchinchi bosqich (ikkinchi sintez).
Bu bosqichning ish mazmuni ishtirok etuvchi shaxslarning muhim
xususiyatlarini umumlashtirish, qahramonlami taqqoslash va baholash, asarning
g‘oyasini aniqlash, badiiy asarni hayotni bilish manbai va san`at asari sifatida
baholash(qanday ma’lumotlarga ega bo‘ldik, asar nimaga o‘rgatadi, muallif o‘z
fikri va taassurotlarini qanday qilib aniq-ravshan va ta `sirli tarzda yetkazadi va
hokazo)dan iboratdir. Ikkinchi sintezdan so‘ng o‘qilgan asarga bog‘liq holda ijodiy
xarakterdagi ishlar o‘tkaziladi. Asar maqsadga muvofiq tahlil qilinsa, o‘quvchilar
faolligi ortadi, chunki asarni tahlil qilish ular uchun ijodiy jarayondir.Badiiy asarni
o‘qishga tayyorgarlik Asarni o‘qishga kirishishdan oldin o‘quvchilarni badiiy
asarni o‘qishga tayyorlash lozim bo‘ladi. Chunki o‘quvchilar asar mazmunini to‘g
`ri idrok etishlari uchun hayot haqida ma’lum tasawurga ega bo‘lishlari zarur.
17

1.2. Boshlang‘ich sinflarda ertakni tahlil qilishning metodik shartlari.
Bu shartlarsiz biz o‘z maqsadimizga aslo erisha olmaymiz.Shu sababdan biz
bu qism qo‘shishni xoladik.Zamonaviy maktab oldiga qo‘yilgan vazifalar, kichik
maktab yoshidagi o‘quvchilar umumiy rivojlanishining o‘sganligi, psixologiya va
xususiy metodika sohasidagi yutuqlar sinfda o‘qish mazmuni va o‘qitish
metodlariga o‘zgartirish kiritishni talab etmoqda. Shularga bog‘liq holda badiiy
asarni tahlil qilish metodikasi takomillashtira borildi: takroriy bayon qilish
mashqlari kamaytirildi, ijodiy va o‘qilgan matn yuzasidan o‘z fikrini bayon qilish
ko‘nikmasini o‘stiradigan mashqlar ko‘paytirildi, asar qismlari ustida emas, balki
yaxlit asar ustida ishlanadigan bo‘ldi, asar g‘oyasi va obrazlarini tushuntirishda
o‘quvchilaming mustaqilligi ortdi, matn ustida ishlashda xilma-xil topshiriq
turlaridan, ta `limda texnika vositalaridan va ilg‘or pedagogik texnologiya
usullaridan ko‘proq foydalanila boshlandi va hokazo. XX asrning 60-yillarida
yaratilgan maktab dasturida kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda
shakllantiriladigan matn ustida ishlash ko‘nikmalari belgilab berildi, shuningdek,
1-4-sinflarda o‘qish malakasiga qo‘yilgan talablar ancha aniq ajratildi. XX asming
70-yillari boshlarida mazmuni va metodik apparati jihatidan hayotga
yaqinlashtirilgan o‘qish kitoblari yaratildi. Mustaqillik tufayli ta `lim sohasida ham
katta islohotlar amalga oshirildi. 1999-yil boshlang‘ich ta `limning ham “Davlat ta
`lim standart” i yaratildi, o‘quv dasturlari yangilandi. 2005-yil tajriba-sinov
natijalari hisobga olinib, davlat ta `lim standartlari va o‘quv dasturlari qayta ko‘rib
chiqildi, “O‘qish kitobi” darsliklari ham yangilandi. O‘zbek maktablarida taniqli
rus metodist-olimlari T. G. Ramzayeva,M. S. Vasileva, V. G. Goreskiy, К . T.
14

o‘qishdir. Malakali kitobxon o‘qishning har uch turini bilish zarur.Ovozli
o‘qishning ham, ovozsiz ichda o‘qishning ham, shivirlab o‘qishning ham o‘z
qo‘llanish o‘rni va afzalliklari hamda kamchiliklari bor. Masalan, 2-sinf
o‘quvchilari ichda o‘qiganda kam so‘z o‘qiydi,so‘zning ma’nolarini tushunmay
qoladi, o‘qiganlarining mazmunini to‘liq o‘zlashtira olmaydilar. Psixologik
izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, o‘qishni endi o‘rganayotgan o‘quvchilar
o‘qilayotgan matnni tushunib borishlari nchun eshitish sezgisiga ham e `tibor
qaratganlar. Ikkinchidan, 4-sinf o‘quvchilarida o‘qish ko‘nikmalari yaxshi
shakllanmagani uchun ichda o‘qish jarayonida ayrim so‘zlarni noto‘g‘ri o‘qish
natijasida uning ma’nosini tushunmaganlar. Shularni nazarda tutgan holda,
4-sinflarda ovozli va shivirlab o‘qishdan foydalaniladi.3-4-sinflarda ovozli o‘qish
bilan birga ichda o‘qishdan ham foydalaniladi. Bu sinflarda ichda o‘qish ancha
samarali bo‘ladi, lekin bunda ichda o‘qish mexanik o‘qishga aylanmasligi kerak.
Ichda o‘qish biror maqsadga yo‘naltirilishi, ya’ni quyidagicha turli topshiriqlar
asosida ichda o‘qitilishi lozim:
— She’rni ichingizda o‘qib, ifodali o‘qishga tayyorlaning.
— Ichda o‘qing, ma’nosi tushunarsiz so‘zlarni aniqlab, lug‘at daftaringizga yozing.
Lug‘atdan foydalanib, ularning ma’nosini izohlashga harakat qiling.
— Ertakni ichingizda o‘qib, uni qismlarga bo‘ling.
— Ichingizda o‘qib, ovoz chiqarib to‘g‘ri o‘qishga tayyorlaning.
— Ichingizda o‘qing. Tabiatning ko‘rinishi tasvirlangan o‘rinni toping.
Bu kabi topshiriqlar sinfdan sinfga o‘tgan sari murakkablashib boradi. Bunda
o‘quvchilaming asarni qanchalik idrok etganliklari tekshirilib borilishi zarur.Ichda
o‘qishda o‘qituvchi o‘quvchilar o‘qishidagi kamchiliklami aniqlay olmaydi. Bu
undan foydalanishni cheklab qo‘yadi.
—Ichda o‘qishning afzalliklari quyidagilar:
1. Bir vaqtning o‘zida butun sinf o‘quvchilari o‘qiydi.
2. O‘quvchilarda asar matni ustida mustaqil ishlash ko‘nikmalari takomillashadi.
3. O‘qituvchi har bir o‘quvchining mustaqil ishlash jarayonida o‘zlashtirish
darajasini aniqlaydi.
12

talablarini bajarmadi, degan gap emas. Og‘zaki nutq tempiga to‘g‘ri keladigan
o‘qish sur`ati normal tezlik hisoblanadi. Chunki o‘ta tez ham, o‘ta sekin o‘qish
ham matn mazmunini o‘zlashtirishni qiyinlashtiradi. O‘qish tezligi bir daqiqada
o‘qiladigan so‘zlar soni bilan belgilanadi. 2005-yilda e’lon qilingan o‘qish
dasturida 1-sinfning 2-yarim yilligida o‘qish sur’ati 20—25 so‘z (notanish matnni
o‘qish tezligi ham 20—25so‘z); o‘quv yili oxirida 25—30 so‘z; 2-sinfning 1-yarim
yilligida matnni o‘qish tezligi 30—35 so‘z; 2-yarim yilligida 40—50 so‘z; 3-
sinfning 1-yarim yilligida 60—70 so‘z; 2-yarim yilligida 70—80 so‘z; 4-sinfning
1-yarim yilligida ichda ovozsiz 110—130 so‘z, ovozli o‘qishda 90—100 so‘z deb
belgilangan. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, bir daqiqada bola 250 so‘zli matnni
o‘qisa, undagi 200 ta so‘zni eslab qolar ekan. Agar harflab, bo‘g‘inlab o‘qisa,
uning diqqat markazida so‘z emas, bo‘g‘in bo‘ladi. Natijada u so‘zlarni eslab qola
olmaydi9. Bu 4-sinf o‘quvchilarining o‘qish tezligiga tatbiq etilsa, 125 so‘zdan 100
so‘zni eslab qoladi. Bu esa yuqori ko‘rsatkichlarga erishish imkonini beradi. 4-
sinfda bir daqiqada 170—180 ta so‘z o‘qiydigan o‘quvchilar ham bor. O‘qish
tezligi to‘rt yil davomida to‘g‘ri va ongli o‘qish bilan bog‘liq holda asta ortib
boradi.O‘qish tezligini tekshirganda o‘qituvchi o‘qiladigan materialning
xarakterini, ya’ni g‘oyaviy-mavzuviy murakkabligini, so‘z va gaplaming
tuzilishini, ularning bolalar nutqida qay darajada ishlatilishini, o‘qishning to‘g `ri
va ongli bo‘lishini hisobga oladi. O‘quvchilaming o‘qish tezligi har xil bo‘ladi,
albatta. O‘qituvchining vazifasi barcha o‘quvchilaming o‘qish tezligini, iloji
boricha bir xillikka keltirishdan iborat. O‘qish sur`atini oshirishda tez aytishlarni,
maqollarni yod oldirish va matnni ovoz chiqarib o‘qishni mashq qilish kabilar
samarali usullardan hisoblanadi.Ongli o‘qish. Ongli o‘qish yaxshi o‘qishning
asosiy sifati hisoblanadi. Ongli o‘qish o‘qilgan matnning aniq mazmunini, asarning
g‘oyaviy yo‘nalishini, obrazlarini va badiiy vositalarining rolini tushunib
o‘qish,shuningdek, asarda tasvirlangan voqea-hodisalarga o‘z munosabatini
ifodalay olishdir. Ongli o‘qish o‘z navbatida, o‘quvchilaming zarur hayotiy
tajribasiga, so‘zning leksik ma `nosini, gapda so‘zlaming bog‘lanishini tushunishga
va bir qator metodik shartlarga bog‘liq. Hozirda ongli o‘qish atamasi adabiyotlarda
9

O‘qish darslarida ertak o‘tish uslubiyoti

Купить