O'quvchilarni sport o`yinlariga o'rgatishda harakatli o`yinlardan foydalanish samaradorligi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	24000UZS
Hajmi	165.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 May 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

O'quvchilarni sport o`yinlariga o'rgatishda harakatli o`yinlardan foydalanish samaradorligi

Sotib olish

KIRISH
O’zbek xalqining ming yillar davomida yaratgan, avloddan-avlodga o’tib
kelayotgan ijod boyliklarini to’plash, o’rganish, bu boy xazinalar asosida yosh
avlodni ma’naviy boy, axloqiy pok, jismoniy barkamol qilib tarbiyalash bugungi
kunnig dolzarb masalalaridan biridir.
Ayniqsa, O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng milliy qadriyatlarimiz,
an’analarimizga bo’lgan e’tibor yanada kuchaydi. Bu hayotning hamma
jabhalarida turli darajada o’zini namoyon eta boshladi, jumladan tarbiyaning asosiy
qismlaridan biri jismoniy madaniyatda ham.
Yosh avlodni jismoniy baquvvat qilib tarbiyalashda, ularning jismoniy
sifatlarini rivojlantirishga, jismoniy madaniyatini milliylashtirishga qaratilgan
xalqimizning unitilib borayotgan milliy o’yinlarini to’plash, hayotga-maktabga
tadbiq etish, rivojlntirish yo’llari va usullarini qayta ko’rib chiqish zaruriyatini
taqazo etadi.
O’zbek xalqining ko’p yillar davomida shakllangan, avlodlariga meros bo’lib
qolgan milliy harakatli o’yinlaridan foydalanish mustaqillikka erishgan bugungi
kunlarimizda juda ham zarur.
O’zbek xalq milliy harakatli o’yinlarini ilmiy jihatdan tadqiq etish, ularni
maktab, bog’cha o’quv dasturlariga kiritish, ijtimoiy-tarbiyaviy ahamiyatga ega
2

bo’lgan turlarini sport darajasiga ko’tarish jismoniy madaniyat fani oldidagi eng
dolzarb muammolardan biri ekanligini ko’rsatadi.
Shu nuqtai nazardan qaraganda biz tanlagan mavzuning dolzarbligi va
muhimligi yaqqol namoyon bo’ladi.
Maktabda jismoniy tarbiya darslarida milliy harakatli o’yinlarni o’tkazish
usullarini to’liq egallamagan o’qituvchilar hozircha ko’pchilikni tashkil etadi.
Buning ustiga ijtimoiy voqelik, pedagogik amaliyot va nazariyoti, keng omma
o’rtasida rivojlangan xalq pedagogikasining eng yaxshi yutuqlarini samarali
qo’llash, xalq pedagogikasi g’oyalari asosida fikr yuritish o’quv tarbiyaviy ishning
muvaffaqiyatini ta’minlovchi hal qiluvchi omillardan ekanligiga guvohlik beradi.
Shu bois tadqiqot natijalaridan amaliyotda keng foydalanish mumkin.
Ishning nazariy ahamiyati shundaki, unda asosiy va muhim o’rinni tajriba-tadqiqot
ishlari, tahlillar tashkil etadi, maktabda jismoniy tarbiya darslarida o’zbek xalq
milliy harakatli o’yinlari vositasida 7-8 yoshli bolalarda pedagogik ta’sirning
to’liq, aniq maqsad asosidagi yo’nalishi yaratiladi.
3

I BOB. O’QUVCHILARNI DARS MASHG’ULOTLARIDA JISMONIY
TARBIYALASHDA O’ZBEK MILLIY HARAKATLI O’YINLARIDAN
FOYDALANISH
1.1. O’quvchilarni dars mashg’ulotlarida jismoniy tarbiyalashda o’zbek
milliy harakatli o’yinlaridan foydalanishning pedagogik imkoniyatlari
Komil insonni jismoniy tarbiyalashlikdek muqaddas vazifalarini bajarishda barcha
o’quv yurtlari ta’lim tizimidagi yosh avlodni jismoniy baquvvat, chaqqon, irodali,
vatanparvarlik ruhida tarbiyalab voyaga yetkazish uchun jismoniy tarbiya va sport
mashg’ulotlarini O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risidagi” qonuni (5),
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” hamda “O’zbekistonda jismoniy tarbiya va
sportni rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qonunlari va uni bajarish
tadbirlariga suyangan holda yangi usullarni tashkil qilish va o’tkazish maqsadga
muvofiqdir.(2)
Ushbu ishlar samarali bajarilishi uchun bolalarning eng kichik yoshidan
boshlab milliy o’yinlar vositasi bilan jismoniy salomatlik poydevorini qurishni
amalga oshirish mumkin.
O’zbekiston Respublikasida jismoniy madaniyat va sportni rivojlantirish
to’g’risida Kadrlar tayyorlashdagi oqilona tizim g’oyat muxim ahamiyatga ega.
Shu bois respublikamizda jismoniy madaniyatning maqsad va vazifalari
hukumatning hamda respublika madaniyat va sport ishlari vazirligining qarorlarida
kelib chiqqan holda amalga oshiriladi.
Respublikada amalga oshiralayotgan jismoniy madaniyatning o’z oldiga
qo’ygan maqsadi sog’lom, ruhan tetik va bunyodkor insonni hayotga
tayyorlashdan iborat. Bu maqsad Respublikada jismoniy madaniyat bilan
Shug’ullanuvchi barcha muassasa tashkilotlar uchun zaruriy vazifadir.
4

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyayev “Biz sog’lom avlodni
tarbiyalab yetkazishimiz kerak. Sog’lom kishi deganda faqat jismoniy sog’lomlikni
emas, balki sharqona odob-axloq va umumbashariy g’oyalar ruxida kamol topgan
insonni tuShunamiz”, - deydi O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi
yig’ilishidagi ma’ruzasida. “Sog’lom avlod uchun” ordeni ta’sis etilganligi,
xalqaro xayriya jamg’armasi tashkil qilinganligi ham kelgusida sog’lom va
barkamol avlodni tarbiyalab yetkazishga xizmat qiladi.
Har kim o’zini jismonan tarbiyalashi uchun jismoniy madaniyat va sportning
zarurligini tushunib yetishi va qunt bilan o’ziga yoqqan ma’lum bir jismoniy
mashg’ulotlar tizimi asosida salomatligini shakllantirishi kerak. Xalqimiz
farzandlarining jismoniy qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirish tarbiyaning
ajralmas qismi bo’lgan jismoniy madaniyat jarayonida amalga oshiriladi.
Jismoniy madaniyatning maqsadi jamiyatning sog’lom, xushchaqchaq, har
tomonlama jismoniy rivojlangan, mehnat va Vatan himoyasiga tayyor turgan
quruvchilarini tarbiyalashdan iborat uzoq muddatli, uyushtirilgan pedagogik
jarayondir.
Jismoniy madaniyat jarayonida quyidagi asosiy vazifalar hal etiladi:
a) sog’liqni mustahkamlash organizmni chiniqtirish va jismoniy rivojlanish
darajasini hamda ish qobiliyatini oshirish;
b) hayotga zarur bo’ladigan, jumladan, amaliy xarakterga ega bo’lgan harakat
malaka va ko’nikmani egallash;
v) kishining ma’naviy va irodali sifatini tarbiyalash;
g) jismoniy sifat (tezkorlik, kuch, epchillik, chidamlik ) ni o’stirish;
d) maxsus sport mashqini bajarish texnikasini egallash.
5

Shu bilan birga o’zbek xalq milliy o’yinlarini to’plash va ularni hayotga
tadbiq etish, ulardan oqilona foydalanish bugungi kunda oldimizda turgan ham
nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega bo’lgan muhim vazifa bo’lib hisoblanadi.
Ushbu vazifa yosh avlodni sog’lom va barkamol qilib tarbiyalovchi jismoniy
madaniyat oldiga ham katta ma’suliyat yukladi.
Yoshlarni har tomonlama jismoniy baquvvat qilib tarbiyalashga imkon
beradigan, o’quvchilar jismoniy sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bu
muammoni umumta’lim maktab o’quvchilari jismoniy madaniyatini tashkiliy va
pedagogik jarayonlar bilan birga bir-biriga bog’lab kelgan uzviylikda ko’rib
chiqish lozimligini keltirib chiqaradi, bunda milliy xalq o’yinlarining roli katta
ekanligini qayta-qayta ta’kidlab o’tmoqchimiz. Shuning uchun xalqimizning
asrlardan-asrlarga o’tib kelayotgan milliy o’yinlarini avaylab-asrab keyingi
avlodga yetkazish yo’llarini izlash, ishlab chiqish va hayotga tadbiq etish bizning
maqsadimizdir.
Milliy xalq o’yinlarini xalqimzning bir necha yillik madaniy boyliklari haqidagi
tasavvurlarini ma’lum darajada kengaytiradi, hozirgi hayotga singdirish yo’llarini
boyitishga yordam beradi.
Milliy harakatli o’yinlar jismoniy tarbiyaning eng ta’sirchan usullaridan
bo’lib, o’quvchilarda aqliy, ahloqiy va nafosat tarbiyasini birgalikda
muvaffaqiyatli amalga oshirishda muhim vositadir. Shuning uchun bolalar
o’yinlarining ruhi, tabiati, saviyasi, ishtirokchilarning hatti-harakatlari kabi
jihatlariga ham e’tibor berish zarur.
Boshlang’ich sinf o’quvchilari jismoniy madaniyatini qiziqarli va foydali o’tkazish
uchun biz tavsiya etayotgan ba’zi milliy o’yinlardan foydalanishda ham xuddi Shu
xususiyatlarga e’tibor berish kerak.
6

Boshlang’ich sinf o’quvchilarida qadriyatlarga muhabbat uyg’otish, xalq
an’analarini avaylab-asrashga o’rgatish ko’p jihatdn o’zbek xalq milliy
o’yinlpridan unumli foydalanib bilishga bog’liq. CHunki milliy o’yinlar orqali bola
bir tomondan jismoniy bilimlarni egallasa, ikkinchi tomondan, jismoniy
madaniyaga qiziqtirish muhim ahamiyat kasb etadi.
O’quvchilarning jismoniy tayyorgarlik va jismoniy rivojlanish masalalari
ko’pgina olimlar tomonidan o’rganilgan. Olimlarning tadqiqotlarida bolalarning
jismoniy rivojlanishi va jismoniy tayyorgarligi, harakat faolligi sustligi aniqlangan.
Xalq milliy o’yinlarining ijtimoiy-pedagogik xususiyatlarini o’rganish borasida
talay ishlar qilindi.. Bir qancha olimlar o’z tadqiqotlarida xalq milliy harakatli
o’yinlarida foydalanish haqida u yoki bu darajada fikr yuritganlar.(20)
Bolalar va o’smirlarning harakat faolligini oshirishga yordam beradigan omillar:
milliy harakatli o’yinlar, milliy mashqlar elementlari, bellaShuvlar va sport turlari,
jismoniy tarbiyaning an’anaviy vositalaridan foydalanish yo’llari ko’rsatilgan.
So’nggi yillarda professor F.N.Nasriddinov boshchiligida bir guruh
mutaxasisliklar, yosh tadqiqotchilar milliy o’yinlarni o’rganish, ularni xalq
o’rtasida ommalashtirish maqsadida bir qator ilmiy-amaliy ishlarni, nashrlarni
amalga oshirishga muvaffaq bo’ldilar.
Bu sohada proffesor A.Q.Atoyevning ilmiy ishlarini ham aytib o’tish o’rinlidir.
Uning xalq o’yinlaridan maktabda, oilada, darsdan tashqarida, jamoat joylarida
foydalanish haqidagi bolalarni tarbiyalashda chaqqonlik, epchillik darkor, kuch-
quvvat kabi xususiyatlarining takomili to’g’risidagi tadqiqotlari qiziqish uyg’otadi.
Bulardan tashqari har yili o’tkazilayotgan ilmiy-amaliy anjumanlar va Shu
7

munosabat bilan nashr etilayotgan to’plamlarda ham xalq milliy o’yinlariga e’tibor
kuchaygani, ularni o’rganish, to’plash borasida tadqiqotlar yaratilmoqda .
Shu bilan birga pedagogika fani ham yoshlarning jismoniy tarbiyasi, ularda
harakatli sifatlarni rivojlantirish, muntazam olib boriladigan mashg’ulotlar orqali
jismoniy madaniyatga extiyoj va qiziqishni uyg’otish muammolariga xamisha
diqqat qilib keldi va kelmoqda.
Bir qator ishlarda u yoki bu tarzda muammo haqida fikrlar yuritilgan bo’lsa-
da, o’zbek halq milliy o’yinlari vositasida 7-8 yoshli o’quvchilarning jismoniy
sifatlarini tarbiyalash muammosi jismoniy madaniyat tizimida hamda, xalq
pedagogikasida to’liq holda maxsus tadqiqod predmeti bo’lgan emas.
Shu nuqtai nazardan qaraganda, mazkur ish bu muammoni ilmiy yo’nalishda
yechishga qaratilganligi bilan muhimdir. Bu esa eng avvalo Respublikamizning
mustaqilligi, qolaversa, hayot talablari asosida o’zbek xalq milliy o’yinlarini
tashkil etish bilan bog’liq masalalarni to’liq yaxlit holda ilmiy-pedagogik asoslash
va ishlab chiqish zaruriyatini keltirib chiqardi.
1.2. 7-8 yoshli bolalar jismoniy tarbiyasining ijtimoiy-ruhiy asoslari
Tarbiya doimo jamiyat uchun muhim vazifani bajargan va kishilarning turli
avlodlari o’rtasidagi aloqa va vorislikni amalga oshirgan tarbiyaning o’z maqsadi
va vazifalari, mazmuni, shakli va usullari bo’yicha davrlarosha o’zgarib borgan.
Bu o’zgarishlar kishilar o’rtasidagi munosabatlar bilan chambarchas bog’liq.
Shundan kelib chiqib, tarbiyada Vatan himoyasiga tayyor, mehnatga ijtimoiy
faoliyatga, hayotga har tomonlama rivojlangan komil insonni tarkib toptirishga
e’tibor berish kerak.
Jismoniy ma’daniyat tarbiya jarayonida bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal etish
uchun tarbiyaning bir-biri bilan o’zaro bog’langan har birining mazmuni,
8

vositalari, shakl vausullarining o’ziga xos xususiyatlarini tuShunish kerak bo’ladi.
Bizning ilmiy tadqiqot ob’ektimiz bo’lgan o’zbek xalq milliy o’yinlarida
boshlang’ich sinf o’quvchilarining jismoniy sifatlarini tarbiyalashda ham ana Shu
o’ziga xosliklarni hisobga olish zarurligi kelib chiqadi.
Pedagogikada qabul qilingan yosh davrlaridan biz uchun eng muhimi kichik
maktab yoshidir. Har bir yosh guruhiga jismoniy va ruhiy rivojlanishining
muayyan darajasi mos keladi.
Kichik maktab yoshining xususiyatlari. Kichik maktab yoshida o’qish
bolaning butun hayot tarzini o’zgartiradi va unga yangi talablar qo’yadi. CHunki
bog’cha yoshida bolalarda, asosan nutqining rivojlanishiga, ahloq me’yorlarining
shakllanishiga asosiy e’tibor beriladi. Ularni tarbiyalashda maxsus tashkil
etiladigan o’yin faoliyati katta o’rin tutadi. Bolaning rivojlanishi uchun didaktik
ta’lim beruvchi va jamoa bo’lib birgalikda harakat qilishga o’rgatuvchi o’yinlardan
foydalaniladi.
Kichik maktab yoshida organizmning umumiy yetilishi fonida bolalarning
harakat sohasi jadal rivojlanadi. Bu davr sport bilan, jismoniy madaniyat bilan faol
Shug’ullanish uchun juda qulaydir.
Mana shu jihatdan bolaning aynan Shu xususiyatlarni rivojlantiruvchi milliy
xalq o’yinlaridan foydalanish tarbiyada ko’zlangan maqsadga yetish imkonini
tezlashtiradi.
Jismoniy rivojlanishning jadalligi skletning tez o’sishi, umurtqa pog’onasini
bukikligining shakllanishi, yurak, tomir tizimining rivojlanish xususiyatlari va
boshqalar bolaning oqilona tashkil etilgan va butun hayot rejimini talab etadi.
Turli yoshdagi har xil jinsdagi bolalar ruhiyatining rivojlanishi, o’zgarishlari,
ularning ahloqiy va jismoniy kamol topishiga ijobiy ta’sir qiladigan omillar, shart-
9

sharoitlarni bilish, ulardan unumli foydalanish xozirgi kunlarda o’qituvchilar,
jismoniy madaniyat mutaxassislari uchun nihoyatda zarur bo’lib qoldi.
Har bir o’quvchi yosh davrining ruhiy xususiyatlarini hisobga olgan holda
jismoniy madaniyat darslarini olib borish orqali o’quvchilar ongiga, ruhiga ta’sir
o’tkazish o’z vaqtida o’z-o’zini anglashni vujudga keltiradi. Bolada o’zini anglash
tuyg’usi qancha erta uyg’onsa, shaxsiy nuqtai nazar, o’z huquqini his etish,
o’zining aqliy va jismoniy imkoniyatlarini baholash shunchalik tez paydo bo’ladi.
Boladagi e’tiqod, muomala, muloqot, mustaqil xulq -atvorni shakllantirish,
ulardagi tashabbuskorlik hamda to’siqlarni yengishga intilishni jismoniy
madaniyatda milliy xalq o’yinlari orqali xam tarbiyalash mumkin, bunda ularga
yosh psixalogiyasi xussiyatlaridan kelib chiqqan holda ruhiy turtki berish
maqsadga muvofiqdir.
O’zbek milliy xalq harakatli o’yinlarining bolalarning ruhiy jihatdan kamol
toptirishda ahamiyati ulkan. Umuman, o’yinlarning ahamiyati haqida ko’pchilik
ruhshunoslar va pedagoklar qimmatli fikrlarni aytib ta’kidlab o’tishgani ma’lum.
Eng sodda ruhiy jarayonda eng murakkab ruhiy jarayongacha hammasining eng
muhim jihatlarini shakllantirishda o’yinlar katta rol o’ynashini jahon psixologlari
ham turli davrlarda turlicha yo’llar bilan isbotlab berishgan.
O’yinlar bolalar uchun voqelikni aks ettirish vositasidir. Bu voqelik bolani qurshab
turgan voqe’likdan ancha qiziqarlidir. O’yinning qiziqarliligi, uni anglab
yetishning osonligidadir. Kattalar hayotida faoliyat, xizmat, yumush qanday
ahamiyatga ega bo’lsa, bolalar hayotida ham o’yin xuddi Shunday ulkan ahamiyat
kasb etishi mumkin.
O’yin mazmunining rivojlanishi bolaning kattalar hayoti va faoliyatining
mohiyatiga chuqurroq kirib borishida, atrofdagi voqea-xodisalarga mknosabatining
10

o’zgarishida, Shuningdek, o’yin mazmuni ham syujeti shart-sharoit va jamiyat
a’zolari turmushining tobora to’g’ri aks ettirishida ko’rinadi. Shuning uchun
bolalarda o’yin qobiliyatining o’sishi o’z-o’zicha yuzaga kelmaydi, balki
kattalarning, tarbiyachilarning ta’siri natijasi atrof muhit bilan tanishish, sayrlar
uyushtirish, shaxslar aro munosabatlarning mohiyatini tuShuntirish va hokazolar
natijasida amalga oshadi.
Katta kishilar hayoti va faoliyatining o’rnini bosuvchi narsalar ularni
harakatini umulashgan holda ifodalashning moddiy tayanchi hisoblanadi. Shunday
ekan, o’yin faoliyatida bola harakatini rivojlanishi o’yin mazmuniga ko’proq
bog’liqdir. Chunki bolaning hatti-harakati qanchalik ixcham va umulashgan bo’lsa,
ular kattalarning faoliyati mazmunini aks ettirishda Shunchalik yiroqlashadi.
Binobarin, u odamlarning narsalarga va bir-birlariga munosabatini amalda
bajarishaga o’tadi va Shuning uchun narsalar bilan harakat qilishda kattalarning
munosabatlarini to’g’ri ifodalashga intiladi.
Har qanday o’yinning va o’yin faoliyatining diqqat markazida bola
kattalarning faoliyati va o’zaro munosabatini, muomalasini o’ziga xos tarzda aks
ettirishi, takrorlashi imkoniyati turadi. Shunga ko’ra o’yin ijtimoiy axamiyat kasb
etib, bolada insoniyat tomonidan asrlar davomida yaratilagan qimmatli bilimlar,
amaliy ko’nikmalar, malakalar va odatlarni, xalqning ijodiy boyliklarini
o’rganishga imkoniyat yaratiladi, oqibatda uni shaxslar aro muloqotlarning
mohiyatiga olib kiradi.
O’yin faqat bilish jarayonlarini takomillashtirib qolmay, bolaning hulq-
atvoriga ham ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ham,
boshlang’ich sinf o’quvchilarda ham, yuqori sinf o’quvchilarida ham o’z xulqini
boshqarish ko’nikmalarini o’yinlar orqali ham tarkib toptirish munkin. CHunki
11

biror maqsadga yo’naltirilgan mashg’ulotga nisbatan milliy xalq o’yinlarida xulq
ko’nikmalarni oldinroq va osonroq egallash mumkin.
Ayniqsa, bu omil maktabgacha yoshdagi bolalarda yosh davrining xususiyati
sifatida o’zining yorqin ifodasini topadi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda
o’z xulqini o’zi boshqarish ko’nikmasi o’yin faoliyatida ham boshqa sharoitlarda
ham qariyb baravarlashadi. Ba’zan ular ayrim vaziyatlarda, masalan; musobaqa
paytida o’yindagiga qaraganda yuqoriroq ko’rsatkichga erishishlari ham mumkin.
O’yin va o’yin faoliyati bolada o’z hulqini boshqarish ko’nikmalarini
shakllantirish uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Halq o’yinlari faoliyatida mazkur jismlar qandaydir alomatlarni aks ettiruvi
sifatida emas, balki ana Shu tayanch narsalar to’g’risida fikrlash uchun xizmat
qiladi, Shuningdek, tayanch nuqtasi harakatining yaqqol narsalar bilan bog’liq
jihatini aks ettiradi. Narsa bilan o’yin harakatlarining takomillaShuvi harakat
shakli, xususiyati, bosqichi, u kabilarni qisqartirish va umumlashtirish xisobiga
amalga oshiriladi. O’yin harakatlarining qisqarishi va umumlaShuvi ularning aqliy
ko’rinishidagi mantiqan izchil, shaklga o’tishning asosini tashkil qiladi.
II BOB. BOLALAR JISMONIY TARBIYASIDA MILLIY
HARAKATLI O’YINLARDAN FOYDALANISH
2.1. Bolalar jismoniy tarbiyasida milliy harakatli o’yinlardan foydalanish
zaruriyatlari
Prezidentimiz Sh. Mirziyayev yosh avlod tarbiyasiga katta ahamiyat berib,
Shunday degan edi; “ yosh avlodni tarbiyalash biz uchun eng asosiy vazifadir”
Shundan kelib chiqib, hozirgi vaqtda O’zbekiston pedagogik jamiyati tarbiyaning
odatiy bo’lgan shakllari va usullarini izlab topish, o’sib borayotgan avlodda
mustahkam umuminsoniy ishonch va qarashlarini shakillantirish; shaxsda milliy
12

madaniyat va milliy qadriyatlarni hurmat qilish,avaylab asrash tuyg’ularini
o’stirishga diqqatiniqarratmog’imiz lozim.
Yuqoridagi fikirlarga asoslanib, o’sib borayotgan avlodning tarbiya tizimida
halq pedagogikasi tajribalari, jumladan, milliy halq o’yinlari yoshlarning xarakteri
va ongini boshqaruvchi vosita, asosiy kuch deb hisoblash mumkin.
Milliy harakatli o’yinlardan foydalanish jarayonida boshlang’ich maktab
o’quvchilarining quyidagi o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish kerak:
1. Bola odamlarning foliyati, ularning predmetlarga munosabati va
o’zaro muomalasiga, munosabatiga qiziqadi.
2. Bolalar xalq o’yinlarida atrofdagi voqe’likning eng tashqi ifodali
jo’shqin his-tuyg’uli jihatlarini aks ettiradilar.
3. Milliy o’yinlarda bola kattalar bilan bir xil sharoitda, yagona zaminda
yashayotganini his etgan holda o’z istagini amaliyotga tadbiq qiladi.
4. Kattalarning hayoti va faoliyatiga kirish bolaning tasavvuri timsollari
tariqasida namoyon bo’lsa ham, umuman uning chinakam shaxsiy hayotida
o’chmas iz qoldiradi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, milliy xalq o’yinlaridan foydalanishda, ularni
qo’llashda shuni hisobga olish kerakki, bu yoshdagi bolalar aniqlikni talab
etadigan mayda harakatlarga qaraganda keng, kuchli harakatlarga ancha moyil
bo’ladilar. Buni bolalar yosh davrlarini ishlab chiqqan buyuk pedagog
YA.A.Komenskiy ham o’z vaqtida ta’kidlagan edi. Umuman bu yoshda bolalar
juda ham harakatchanligi bilan ajralib turadi. Harakatchanlik esa maxsus, oqilona
tashkil etilishni, harakatga soluvchi yurish-turish shakllarining to’g’riligini talab
etadi.
Bolalarning bu yoshida tormozlanish va qo’zg’alish jarayonlarini muvozanatligini
13

yuzaga keltirishda kattalar talabining tizimliligi va o’zini tuta bilishga odatlantirish
katta rol o’ynaydi.
Milliy o’zbek o’yinlarini yoshlar, ayniqsa maktab o’quvchilari sevib, maroq
bilan o’ynamoqdalar. Bunday o’yinlar jismoniy tarbiya darslaridagina emas, balki
hovlilar va bog’, parklarda dam olish soatlarida o’ynaladi. Muhim sifatlarni
rivojlantirishga mo’ljallangan umumiy rivojlantiruvchi va maxsus mashqlarga doir
bayon qilingan material ko’proq o’yin tarzida beriladi, lekin mashqlarni
tuShuntirish va faol dam olish uchun qisqacha pauzalar bo’lgan kichik dozada
uzluksiz bajariladi. O’yin mashqlaridan keyin bo’shashtiradigan, ohista yuriladigan
mashqlarni yoki diqqat-e’tiborini o’stiradigan mashqlarni berish lozim.
Xalqning sog’lig’ini mustahkamlash O’zbekistondagi jismoniy
madaniyatning asosiy vazifasidan biridir. Istiklol davrida, ayniqsa, sport va
jismoniy tarbiyaga e’tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda. Jismoniy tarbiya
oldida jismoniy madaniyat va sportni xalqimizning hayotiga ko’proq singdirish;
yoshlarni mustaqillik ruhida tarbiyalashda jimoniy tarbiya va sportning barcha
turli-tuman shakllaridan, jumladan, xalq an’analaridan keng foydalani,
insonlarning sog’ligini yaxshilash vaularni Ona Vatan mudofaasiga tayyorlash va
Shu singari katta vazifalar turibdi. Xalqimizning milliy o’yinlari esa ana Shu
maqsadda keng qo’llanib kelinayotgan muhim jismoniy va sport vositalaridan
biridir. Shuning uchun xalq milliy harakatli o’yinlariga e’tiborni kuchaytirish
zaruriyati yanada yaqqol ko’rinmoqda.
Qadriyatlarga e’tibor qaratish sharq xalqlari madaniyatining juda ko’p
unsurlari (elementlari) ni saqlab qolishga va ulardn amaliy foliyatda foydalanishga
imkoniyat yaratiladi. qadimgi mahalliy xalqlarimiz uchun an’anaviy milliy o’yinlar
va milliy bellashuvlar qachonlardir ular hayotining ajralmas bir qismi bo’lgan, ular
14

xalq marosimlarida, rasm-rusumlarda va urf-odatlarda mustaqil bir soha sifatida
faoliyat ko’rsatib kelgan, mustahkam o’rin olgan jismoniy madaniyatning, rasm-
rusumlarida va mustaqil bir soha sifatida faoliyat ko’rsatib kelgan, mutahkam o’rin
olgan. Jismoniy madaniyatning bunday o’ziga vositalar yordamida bobolarimiz
o’sib kelayotgan avlodda chaqqonlik, epchillik, kuchlilik va sabr-toqat kabi
xususiyatlarni shakllantirganlar. Farzandlarini hayot qiyinchiliklariga vatabiatning
qiyinchiliklariga nisbatan bardoshli, baquvvat qilib tarbiyalaganlar.
Yosh avlodning jismoniy jihatdan to’kis sog’lom mehnatga va Vatanni himoya
qiluvchi tarzida o’sishidan xalq ham, jamiyat ham manfaatdor. Buning uchun
o’quvchilar jismoniy madaniyat bilan chuqur Shug’ullanishlari, turli milliy
o’yinlardan foydalanish mahoratini egallashlari kerak bo’ladi. Bu esa yosh avlod
tarbiyasini yanada kuchaytirish, ularni o’z xalqi, mustaqil davlati vajamiyati
oldidagi burchini his etish ruhida tarbiyalashdek g’oyat muhim vazifalar bilan
bog’liqdir.
Bolalarda maktabda o’qiy boshlagan birinchi kundanoq mehnatga muhabbat,
ishchanlik, boshlagan ishini oxiriga yetkazish, sabotlilik xususiyatlarini
shakllantirish imkoni yaratiladi. Bunda jismoniy madaniyatning barcha zamonaviy
vositalari bilan birga o’zbek xalq milliy o’yinlari juda qo’l keladi, chunki bu
o’yinlar bolalarni jismoniy, ruhiy, ma’naviy jihatdan tarbiyalashning barcha
jihatlarini o’z ichiga ola biladi. Zero, millatning kelajagi bo’lgan yoshlarni
sog’lom, yetuk va komil inson qilib tayyorlash mustaqil O’zbekistonimiz
keljagining zamini mustahkam bo’lishiga xizmat etadi.
Milliy xalq o’yinlari va milliy sport turlari tarixiy taraqqiyot jarayonida jiddiy
o’zgargani, har bir iqtisodiy tuzum ularning mazmun va qoidalarida o’zining
muayyan izini qoldirgani haqida yuqorida to’xtalgan edik.ba’zi o’yinlarning nomi
15

va qoidalari hozircha saqlanib qolgan. Ana Shunday o’yinlardan foydalanishda
ularningbolalarga jismoniy ta’sirdan tashqari tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishini ham
nazardan soqit qilmaslik, ijodiy qo’llashni maqsadga muvofiqlashtirish kerak.
Masalan, “ Uloq” o’yini deganda odatda ot bilan o’ynaladigan, chavandozlar
haqiqiy uloq uchun kurashadigan qadimiy ko’pkari o’yini tuShuniladi. Bolalarga
mo’ljallangan “Uloq” o’yini otsiz o’tkaziladi, o’yinchilar bir parcha echki terisi
yopishtrilgan to’ldirma to’pni olish uchun kurashadilar. O’yin qoidalarining ba’zi
jihatlari kattalarnikiga o’xshab ketadi. Tezkorlik, chaqqonlik va kuchlilikni
tarbiyalovchi bu o’yin katt tarbiyaviy ahamiyatga ham ega, bunda bir-birini hurmt
qilish, samimiy munosabat, qo’pollik qilmaslikka katta e’tibor briladi.
Xalq milliy harakatli o’yinlari bolalarning jismoniy sifatlarini rivojlantirishda
muhim rol o’ynaydi. CHunki o’yinlar o’quvchilarning qiziqishlarini oshiradi,
ularga zavq bag’ishlaydi, ish qobiliyatlarining tezroq tiklanishini ta’minlaydi.
O’yinlar tufayli bolalar charchashni unutadilar, mashqlarni diqqat bilan bajarishga
harakat qiladilar.
Xalq milliy o’yinlarining barchasi bolalarning organizmlariga yaxlit ta’sir
o’tkazadi. Shuning uchun ham o’yinlarga umumiy jismoniy ta’sir ko’rsatuvchi
sifatida qarash lozim. Bironta o’yin yo’qki, u ayrim jismoniy sifatni
rivojlantiruvchi vosita bo’lib hisoblanmasin. Masalan, “do’ppi kiyishda kim
g’olib” milliy o’yinida faqat chaqqon bo’libgina qolmay, balki epchil, sezgir
bo’lishga ham da’vat etiladi.
Jismoniy madaniyat tizimidagi barcha soha va bosqichlarning birdan-bir va yagona
maqsadi-insonni to’g’ri yashashga tayyorlashdir. Boshlang’ich sinf o’quvchilari
jismoniy tarbiyasining vazifalari bolalarning yoshiga xos xususiyatlarini hisobga
16

olgan holda aniqlanadi, lekin bunda jismoniy madaniyatning umumiy maqsadi
ko’zdan qochirilmaydi.
Maktabda boshlang’ich sinf o’quvchilari jismoniy tarbiyasida
sog’lomlashtirish, ta’lim berish va tarbiya berish vazifalarini amalga oshirish
ko’zda tutiladi. Xalq milliy o’yinlari orqali bu vazifalarni yaxlit holda bajarish
imkoniyatlari ko’proq ko’rinadi.
1.Soglomlashtiruvchi vazifalari. 7-8 yoshli ya’ni boshlang’ich sinf
o’quvchilari jismoniy tarbiyasining eng asosiy vazifasi bola hayotini muhofaza
qilish va uning sog’ligini mustahkamlash, uning organizmini chiniqtirish yo’li
bilan o’zini himoya qilish va turli kasalliklarga chidamlilik xislatlarini oshirish,
tashqi muhitning noqulay sharoitlariga bardosh berishga o’rgatishdan iborat.
Bulardan tashqari bolalarda har qanday ishga layoqatlilik xususiyatini oshirish juda
muhim ahmiyatga ega. Bola organizmining rivojlanishi o’ziga xos xususiyatga ega
bo’lgani sababli, uning vazifalariancha aniqroq shaklda ifodalanadi: bola
suyagining behato va o’z vaqtida qotishiga, orqa umurtqadagi egik joylarning
shakllanishiga, tovon yuzasining yaxshi rivojlanishiga, pay bo’g’in aparatlarini
pishitishga yordam ko’rsataliladi (o’yinlar); gavda qisimlarining o’zaro to’g’ri
rivojlanishiga imkon yaratiladi (o’yinlar); barcha mushak guruhlari rivojlantiradi.
Shuningdek, yurak qon tomir tizimi faoliyatini takomillashtirishga imkon yaratish
lozim: qonning yurakka qarab oqishini kuchaytirish, yurakning bir me’yorda
ishlashini yaxshilash va uning kutilmaganda o’zgargan yuklamaga moslashish
layoqatini rivojlantirish; ko’krak qafasi harakatchanligini kuchaytirish, chuqur-
chuqur nafas olish va bu faoliyatining uzoq vaqt turg’un bo’lishini ta’minlash,
o’pkaning hayotiy sig’imini kegaytirish, burun bilan nafas olishni yaxshilash, ichki
a’zolarning to’g’ri ishlashini ta’minlash, markaziy asab tizimini takomillashtirish;
17

hayojonlanish va tormizlanish holatlarining harakatchanligini bir me’yorda
bo’lishini ta’minlash, Shuningdek, harakatlantiruvchi analizatorni va his tuyg’u
organlarni kamolotga yetkazish lozim.
2.Ta’lim berish vazifalari. 7-8 yoshli o’quvchilar bilan milliy xalq
o’yinlarini o’tkazish jarayonida ta’lim berish vazifalarini bajarish ham muhim
ahamiyatga ega. Bu vazifalar: harakat malakalari va layoqatlarini shakllantirish,
jismoniy fazilatlar (chaqqonlik, tezlik, qayishqoqlik, muvozanatni saqlash,
epchillik, baquvvatlik, chidamlilik) ni rivojlantirish, gavdani to’g’ri tutishni,
jismoniy tarbiya haqidagi bilimlarni o’zlashtirishdan iborat.
Asab tizimining qayishqoqligi tufayli bolalarda harakat malakalari kattalarga
nisbatan osonroq shakllanadi. Bu malakalarning ko’pchiligi (yurish, yugurish,
sakrash) dan bolalar kundalik hayotda harakatlanuvchi vositalar sifatida
foydalanadilar. Harakat malakalari bolaning atrof-muxit bilan muloqot qilishini
yengillashtiradi va uni idrok qilishiga ko’maklashadi.
Tanlab olingan xalq milliy o’yinlarini to’g’ri bajarish bola mushaklari,
paylari, bo’g’imlari, suyuk tizimining rivojlanishiga samarali ta’sir ko’rsatadi.
Puxta shakllantirilgan harakat malakalarini amalda qo’llash bilan, o’yinlarni
bajarish chog’ida bola kuchini tejashda va uning etiborini o’yin faoliyati paytida
tasodifan sodir bo’luvchi turli-tuman vazifalarni idrok qilishga imkon yaratadi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilariga jismoniy madaniyat bilan bevosita bog’liq
bo’lgan bilimlar (o’yinlarning foydali tomoni, jismoniy mashg’ulotlarning
axamiyati va texnikaviy ijrosi, ularni bajarish usullari, xalq milliy o’yinlarning
qoidalari va boshqalar) xaqida ma’lumot berish katta ahamiyatga ega.
O’quvchilar olgan bilim qancha chuqur bo’lsa, ular xalq o’yinlaridan Shuncha
oqilona foydalanishlari, o’yinlar bilan Shuncha samarali Shug’ullanishlari hamda
18

maktab va oila muhitida jismoniy madaniyat qurollarini mustaqil ishlata bilishlari
mumkin.
3.Tarbiya berish vazifalari. Jismoniy madaniyat bilan Shug’ullanish tanda,
bolalarda joriy qilingan tartibga rioya qilish odatini hamda xalq o’yinlari bilan iloji
bo’lsa xar kuni muntazam ravishda Shug’ullanish ishtiyoqini uyg’otish, ularda
maktab va uyda Shu o’yinni bilan mustaqil shug’ullana olish layoqatini
rivojlantirish, ularni o’z tengqurlari va o’zlaridan kichik bo’lgan bolalar jamoasida
o’yinlarni tashkil qilish, ularni birgalikda bajarishga o’rgatish lozim.
O’quvchilarda xalq milliy o’yinlariga mehr bilan, Shu o’yin natijalariga qiziqish
bilan va sportchilar erishadigan g’alabalariga havas bilan qarash tuyg’usini
tarbiyalash lozim.
Milliy xalq o’yinlarini o’rganish jarayonida ahloqiy, aqliy, estetik va mexnat
tarbiyalarini amalga oshirish uchun katta imkoniyatlar vujudga keladi. Xalq
o’yinlarini bajarish chog’ida bolalar harakatida ijobiy (hamjihatlik, intizomlik,
kamtarinlik, mehribonlik) va ma’naviy fazilatlar (halollik, odillik, do’slik tuyg’usi
hamkorlik, zamon bilan hamnafas bo’lib ishlay olish qobiliyati, topshiriqlarni
mas’uliyat bilan bajarish) ni tarbiyalash, Shuningdek, irodaviy xususiyatlar
(jasorat, qat’iylik, o’z kuchiga ishonch, qiyinchiliklarni sobitlik bilan yengish,
chidamlik va hakozolar ) ni namoyon qilish uchun eng yaxshi sharoit va
imkoniyatlar vujudga keladi.
To’g’ri tashkil qilingan milliy halq o’yinlari bolalar aqlining rivojlanishiga
qulay imkoniyatlar yaratadi, zero, bunday vaziyatda asab tizimining ham, boshqa
barcha a’zolar tizimlarning ham faoliyat ko’rsatishi uchun qulay sharoitlar paydo
bo’lishi, Shubhasiz.
Xalq milliy o’yinlarini o’rgatish jarayonida o’quvchilar xalqona an’analariga sodiq
19

holda yaxshi tarbiya ko’radi, o’rgangan narsalarini puxta eslab qoladi. Bolalarda
ruhiy jarayonlar (tarbiya, tafakkur, xotira, tasavvur va boshqalar) ning,
Shuningdek, fikirlash faoliyatlari (kuzatish, taqqoslash, tahlil qilish, sintezlash,
umumlashtirish va hakozolar) ning, barchasi rivojlana boshlaydi.
Milliy o’yinlar jarayonida erishilgan ilm va malakalardan ijodiy foyjalanish
layoqatini bolalarda tarbiyalashga e’tibor qaratish lozim, chunki bunday layoqatga
bolalar o’zlaridagi ishchanlik, mustaqillik, ziyraklik, topqirlik, hozirjavoblik kabi
ezgu fazilatlari tufayli erishadilar. Bolalarda ijobiy hissiyotlarni, odamlar bilan
samimiy va quvnoq munosabatda bo’lish tuyg’ularini tarbiyalash, Shuningdek, yuz
bergan salbiy ruhiy holatlarni tez bartaraf qila olish layoqatini rivojlantirish
nihoyatda muhim ahamiyatga ega.
Buning zarurligi ijobiy hissiyotlar organizmdagi barcha a’zolarga foydali
ta’sir ko’rsatishida, harakat malakalarining jadal va mustahkam shakllanishini
ta’minlashida ko’rinadi.
Milliy xalq o’yinlariga asoslangan jismoniy madaniyat estetik tarbiyani
amalga oshirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Xalq o’yinlarini bajarish jarayonida
estetik zavqni idrok qilish va o’ziga singdirishni, go’zallik, nafosat, ma’nodorlik,
qad-qomat, liboslar bejirimligi, o’z atrofidagi barcha narsalarni tuShunish, to’g’ri
qadrlashni rivojlantirish, estetikaga va o’z xulq-atvoriga gard yuqtirmaslikka
bo’lgan moillikni, qilayotgan ishi, aytayotgan gapi va barcha hatti-harakatida
qo’rslik, dag’allikka aslo yo’l qo’yilmaslikni rivojlantirish lozim bo’ladi.
Milliy o’yinlar bilan shug’ullanish jarayonida mehnat tarbiyasi amalga
oshiriladi. Bolalarning salomatligi yaxshilanadi, ularda harakat malakalari
shakllanadi, mehnat faoliyati uchun zarur bo’lgan jismoniy fazilatlar rivojlanadi.
Bolalarni mehnatga tayyorlashda jismoniy madaniyatning, jumladan, xalq milliy
20

o’yinlarining tutgan o’rnini ularga tuShuntirish va bu tuShunchani ularning ongida
shakllantirish g’oyat muhim ahamiyatga ega.
O’quvchilar jismoniy tarbiyasining vazifalari doimo, jumladan, milliy xalq
o’yinlarini o’rganish va o’rgatish jarayonida ham uyg’un holda hal etiladi. Bu
vazifalar butun jismoniy madaniyat tizimining bolalarga ta’sir etishi tufayligina
muvaffaqiyatli bajarilishi mumkin. buning uchun maktabning butun pedagogika
jamoasi birgalikda ahil xarakat qilishi, maktabda mashg’ulotlarni tashkil etishning
turli shakl va usullaridan, ayniqsa, milliy xalq o’yinlarida, barcha vositalari
yaxlitligi (kompleksi) dan foydalanish talab etiladi.
2.2. Jismoniy sifatlarni tarbiyalovchi milliy harkatli o’yinlar tasnifi va
ularni o’rgatish yo`llari
Bolalarning o’sish va rivojlanishi bilan o’yinlarning mazmuni o’zgarib
boradi: o’yinlar faoliyati dastlabki bosqichlarda oddiy harakterda bo’lsa,
keyinchalik u boyib boradi. P.F.Lesgaft o’zining jismoniy mashqlar tizimida
o’yinlarni jismoniy tarbiya vositasi sifatida ifodalaydi.
U o’yin yordamida bola hayotga tayyorlanishiga e’tibor qaratadi. Uning
harakatli o’yinlarni o’tkazish uchun qo’ygan talablari bugungi kungacha o’z
qimmatini yo’qotgani yo’q: masalan, u har bir o’yin oldiga aniq maqsadlar
qo’yishi, o’tkazilayotgan o’yin qatnaShuvchilarning kuch va qobiliyatlariga mos
kelishi, o’yin Shug’ullanuvchilariga ijobiy ta’sir ko’rsatishi lozimligini, o’yinlarni
tizim tarzda va muntazam o’tkazish, o’quvchilarning faolligi va mustaqilligini
oshprishga harakat qilish zzarurligini uqtirgan edi.
O’yinlarning takomillashuvi, o’yin faoliyati dastlab syujet va mazmundan
tashkil topadi. Odatda syujet deganda o’yin faoliyatida bolalar aks ettiradigan
voqe’likning doirasi tuShuniladi. O’yin syujeti turli davrga sinfiy xususiyatga,
21

oilaviy turmush tarziga, geografik va ishlab chiqarish sharoitlariga bog’liq holda
yaratiladi.
7-8 yoshli bolalarga xos o’yinlarni jismoniy sifatlarini rivojlantirishiga ko’ra
quyidagi guruhlarga ajratish mumkin
1. Tezkorlikni tarbiyalovchi o’yinlar.
2. Kuchni oshiruvchi o’yinlar.
3. CHaqqonlikni rivojlantiruvchi o’yinlar.
4. CHidamlikni rivojlantiruvchi o’yinlar.
5. Egiluvchanlikni tarbiyalovchi o’yinlar;
Ayrim o’yin turlari bolalarning barcha bo’g’inlariga mos kelishi mumkin,
ya’ni jismoniy sifatlarni yaxlit holda tarbiyalashga qaratilgan o’yinlar ham borki,
ularda turli jismoniy sifatlar ketma-ket rivojlanishi mumkin. o’yinlardagi bunday
izchillik bolaning bilim saviyasi, turmush tajribasini kengayishi, uning katta
yoshdagi odamlarning turmushiga chuqurroq kirib borishi bilan bog’liqdir.
Darhaqiqat o’yinlarning oddiyidan murakkabga tomon o’sishi turmushning tobora
yangi qirralarini aks ettirish bilan cheklanib qolmay, muayyan o’yinning o’ziga
xos boshqa ko’rinishlari bilan boyishi sababli ham amalga oshadi.
1. Tezkorlikni tarbiyalovchi o’yinlar. Tezkorlikni tarbiyalash uchun
mashqlar maksimal suratda bajarilishi lozim. Signalga binoan tezlikda javob
berilishini muayyan vaqt birligi ichida ko’pgina harakatlar bajarilishini hamda
butun tana yoki uning bir qismini fazoda tezlik bilan harakat qilishini talab
qilinadigan o’yinlar o’quvchilarda tezkorlik sifatini rivojlantiradi.
Bunda ko’proq ikki guruhning faol musobaqalashishiga olib keladigan
o’yinlar o’tkazishga e’tibor qaratish lozim. Harakatdagi ob’ektga nisbatan bo’lgan
reaksiyani tarbiyalovchi o’yinlar bu o’rinda yaxshi natija beradi. Bunday
22

o’yinlarga “Do’ppi kiyishda kim g’olib?”, “To’rt muyush”, “Bo’sh joy”, “Kim tez
o’ynaydi” kabilarni kiritish mumkin.
Masalan, “Do’ppi kiyishda kim g’olib” o’yini qadimgi o’zbek xalqining
milliy o’yinlaridan hisoblanib, bolalarni tezkorlikka, chaqqonlikka o’rgatadi.
O’yinda o’quvchilar ikki guruhga bo’linadi. 30 metr masofani ikkita do’ppi bilan
belgilash kerak. Har ikkala guruhdan ikki bola Shu masofaga yugurib borib kelishi
va o’yinni bajarishi-do’ppi boshidan tushmasligi kerak. O’yin guruhdagi
bolalarning hammasi boshiga do’ppi kiygizulgunga qadar davom etadi. qaysi
guruh shartni tez bajarsa, o’sha g’olib sanaladi.
2. Kuchni rivojlantiruvchi o’yinlar. Bunda o’qituvchi kerakli mushak
guruhlarining rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadigan o’yinlarni tanlashi lozim.
Kuchni rivojlantiruvchi o’yinlarda o’quvchilar o’z tana og’irligini, bironta tashqi
og’irlikni yoki raqib og’irligini (qarshiligini) ye ngadi. Kuchni rivojlantirish uchun
quyidagi o’yinlar tavsiya etiladi: “Xo’roz-xo’roz” o’yini, “Uloq”, “Otdan
ag’darish”, “Oqsoq bo’ri va qo’ylar”, “CHuqurga tushir” kabilar.
“Xo’roz-xo’roz” o’yinida bolalar soni qancha ko’p bo’lsa, o’yin Shuncha
qiziqarli bo’ladi. Bu o’yinda asosan o’g’il bolalar qatnashadi. Bolalar ikkiga
bo’linib o’ynaydilar. Ikki tomonda guruh sardorlari saylanadi. O’qituvchi sinf
o’quvchilarini ikki jamoaga bo’ladi. Ular bir-birlariga yuzma-yuz qarab turadilar.
Ular qo’llarini orqaga tutib bir oyoqlab sakrashib, yelkalari bilan bir-birlarini itara
boshlaydilar. Bunda birorta bola oldin oyog’ini yerga qo’yishi yoki orqasidagi
qo’lini bo’shatib, o’ynashi mumkin emas. O’yinning asosiy maqsadi,
o’quvchilarning kuchini sinash, chidamlilikni oshirishdan iborat.
Bu o’yinning yana bir boshqacha ko’rinishi ham bor. Bunda ikkita o’g’il bola
qatnashadi.dastlab yerga doira shakli chiziladi. Shu doira ichida har ikki bola ham
23

qo’llari orqasida, bir oyog’ini ko’tarib, ikkinchi oyog’ida sakrab-sakrab bir-birini
yelkasi bilan turtib, doira ichidan chiqib ketgan yoki ko’tarilgan oyog’ini yerga
qo’ygan bola yutqazgan hisoblanadi. Tezkorlik va kuchni rivojlantiruvchi o’yinlar
ma’lum bir vazifani hal etishda katta yordam beradi.
3. Chaqqonlikni tarbiyalovchi o’yinlar. Aniq harakat qilish zarur bo’lgan,
bajarish sharoitlari o’zgaruvchan milliy o’yinlarda chaqqonlik yaxshi rivojlangan
bo’lishi kerak. Shunga tayangan holda chaqqonlikni tarbiyalash uchun “Almash
qadamlar”, “Tiriltirishma”, “Urdi-qochdi”, “Olacha tovuq”, “Kim chaqqon” kabi
o’yinlarni tavsiya etdik.
Misol uchun “Almash qadamlar” o’yinini ko’rib o’tish mumkin. o’yinni
butun sinf o’quvchilari ikkiga bo’lib o’ynashi mumkin. O’yinning qoidasi: bolalar
uzunasiga saflanadilar, so’ngra tartib bilan tortilgach, chiziq ustidan qadamlarini
chillak qilib (ketma-ket) qo’yib o’tadilar. O’yinning uch xilidan foydalanish
mumkin:
1.Chiziq ustidan qo’llarini yon tomonga uzatgan holda.
2.Qo’llarni orqaga qilgan holda.
3.Qo’llar bilan boshning orqasini ushlagan holda.
Kim shu o’yinni chaqqon va xatosiz bajarsa, o’sha g’olib sanaladi. CHiziq ustidan
yurish harakatda kim muvozanatni buzsa, xato qilgan hisoblanadi va o’yindan
chiqadi. O’yin Shu zaylda davom etadi.
O’yinni dars vaqtida ham, tanaffusda ham bajarish mumkin. Bu o’yinning
tarbiyaviy ahamiyati Shundaki, u bolani ruhan sezgirlikka chaqiradi. Jismoniy
jihatdan chaqqonlikni (o’yin ma’lum muddatda bajarilishi ya’ni qaysi guruh
chiziqni tezda birinchi bo’lib bosib o’tishi kerakligi bunda bolalar o’yinlarining
ruhi, tabiati, xarkteri, ishtirokchilarning hatti-harakatlari v.h. kabi tomonlariga
24

e’tibor berish kerakligi nazarga tutilyapti) tarbiyalaydi, qomatni tik to’g’ri tutishga
o’rgatadi. Bu o’yinni guruhlarga bo’lib o’ynash bolada jismoniy madaniyatga
bo’lgan qiziqishni oshiradi. Bu o’yindan qadimda ota-bobolarimiz juda ko’p
foydalanishgan.
4. Chidamlilikni tarbiyalovchi o’yinlar. Ko’pchilik milliy xalq o’yinlarida
nihoyatda jadal bajariladigan mashqlar tufayli tezkorlik va chidamlilik kabi
jismoniy sifatlar tarbiyalanadi. Bunday o’yinlarda jismoniy yuk (nagruzka) ham
asta-sekin oshirib boriladi. Masalan, maydonni kattalashtirish; maydonni
kichraytirmay turib o’yinchilarning sonini kamaytirish; o’yin jihozlari sonini
ko’paytirish (tayoqcha, ro’molcha, do’ppi, chopon, to’p v.h.) yugurish masofasini
uzaytirish; to’siqlar sonini oshirish; murakkab mashqlarni qo’llash va ularning
sonini ko’paytirish va hakazo.
Ko’rsatilgan bu metodik usullar izchillik bilan qo’llanilganda maqsadga tezroq
erishiladi. Mazkur jismoniy sifatni tarbiyalovchi o’yinlarga “Oqsoq qarg’a”,
“Lanka”, “Podachi” kabilarni misol qilib ko’rsatish mumkin. masalan, “Oqsoq
qarg’a”-estafeta tarzidagi harakatli o’yin. O’yinchilarning miqdori teng bo’ladi,
ikkita jamoa bir-biriga ro’para turib, saf tortadi. O’ynovchilardan har biri navbat
bilan o’zining bitta oyog’i bog’ich (ro’molcha yoki tasma) bilan boldiridan
sonigacha bog’laydi.
Har ikkala komandaning o’yinchilari “Tayyorlan-Bajar!” buyrug’i berilishi
bilan qarshi jamoaning chizig’iga qadar bir oyoqlab irg’ishlab boradilar, undan
keyin esa oyoqlaridagi bog’ichni yechib olib, orqalariga qarab yuguradilar va uni
o’z jamoalaridagi navbatdagi o’yinchiga beradilar. O’yin bog’ichini o’qituvchiga
keltirib beradigan so’nggi o’yinchiga qadar Shu tariqa davom ettiriladi. Bog’ichni
birinchi bo’lib o’qituvchiga keltirib bnrgan jamoa g’olib bo’ladi.
25

5.Egiluvchanlikni tarbiyalash. 7-8 yoshli bolalarda egiluvchanlikni tarbiyalash
maqsadida ayrim mushak guruhlari va bo’g’inlariga ta’sir ko’rsatuvchi o’yinlar
tanlab olinadi. Bu o’yinlar asosan maxsus sport jihozlari yordamida o’tkaziladi.
Og’irliklar o’rnida Shug’ullanuvchilarning o’zlari ham qatnashishlari mumkin.
Faol egiluchvchanlik mushaklarning kuchiga bog’liq. Mushaklarning
cho’ziluvchanlik xususiyatlari esa markaziy nerv tizimining ta’sirida o’zgaradi.
Shuning uchun bu o’yinlarga o’quvchilar zavq-shavq bilan qatnashganda
egiluvchanlik yuqori bo’ladi. Egiluvchanlikni talab qiladiagn o’yinlardan oldin
tegishli mashqlar bajarilishi lozim.
Egiluvchanlikni tarbiyalash uchun “tizza ostida ro’molcha”, “tayoqni davraga
irg’itish”, “to’siqdan sakrab o’tish”, “tosh o’yin” kabi o’yinlar tavsiya etiladi.
Masalan, biz 7-8 yoshli o’quvchilar uchun qiziqarli va egiluvchanlik sifptini
samarali ravishda oshiradigan “tosho’yin” ni o’qituvchilarga tavsiya etamiz.
O’yinda ishtirok etuvchilar doira bo’ylab turadilar. Ularning xar biri, bir
o’yinchidan tashqari, qo’llariga beshtadan toshcha ushlab oladi.
O’yinning qoidasi: o’qituvchining birinchi signaliga binoan o’ynovchilar o’z
toshlarini oldilariga tashlaydilar va doira markaziga orqa o’girib o’tiradilar.
Ikkinchi signalga muvofiq keskin ravishda dastlabki xolatga buriladilar va har bir
o’yinchi o’z toshini olishga harakat qiladi. Toshni olib ulgurmagan o’yinchi
yutqazgan hisoblanadi va o’yin boshqatdan boshlanadi. Eng epchil, chaqqon va tez
xarakat qiladigan, o’z toshini vaqtida oladigan o’yinchi g’olib sanaladi.
O’yinchilarning toshini bekitishga yoki ularni bosib olishlariga ruxsat etilmaydi.
O’yinning boshlanishida sanash yo’li bilan tosh berilmaydigan o’quvchi
aniqlanadi. O’yin boshlangandan keyin toshni olishga ulgirmaydigan va toshsiz
qoladigan o’yinchi paydo bo’ladi.
26

O’yin bolalarda egiluvchanlik sifatini rivojlantiribgina qolmay, ularni uyushib
xarakat qilishga da’vat etadi, demakki, uyushqoqlik, bahamjixatlik ruxida
tarbiyalashga ham xizmat qiladi.
Kichik maktab yoshidagi o’quvchilar rivojlanishining yosh xususiyatlari.
Mashg’ulot yuqori ko’rsatkichlarga erishish uchun o’qituvchi boshlang’ich sinf
o’quvchilari rivojlanishining yosh xususiyatlarishi juda muhimdir.
Avvolo shuni ta’kidlab o’tish kerakki, bolaning rivojlanishi atrof muhitga,
hayotning qanday tashkil etilishiga, tarbiyasiga, Shu jumladan, jismoniy
tarbiyasiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liqdir. Bo’yiga o’sish kichik yoshdagi maktab
bolalari uchun xosdir.
Bolalarni jismoniy tarbiyasini asosi bo’lib sog’liqni mustahkamlash va to’g’ri
jismoniy rivojlantirish hisoblanadi.
Jismoniy tarbiyaning sosiy vazifalari - o’quvchilarni sog’lomlashtirish, ularni
jismoniy rivojlaniishi, harakat malakalari tizimiga ega bo’lishi va jismoniy
sifatlarning rivojlanishini yaxshilashdan iborat. Bu vazifalarni hal etish uchun
o’quvchilarning yoshiga qarab, kichik maktab yoshilagi bolalar, o’smiralar va
yoshlar bilan har-xil usulda ish olib boriladi.
Yoshiga qarab davrlarga bo’lish hozirgi paytlarda kp tarqalgan, uning ichida yangi
tug’ilgan, bog’cha, maktabgacha va maktab yoshidagi davrlari, o’z navbatida,
kichik, o’rta va katta maktab yoshiga bo’linadi, bolalar muassasa tizimining tez
yuzaga kelishiga ta’sir etadi.
Fiziologiyada mavjud bo’lgan bolalar va o’smirlar yosh davrlariga bo’lish tizimi,
rivojlanishning aloxida davr bo’limlari maktab yoshdagi bolalar uchun asos bo’lib
hisoblanadi. Pedagogikada maktab yoshi kichik 7-10 yoshga, o’smirlik 11-14
yoshga va o’spirinlik 15-17 yoshlarga bo’lish qabul qilingan.
27

Bolalarni o’z vaqtida hayotiy muhim bo’lgan harakat malakalariga o’rgatish, eng
asosiylari yurish, yugurish, sakrash va uloqtirish malakalari hisoblanadi.
Kichik maktab yoshidagi bolalar bilan jimoniy tarbiya darslarini olib borishdagi
asosiy yo’nalish hyoatiy zarur jarayonlar: yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish,
qomatni to’g’ri saqlay olish, tezkorlik, chaqqonlik, mushak tezliklarini tahlil qilish
qobiliyatlarini tarbiyalashga qaratib, ularni shakllantiradi.
Maktab yoshidagi bolalar bilan jismoniy mashg’ulotlar tizimini to’g’ri olib borish
bola organizmining o’sishi va rivojlanishini kuchaytiradi, fiziologik jarayonlarni
jonlantiradi.
Jismoniy tarbiyani tarkibiy qismi o’rgatish bo’lib, bu jarayonda, o’quvchilar turli
xil malaka va harakatlarni bilish murakkabligini o’zlashtirishadi.
Jismoniy tarbiya darslarida bolalarni o’rgatishda vosita va uslublarni tanlash, har
xil yoshdagi o’quvchilarning jismoniy imkoniyatlariga qat’iy to’g’ri kelgan holda
amalga oshirilishi kerak.
6 yoshli bolalarda harakat ko’nikmasi va malakalari tez shakllana boshlaydi.
Ularda bo’y, mushak kuchi o’sadi, harakat koordinatsiyasi yaxshilanadi, harakat
amplitudasi, tezligi, yo’nalishi, maromi, sur’ati, baholash malakasi takomillashadi,
hakrakatni tahlil kilish, undagi ayrim fazilatlarni jarata olish qobiliyati rivojlanadi.
bolA harakat natijalari uning bajarish sifatlariga bog’liqligini tuShuna boshlaydi,
so’ng yaxshi natijalarga erishish maqsadida, harakatlarni chidam, bardosh bilan
bajarishga kirishadi.
Bularning hammasi asosiy harakatlarni gimnastik va jismoniy mashqlarni
bajarish texnikasini o’rganishga imkon yaratadi. 6-7 yoshdagilar va 9-10 yoshdagi
bolalarni o’pka massasi oshadi, alveolalar soni kattalarnikiga yaqinlashadi,
28

o’pkaning tuzilmaviy o’zgarishi uning tiriklik sig’imining oshishiga olib keladi.
Shuningdek o’pkaning tiriklik sig’imi oshadi.
Tashqi naafas olishning oshishi bilan biraglikda yuroq-qon tomir tizimining
tinch holatda ham va jismoniy ish vaqtida ham kislorodga talabi ko’rsatkichlarning
oshishi kuzatiladi. Bu o’zgarishlar orqali mushaklarning kislorod bilan ta’minlnish
xususiyati ortadi, energiya almashinishi jarayoni takomillashadi.
Tayanch-harakat apparati, markaziy va perefirik nerv tizimida hamda ichki
organlarda morfologik va biokimyoviy o’zgarishlar jismoniy sifatlar
rivojlanishining tuzulmaviy xususiyatlari bilan bog’liqdir.
Bolalar va o’smirlarda fiziologik tomonidan chidamlilik sifati har xil siklik
mashqlar turlaridan iborat bo’lib organizmda aerob ishlab chiqarilishini oshiradi.
Mutaxasislarining hisoblashicha, kichik maktab yoshidagi bolalarning umumiy
chidamliligini oshirish uchun 3 km dan 45 km gacha kros yuugurishi tavsiya
etiladi. Shu maqsad bilan birgalikda darslarda harakatli o’yinlar va o’yin
mashqlarini qo’shish taklif etiladi.
Kichik maktab yoshida tezkor-kuchni rivojlatirishning samarali vositasi 15 m
dan 30 m gacha qisqa vaqtli yez yugurish charchashni keltirib chiqarmaydi. 10-11
yoshdagi o’quvchilarda ish bir necha bor bajarilsa, tezkor qobiliyati oshadi.
Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda egiluvchanlikni tarbiyalashda bir qancha
yo’nalishlar bor. Bular, birinchi navbatda tayanch apparatining morfologik
xususiyatlari: mushaklar va bo’g’inlarning yuqori cho’ziluvchanligi, umurtqaning
harakatchanligidir. 7-10 yoshdagi bolalarda egiluvchanlikning yuqori
rivojlanganligi kuzatiladi.
29

Harakat malakalarini egallashga yo’naltirilgan darslarda o’quvchilar
muvaffaqiyatga erishish uchun bolalarning yosh xususiyatlarning har tomonlama
hisobga olish kerak.
Milliy va harakatli o’yinlarni harakat sifatlarini tarbiyalashga yo’naltirish
bo’yicha tanlash yoshni hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Kichik maktab
yoshidagi o’quvchilarda epchillik, tezkorlik, harakat aniqligi va koordinatsiyalari
yuzaga kelishi xarakterlidir.
Ta’limning asosiy savollari va bolalarda shartli reflekslar, harakat
malakalarining fiziologik asosini tashkil qilish xozirgi vaqtda chuqur o’rganilgan
va jismoniy tarbiya hamda sportning asosini tashkil qiladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda milliy harakatli o’yinlarni yig’ish,
ularni turkumlarga ajratish jismoniy tarbiya darslari, sifatini oshirishda, zichligini
ko’tarishda bolalarda qiziqish uyg’otishda muhim vosita bo’lib hisoblanadi. Shu
sababli ularni o’rganish kunning dolzarb masalalaridan biridir.
Kichik maktab yoshidagi bolalarning jismoniy tarbiya vositalari o’quvchilarning
jinsiga, yoshiga qarab jismoniy tayorgarligini hisobga olgan holda aniqlanadi.
Mashg’ulotlar jarayonida jismoniy tarbiya dasturi bo’yicha beriladigan mashqlar
qisqartirilib dars tarkibiga jismoniy sifatlarni tarbiyalovchi mashqlar va milliy
o’yinlar majmuasini kiritish mumkin.
Jismoniy mashqlardan tashqari ayrim milliy o’yinlar.
1. “Quvlashmachoq”
2. “Ovchi va o’rdaklar”
3. “Arg’imchoq”
4. “Baliqchi va baliqlar”
5. “Uloq”
30

6. “Oq terakmi ko’k terak”
7. “40 tosh”
8. “Ko’k chopon”
9. “Otib qochar”
10. “Otdan agdarish”
11. “Do’ppi kio’ishda kim g’olib”
12. “Xo’roz-xo’roz”
13. “Almash qadamlar”
14. “Cho`loq qarg’a”
31

XULOSA
Bolalar jismoniy tarbiya darsining boshqa shakllariga nisbatan o’yinlarda
ko’proq so’zlarni eslab qolish va esda tutish imkoniyatiga ega bo’ladilar, bu esa
ixtiyoriy xotira xususiyatini chuqurroq ochishga yordam beradi. Bundan esa
shunday xulosalar kelib chiqadi.
1. O’yin bola tomonidan ma’lum rol tanlash va uni ijro etish
jarayoni bo’lib, birtalay axborotlarni eslab qolishni talab qiladi.
2. Shu boisdan personajning nutq boyligini egallash, hatti-
harakatini takrorlashdan iborat ongli maqsad bolada oldinroq paydo bo’ladi
va oson amalga oshadi.
Milliy xalq o’yinlaridan foydalanishda, ularni qo’llashda shuni hisobga olish
kerakki, bu yoshdagi bolalar aniqlikni talab etadigan mayda harakatlarga
qaraganda keng, kuchli harakatlarga ancha moyil bo’ladilar.
Bizning fikrimizcha, milliy xarakatli o’yinlarni hamma fazilatlar, qobilyatlar,
sifatlarni tarbiyalash bilan bir qatorda aqliy va xarakat ko’nikma hamda
malakalarining shakllanishida asosiy o’rinlarni egallaydi.
Shunday qilib, boshlang’ich sinf o’quvchilari jismoniy tarbiyasining quyidagi
asosiy vazifalarini bajarishda ham xalq milliy o’yinlarining roli va o’rni nihoyatda
katta ekanligi ko’rinadi:
1. Sog’liqni mustahkamlash, o’quvchilarni to’g’ri jismoniy rivojlantirishga va
chiniqtirishga yordam berish.
2. O’quvchilarga jismoniy madaniyat va sportga oid maxsus bilimlar berish,
ularga gigiyenik bilim va ko’nikmalarni singdirish.
32

3. O’quvchilarda harakat malakalarini va ko’nikmalarini shakllantirish va
takomillashtirish, yangi harakat turlariga va harakat faoliyatiga o’rgatish.
4. Yoshga muvofiq ravishda asosiy harakat sifatlarini (kuch, tezkorlik,
chaqqonlik, chidamlilik va egiluvchanlik) rivojlantirish.
5. Botirlik, qattiylik, nizomlilik, jamoaga birlashish, do’stlik hissini madaniy
hulq ko’nikmalarini, mehnatga munosabatini tarbiyalash.
6. Turganda va yurganda qomatni to’g’ri tutish ko’nikmalarini shakllantirish.
7. O’quvchilarda jismoniy madaniyat va sport bo’yicha muntazam
mashg’ulotlarga barqaror qiziqish va ko’nikmalarini tarbiyalash.
8. O’quvchilarga tashkilotchilik malakalarini singdirish, jamoatchi jismoniy
madaniyat faolini tayyorlash.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O’zbekiston Respublikasi “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida” gi qonuni
Lex.uz O‘RQ-394 04.09.2015
2. O’zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”. “Ma’rifat”
gazetasi. 1998 yil 1 aprel.
3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining “O’zbekistonda
jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” gi.
“Ma’rifat” gazetasi, 2000 yil 29 iyun, “Xalq so’zi” gazetasi 2000 yil 30 iyun.
4. Ta'lim to'g'risidagi qonun - Lex.uz 23.09.2020.
5. Abdumalikov R. Abdullayev A. Xalq milliy o’yinlari mazmunida
ma’naviyat masalalari. T.: 1995.14 b.
6. Aliyev M. Jismoniy tarbiya haqidagi ilmiy uslubiy bilimlarni bolalarga
singdirish kelajak sog’lom turmush tarzining asosidir. Sog’lom avlod tarbiyasining
buyuk davlat qurish zaminidir, ilmiy-amaliy anjuman materiallari. 2-qism.T.:
1994.16-18 b.
7. Salomova R.S. «Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati» T.: 2014.
8. Maxkamdjonov K.M. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi.
9. T.: “Iqtisod-moliya”, 2008.
10. Nuriddinova M.M. «Maktabgacha ta’lim muassasalarida jismoniy
tarbiya yo‘riqchilari uchun me’yoriy hujjatlar majmui». -T.: “Muxarrir”, 2013.
11. Fayzullayeva M. va boshq. “Sog‘ tanda-sog‘lom aql”. T.: 2014
12. Usmonxo‘jayev T. va boshq. “500 harakatli o‘yinlar”. -T.: “Yangi asr
avlodi”, 2014.
http://fayllar.org
34

O`quvchilarni sport o`yinlariga o`rgatishda harakatli o`yinlardan foydalanish samaradorligi.

MUNDARIJA

KIRISH……………………………………………………………………….
I BOB. O’QUVCHILARNI DARS MASHG’ULOTLARIDA JISMONIY TARBIYALASHDA O’ZBEK MILLIY HARAKATLI O’YINLARIDAN FOYDALANISH…………………………………………………………………..
1.1. O’quvchilarni dars mashg’ulotlarida jismoniy tarbiyalashda o’zbek milliy harakatli o’yinlaridan foydalanishning pedagogik imkoniyatlari…………………
1.2. 7-8 yoshli bolalar jismoniy tarbiyasining ijtimoiy-ruhiy asoslari……………
II BOB. BOLALAR JISMONIY TARBIYASIDA MILLIY HARAKATLI O’YINLARDAN FOYDALANISH……………………………………………....

2.1 Bolalar jismoniy tarbiyasida milliy harakatli o’yinlardan foydalanish zaruriyatlari

2.2. Jismoniy sifatlarni tarbiyalovchi milliy harkatlio’yinlar tasnifiva ularni o’rgatishyo`llari…………………………………………………………………..
XULOSA………………………………………………………………………….
FOYDALANGAXNADABIYOTLAR…………………………………………

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

O'quvchilarni sport o`yinlariga o'rgatishda harakatli o`yinlardan foydalanish samaradorligi

O'xshash dokumentlar