• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 38.6KB
Покупки 1
Дата загрузки 25 Февраль 2024
Расширение docx
Категория Культурология

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

O’rta asrlar mutafakkirlarining axloqiy ta’limotlari

aqliy qismi nazorat qilib turganidagina, inson o’zi intilishi lozim bo’lgan narsalarga amaliy aql qay vaqtda va qay tarzda intilishni lozim ko’rsa, o’shanday harakat qilgandagina erishish mumkin. Qurdobalik mutafakkir ideal davlatda fuqarolarga fazilatlarni singdirish va taraqqiy ettirish uchun ikki xil usulni qo’llashni taklif qiladi. Birinchisi — ishontirish usuli. U ham, o’z navbatida, ikki xil yondashuvni taqozo etadi: keng ommani tarbiyalash uchun she’riy va xitobiy nutqdan, ya’ni badiiy asarlar hamda notiqlik san’atidan, «sara» kishilarda fazilatlarni rivojlantirish uchun esa isbotiy nutqdan, ya’ni ilmiy-falsafiy nutqdan foydalanish lozim. Ikkinchisi — majburiy usul. U, asosan, tashqi dushmanlar bilan kurashni o’z ichiga oladigan hodisa. Mutafakkir bu usulni jihod bilan tenglashtiradi. Lekin Ibn Rushdning tushunchasidagi jihod — kofirlarga qarshi olib boriladigan doimiy diniy urush emas. U Arastuning «Nikomaxning axloq kitobi» asariga yozgan sharhida doimo tinchlik zarurligini, urushga esa ba’zan-ba’zangina yo’l qo’yish kerakligini aytadi, jihodni faqat shariat talablari nuqtayi nazaridan tushunish musulmonlar boshiga ko’p ofatlar keltirganini ta’kidlaydi. Demak, Ibn Rushdning fikriga ko’ra, jihodni tariqat talqinlari asosida tushunmoq lozim. Bu — qurdobalik mutafakkirning ham tasavvufdan xabardor ekanligini ko’rsatadi. Eng muhimi, ilm, tafakkur qilish xosiyati insonning axloqiy jonzot sifatidagi maqomini belgilaydi. Inson ilm orqali o’zi va o’zgalar uchun nima yaxshi-yu, nima yomon, nima foydali-yu, nima zararli ekanini aniqlay oladi. Buni bilmasdan turib, odam bolasining hech qachon komillikka erishishi mumkin emas. Shunday qilib, ilm, tafakkur, bevosita bo’lmasa-da, bilvosita axloqiylikni taqozo qiladi. Umuman olganda, komillik imkoniyatlarining barchasi insonda go’zal axloq vositasida namoyon bo’ladi. Zero, islom dinining asosiy mazmun-mohiyati go’zal axloqdan iboratdir. «Niso» surasining 149-oyati karimasida shunday marhamat qilinadi: (Ey mo’minlar), xoh oshkora, xoh yashirincha biron yaxshilik qilsangiz yoki biron yomonlikni avf qilib yuborsangiz (Olloh suygan bandalardan bo’lursiz). Shu o’rinda Imom G’azzoliy keltirgan bir hadisni eslatib o’tish joiz: «Bir payt payg’ambarimizga old tarafdan bir odam keldi. Ey Ollohning Rasuli, din nima? deb so’radi. Rasululloh: ―Go’zal axloq! deb javob berdilar. So’ngra o’ng tarafiga o’tib so’radi: «Ey Ollohning Rasuli, din nima? Rasululloh: ―Go’zal axloq! deb javob berdilar. U odam Rasulullohning so’l tarafiga o’tib, yana: «Ey Ollohning Rasuli, din nima? dedi. Rasululloh: ―G’azablanmaslik! Tushundingmi? deb buyurdilar»‖ 2 . Shunday qilib, ta’bir joiz bo’lsa, aytish mumkinki, islom dini - yuksak axloq egalarining dini, Qur’oni karim - eng ulug’ Axloq Kitobi sifatida inson zotiga Yorug’ yo’lni ko’rsatib turuvchi muqaddas ma’naviy mayoqdir. Hadisi sharif. Muhammad alayhissalomning hayoti va faoliyatlaridan so’z yurituvchi, u kishining diniy-axloqiy ko’rsatmalaridan tashkil topgan manbalar hadislardir. Ular odatda Hadisi sharif yoxud Sunnat deb ataladi hamda Qur’ondan keyingi eng ulug’ kitob hisoblanadi. Hadislar yozma emas; og’zaki manbalar bo’lgani uchun, ular mashhur muhaddis-hadisshunos olimlar tomonidan yig’ilib, qiyosiy tarzda o’rganilgan va ishonchli hisoblanganlari haqqoniylik darajalariga ko’ra kitob holiga keltirilib, taqdim etilgan. Butun islom olamida eng nufuzli manbalar hisoblangan oltita «al-Jome’ assahih» mualliflari aynan bizning Vatanimizdan 2 Abu Homid G`azzoliy. Mukoshafat ul-qulub. –T.: ―Adolat , 2002, -B. 411. ‖ Odobni esa mutafakkir badavlatning davlatini bezaydigan va kambag’alning kambag’alligini o’g’irlaydigan axloqiy hodisa sifatida ta’riflaydi. Forobiy, ba’zilar o’ta lazzatga berilish, yeyish-ichish va ayolga ruju qo’yish tufayli juda bo’shashib ketadi, irodasi zaiflashadi, unda risoladagi nafrat hissi yo’qoladi, deydi. Butun kuchini o’z nafsiga sarflaydigan kishida ulug’vorlik tubanlikka xizmat qila boshlaydi, ya’ni fikrlash qobiliyati g’azab va ehtiros kuchlari xizmatida bo’ladi, bu kuchlarning harakati esa yeyish-ichish hamda shahvoniy nafsni qondirishga bag’ishlanadi. Faylasuf bunday kishilarni arab va turk zodagonlari orasida ko’proq uchrashini aytadi. Bunday kishilar shahvoniy istaklari qutqusi bilan ayollar oldida maqtanishni xush ko’radilar, ularni taqinchoq, bezaklarga ko’mib tashlaydilar, foydali mehnatdan chetda tutadilar, ular nima desa shuni qiladilar. Natijada ayol uyning haqiqiy hokimi boiib oladi, turli tantiqliklarni odatga aylantiradi. Demak, Forobiy oila baxtini ehtiroslarni yo’lga sola olishda deb biladi, ayol kishini bezaklarga ko’mib tashlangan qo’g’irchoq bo’lishiga qarshi turadi. O’rta asrlar axloqshunosligida raylik (eronlik) mutafakkir Abu Bakr ar- Roziy (865— 925) ta’limoti o’ziga xos o’rin egallaydi. Uning axloqiy qarashlari «Lazzat», «Falsafiy hayot tarzi», «Ruhiy tabobat», «Baxt va farovonlik belgilari» singari kitoblarida aks etgan. Ar-Roziy axloqshunoslikni insonda xushxulqlikni tarbiyalash va badxulqlikni yo’qotish yo’llari hamda usullari haqidagi fan deb biladi; u kishini aql bilan ish ko’rishga, me’yorida lazzatlanishga, o’z ehtiroslarini jilovlab, lahzalik lazzatga umrini baxsh etmaslikka o’rgatadi. Xullas, Ar-Roziyning axloqiy qarashlari, ilmiy til bilan aytganda, hedonizm (lazzatning ustuvorligiga) va evdeymonizmga (baxtning ustuvorligiga) asoslanadi. U ruhiy tabobatning eng muhim vazifasi insoniy baxt bilan chambarchas bog’liq bo’lgan lazzatning mohiyatini bilish va tushuntirishdan iborat deb hisoblaydi: lazzat - iztirobdan qutulish. Lazzatning bir shartini farovonlikda, ikkinchi shartini esa u, hamma narsaga aql bilan yondashuvda ko’radi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati: 1. А bdulla Sher. Axloqshunoslik. –T.: ―O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati . ‖ 2010. 2. G. Nosirxo’jaeva. Etika. Estetika. (o’quv qo’llanma) 2006. 3. ―Этика . Под.ред. А.А. Гусейнова и Е.Л. Дубко. – М.: 1999 ‖ 4. Борев Ю. «Эстетика» М., 1988. 5. Кобликов А.С. ―Юридическая этика . – М.: 2003. ‖ 6. Кондрашов В.А., Чичина Е.А. Этика. Эстетика. Учебное пособие для ВУЗов. Ростов на Дону, 1998. 7. Кривцун О.А. ―Эстетика . – М.: 1998. ‖ 8. Кроче Б. ―Эстетика . – Тула.: 2000. ‖ 9. Умаров Э. ―Эстетика . – Т.: 1995. ‖ Raylik mutafakkirning lazzat haqidagi ta’limotiga chuqurroq nazar tashlansa, uning Epikur qarashlariga asoslanganini ilg’ab olish mumkin. Ayni paytda Ar- Roziy Epikurning taqlidchisi emas, davomchisi sifatida namoyon bo’ladi, undan ancha ilgarilab ketadi. Chunonchi, Epikur inson uchun o’zini xavotir va xatardan, jamoat va davlat ishlaridan olib qochishni, tashqi shart-sharoitdan mustaqil bo’lishni, tabiat bilan hamnafaslikda yashashni iztirobdan qutulishning eng yaxshi usuli deb hisoblaydi. Ar-Roziy esa insonni ijtimoiy faollikka chaqiradi, uni jamiyatga foyda keltirib yashashga da’vat etadi. Uning nazdida inson ijtimoiy mavjudot. Inson faqat insoniy jamiyatdagina axloqiy yuksaklikka, baxt va farovonlikka erishadi. Jamiyatdan tashqarida, yakkalikda, tanholikda insonning yashashi mumkin emas. Bordi-yu, yashagan taqdirda ham yovvoyi, hayvoniy, to’pos bo’ladi, zero, u bizning mavjudligimizni qulaylashtiradigan, orastalashtiradigan insoniy hamkorlik va qo’llab-quvvatlanish imkonidan chetda qoladi. «Ruhiy tabobat» kitobining o’n oltinchi bobida Ar-Roziy e’tiqodiy aqidaparastlikning zarari haqida to’xtaladi. Ideal darajadagi sof diniy e’tiqodning hayotda bo’lishi mumkin emasligini ta’kidlar ekan, taqvodorlikni faqat nisbiy tarzda tushunishga chaqiradi. U suvni misol keltirib, shunday deydi: «...Biz foydalanayotgan suv odamlar tomonidan ifloslantirilmaganiga yoki unga hayvonlar, daydi yoki quturgan itlar yoki boshqa yovvoyi jonivorlarning sasigan o’liklari, tezaklari yoki qushlarning najaslari tushmaganiga kafolat yo’q. Shu bois biz uni qanchalik qayta-qayta tindirib quymaylik, eng so’nggi holati ham, bari bir, eng iflos, eng harom bo’lib qolaveradi» 12 . Ar-Roziyning fikriga ko’ra, suvdan ichganda ham, tahorat qilganda ham ular haqida o’ylamaslik lozim. Zero, Alloh bizdan hech bir narsani murakkablashtirmaslikni talab qiladi. Aqidaparastlikka moyil turli-tuman diniy oqimlar diniy e’tiqodni ana shunday murakkablashtirish, noinsoniylashtirish tufayli kelib chiqadi. Ar-Roziyning bunday fikrlari hanuzgacha o’z axloqiy ahamiyatini yo’qotgan emas. Mashshoiyyunlik axloqshunosligining yana bir buyuk vakili Forobiyning shogirdi Ibn Sino dir (980—1037). Ibn Sinoning axloqiy qarashlari asosan «Axloq ilmiga doir risolao, «Burch to’g’risida risola». «Nafsni pokiza tutish to’g’risida 12 Абу Бакр ар-Рази. Духовная медицина., Душанбе, «Ирфон», 1990. С .72-73. Xulosa Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, o’rta asrlar mutafakkirlarining axloqiy ta’limotlarini o’rganish, ularning ilmiy merosini asrabn-avaylash natijasida bizgacha ko’plab manbalar etib kelgan. Ayniqsa diniy manbalar ham muhim ahamiyat kasb etib, muborak hadislar hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotgan emas, aksincha, zamonaviy shaxs va jamiyat axloqiy darajasini yuksaltirishda muhim tarbiyaviy manbalar bo’lib qolmoqda. Musulmon mintaqasi axloqiy tarbiyasida buyuk muhaddislar bilan bir qatorda o’z asarlarida hadislardan samarali foydalanib ijod qilgan allomalarning ahamiyatini alohida ta’kidlab o’tmoq joiz. Ular o’z fikrlari isboti uchun hadislarni keltirib, e’tiqodga, ezgulikka, to’g’rilikka, muruvvatga da’vat qilganlar. Ayni paytda shunday olimlar borki, hadislardan faqat dalil-isbot sifatidagina foydalangan emaslar, ayni paytda ularni sharhlaganlar, sharhlaganda ham ularga fiqhiy-axloqiy nuqtayi nazardan yondashganlar. Bundan tashqari kurs ishida mutafakkirlar tomonidan ideal davlatda fuqarolarga fazilatlarni singdirish va taraqqiy ettirish uchun ikki xil usulni qo’llashlik aytib o’tilganligi ta’kidlangan. Birinchisi — ishontirish usuli. U ham, o’z navbatida, ikki xil yondashuvni taqozo etadi: keng ommani tarbiyalash uchun she’riy va xitobiy nutqdan, ya’ni badiiy asarlar hamda notiqlik san’atidan, «sara» kishilarda fazilatlarni rivojlantirish uchun esa isbotiy nutqdan, ya’ni ilmiy-falsafiy nutqdan foydalanish lozim. Ikkinchisi — majburiy usul. U, asosan, tashqi dushmanlar bilan kurashni o’z ichiga oladigan hodisa. Mutafakkir bu usulni jihod bilan tenglashtiradi. Lekin Ibn Rushdning tushunchasidagi jihod — kofirlarga qarshi olib boriladigan doimiy diniy urush emas. U Arastuning «Nikomaxning axloq kitobi» asariga yozgan sharhida doimo tinchlik zarurligini, urushga esa ba’zanba’zangina yo’l qo’yish kerakligini aytadi, jihodni faqat shariat talablari nuqtayi nazaridan tushunish musulmonlar boshiga ko’p ofatlar keltirganini ta’kidlaydi. Demak, Ibn Rushdning fikriga ko’ra, jihodni tariqat talqinlari asosida tushunmoq lozim. Bu — qurdobalik mutafakkirning ham tasavvufdan xabardor ekanligini ko’rsatadi. Bu hadis bilan tanishgach, albatta sizda, nahotki taqvo shunchalik katta narsa bo’lsa, degan hayrat paydo bo’ladi. Abu Lays Samarqandiyning sharhini o’qiganingizdan keyingina uning ma’nosi naqadar keng, o’z ichiga deyarli butun boshli bir axloq kodeksini qamrab oluvchi ma’naviy hodisa ekanini anglab yetasiz. Ana shu sharhni ixchamlashtirilgan holda keltiramiz: «Faqih aytadilar: «Taqvoning alomati o’nta narsada bilinadi: 1. Tilni g’iybatdan saqlash... 2. Yomon gumondan saqlanish... 3. Masxara qilishdan saqlanish... 4. Harom narsalardan ko’zni tiyish... 5. Rost gapirish... 6. Allohning bergan ne’matlarini tanimoq va nafsiga ajablanib qolmaslik... 7. Molini haq narsalarga ishlatish... 8. Nafsi uchun ulug’lik va kibrni talab qilmaslik... 9. Besh vaqt namozni vaqtida, rukulari, sajdalarini mukammal qilib o’qish... 10. Jamoat bilan bo’lish va sunnatda istiqomat qilish...» 8 Mazkur sharhning o’nta bandi uchun ham Abu Lays Samarqandiy Qur’on oyatlarini keltirib, o’z fikrining e’tiqodiy asosini isbotlab beradi. Ayni paytda biz ko’rib turibmizki, mazkur bandlarning asosiy qismi axloqiy talablarning bajarilishini taqozo etmoqda: bu yerda fiqhiy sharhdan ko’ra axloqiy sharh ustuvor. Allomaning buyuk izdoshlaridan, hadislarni sharhlashga jazm qilgan kamdan kam olimlardan biri, u kishining nomini ustoz sifatida ehtirom bilan takror-takror tilga olgan imom G’azzoliy ham taqvoning axloqiy mohiyatini bu darajada ochib berolmagan. Qiyos uchun misol keltiramiz: ―Mo’minning TAQVO sohibi bo’lgan yo bo’lmaganligi uch narsada ma’lum bo’ladi: –T.: ―Movaraunnahr . 2003. – B. 46. ‖ 8 Al-Faqih Abu Lays as-Samarqandiy. Tanbeh ul-g`ofiliyn. Uchinchi kitob. Arab tilidan D.Qo`shoqov tarjimasi. –T.: ―Movaraunnahr . 2003. – B. 48-49. ‖ ajamliklarning odati. Ular podshohlarining qoiini shunday o’pishadi, men podshoh emas, sizlarga o’xshagan oddiy odamman», dedilar. Olingan gazlamani men ko’tarib yurmoqchi edim: «Har kim o’ziga tegishli narsani o’zi ko’tarib yurishi kerak», deb menga bermadilar» 6 . Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, muborak hadislar hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotgan emas, aksincha zamonaviy shaxs va jamiyat axloqiy darajasini yuksaltirishda muhim tarbiyaviy manbalar bo’lib qolmoqda. Musulmon mintaqasi axloqiy tarbiyasida buyuk muhaddislar bilan bir qatorda o’z asarlarida hadislardan samarali foydalanib ijod qilgan allomalarning ahamiyatini alohida ta’kidlab o’tmoq joiz. Ular o’z fikrlari isboti uchun hadislarni keltirib, e’tiqodga, ezgulikka, to’g’rilikka, muruvvatga da’vat qilganlar. Ayni paytda shunday olimlar borki, hadislardan faqat dalil-isbot sifatidagina foydalangan emaslar, ayni paytda ularni sharhlaganlar, sharhlaganda ham ularga fiqhiy-axloqiy nuqtayi nazardan yondashganlar. Bular orasida buyuk alloma, elatdoshimiz Abu Lays as-Samarqandiy (978(9)—1003) alohida o’rin egallaydi. Uning, ayniqsa, «Tanbeh ul-g’ofiliyn» va «Bo’ston ul-orifiyn» asarlari musulmon olamida mashhur. Abu Lays Samarqandiy o’z kitoblarida muayyan diniy-fiqhiy masala yuzasidan hadislarni isbot tarzida keltirar ekan, asosiy e’tibomi ularning axloqiy mohiyatini ochib berishga qaratadi. Bunday yondashuvni to’g’ridan to’g’ri musulmon kishisining fazilatlari yoki illatlariga (hayo, muloyimlik, hasad, kibr, g’iybat va h.k.) bag’ishlangan boblardagina emas, balki haj, namoz, qiyomat singari sof diniy-fiqhiy mavzudagi masalalarda ham yaqqol ko’rishimiz mumkin. Masalan, taqvodor deganda xalq ichida odatda harom va makruh (cho’chqa go’shti, tuxum, ot go’shti v.b.) narsalar iste’mol qilmaydigan, ko’pchilikdan ajralib turadigan odam tushuniladi. Vaholanki, hadislardan birida shunday rivoyat qilinadi: ―Payg’ambar (s.a.v.) aytadilar: «Agar sizlar egilib qolguninggizcha namoz o’qib, torga o’xshab qolguningizcha ro’za tutsalaringiz ham, faqat taqvo bilangina ular sizga foyda beradi‖ 7 . 6 Xuzariy. Nur ul-Yaqin. –T.: ―Cho`lpon – ―Kamalak , 1992. – B. 271. ‖ ‖ 7 Al-Faqih Abu Lays as-Samarqandiy. Tanbeh ul-g`ofiliyn. Uchinchi kitob. Arab tilidan D.Qo`shoqov tarjimasi. 2. Mashshoiyyunlik yo’nalishi axloqshunosligi O’rta asrlar musulmon Sharqida mashshoiyyunlik yoki, boshqacha qilib aytganda, arastuchilik oqimini buyuk arab mutafakkiri al-Kindiy boshlab berdi. Uning asoschisi esa, turkistonlik qomusiy alloma Abu Nasr al-Forobiy (870 - 950) hisoblanadi. Arastu izidan borib, Forobiy ham falsafani ikkiga — nazariy va amaliyga bo’ladi hamda axloqshunoslikni amaliy falsafa tarkibiga kiritadi. Axloqiy muammolar uning «Baxtga erishuv yo’lini ko’rsatuvchi kitob», «Baxtga erishuv haqida», «Davlat arbobining hikmatlari», «Fozil odamlar shahri» singari asarlarida ko’tarilgan. Ularda inson baxti eng asosiy muammo sifatida o’rtaga tashlanadi. «Baxt — har bir inson intiladigan maqsad, zero, u muayyan komillik hisoblanadi», — deydi Forobiy 11 . Ayni paytda alloma o’z qarashlarida fazilatga ham juda katta o’rin beradi. Chunki, uning fikriga ko’ra, kimda-kim fazilat nimaligini bilsagina, haqiqiy baxtga erisha oladi. Arastuga o’xshab, u hamfazilatlarni ikki qismga - fazoili nutqiya (aql-idrokka asoslangan fazilatlar) va fazoili xulqiya (xulqiy fazilatlar) ga ajratadi, hamda ularning o’rtalik xususiyatga ega ekanini ta’kidlab o’tadi. Forobiy hayot va mamot muammosiga ham batafsil to’xtaladi. Uning fikriga ko’ra, fazilatli kishi o’lim tufayli baxtni orttiruvchi xatti-harakatlarni ko’proq amalga oshirish imkoniyatlaridan mahrum bo’ladi. Shuning uchun uning o’limdan qo’rqishi boshqalarnikidan butunlay o’zgacha: u o’lim tufayli ulkan bir yovuzlik qurboni bo’layotganidan emas, balki yaxshilikni kamroq qilishga mahkum ekanidan cho’chiydi. Fazilatli odam o’lgan yoki o’ldirilganda, u erishgan baxtga havas qilish lozim, unga emas, balki undan ajralib qolgan hamshaharlarining holiga yig’lash kerak bo’ladi. Buyuk vatandoshimizning fikr qilishicha, insonga uni go’zal a’mollar qilish uchun yo’naltiradigan odat mahsuli bo’lmish yetuk xulq lozim. Xulqning yaxshiligi xatti-harakatlarda me’yor qay darajada saqlangani bilan baholanadi. 11 Аль-Фараби. Социально-этические трактаты. Алма-Ата. «Наука». 1973. С.3. anglatadi. Shu bois «Ishq risolasi»dagi bu kabi o’rinlarni naqshbandiya tariqatining vujudga kelishida dastlabki g’oyaviy asos, umuman, tasavvuf falsafasi va axloqshunosligi uchun ilk nazariy poydevorlardan bo’ldi, deyish mumkin. Ibn Sino taqdir masalasiga ham o’ziga xos yondashadi. U Navoiyning «Lison ut-tayr» dostonida Xudoga yetishgan shayxlardan biri sifatida tasvirlangan Abu Said ibn Abul Xayr Mehaniy bilan munozara-yozishmasida Alloh hech qachon biror-bir kimsaga yomonlik, yomon taqdir istamasligini, kimning taqdiri yomon bo’lsa, bunga uning o’zi sababchiligini, ya’ni insonning qilmishlari uning taqdiri ekanini aytib, shunday deydi: «Asl al-Hakim (ya’ni Alloh) inoyatiga ko’ra, olamda mavjud bo’lgan yomonlik - olamning maqsadi emas. Olamning asl murodi yaxshilikdir, yomonlik emas!» 14 . Buyuk vatandoshimiz savob ya aqob (jazo) masalasida ham mohiyatan tasavvufiy yo’nalishda fikr yuritadi. Mashshoiyyunlik oqimining yana bir mashhur va so’nggi vakili, Ovro’pada «Avverroizm» degan yo’nalishning asoschisi, qurdobalik (ispaniyalik) mutafakkir Ibn Rushd (lotincha Avverroyes, 1126—1198) ham axloqshunoslik ilmi taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shgan allomalardan. Uning fikriga ko’ra, ezgulik va yovuzlik, ular tabiiy yoki ijtimoiy xususiyatga ega bo’lishidan qat’i nazar, o’z holicha mavjuddir. Tabiiy ezgulikning manbai Alloh, lekin ezgulik yovuzlik bilan yonma-yon keladi. Chunonchi, olov foyda keltirishi barobarida, o’rmonga o’t ketsa, hayvonlar va o’t- o’lanlarni halok etish xususiyatiga ega. Garchand olovni Xudo yaratgan bo’lsa ham, uning bu xususiyatini o’zgartira olmaydi, xuddi shuningdek, rangni yaratgan Xudo unga eshitishimiz mumkin bo’ladigan xususiyat ato eta olmaydi. Ibn Rushd butun islom olami uchun doimo muhim bo’lib kelgan ixtiyor erkinligi muammosiga ham katta ahamiyat bergan. U insonga mutlaq ixtiyor erkinligi berilganini ham, inson xatti-harakati mutlaq oldindan belgilab qo’yilganini ham inkor qiladi. Chunki, agar insonlar taqdiri mutlaq oldindan belgilab qo’yilgan bo’lsa, u holda ularning jonsiz narsalardan farqi qolmasdi, ular dehqonchilik, harbu zarb, tibbiyot singari baxtni qo’lga kiritib, yovuzlikni uzluksiz yo’qotib borishni ta’minlaydigan hunar va san’at turlari bilan shug’ullana olmas edilar. As! baxtga esa faqat odamdagi hayvoniy kuch xatti-harakatlarini running 14 Ibn Sino. Abu Said Abul Xayr Mehaniy bilan munozara. A.Zohidiy tarjimasi. ―Sog`lom avlod uchun jurnali.‖ 1996-yil 5-6-sonlar. Jamiyat a’zolarining erkinlikdan qochishi, o’z taqdiri uchun mas’ullikni rahbarga – ―dohiy ga yuklab qo’yishi doimo jamiyat uchun qimmatga tushadi: jamiyat‖ a’zolari mavhum «xalq» tushunchasiga aylanadi, ular shaxs bo’lish huquqidan mahrum bo’lib qoladilar. Faqat birgina shaxs - rahbar shaxsi, ―dohiy shaxsi tan olinadi va u shaxsga ‖ sig’inish ro’y beradi. Yakka shaxs hokimligi hukm surgan jamiyatda inson o’z huquqlari bilan birgalikda insoniyligini ham yo’qotadi. Lenin, Stalin, Hitler, Pol Pot va boshqalar shaxsiga sig’inish davridagi xalqlarning ahvoli buning misolidir. Tavhiddan chekinish ana shunday fojialarga olib keladi. Shu sababli qayta-qayta Qur’oni karimda, barcha maqtovlar, hamdu sanolar yolg’iz Allohgadir, deyiladi. Demak, tavhid mustahkam joyda shaxsga sig’inishga o’rin yo’q. Shunday qilib, tavhid - yuksak axloqiy mazmunga ega: inson erkining, jamiyatdagi teng huquqlilikning va odamga ato etilgan ixtiyor erkinligining muhofazasi aynan u bilan bog’liq. Insoniy komillikning yana bir belgisi uning ilm egasi bo’lish imkonidan foydalanishidir. Qur’oni karimning «Mujodala» surasi, 11-oyati karimasida shunday marhamat qilinadi: «Alloh sizlardan iymon keltirgan va ilm ato etilgan zotlarni (baland) daraja-martabalarga ko’tarur». Bunga odam Atoning xalifa qilib tayinlanishidagi holat yaqqol misol bo’ladi. Odam - farishtalar bilmagan narsalarni bilguvchi, Allohning ta’limini olgan zot sifatida ulardan yuksak maqomga noil etildi; Alloh bilguvchidir, demak, bandasi bilishga intilmog’i lozim. Bilish har ikki dunyoni obod qiluvchi xosiyatli a’moldir. Bilish uchun esa inson tafakkur qilmog’i, mustaqil fikr yuritmog’i lozim. Chunki tafakkur qilmasdan turib, Qur’oni karim oyatlari mag’zini ham, haqiqiy insoniy hayot nima ekanini ham bilish qiyin. Zero, Qur’on suralarini faqat, ko’r-ko’rona yod olish musulmonchilik belgisi emas. Aks holda inson mohiyatdan yiroqlashib, hodisalar chilviriga o’ralib qolishi mumkin. Shu bois birgina «Baqara» surasining o’zidayoq ikki o’rinda tafakkur haqida oyatlar marhamat qilinadi: «... Shunday qilib, dunyo va oxirat haqidagi tafakkur qilishingiz uchun Olloh sizlarga O’z oyatlarini bayon etadi... (219 - 220). Undan keyin 242 - oyatda: «Shunday qilib, aql yurgazishingiz uchun Olloh sizlarga O’z oyatlarini bayon qiladi», - deyiladi. Mazkur kurs ishida komil insonga Yaratgan tomonidan ko’rsatilgan hurmat- e’tiborning, oliy ehtiromning ham ilohiy, ham dunyoviy takomilga erishgani uchundir, chunki u «hech kimdan xizmatini darig’ tutmaydi, tili, qo’li, moli bilan o’zgalar yordamiga shoshiladi..., zero, qalb kamolotiga erishib, jannatiy odam nimaiki qilmasin, uning dunyo va oxirati kengayadi» 16 . Demak, komil insonlar Allohning suyuk bandalari, chunki ular Yaratganning asl maqsadini ro’yobga chiqarish uchun bunyod bo’lganlar: bu yuksak axloq egalarining har ikki dunyo uchun buyuk xizmatlari jannatni kengaytirish va do’zaxni toraytirishdan iborat. Shu bois ular koinotning sarvari, barcha borliq ular uchun yaratilgan. Xullas, tasavvuf axloqshunosligining o’ziga xos tabiatidan kelib chiqib, shunday deyish mumkin: o’rta asr mutafakkirlari ijodidagi g’oyalar insonning Yaratgan oldidagi qo’rquvini muhabbatga aylantirish uchun xizmat qiladi. Qisqasi, tasavvuf axloqshunosligi insondan Xudoning ko’r-ko’rona quli bo’lib emas, balki Uni tanigan, bilgan mavjudot, Uning yerdagi xalifasi va oshig’i sifatida harakat qilishni talab etadi. 16 ―Zubdat ul-haqoyiq . –B. 55. ‖ Abu ad-Dardo (roziyollohu anhu) rivoyat qilgan hadisda Payg’ambarimiz aytgan quyidagi so’zlarni har bir musulmonning axloq kodeksi sifatida qabul qilish mumkin: «Rasululloh menga quyidagi to’qqizta amalni buyurdilar va dedilarki: garchi majaqlanib ketsang ham, o’tda yondirilsang ham Alloh taologa shirk keltirma, farz namozni qasddan tark qilma, uni tark qiluvchi kishilardan Alloh taoloning zimmasi ajraydi. Mast qiladigan harom ichimliklarni aslo ichma, chunki ular hamma yomonliklarning kalitidir. Ota-onangga itoat qil, agar ular dunyodan voz kech desalar ham hurmatlari uchun buyruqlarini ijro qil! Garchand ishboshi bo’lgan odamdan ko’ra o’zingni shu amalga munosibroq deb bilsang ham, ular bilan amal talashma (itoat qil). Yoningdagi askarlar qochsa ham va o’zing halokatga uchraydigan bo’lsang ham urush maydonidan qochma! Qo’lingda bor mol- mulkingdan qaramog’ingdagi ahli ayollaringga sarf qil! Xotin va bolalaringga kaltak ko’tarma, to’g’ri yo’ldan yurmasa, bola-chaqalaringni Alloh taoloning qahri-g’azabiga duchor bo’lishlari bilan qo’rqit» 5 . Bu hadisda e’tiqodli bo’lish farzandlik burchini bajarish, haromdan nari yurish, amalparastlikdan qochish, jang maydonida mardlik-matonat ko’rsatish, oilaga muruvvatli, shafqatli bo’lish oila a’zolari tarbiyasida kaltakdan voz kechish va nasihat orqali yoi-yo’riq berish kabi fazilatlar zikr etiladi. Bundan tashqari juda ko’p hadislarda insonlarga yaxshilik qilish, nomusli-orli bo’lish, yolg’on gapirmaslik, munofiqlik va g’iybatdan qochish, hech kimga zulm qilmaslik, haqiqatning yuziga tik boqish, hech qachon insoflilik va xushxulqlilikni tark etraaslik, saxiylik va jo’mardlikni odatga aylantirish, ilm olish haqida fikr yuritiladi. Muhimi shundaki, bular quruq nasihatlar emas, balki Payg’ambarimiz o’zlari hayotda amal qilgan axloqiy me’yorlardir. U kishining insoniyligi, kibrdan xoliligi kabi fazilatlari to’g’risida Abu Hurayra rivoyat qilgan quyidagi hadis ibratlidir: «Bir kuni Rasululloh bilan birga bozorga borib, u kishiga kiyimlik oldik. Sarvari olam gazlama uchun ortiqcha haq to’ladilar. Sotuvchi quvonib ketganidan u kishining qoiini o’pmoqchi bo’ldi. Rasululloh shartta qoiini tortib oldilar-da: «Bu 5 O`sha manba. – B. 19. 3. Tasavvufiy axloqiy ta’limotlar Tasavvuf axloqshunosligi haqida gap ketar ekan, eng avvalo, tasavvufning mohiyatini anglab olmoq lozim. Bu borada dastlabki so’fiylardan bo’lmish Robiya al-Adaviyaning (713—801) Xudoga munosabati diqqatga sazovordir. Bu munosabatini u «muhabbat» deb ataydi va Yaratganga shunday iltijo qiladi: «Yo, Alloh, yulduzlar charaqlab turibdi, odamlarning esa ko’zlari yumilgan... har bir oshiq o’z mahbubasi bilan visol lazzatini totmoqda, men esa yolg’iz Sen bilanman. Yo, Egam, agar Senga men do’zaxingdan qo’rqqanim uchun ibodat qilayotgan bo’lsam, meni do’zaxingda yondir, agar jannating ilinjida ibodat qilayotgan bo’lsam, meni unga yo’latma. Agar faqat o ’ zingni deb ibodat qilayotgan bo ’ lsam , mendan mangu go ’ zal jamolingni yashirin tutma !» 15 . Ko’rinib turibdiki, Robiya al-Adaviya Xudoga nimadandir qo’rqib, yoki nimaningdir ilinjida munojot qilayotgani yo’q, balki mahbub sifatida, ya’ni muhabbat izhori bilan murojaat etmoqda. Uning nazdida haqiqiy ishq manfaatsiz voqe bo’lishi kerak; Allohga muhabbat jannatga erishish vositasi emas, ya’ni jannat maqsad emas, maqsad — Alloh va uning muhabbati. Olmoniyalik ulkan mutasavvif olima, zamondoshimiz Annemariye Shimmel xonim shu munosabat bilan o’z kitobida qiziq bir qadimiy rivoyatni keltiradi: «Rivoyat qilishlaricha, bir kuni xudojoy so’fiy Robiya bir qo’lida bir chelak suv, ikkinchi qo ‘lida yonib turgan mash ‘ala ko ‘targancha Basra ko’chalaridan yugurib o’tayotgan ekan. Yo’lovchilarh ayron bo’lib undan so ‘rashibdi: —Bunchalar shoshilib qaylarga yo’l tutding, ey Robiya? Robiya qo ‘lidagi chelakka ishora qilibdi: —Do ‘zaxdagi o ‘tni o ‘chirmoqchiman. 15 Бертельс Е.Э. Суфизм и суфийская литература. М., «Наука». 1965. С .18. risola», «Adolat haqida kitob», «Turar joylardagi tadbirlar» singari asarlarida va zamondoshlari bilan olib borgan munozara-yozishmalarida o’z aksini topgan. Avvalo, Ibn Sino axloq ilmining amaliy falsafa tarkibidagi o’rnini aniqlab olishga intiladi. «Hakimlarning, - deb yozadi alloma shogirdi Bahmanyor al- Ozarboyjoniy bilan munozarayozishmasida, - falsafa nazariy va amaliy bo’ladi, deganini falsafa amaliy-axloqiy bo’ladi, deb tushunmaslik kerak. Chunki amaliy axloqning bunday namoyon bo’lish holati falsafa degani emas, zero, qiyosiy malaka axloqiy malakadan mutlaqo o’zgadir... Falsafa amaliy va nazariy qismlarga boiinar ekan, demak, uni (amaliy falsafani) axloq bilan aynanlashtirilmaydi. Shuning uchun (uni) axloq ilmi degan ma’qul» 13 . Ko’rinib turibdiki, Ibn Sino axloqshunoslikni amaliy falsafa, ya’ni nazariya ekanini ta’kidlaydi va axloqni uning tadqiqot obyekti sifatida ta’riflaydi. Ibn Sino o’z asarlarida bir qancha axloqiy fazilatlarga ta’rif beradi. Chunonchi, iffat, himmat, shijoat, adolat, saxiylik, qanoat, qat’iyat, sadoqat, hayo, kamtarlik vaboshqalarshularjumlasidandir. Shuningdek, alloma ularning aksi bo’lgan - o’g’rilik, aldamchilik, fisqu fasod, nafrat, rashk, adovat, bo’hton, irodasizlik, takabburlik, nodonlik kabi illatlarni ham tavsiflaydi; har ikki turdagi mazkur tushunchalarning bir-biri bilan bog’liqligini, bir-biriga o’tib turishini va bunday bog’lanish ijobiy hoi ekanini ta’kidlaydi. Ustozlari an’analarini davom ettirib, har bir axloqiy fazilat ikki nuqson oralig’ida bo’ladi, ya’ni o’rtalik xususiyatiga ega, deydi. Demak, axloqshunoslik ilmida faqat fazilatlar emas, balki illatlar ham o’rganilishi zarur. Alloma tasavvuf falsafasi va tasavvufiy axloqshunoslikka muayyan ma’noda taalluqli asarlar ham yaratdi. Zero, u bejiz Shayx ur-Rais, ya’ni shayxlarning raisi degan nom olgan emas. Bu borada uning mashhur «Ishq risolasi» diqqatga sazovordir. Undagi asosiy muammo - komil inson masalasi. Ibn Sinoning fikriga ko’ra, Yaratganga muhabbat odamni inson zoti qobil bo’lgan komillik darajasiga olib chiqadi. Ya’ni running quyi kuchlari va qismlari uning ulug’vor va olijanob kuchlari hamda intilishlari bilan yaqinlikda bo’lib, ular ta’siriga tushishi natijasida fazilat kasb etadi. Bu fikr, Allohga muhabbat faqat tarkidunyochilik orqaligina emas, balki rosmana insoniy hayotda ham ro’yobga chiqishi mumkinligini 13 Ibn Sino. Bahmanyor al-Ozarbayjoniy bilan munozara. A.Zohidiy tarjimasi. ―Sog`lom avlod uchun jurnali.‖ 1996-yil 3-4-sonlar. O’rta asrlar mutafakkirlarining axloqiy ta’limotlari Reja: Kirish. IBOB. Diniy-hadisiy yo’nalish axloqshunosligi 1.1. Din va hadis tushunchalari, ularning axloqiy ta’limotda tutgan o’rni. 1.2. Diniy-hadisiy yo’nalishning tarixiy ko’rinishi va uning O’rta asr axloqshunosligi shakllanishiga ta’siri. II BOB. Mashshoiyyunlik yo’nalishi axloqshunosligi 2.1. Mashshoiyyunlik tushunchalari , ularning axloqiy ta ’ limotda tutgan o ’ rni . 2.2. Mashshoiyyunlik yo’nalishining rivojlanish tarixi va uning Sharq mutafakkirlar asarlarida aks etishi. III BOB. Tasavvufiy axloqiy ta’limotlar 3.1. Tasavvufiy axloqshunoslik ta ’ limoti va uning tarixiy talqini . 3.2. Tasavvufiy axloqshunoslik ta ’ limotining shaxs axloqiy - estetik madaniyatiga ta ’ siri . Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro ’ yhati «Arba’in» nomi ostida qirqta sahih hadisni saralab, ruboiy shaklida she’riy sharhlashlar bunga misol bo’la oladi. 1. Erishmagan narsalari xususida TAVAKKUL qilsa. 2. Erishgan narsalari borasida HUSNI RIZO ko’rsatsa. 3. Yo’qotgan va qo’ldan chiqargan narsalari xususida HUSNI SABR ko’rsatsa» 9 . Shubhasiz, bu sharh ham taqvoni jo’n tushunishdan yiroq. Lekin unda Abu Lays Samarqandiy darajasidagi mufassallik va axloqiy urg’uni ko’rmaymiz. Allomaning eng katta xizmatlaridan biri shundaki, u zot hadislarning «eng go’zal axloq egasi» Payg’ambarimiz (s.a.v.) ga tegishli ekanini ta’kidlashni, ya’ni ularning mohiyati axloqqa borib taqalishini hech qachon nazardan qochirmagan. Shu bois ham u kishi hadis sharhi haqida shunday rivoyatni keltiradi: «Vaki’: «Agar rivoyat keng ma’no bilan bo’lmaganida, insonlar albatta, halok bo’lardilar», deydi. So’ng alloma Qur’onning «Tavba» surasidan keltirilgan 122-oyati karima vositasida shunday xulosa yasaydi: «Demak, rivoyat qilishda lafzga emas, ma’noga e’tibor berish kerakligi isbotlandi» 10 . Darhaqiqat, Qur’oni karim va Hadisi sharifni yuzaki, so’zma-so’z tushunishga intilish musulmon olamida fojialarga olib kelishi mumkin ekanligi ko’pchilikka sir emas. Ayni paytda Abu Lays Samarqandiy Payg’ambarimiz (s.a.v.) qiyofasini o’ta ilohiylashtirishga, u kishini yerdan, dunyoviy hayotdan uzilib qolgan «hammaga aql o’rgatuvchi dono» sifatida talqin qilish kabi holatlarga qat’iyan qarshi. Muhammad alayhissalom Allohning rasuli, lekin inson, insonlar ichidagi eng insoniy Inson. Shunday qilib, Abu Lays Samarqandiy sharhlagan hadislar islomning axloqiylik mohiyatini ochib berishi, ularni «keng ma’no bilan» talqin qilishi hozirgi paytda ham katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Shuningdek, ular o’zlaricha dinni «musaffo» bo’lishini ta’minlashga urinib, uni o’ta toraytirishga intilayotgan, haqiqiy ilmdan yiroq g’ofillarga o’rinli tanbehlardir. Abu Lays Samarqandiy an’analari keyinchalik nasriy va she’riy yo’l bilan davom ettirildi: G’azzoliy asarlaridagi hamda 9 Abu Homid G`azzoliy. Mukoshafat ul-qulub. –T.: ―Adolat , 2002, -B. 117. ‖ 10 Al-Faqih Abu Lays as-Samarqandiy. Bo`ston ul-orifiyn. Arab tilidan B.Muhammad va M.Mahdixon o`g`li tarjimalari. –T.: ―Movaraunnahr . ‖ 2003. – B. 16. va uning Sharq mutafakkirlar asarlarida aks etishi, tasavvufiy axloqshunoslik ta’limoti va uning tarixiy talqini va tasavvufiy axloqshunoslik ta’limotining shaxs axloqiy-estetik madaniyatiga ta’siri kabi masalalar atroflicha yoritib berishga harakat qilingan. Bundan tashqari mazkur kurs ishida diniy manbalarga asoslsngan fikr- mulohazalar, hadislardan keng foydalanilgan. Masalan, e’tiqodli bo’lish farzandlik burchini bajarish, haromdan nari yurish, amalparastlikdan qochish, jang maydonida mardlik-matonat ko’rsatish, oilaga muruvvatli, shafqatli bo’lish oila a’zolari tarbiyasida kaltakdan voz kechish va nasihat orqali yoiyo’riq berish kabi fazilatlar zikr etiladi. Bundan tashqari juda ko’p hadislarda insonlarga yaxshilik qilish, nomusli-orli bo’lish, yolg’on gapirmaslik, munofiqlik va g’iybatdan qochish, hech kimga zulm qilmaslik, haqiqatning yuziga tik boqish, hech qachon insoflilik va xushxulqlilikni tark etraaslik, saxiylik va jo’mardlikni odatga aylantirish, ilm olish haqida fikr yuritiladi. Muhimi shundaki, bular quruq nasihatlar emas, balki Payg’ambarimiz o’zlari hayotda amal qilgan axloqiy me’yorlardir. U kishining insoniyligi, kibrdan xoliligi kabi fazilatlari to’g’risida Abu Hurayra rivoyat qilgan quyidagi hadis ibratlidir: «Bir kuni Rasululloh bilan birga bozorga borib, u kishiga kiyimlik oldik. Sarvari olam gazlama uchun ortiqcha haq to’ladilar. Sotuvchi quvonib ketganidan u kishining qoiini o’pmoqchi bo’ldi. Rasululloh shartta qoiini tortib oldilar-da: «Bu ajamliklarning odati. Ular podshohlarining qoiini shunday o’pishadi, men podshoh emas, sizlarga o’xshagan oddiy odamman», dedilar. Olingan gazlamani men ko’tarib yurmoqchi edim: «Har kim o’ziga tegishli narsani o’zi ko’tarib yurishi kerak», deb menga bermadilar» 1 . Buyuk vatandoshimiz Abu Nasr Farobiy fikr-mulohazalari va ilmiy merosidan ham foydalanilgan bo’lib, insonga uni go’zal a’mollar qilish uchun yo’naltiradigan odat mahsuli bo’lmish yetuk xulq lozimligi, xulqning yaxshiligi xatti-harakatlarda me’yor qay darajada saqlangani bilan baholishi, odobni esa mutafakkir badavlatning davlatini bezaydigan va kambag’alning kambag’alligini o’g’irlaydigan axloqiy hodisa sifatida qarqashlari ham ko’rsatib o’tilgan. Mazkur kurs ishi kirish, III bob, 6 ta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat bo’lib, 30 bet hajmda yo’zilgan. 1 Xuzariy. Nur ul-Yaqin. –T.: ―Cho`lpon – ―Kamalak , 1992. – B. 271. ‖ ‖ 1. Diniy-hadisiy yo’nalish axloqshunosligi O’rta asrlarda Arab va Ajam mamlakatlarida islom dini tez yoyildi. Islomning Markaziy Osiyoga kirib kelishi ulkan ijobiy hodisa bo’ldi. Chunki musulmonchilikning muqaddas e’tiqodiy kitobi ―Qur’on avvalgi muqaddas‖ kitoblarga nisbatan mukammal va nisbatan ―zaminiy edi. Islom yahudochilik va ‖ nasroniylikdan o’zining, ta’bir joiz bo’lsa, demokratik jihatlari bilan ajralib turardi: har bir musulmon ―Qur’on ni tan olishi barobarida Alloh nozil qilgan yana uch ‖ kitobni (Tavrot, Zabur va Injilni) inkor etishi mumkin emas. Shunday qilib, ―Qur’on ‖ insoniy muammolarni hal etishda miqyosiylik tabiatiga ega edi. Qur’oni karim. Qur’on uch ildizdan bahra olgan abadiy yashil daraxtga o’xshaydi: 1. Tavhid; 2. Axloq; 3. Ilm. Har bir muslim va muslima Allohning yakka-yagonaligiga, sherigi yo’qligiga shak keltirmasligi, yuksak axloq egasi bo’lishi va doimo, umr bo’yi ilm olishga intilishi kerak. Demak, har bir musulmon uchun e’tiqod, axloq va tafakkur hamma narsadan ustuvor ma’naviy hodisalardir. Shu sababli Qur’oni karimda tavhidga da’vat qatorida ―axloq va ―ilm so’zlari eng ko’p qayd etilgan ilohiy ‖ ‖ kalomlardir. Qur’oni karimdagi bosh g’oya Alloh o’z bandalarining komillikka erishuvi bilan bog’liq. Zotan, Alloh insonni komil bo’la olish imkoniyatlari bilan birga yaratgan. Bu imkoniyatlardan biri tavhiddir. Zero, Xudodan boshqa hech kimni Xudo darajasiga ko’tarmaslik, undan boshqa hech kimga sajda qilmaslik kabi tavhidiy tamoyillar, Alloh ato etgan erkinlikni yo’qotmasligi uchun insonga berilgan eng ulug’ imkoniyatdir. Insonning o’z qavmdoshidan ― ndohiy - ulug’ rahbar yasashi, ‖ unga cheksiz e’tiqod qo’yishi, Xudodan emas, undan qo’rqishi, Xudoning emas, uning nomini tinimsiz zikr etishi, unga sig’inishi, hammasi erkinlikdan qochishdir. Kirish O ’ rta asrlar musulmon Sharqi mintaqasi tafakkurida axloqning mohiyatini tushuntiruvchi va axloqiylikni targ ’ ib etuvchi diniy - hadisiy yo ’ nalishdagi asarlar , ko ’ plab manbalar bizgacha etib kelgan . O’rta asrlarga kelib nasroniylik Ovro’pa xalqlarining ijtimoy-siyosiy va madaniy hayotini cherkovga bo’ysundirdi, hamma sohalar bo’yicha cherkov nazorati o’rnatildi. Bu bilan ilm-fan va san’at cherkov belgilab bergan chegaralar doirasidagina rivojlanishga mahkum etilgan edi. Islom dinida esa, ayniqsa, tasavvufning vujudga kelishi tufayli, muayyan ma’noda hurfikrlilik mavjud bo’lib, ilm-fan va san’at taraqqiyotiga keng yo’l ochildi. Natijada, Qadimgi dunyo mumtoz axloqshunosligi ilgari surgan g’oyalarni rivojlantirish, u o’rtaga tashlagan muammolarni hal etish, o’sha davr va keyingi davrlar uchun dolzarb bo’lgan muhim nazariy hamda didaktik-axloqiy asarlarni yaratish, asosan, musulmon Sharqi allomalarining zimmasiga tushdi. Ular o’ziga xos mumtoz axloqshunoslik an’analarini yaratdilar. Bu davr axloqshunosligi ham turli xil axloqiy-falsafiy oqimlardan tashkil topgan. Lekin bunday oqimlar yoki yo’nalishlarning o’ziga xosligi shundaki, ular Qadimgi dunyo axloqshunosligi singari nisbatan qat’iy chegaralarga ega emas edi. Chunonchi, mashshoiyyunlik oqimining buyuk vakillari deb tan olingan Forobiy va Ibn Sinoning axloqiy qarashlaridagi ba’zi jihatlar tasavvufiy axloqshunoslikka taalluqli ekani ko’zga tashlanib turadi. Ammo shunga qaramay, umuman falsafiy- axloqiy oqimlar borasida gap ketganda, musulmon Sharqida uch yo’nalish alohida o’rin tutadi: a) diniy-hadisiy; b) mashshoiyyunlik c) tasavvuf axloqshunosligi. Mazkur kurs ishida din va hadis tushunchalari, ularning axloqiy ta’limotda tutgan o’rni, diniy-hadisiy yo’nalishning tarixiy ko’rinishi va uning O’rta asr axloqshunosligi shakllanishiga ta’siri, mashshoiyyunlik tushunchalari, ularning axloqiy ta’limotda tutgan o’rni, mashshoiyyunlik yo’nalishining rivojlanish tarixi chiqqan ulamolardir. Ular orasida imom Ismoil alBuxoriy (810—869) va uning shogirdi Abu Iso Muhammad at - Termiziy to’plagan hadislar bizda keng ommalashgan. Imom Buxoriy hadislarida namunaviy yoki boshqacha qilib aytganda, axloqiy- e’tiqodiy ideal masalasi bo’rtib ko’zga tashlanadi. Ma’lumki, Alloh inson uchun ideal sifatida olib qaralmaydi, U doimiy azal-abad mavjud zot. U insonni yaratgan zot. Uning darajasiga yetib bo’lmaydi. Faqat ergashish, U ko’rsatgan yo’ldan borish imkonigagina egamiz. Zero uning surati bizdan yashirin, faqat siyratigina bizga ma’lum. Ideal esa o’zida insoniyat dunyosida ham ruh, ham vujud uyg’unligida yashagan, e’tiqod va axloqda yuksak namuna bo’lgan odamzot timsolini taqozo etadi. Shunday Odamzot payg’ambarimiz, ikki olam sarvari Muhammad alayhissalomdir. U kishining namunaviylik, ideallik xususiyati to’g’risida Qur’oni karimda oyatlar juda ko’p. Shulardan birini keltiramiz: (Ey mo’minlar), sizlar uchun Allohning payg’ambari (iymon-e’tiqodi va xulqi atvori) da go’zal namuna bordir» («Azhob» surasi, 21-oyat). Muhammad alayhissalom bu oliy majburiyatni a’lo darajada bajardilar. U kishining o’zlari sahobalar bilan suhbatlaridan birida shunday deganlar: «Men yaxshi va oliy odob va axloqlarni kamolotga yetkazish uchun payg’ambar qilib yuborildim» 3 . Hadislarda Muhammad alayhissalom Qur’oni karim oyatlarining e’tiqodiy va axloqiy mohiyatlarini talqin qilish barobarida o’zlarining fe’1-atvorlari, axloqiy xatti- harakatlari bilan namunaviy siymo sifatida namoyon bo’ladilar. Hadislarni kuzatib borish mobaynida bizda ayol kishiga bo’lgan islomiy munosabatning ajoyib namunalarini ko’rishimiz mumkin. «Al-adab almufrad»dagi 3-hadisni keltiramiz: «Musoviya ibn Hayyida (roziyollohu anhu) aytdilarki Rasullohdan: Ey, Rasululloh, men yaxshiligimni kimga qilsam bo’ladi» - deb so’radim. «Onangga», - dedilar. Men shu savolni uch martaba qaytarsam ham, Rasululloh: «Onangga», — deyaverdilar. To’rtinchi martta so’raganimda: «Otangga va yaqin bo’lgan qarindoshlaringga», dedilar 4 . 3 Imom Ismoil al-Buxoriy. Al-adab al-mufrad. –T.: ―O`zbekiston , 1990. – B. 10. ‖ 4 Imom Ismoil al-Buxoriy. Al-adab al-mufrad. –T.: ―O`zbekiston , 1990. – B. 13. ‖

O’rta asrlar mutafakkirlarining axloqiy ta’limotlari

Купить