• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 7.6MB
Покупки 0
Дата загрузки 05 Март 2025
Расширение docx
Категория Ботаника

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

O'rta Osiyo tekisliklari suv havzalarida va tog'lari hududlarida yashovchi umurtqali hayvonlar

ketgan 1 igini isbotlaydi. Bu holat geologik va biologik evolyutsiya qonuniyatlarini o'zaro bog'liq hoida o'rganishda muhim ahamiyatga ega. Quruqlikda hayvonlarning mavjudligi va tarqaIishini belgilovchi asosiy omillarga namlik. harorat, havo oqimi, quyosh nuri hamda o'simliklar qoplamini kiritish mumkin. Mazkur omillarning miqdori va tebranish darajasi quruqlik hayvonlarining tarqalishi va zichligini beIgilaydi. Ayniqsa hayvonot dunyosining tarqalishida o'simliklar qoplami muhim o'rin tutadi. O'simliklar qoplami hayvonlar uchun 20 nafaqat oziqa, balki yashash muhitidagi iqlimiy omillarni belgilovchi biogeotsenozning ajralmas qismi, boshpana, uya qurish joyi va boshqa muhim vazifalarni ham bajaradi. Shu bilan birga, o'simliklar qoplami biogeotsenozning tabiatini belgilab beruvchi o'ziga xos indikator bo’lib xizmat qiladi. Har bir o'simlik formatsiyasida shu formatsiyaga moslashgan hayvon turlari yashaydi. Jumladan shimoldagi nina bargli o'rmonlarda (tayga) karqur, chittak. kedrovka, qaychitumshuq, burunduq va suvsar uchraydi. Bargli o'rmonlarda olmaxonlar, krotlar, erqazarlar, tipratikanlar, bug'u, o'rmon mushugi, bo'rsiq. burgutlar, yapaloqqushlar, zarg'aldoq, botqoq toshbaqasi va boshqalar yashaydi. Dasht va cho'l formatsiyalarida ham bu er uchun xos hayvonot dunyosi shakllangan. Xulosa qilib aytganda, yer yuzida biotsenozlarning tarqalishi muayyan qonuniyatlarga amal qiladi hamda iqlimiy omillarga bo'ysungan holda mintaqaviy xususiyat kasb etadi. Quruqlik mintaqalarida ham okeanlardagi kabi tirik moddaning tarqalishida gorizontal va vertikal zonallik namoyon bo'ladi. Yerda tropik. ikkita mo"tadil va ikkita qutb mintaqasi farq qilinadi. Bu mintaqalar o'zaro fauna tarkibi bilan ajralib turadi. Tropik minlaqa. Tropik mintaqaning asosiy tipik biotoplari gileya yoki nam tropik o'rmonlardir. Bu biotoplarning o'simliklar dunyosi tarkibida turlar soni juda ko'p bo'lib, vegetatsiyasi yil bo'yi davom etadi. Gileyalar boshqa yashash muhitlaridan o'zining ekologik joylari (nishalari), hayvonlar uchun qulay boshpanalari, hayvonlarning hayotiy shakllari va xilma-xilligi buyicha ustun turadi. Nam tropik o'rmonlarda termofil va gigrofil hayvon turlari keng 20 18 II.BOB.N A ZA RIY QISM II.4. O'rta osiyo umurtqalilar faunasining biologik xilma- xilligi Yirtqich turlardan tulki, bo'ri, burgutlar, bo'ktargilar va mayda lochinlar asosan kemiruvchilar bilan oziqlanadi. Yuqori zichlikka ega bo'lgan hasharotlardan chumolilar, bargxo'r qo'ng'izlar va chigirtkalar dasht inintaqasida keng tarqalgan. Dasht mintaqasi ayni paytda inson tomonidan deyarli to'liq o'zlashtirilgan bo'lib, bu holat mazkur hududning hayvonot dunyosiga salbiy ta'sir ko'rsatgan. Dashtlarning janubida chala cho'llar, shimolida esa o'rmon dasht biotoplari shakllangan bo'lib, bular oraliq xarakterdagi biotoplardir. Dashtlarga nisbatan o'rmondashtlar faunasi tarkibida turlar soni ancha ko'p bo'ladi. O'rmonlar m o“ tadil mintaqaning yillik yog'in miqdori 300 mm.dan oshadigan oblastlarida shakllangan. Ushbu mintaqada 3 ta asosiy o'rmon tiplari, ya'ni subtropik doimiy yashil o'rmonlar, keng bargli o'rmonlar va nina bargli o'rmonlar farq qilinadi. Subtropik cloimiy yashil o'rmonlar quruq yoki nam bo’iishi mumkin. Mazkur o ’rmonlarda hasharotlar. amfibiyalar, asosan kaltakesaklardan iborat reptiliyalar. dehqonchumchuqlar, moyqutlar. qarqunoqlar, tasqaralar, yovvoyi quyon, muflon va boshqalar uchray di. Nam o ’rmonlar faunasi tarkibida turlar soni nisbatan kam bo’ladi. Keng bargli o'rmonlar m o‘'tadil haroratli, o'rtacha yillik yog'in miqdori 500 mm.ni tashkil etadigan oblastlarda shakllangan bo'lib, ulardagi yumshoq iqlim va o'simliklar dunyosining xilma-xilligi hayvonlarning yashashi uchun qulay muhitning shakllanishiga olib kelgan. Bu kabi o'rmonlarda faunaning tarkibi va ekologik qiyofasi o'xshash bo'lib. qish mavsumining sovuq bo'iishi ayrim turlarning migratsiya qilishiga yoki uyquga ketishiga sabab bo'ladi. Fauna tarkibida bug'u, yovvoyi echki, serna, yovvoyi cho'chqa, olmaxonlar, hulbullar, zarg'aldoqlar. shaq-shaqlar va boshqalar uchraydi. Nina bargli o'rmonlar (tayga) o'rmonlar orasidagi eng yirik tip sanaladi. Iqlimi sovuq, o'rtacha yillik harorat +5-0°S. O'simlik va hayvonot dunyosi tarkibida turlar soni kam bo'lib, tipik hayvon turlariga karqur, yapaloqqushlar, kedrovka, qaychi tumshuq. qora qizilishton. 24 MUNDARIJA KIRISH.....................................................................................................5 I.BOB.ADABIYOTLAR SHAR TAHLILI II.BOB. NAZARIY QISIM II.1 . O'rta Osiyo umurtqalilar faunasi haqida umumiy ma’lumotlar................................................................................ 12 II.2. Umurtqalilar rivojlanish tarixi................................................... 18 II.3. Umurtqali hayvonlarniong inson hayotidagi ahamiyati………. 22 II.4. O'rta osiyo umirtqalilar faunasining biologik xilma- xilligi…… 33 XULOSA...................................................................................................36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.................................................37 ILOVALAR..............................................................................................42 1 tangachalar bilan qoplangan terisi suv o'tkazmaydi va shu bilan birga oziqasi tarkibidan yetarli miqdordagi suvni o'zlashtira oladi hamda bu kabi turlarning ekskrimenti tarkibida suv deyarli bo'lmaydi. Qushlar va sudralib yuruvchilar moddalar almashinuvida hosil bo'lgan azot saqlovchi hosilalarni siydik kislotasi ko'rinishida ajratishadi. Chunki siydik kislotasi engil zich massa holidagi cho'kmaga o'tadi va deyarli tarkibida suvni saqlamaydi. Sutemizuvchilar mochevina ajratishadi, ammo uning tarkibidagi suv minimum darajada kamaygan holda bo'ladi. Jumladan odam siydigi tarkibida suv 92% bo'lsa, kengurusimon kalamush siydigi tarkibida u 70% ni tashkilqiladi. Bo'g'imoyoqlilarning tashqi xitin qoplag'ichi ham tanani suvsizlanishdan saqlaydi. Cho'lda hayvonlarida suv tanqisligiga moslashish bilan birga issiq sharoitda yashashga nisbatan ham turli moslanishlar shakllangan. Organizmni sovutishga qaratilgan ayrim xatti-harakatlar cho'l hayvonlarida yaqqol namoyon bo'ladi 34 bo'lgan. Toshloq cho'llar O'rta Osiyoning shimoliy qismidagi tekisliklarda katta maydonni egallaydi. Ular orasida eng yiriklari Betpakdala va Ustyurt platolaridir. Toshloq cho'llarda yerning yuza qismi gips kristallari bilan qoplanganligi sababli gipsli cho'llar ham deb yuritiladi. Xuddi shunday shag'alli cho'llar va qirlar ham toshloq cho'llar tipiga tegishli. Toshloq cho'llar yashash muhiti sifatida qumoq va sho'rxok cho'llardan sezilarli darajada ajralib turadi, ammo gilli cho'llarga o'xshaydi. Mazkur tipdagi cho'llar o'simliklar hayoti uchun bir qator noqulayliklarga ega bo'lganligi sababli, bu yerda o'simliklar qoplami tarkibida daraxtlar uchramaydi va o'simliklar tarqoq joylashadi. IJmurtqali hayvonlarning tur tarkibi va ulardagi moslanishlar toshloq cho'llardagi hayotiy sharoitlarga (oziq tarkibi, substratning qattiqligi) muvofiq ravishda shakllangan. Toshloq cho'llar boshqa cho'llarga qaraganda ovchilik yuritish uchun qator qulayliklarga ega. Betpakdala va Ustyurtda tarqalgan sayg'oq toshloq cho'llar uchun tipik bo'lgan tur sanaladi. O'tgan asrning ikkinchi yarmida Betpakdalada 200-300 ming bosh sayg'oq ovlangan. Yaqinyaqingacha bu joylarda qulonlar ham uchragan va ayni vaqtda esa ular Badxizda saqlanib qolgan. Bir paytlar O'zbekiston, Turkmaniston va Qozog'iston tekisliklarida jayronlarning yirik podalari uchragan, endilikda ularning soni juda kamaygan. Qo'shoyoqlarning bu tipdagi cho'llarga xos bo'lib, ularning o'nga yaqin turlari uchraydi. Ular zicli substratli joylarni m a ’qul ko'radi. Bu yerda qizildumli va katta qumsichqonlar ham tez-tez uchrab turadi. Toshloq cho'llar uchun faqat yerga uya quradigan qushlardan oqbovur, qorabovur, kichik to'rg'ay, kulrang to'rg'ay va yo'rg'a tuvaloqlar tipik turlar sanaladi. Ularning ayrimlarida (bulduruqlar. tuvaloqlar) orqa barmoqlar yo'q, tovonlar esa qattiq yerda harakatlanishga moslashgan bo'ladi. Sudralib yuruvchilardan to'r-to'r kaltakesak, taqir yumaloqboshi, turli rang kaltakesak. daslit agamasi va qalqontumsluiq ilon tipik turlar sanaladi. Tabiiy boshpanalarning juda kamligi sababli deyarli barcha mayda sutemizuvchilar va sudralib yuruvchilar uya qazib yashashga moslashishgan. Sho'rxok cho'llarga Borsa-Kelmas cho'li (I Jstyurtda 29 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi: O`zbеkiston Rеspublikasining “Ta’lim to`g`risida” gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” yuksak umumiy madaniyatga, kasb–hunar ko`nikmalariga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, mantiqiy mushohada qilish hamda ijtimoiy hayotdagi muammolarning oqilona еchimlarini topish mahoratiga ega bo`lgan, istiqbol vazifalarini odilona baholay oladigan kadrlar yangi avlodini shakllantirish, shuningdеk, har tomonlama barkamol, ta’lim va kasb– hunar dasturlarini ongli ravishda mukammal o`zlashtirgan, mas’uliyatli fuqarolarni tarbiyalashni nazarda tutgan pеdagogik g`oyani ilgari suradi. Istiqlol tufayli o`zining mustaqil taraqqiyot yo`lidan borayotgan jamiyatimiz kun sayin dеmokratlashib, davlat, jamiyat va shaxs munosabatlari tobora ko`proq mantiqiy mushohada qilish tamoyillariga asoslanmoqda. Ta’lim tizimi oldidagi davlat buyurtmasi O`zbеkiston Rеspublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning asosiy g`oyalarida o`z aksini topgan.1 Jamiyat rivojlanishining hozirgi bosqichida barkamol insonni tarbiyalash eng asosiy, kеchiktirib bo`lmaydigan muhim vazifalardan biridir. Prеzidеntimiz Islom Karimov ta’kidlaganidеk: “Sog`lom avlodni tarbiyalash buyuk davlat poydеvorini, faravon hayot asosini qurish dеganidir” Shu jihatdan olganda, mamlakatimizda sog`lom avlod dasturi harakatining kеng tus olgani, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” asosida ta’lim– tarbiya tizimining tubdan isloh etilayotgani ham ana shu ulug`vor vazifani amalga oshirish yo`lidagi muhim qadamdir. O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Shavkat Mirziyoyev shaxsning ma’naviy sifatlariga, ularni tarbiyalash ijtimoiy va insonparvarlik ahamiyatiga alohida e’tibor bеrib: “Biron–bir jamiyat ma’naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida ma’naviy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay hamda mustahkamlamay turib o`z istiqbolini tasavvur eta olmaydi” – dеb alohida ta’kidlaydi. 2 I.BOB.A dabiy ot lar t ahlili XIX asr oxiri va XX asr davomida quraqlik, dengiz va okeanlar faunasini o'rganish uchun bir qancha yirik ekspeditsiyalar tashkil etildi. Bu sohada ayniqsa “Chelenjer” kemasida (Angliya, 1872-1876), “Galateya” kemasida (Daniya 1950-1960) va “Vityaz” kemasida sovet ekspeditsiyalari juda keng miqyosdagi ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirishdi. Rus olimi A. V. Ivanov ekspeditsiya materiallari asosida vangi hayvonlar tipi - pogonoforalami tasvirlab berdi. Ingliz obni D. Srnit esa Afrikaning 7 janubiy - sharqiy qirg‘og‘idan tutilgan, ilgari qirilib ketgan latimeriya deb atalgan panja qanotli baliqni tavsiflvb berdi. Rossiyada zoologiya sohasidagi ilmiy izlanishlar Pyotr 1 davrida boshlangan. U chet mamlakatlardan turli hayvonlaming kolleksiyasini keltirib, kunstkamera tashkil etadi. Rus olimlaridan birinchi bo ‘lib K. F. Volf (1734- 1794) turlar o'zgarmasligi to‘g‘risidagi metafizik qarashlarga qarshi chiqqan va organizmlami tuxumhujayradan asta-sekin o ‘sib rivojlanishi haqidagi o'zining epigenez nazariyasini metafizik nazariyaga qaramaqarshi qo‘ygan. Zoologiya sohasidagi tadqiqotlaming rivojlanishida ayniqsa, XVDI asrda Rossiya Fanlar Akademiyasi tomonidan mamlakatning uzoq hududlariga uyushtirilgan ko'plab ekspeditsiyalar katta ahamiyatga ega bo‘ldi. P. S. Pallas (1741-1811) -Povolje, Sibir, Qozog'iston vaUral; G. V. Steller (1709-1746) - Uzoq; Sharq; I. G. Gmelin (1745-1774) -Rossiyaning janubiy hududlari, I. Goldenshtedt (1745-1781) - Kavkaz; 1.1. Lepexin (1740- 1802) 0 ‘rta va Shimoliy hududlar hayvonlari hayotini o‘rganib, juda ko‘p zoologik kolleksiyalar yig‘ishdi. Ana shu materiallar asosida P. S. Pallas “Rus Osiyosi zoogeografiyasi” nomli yirik asami yaratdi. Kitobda o ‘sha davrda ma’lum bo'lgan barcha umurtqali hayvonlar tavsiflab beriladi. Rossiya hayvonlarini o'rganish XIX asming birinchi yarmida ham tez sur’atlar bilan davom etdi. Bu sohada ayniqsa, akademik A. F. Middendorfning (1815-1894) Sibir bo'ylab uch 4 yetishmasligi, balki namlikning yilning turli mavsumlarida juda notekis taqsimlanishi ham xosdir. Cho'lda tuproqdagi namlikka nisbatan undan ajralib chiqishi mumkin bo'lgan suv bug'larining miqdori ko'p bo'ladi. Yer yuzasida doimiy suv manbalarining yo'qligi, quruq o'zanlar hamda vaqtinchalik irmoqlarning mavjudligi, tuproqning yuqori darajada sho'rlanishi cho'llar uchun xos bo'lgan asosiy xususiyatlardan biridir. BMTning 1977 yilda Nayrob shahrida bo'lib o'tgan cho'llashishmuammolariga bag'ishlangan konferensiya materiallarida “Cho'llar o'simlik dunyosi siyrak yoki butunlay o'simliklardan xol bo'lgan, biologik mahsuldorligi past, atmosfera yog'inlari kam tushadigan hudud” sifatida ta’riflangan (Rozanov. 1977). Cho'llardagi ekologik sharoitlar chala cho'l va dasht mintaqalariga o'xshab ketishi sababli, cho'llarni chala cho'l va dashtlardan ajratib turuvchi aniq chcgarani belgilashning imkoni vo'q. 26 Clio'llaming paydo bo'lish sabablari xilma-xil. ammo ularning shakllanishida bulutlar yoiiga g'ov boiuvchi to'siqlar asosiy o'rinni egallaydi. Bunday t o Lsiqlarni relefdagi vertikal balandliklar va xususan togiar hosil qiladi. To'siqlarda (togiarda) bulutlarning ushlanib qolishi yom gir yoki qor ko'rinishidagi namlikning erga tushishiga va natijada o'rmonlarning shaklanishiga olib keladi. To'siqlarning qarama-qarshi tomonida esa quruq havo massasi hukmronlik qilishi tufayli cho'llar shakllanadi. Barcha cho'llar uchun qurg'oqchilik xos, ammo uzoq davom etiivchi va juda yuqori harorat barcha ehoilarga ham xos emas. Jumladan. Takla-Makon va Gobi choilarida yoz oyiarida ancha salqin, qishda esa qattiq sovuq hamda bo'ronli ob-havo hukmronlik qiladi. O'rtacha kunlik harorat tebranishi ba /i ch o ila rd a 35 °S ni tashkil etadi. Choilar orqali oqib o'tuvchi daryo suvining bir qismi tuproqqa shimilib ketadi va bir qismi dengizlarga quyiladi yoki umuman dengizlar bilan tushmasdan ko'llarni hosil qiladi. Bunday holat Orol dengiziga quyiladigan Amudaryo va Sirdaryo kabi daryolarga ham xos. Yer yuzida cho'llar asosan tropik hamda mo"tadil mintaqalar chegarasidagi qit’alar markazining katta qismini egallaydi va yerdagi qitalarning 23% ini tashkil etadi. Sharqiy yarim 26 II.BOB .NAZARIY QISM II. 1. O'rta Osiyo umurtqalilar faunasi haqida umumiy ma’lumotlar O‘zbekistonda rivojlanishi sharqning buyuk allomalari Abu Rayhon Ber uniy va Abu Ali ibn Sinoning nomi bilan bog‘liq. Zoologiya soxasidagi dastlabki tadqiqotlar kishilar sog‘ligini saqlash uchun zarur bo‘lgan dori-darmonlar tayyorlash bilan bog‘liq bo‘lgan. XI asrning buyuk mutafakkirlaridan biri Abu Rayhon Beruniy (973-1043) o‘zining tibbiyot soxasidagi asarlarida 101 xil hayvon va ulardan olinadigan dori-darmonlar to‘g‘risida yozib qoldirgan. Olim o‘zining “Hindiston” (1030) asarida karkidon, fil, kiyik, delfin kabi Hindistonda uchraydigan hayvonlar haqida qiziqarli ma’lumotlar keltiradi. Ayniqsa, uning delfinlar tanasining tuzilishi, ularni tovush orqali o‘zaro munosabatda bo‘lishi, karkidonning tuzilishi va tarqalishi to‘g‘risidagi ma’lumotlari e’tiborga loyiq. Abu Ali ibn Sino (980-1037) o‘zining “Kitob ash-shifo” asarida odamlarning ichagida parazitlik qiluvchi chuvalchanglar keltirib chiqaradigan kasalliklar va ularni davolash to‘g‘risida juda ko‘p ma’lumotlar keltiradi. Olim ularni turlarga ajratib “katta va uzun qurt”, “dumaloq qurt”, “qovoq urug‘iga o‘xshash qurt” , “mitti qurt” deb ataydi. Qovoqsimon qurt , mitti qurt (kichik zanjirsimon) tushunchalari zoologiyaga oid asarlarda hozir ham saqlanib qolgan. “Kitob ashshifo” yirik falsafiy asar bo‘lib, unda geologiya, botanika, matematika, astronomiya, mantiq, ilohiyotga oid ma’lumotlar kam keltirilgan. Olimning tabiiy fanlarga oid ilmiy ishlari K.Linneyga ham ma’lum bo‘lgan. Ana shu boisdan ham K.Linney o‘zi tasvirlagan o‘simliklardan biriga “Avitsenna” (Ibn Sino) deb nom bergan. Hayvonot dunyosi to‘g‘risida ilmiy ma’lumotlar Z.M.Boburning (1483-1530) shoh asari “Boburnoma”da ham keltirilgan. Asarda u o‘zi hukmronlik qilib turgan Hindistonda uchraydigan 60 dan ortiq umurtqali hayvonlar to‘g‘risida yozib qoldirilgan. “Boburnoma”da keltirilgan 6 ILOVALAR II.1 O’rta Osiyo Ohusi 40 II.3 Kemiruvchilar 43 23 XULOSA Zoogeografiya fani qator umumbiologik qonuniyatlar bilan bir qatorda ayrim xususiy tushunchalarni ham o'rganishni taqazo etadi. Bunday tushunchalar negizida areal va fauna tushunchalari yotadi. Har qanday zoogeografik tadqiqot muayyan joydagi hayvonot dun- \osining tur tarkibini aniqlashdan boshlanadi. Shunday ekan, muayyan chcgaraga ega bo'lgan joyning faunistik clemcntlarini aniqlash, lining shakllanish xususiyatlari to'g'risida ma’lumotlarga ega bo'lish, mazkur elementlarning egallagan areali, soni va undagi o'zgarishlarni o'rganish orqali zarur materiallarni yig'ish va natijaga erishish mumkin. Fauna tarkibidagi turlar xilma-xilligi yer planetasida sodir bo"lib o'tgan geologik evolyutsiya to'g'risida ham muhim xulosalar chiqarishga asos bo'ladi. Jumladan, Avstraliya va Amerika materiklarining ajralishi bilan bog'liq o'zgarishlar ularning faunistik tarkiblarida ham o'z aksini topgan. Fauna har qanday biogeolsenozning ajralmas qismi sifatida muayyan biogeotsenozdagi ekologik holatni o'zida aks ettiruvchi "indikator” xususiyatiga ham ega. Masalan, fauna tarkibida turli ekologik guruhlarga mansub hayvon turlarining uehrashi, ushbu fauna egallagan hudud ko'pchilik turlar uchun qulay yashash sharoitlariga egaligidan dalolat beradi. Faunaning yoshi va genezisi t o ‘g krisidagi materiallar zoogeografik oblastning qadimda va hozirda boshqa oblastlar bilan aloqasini. lining tarkibidagi mahalliy hamda kelgindi turlar to‘g ‘risidagi ma'lumotlarni olish va tegishli xulosalar chiqarish uchun asos bo'ladi. Turli oblastlar faunalarini o'zaro solishtirish orqali tahlil qilish ularning turlar soni ko'p yoki kamligini aniqlash imkonini beradi. Fauna tarkibida turlar sonining ko'pligi nafaqat hududning maydoniga. balki boshqa faunistik komplekslar bilan aloqasiga, hududdagi mavjud ekologik sharoitlarga. fauna yoshiga va boshqa qator omillarga bog'liq bo'lib, mazkur omillarni chuqur o'rganish esa ko'pchilik hayvon turlarining yashashi uchun qulay bo'lgan ekologik sharoitlarning qanday xususiyatga ega bo'lishi to'g'risida umumiy xulosalar chiqarishga olib keladi. Turlarning yashash muhitlari t o ' g ‘- 36 mo"tadil mintaqa chegarasida qit'alarning 23% maydonini tashkil etuvchi cho'llar shakllangan. Namlikning yetarli darajada boimasligi cho'llar uchun xos bo'lgan asosiy xususiyat bo'lib. lining yillik miqdori 100-200 mm.dan oshmaydi. O'rta Osiyo va Qozog'iston cho'llarida namlik 55-180 mm. atrofida tebranadi. Namlikning yetishmasligi biologik xilma-xillikning kamligiga, o'simlik qoplamlarining siyrakligiga va hayvonlarning yashashi uchun noqulay sharoitlar shakllanishiga sabab bo'ladi. Shunday bo' 1 ishiga qaramasdan, hayvonlardagi turli moslanishlar ularning cho'l sharoitida yashashini ta'minlav olgan. Cho'l faunasi tarkibida turlar soni boshqa biotsenozlarga qaraganda ancha kam. undagi hayvonlarning aksariyati kserofil va evriterm bo'lib, haroratga nisbatan turlicha moslanishlar hosil qilgan (yozgi uyqu, suvni tejab sarflash, metabolitik suv hosil qilish va boshqa ekologik va etologik moslanishlar). Yirtqichlar soni kam va odatda ular nisbatan mayda bo'lgan fenek, qorsoq, barxan mushugi, manul va bo'ri kabi turlardan tashkil topadi. Substratning xususiyatlariga ko'ra. cho'llarning o'zi ham qumli, toshloq, gilli. sho'rxok va boshqa turlarga bo'linadi. O'zbekiston hududidagi biotoplar orasida cho'llar eng ko'p maydonni egallaganligi inobatga olgan holda, cho'l mintaqasining ekologik tavsifi va funasi haqida navbatdagi bobda batafsil to'xtalishni lozim topdik.. 22 yozning issiq oylarida ham uyquga ketishiga sabab bo'ladi. Hayvonlar organizmidagi bu kabi moslanishlar ularning tashqi morfologik belgilarida (jun, pat va par qoplami). fiziologiyasida (yog' qatlami, metobolitik suv hosil qilish) va xatti-harakatida (qishki va yozgi uyquga kirish. issiq va sovuqdan himoyalanishda boshpana tanlash va hokazo) yaqqol namoyon bo'ladi. Cho'l hayvonlari suvga bo'lgan talabini qondirish maqsadida uzoq masofalarga doimiy migratsiya qilishadi. Bunday sharoitda ularning bir qismi yirtqichlarga o'lja ham bo'ladi. Ayrim turlar suvni iste'inol qilgan oziqasi tarkibidan olishadi yoki mctabolitik suv hosil qilish xususiyatiga ega. Cho'l qushlarining ayrim turlari suv ichish maqsadida uzoq masofalarga uchib boradi. Jumladan, Saxar cho'lida yashovchi cho'l to'rg'aylari nomuntazam ravishda suv ichishga borishadi va ba'zan hafta davomida suvsiz yashay oladi. Bulduruqlar haqiqiy cho'l qushlari bo'lib, suvsizlikka chidamliligi tufayli cho'lning ancha ichkarisida, suvdan uz.oqda joy lashgan qismlariga uya quradi. Damanlar bir necha oylab, bir o'rkachli tuyalar esa haftalab suvsiz yashay olishi mumkin. Bu muddatda ular tana to'qimalaridagi zaxira suvdan foydalanadi va juda oriqlab ketadi, ammo bir marta to'yib suv ichishi ularning yo'qotgan vaznini qayta tiklab olishi uchun yetarlidir. Xuddi shunday qobiliyat tuyoqlilardan qilich shoxli antilopalar vakili addaks (Addax nagomaculatus)da va afrika yovvovi eshagi (Equus asimus) da ham kuzatiladi. Ko'pchilik bo'g'imoyoqlilar ham kamdan-kam holda suv ichadi. Cho'l hayvonlari orasida umuman suv ichniaydigan vakillarga o'simlikxo'r kemiruvchilarni, ko'pchilik hasharotlar va qator sudralib yumvchilarni misol qilish mumkin. Ularning suvga bo'lgan talabi iste’inol qiladigan oziqasi hisobiga qondiriladi. Kunduzgi qumsichqon (Psammomys obesus) o'simliklarning sersuv qismlari bilan oziqlanadi va hatto 34 sho'rxok tuproqda o'suvchi sukkulentlarning tarkibidagi suvdan (oydalanadi. Bu kabi hayvonlar siydigining kontsentratsiyasi juda yuqori bo'lib.o'zidadengiz suvining tarkibiga qaraganda to'rt barobar ko'p tuz saqlaydi. Sudralib yuruvchilar esa cho'l sharoitida yashash nisbatan ajoyib moslashish hosil qilishgan. Ularning muguz 33 tarqaladi. Havoda suv bug'lari miqdorining doimo yuqori darajada bo'iishi, odatda suvda yashaydigan ayrim turlarning quruqlik yuzasida yashashiga imkon beradi (planariya, zuluklar, daraxt baqasi). Daraxt va butalarning zich bo'iishi va yuqori pog'onalarida oziqaning mavjudligi ko'pgina turlarning daraxtlarda yashashga moslanishiga olib kelgan. Ko'pchilik tltofag turlar daraxtlarning barglari va mevalari bilan oziqlanadi. Tropik mintaqada umurtqasizlar biomassasi bo'yicha birinchi o'rinni egallaydi (P.P.Vtorov, N.N.Drozdov. 1974). Bu o'rinda ayniqsa, termitlar alo21 hida ahamiyatga ega bo'lib, Afrika gileyalarida ularning 500 turi uchraydi. Suvaraklar. yirik qo'ng'izlar (goliaf, gerkules, titan) kabi turlar ham mazkur hudud tabiatiga xos turlardir. Tropik o'rmonlarda shamol boimasligi sababli, o'simliklaming changlanishi asosan asalarilar, kapalaklar, chivinlar, qushlar va qo'lqanotlilar ishtirokida vuz beradi. Yirik yirtqichlar kam, Afrika va Qsiyoda leopard, Janubiv Amerikada yaguarlar uchraydi. Tropik o'rmonlar va cho'llar oralig'ini savannalar egallaydi. Savannalarning faunasi tarkibida turlar soni k o 'p va u yerdagi o'simliklar formatsiyasi issiq iqlim sharoitida shakllangan. Savannalar asosan Afrika uchun xos bo'lib, ular Hindiston yarim orolida va Janubiv Amerikada ham uchraydi. Bu yerda yashovchi hayvonlar issiqsevar va mavsumiy qurg'oqchilikka moslashgan bo'lib, ularda vozgi uyquga ketish kuzatiladi. O'simliklar mahsuldorligining yuqoriligi tuvoqli hayvonlar yashashi uclnin qulay sharoit yaratadi. Jumladan. antilopalar, zebra va jirafaning juda yirik podalari er vuzida faqat Afrika savannalaridagina uchraydi. Savannada yirtqich sut emizuvchilardan sherlar, leopard lar, yovvoyi muslniklar, viveralar. sirtlonlar va chiya bo'rilar, "yugurib” havot kechiruvchi hayvonlar guruhiga mansub bo'lgan qush turlaridan strauslar, kotiba qush, marabu, tuvaloq va bulduruqlar uchraydi. Uya qazib yashovchi turlar asosan sichqonlar va olmaxonlar oilasiga mansubdir. Savannada uchrovchi termitlar o'simlik va hayvon qoldiqlarini parchalashda muhim o'rin tutadi. Mazkur hududda ju da ko'p ilonlar hamda qurg'oqchilik davrida uyquga ketuvchi kam sonli amfibiyalar ham tarqalgan. Tropik va 21 35 Kurs ishining maqsadi : Mеn o`z kurs ishimda O'rta osiyo umirtqalilar faunasining biologik xilma xilligi zoogeografiyasi haqida umumiy tushuncha bеrishni va bu haqida to’liq o`rganishni o`z oldimga maqasad qilib qo`yaman. Kurs ishi tuzilishi: kirish, ikki bob, xulosa foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo`lib, jami 31 sahifani tashkil etadi. Zoologiya hayvonlarning tuzilishi, hayot kechirishi, tarqalishi va yashash muhiti bilan munosabatlarini , shuningdek ularning xususiy hamda tarixiy taraqqiyotini o‘rganadi. Zoologiya kompleks fan bo‘lib, bir qancha fanlarni o‘z ichiga oladi. Sistematika – turlarning xilma-xilligi, ularning o‘zaro o‘xshashligi yoki bir- biridan farqi asosida turli sistematik guruhlar o‘rtasidagi ierarxiya (tobelik) munosabatlarini o‘rganadi. Morfologiya – hayvonlarning tashqi, anatomiya – ichki tuzilishini o‘rganadi 3 cho'llarda o'simliklar qoplami yaxshi rivojlanadi va o'tloqqa o'xshash qiyofa kasb etadi. Bu holat o'simlikxo'r hayvonlarning oziqlanishi uchun qulaylik yaratadi. Gilli cho'llarning hayvonot dunyosi toshloq cho'llarga o'xshab ketadi. Chunki, bu ikkala tipga xos cho'llar bir-birlariga yaqin joylashganligi sababli o'xshash sharoitlarga ega. Tuyoqlilardan jayron gilli cho'llar uchun asosiy tipik turlardan sanaladi. Badxizda hanuzgacha qulon saqlanib qolgan. Bu yerda katta va kichik qo'shoyoqlar, severtsov qo'shoyog'i. qizilqum qumsichqoni, zarudniy qumsichqoni, afg'on dala sichqoni, ko'rsichqon, sariq yumronqoziq va sliu kabi boshqa turlar uchraydi. Ikki dog'li. dasht va hind to'rg'ay lari, bulduruqlar, tuv aloqlarva turnalar uchrab turadi. Sudralib yuruvchilardan eng xarakterlisi dasht toshbaqasidir. Gilli cho'llarda ildam kaltakesakcha, turli rang kaltakesakcha, dasht agamasi, taqir yumaloqboshi, uzunoyoqli stsink, turli rang, ko'n dalang yo'lli va y o ‘l-yo'l chiporilonlar, qum b o ' g ' m a iloni, o Lq ilon va boshqa cho'l tiplariga xos bo'lgan turlar uchraydi. M a’lumki, cho'l landshafti o'zining qadimiyligi bilan boshqa landshaftlardan ajralib turadi. Bunday xususiyat cho'l landshaftining ju da qisqa vaqt ichida turli antropogen omiliar ta ’sirida tubdan o'zgarishiga va qayta tiklanishi uchun juda uzoq muddat talab qilishiga sabab bo'ladi. Ayniqsa cho'l mintaqasini o'zlashtirish maqsadida suv chiqarish (Qoraqum, Amu-Buxoro mashina kanallari) voha va ko'llarning shakllanishiga, natijada cho'l hayvonlari hamda o'simliklarining areali va soni qisqarishiga, ayrim turlarning hududni tark etishiga sabab bo'lmoqda. Cho'llar o'rnida vohalar, turli aholi yashash punklari, jumladanshaharlarning (Zarafshon. Uchquduq) qad ko'tarishi nafaqat ular joylashgan maydon, balki ular atrofidagi tabiiy cho'l mintaqasining tarkibida turli yo'nalishdagi, masshtabdagi o'zgarishlar sodir bo'lishiga olib kelmoqda (Mirzacho'l, Qarshi dashti. Qizilqum). Mazkur jarayonlar cho'lga xos tipik hayvon va o'simlik turlari o'rniga sinantrop turlarning kirib kelishiga sabab bo'lmoqda (kulrang kalamush, qumri, qishloq qaldirg'ochi, mayna va boshq.). Cho'llar uzoq yillar mobaynida asosan chorvachilik yuritish maqsadida foydalanilgan b o ‘lsa, endilikda turli 31 II.4 Tarixiy o’zgaruvchanlik 44 qanchalik xilma-xil bo'lmasin, ular uchun ko'pincha umumiy ekologik xususiyatlar xos. O'zbekistonda turli tiplarga mansub bo'lgan cho'llar tekislik mintaqasida shakllangan bo'lib, ulardagi ekologik sharoitlar, o'simlik va hayvonot dunyosi o'zaro o'xshash. bo'ladi. O'rta Osiyoda Qoraqum, Qizilqum, Muyunqum, Ustyurt, Betpakdala, Orol oldi cho'llari, Qarshi dashti, Mirzacho'l va boshqa cho'llar uchraydi (3-jadval). Qumli (qumoq) cho'llar Qoraqum va Qizilqum kabi cho'llarning asosiy qismini egallaydi. Atoqli geobotanik olim M.G.Popov (1958) qumli cho'llarni ta’riflar ekan “Qozog'iston va O'rta Osiyoning qumli cho'llari dunyo masshtabida tengi yo'q tabiat go'shalaridir" degan edi. Qish mavsumida qumli cho'llarda qor qoplami deyarli hosil bo'lmaydi, kamdan-kam holda yog'adigan yupqa qor qoplami shamollar va relefdagi o'ziga xoslik tufayli notekis taqsimlanadi. Bunday vaziyatda ayrim mayda sut emizuvchilar, jumladan. qumsichqonlar va ingichka barmoqli yumronqoziqlar qishki uyquga ketmaydi. Uyquga ketmaydigan bunday turlar virtqichlar uchun oziqa manbai bo'lib xizmat qiladi. Shu sababli qumli cho'llarda yashovchi yirtqichlarning soni yil davomida deyarli barqaror saqlanadi. Boshqa ch o i tiplariga nisbatan qumli cho'llarning o'simliklar dunyosi tarkibida turlar soni ko'p va shunga mos ravishda hayvonot duny osi ham xilma-xil. Bu yerda ayrim daraxt turlarining mavjudligi o'rmonlarga xos bo'lgan fauna elementlarining (ayrim sudralib yuruvchilar, ola qanotli qizilishton, zag'izg'on, buxoro chittagi, cho'l karqunog'i, saksovul chumchug'i. kurgalak, moyqutlar, tentakqush, ko'k kurkunak, qo'l qanotlilarning ayrim turlari) uchrashiga sabab bo'lgan. Qumli cho'llarda stsink gekkoni, kulrang gekkon, yo'l-yo'l kaltakesakcha. quloqli yumaloqbosh, taroq barmoqli gekkon, qum vumaloqboshi, to'r-to'r kaltakesak. kulrang echkeemar, ikki dog'li to'rg'ay, cho'l quzg'uni. cho'l qarqunog'i, taroq barmoqli va 29 paxmoq oyoqli qo'shoyoq, kalta qumsichqon, tolay tovushqoni. ingichka barmoqli yumronqoziq, shalpangquloq tipratikan va kabi turlar keng tarqalgan. Ularning morfologik belgilari va xattiharakatlari qumli choilarda yashashga moslashishiga sabab 28 yillik ekspeditsiyasi diqqatga sazovor bo‘ldi. XIX asrdan boshlab Rossiyaga chegaradosh mamlakatlaming faunasini o'rganishda ham bir qancha tadqiqotlar amalga oshirildi. Mashhur sayyoh N. M. Prjevalskiy (1838-1888) O'rta Osiyoni tekshiradi va fanga noma’lum bo'lgan hayvon turlarini aniqlaydi. N. P. Knipovich (1862-1939) esa Shimoliy muz okeani, Kaspiy, Qora va Azov dengizlari havzalari hayvonlarini o'rganadi. N. N. Mikluxo-Maklay (1846-1888) Kanar orollari, Yangi Gvineya, Mikroneziya, Malakka yarim orollari va Qizil dengizda olib borgan tekshirishlarida zoologiyaga oid juda ko'p materiallar to'plagan. Zoologiya fanining rivojlanishida atoqli rus olimi К. M. Beming (1792-1876) xizmatlari katta bo'ldi. U hayvonlaming individual rivojlanishi to'g'risidagi embriologiya faniga asos solganlardan biri hisoblanadi. Shuningdek К. M. Beming Azov va Kaspiy dengizlariga qilgan ekspeditsiyalaribu havzalarda baliqchilikni rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega bo 'ldi.Olim hayvonlar embrionining o'xshashligi to'g'risida qonunni ochdi. Bu qonunga binoan embrionning rivojlanishida dastlab tipning, so'ng sinf vaturkumning belgilari, oxirgi navbatda esa turga xos belgilar yuzaga chiqadi.Zoologiya sohasidagi ishlar ayniqsa, XIX asming ikkinchi yarmidaCH. Darvin ta’limoti e’lon qilingandan so'ng tez rivojlana boshladi. Akademik A. O. Kovalevskiy (1840-1901) paleontologiya fani dalillari asosida hozirgi bir barmoqli ot zotlarini qadimgi to 'rt va uch barmoqli ajdodlardan kelib chiqqanligini ko'rsatib berdi. Uning bu tekshirishlari evolyutsionpaleontologiyaning rivojlanishi uchun asos bo'ldi. Nemis olimi E. Gekkel va rus olimi 1.1. Mechnikov (1845-1916) ko'p hujayrali hayvonlamingkelib chiqishini izohlab berishdi 5 joylasligan bu cho'l ba’zan " k o ' l" deb ham yuritiladi. maydoni I mln.ga atrofida), Qoraqumdagi Sariqamish botig'idagi sho'rxoklar, Aydar sho'rxogi, Baland Sor sho'rxogi, Ming buloq. Og'itma. Karrak ota sho'rxoklari va Qizilqumda tarqoq joylashgan sho'rxoklarni kiritish mumkin. Xuddi shunday sho'rxoklar ko'llarning qurib qolgan qismida ham uchraydi. Sho'rxok cho'llarning hayvonot dunyosi tarkibida turlar soni juda kam bo'lib, tipik turlarga sariq yoqa, suvtorg'oq, sho'rxok to'rg'ayi. jiqtoqlar kiradi. Havoti butunlay sho'rxok cho'l tipi bilan bog'liq bo'lgan sut emizuvchi va sudralib yuruvchi hayvon turlari deyarli yo'q. Bailor oylarida sho'rxoklarga suvning yig'ilishi hisobiga liayoti suv bilan bog'liq bo'lgan katta qiziloyoq, jiqtoq, suvtarg'oq kabi qush turlarining uchrashiga imkon yaratiladi. Orol dengizining qurigan tubida shakllangan Orolqumni ham sho'rxok cho'l lipiga kiritish mumkin. 1960 yillJarda Orol dengizining maydoni 68,9 ming kvadrad kilometr, suv hajmi esa 1083 kilomctr kub bo'lgan. O'sha davrda uning bioxilma-xilligi va mahsuldorligi yuqori bo'lgan va har yili 30 ming tonna baliq ovlangan. Orol dengizida 20 turga mansub baliqlar uchragan bo'lsa, Orol oldi havzalarida esa 38 tur baliqlar uchragan. Endilikda qurigan dengiz ostidagi tuz va qumdan iborat maydoni 5 million gektarga yetadigan Orolqum deb nomlanuvchi cho'l shakllangan. Maiumotlarga qaraganda, Orolqumdan ko'tarilgan tiiz va chang bo'ronining ta'sir etish radiusi 300 kilometrga yetadi. Bu o'z navbatida O'zbekistonning tabiatiga, o'simlik va hayvonot dunyosiga salbiy ta’sir ko'rsatadi. U illi cho'llar (efimer cho'llar) Badxizda, Qashqadaryoda (Qarshi dashti). Sirdaryoning ikkala sohilida (Dalvarzintcpa va Mirzacho'l dashti) va Qoratog'ning janubiy etagida joylashgan. Relefi turli-tuman, er usti suvlari boshqa tipdagi cho'llarga nisbatan ko'p. Gilli cho'llar cho'zilgan uzun polosalar shaklida bo'lib, ayrim joylarda uzilgan holatni egallaydi. Ekologik sharoitlari toshloq cho'llarga o'xshab ketadi. Yer yuzasi ancha qattiq, yurish va yugurish uchun yaxshi tayanch bo'la oladi. Tabiiy boshpanalar deyarli yo'qligi sababli hayvonlar uya qazishga majbur bo'ladi. Yog'inlar ko'p bo'lgan yillarda gilli 30 fauna tushunchasi turli taksonomik birliklarga tegishli hayvonlarni tavsiflashda ham qoMlaniladi. Masalan, muay42 yan joydagi qushlar faunasi yoki qo'ng'izlar faunasi va bunda fauna tushunchasining qo'llanilishi shartli ma'noga ega boiadi va yuqorida bayon etilgan ilmiy ma'noga 1110s kelmaydi. Ayrim hollarda, fauna termini hayvonlarning inson hayotida tutgan o'rniga nisbatan ham qo'llaniladi. masalan qandaydir hududdagi ov ahamiyatiga ega bo'lgan fauna, qishloq xo'jalik zararkunandalari faunasi va hokazo. Zoogeografiyada fauna tushunchasi yuqorida bayon etilganidek, faqat ilmiy ma'nodagina qo'llaniladi. 38 II.BOB.N A ZA RIY QISM II.2. Umurtqalilar rivojlanish tarixi Bu jihatdan olganda, yer yuzasining turli mintaqalarida uchrovchi hayvonlarning tur tarkibi va zichligining turlicha ko'rsatkichga ega bo'iishi har bir mintaqada modda va energiya almashinuvi jadalligining ham turlicha bo'lishiga sabab bo'ladi. Har birimiz biosferada, jumladan o'zimiz yashayotgan hududda hayvonot dunyosining tarqalishi, tur tarkibi, yashash muhitlari va hayvonot dunyosining ahamiyati to'g'risidagi tegishli maMumotlarga ega bo'lishimiz zarur. Bu esa insoniyatning biosferadagi o'z o'rnini belgilashda. hayvonot dunyosini muhofaza kilish va undan oqilona foydalanishda muhim ahamiyat kasb etadi. Biosfera (grekcha bios - hayot, sphuira - shar, sfera) tushunchasi avstriyalik geolog E.Zvus (1875) tomonidan qo'llanilgan. 9 Biosfera tushunchasining to'liq va chuqur talqini esa akademik V.l. Vernadskiyning “ Biosfera" (1926) nomli asarida bayon etilgan. Biosfera barcha organizmlar va ularning qoldiqlari majmuasidan iborat bo'lgan, atmosfera, gidrosfera va litosferaning qismlari hisoblangan, tirik organizmlar tomonidan egallangan hamda ularning o'tmishdagi faoliyatlari natijasida shakllangan va termodinamik ochiq hudud sanalgan yer planetasining maxsus qatlamidir (Kamshilov, 1980). Biosfera tushunchasi barcha tirik organizmlar bilan bir qatorda ular yashaydigan muhit sharoitlarini ham o'z tarkibiga oladi. Hozirgi vaqtda biosferaning tarkibiy qismlari sanalgan litosferaning yuqori va atmosferaning pastki qatlamlari hamda butun gidrosfera tirik organizmlar tomonidan egallangan. Litosferada tirik organizmlar 4 km. gacha (bakteriyalar) bo'lgan chuqnrlikgacha tarqalgan bo'Isa, atmosferada bakteriyalar, spora va tsistalar ozon ekranigacha. ya'ni 18- 30 km gacha bo'lgan balandlikda uchrashi qayd etilgan. Alohida pigmentlashgan bakteriya hujayralarining yer yuzasidan 84 km gacha balandlikka ko'tarila olishi kosmik apparatlardagi tadqiqotlar natijasida aniqlangan. Okeanda esa hayot lining eng chuqur qismlarigacha (II 12 hayvon turlarining dengizlardan daryo va ko'llarga ko'chib o'tish jarayoni davom etmoqda. Bunday xususiyat, ayniqsa, tropik mintaqada kuzatiladi. Chuchuk suv havzalari faunasining o'ziga xosligini belgilovchi asosiv ekologik omillarga suvning kimyoviy tarkibi, harorat, suv oqimining mavjudligi yoki mavjiid emasligi va boshqalar kiradi. Mazkur omiliar hayvonot dunyosining tarqalishini belgilovchi asosiy ko'rsatkichlardir. Bunday havzalarda suv oqimi turlicha bo'lib, daryo va irmoqlarda tez oqsa. ko'llarda deyarli oqim kuzatilmaydi. Hayvonlar suv oqimi tezligiga juda sezuvchan bo'lishadi va shunga ko'ra ular reofil (oquvchan suvlarda yashovchi turlar) va limnofil (oqmaydigan suvlarda yashovchi turlar) turlarga ajratiladi. Chuchuk suv hayvonlarini evribiontlarga kiritish mumkin. Ko'lning u yoki bu turdagi organizmlar tomonidan egallanishi lining mahsuldorlik darajasini belgilaydi. Ko'llar mahsuldorlik dara- ^ Ь 9 э / з 17 jasiga ko'ra gidrobiologik klassifikatsiya qilinadi. Gidrobiologik klassifikatsiyalashga asosan evtrof, oligotrof va distrof ko'l tiplari farq qilinadi. Evlro f ko'llarning suvi azot va fosfor o'g'itlariga boy bo'lib. bu ularga quyiladigan suv tarkibida minerallar va organik moddalar ko'pligi bilan tusliuntiriladi. Evtrof ko'llarda plankton va bentos turlar soni ko'p, populyatsiya zichligi yuqori bo'ladi. Organizmlarning ko'pligi suvning cliuqur qatlamida kislorodning kamayishiga, suvning tiniqlik darajasi pasayisliiga olib keladi va ayniqsa, suv oqimi to'xtaganda bu holat yaqqol kuzatiladi. O'zbekiston hududida joylasligan kopcliilik ko'llarni evtrof ko'llarga kirilish mumkin. Bunday ko'llarning litoral mintaqasidagi fauna tarkibida turlar soni ko'p bo'ladi. AQShning Michigan shtatida joylasligan ko'l tubidagi lm" maydonda 4400 ta bentos organizmlar topilgan (mollyuskalar. hasharotlarning lichinkalari, mshankalar, to'garak chuvalchanglar va boshq.). Oligotrof ко 'War odatda cliuqur ko'llar bo'lib. suvining rangi ko'kyoki yashil bo'ladi. Bu tipdagi ko'llarda azot va fosfor minerallari kam, hayvonlarning zichligi past bo'ladi. Mazkur ko'l tipiga baland tog'liklarda (alp) joylasligan, suvining harorati past bo'lgan ko'llar kiradi. Distrof ko 'llar chuqur bo'lmagan 16 11 vaqtni hisoblab chiqish mumkin. Hayvonlar yer yuzida tarqalishga nisbatan turli moslanishlarga ega bo'ladi. Hayvonlarning tarqalishi ulardagi harakatlanish organlarining tuzilishiga yoki harakatlanish usuliga bog'liq emas. Gavdasi katta va ko‘payishi uzoq muddatni egallovchi hayvonlarning tarqalishi sekin va aksincha, gavdasi mayda va qisqa muddatda ko'payish xususiyatiga ega bo'lgan havvonlarning tarqalishi tez kechadi (2-jadval). Organizmlarning ko'payish tezligi ular gavda o'lchamining oshishi bilan kamayib boradi. Nisbatan tez ko'payish bakteriyalarga xos bo'lib, ular bir sutkada 60-65 marta ko'payadi. Aksincha, sekin ko'payish ko'p hujayrali yirik hayvonlar va o'simliklar uchun xos. Organizmlarning ko'payish tezligi va o'lchami aniq bo'lganda, ularning butun yer yuzini egallashi uchun zarur bo'lgan vaqtni hisoblab chiqish mumkin. Chucliuk suv havzalarining um um iy maydoni 4 mln. k n r ni taslikil etib, ularga ko'llar, daiyolar, ularning irmoqlari va umuman atmosfera yog'inlari hisobiga shakllangan havzalar kiradi. Chucliuk suv havzalarining o'rtacha chuqurligi 100 metrdan oshmaydi (Baykal ko'li 1600 m, Tanganika ko'li 1435 m chuqurlikka ega). Chuchuk suv havzalaridagi yashash muhitlari dengizlarga qaraganda juda o'zgaruvchan bo'lib, u havzaning qaysi mintaqada joylashganligiga va boshqa qator omillarga bog'liq. Shu asosda chuchuk suv havzalarning hayvonot dunyosi o'zining qator xususiyatlari bilan dengiz faunasidan ajralib turadi. Mazkur havzalar o'zaro tutashmaganligi, alohidalashganligi sababli ularning hayvonot dunyosi orasida to'g'ridan-to'g'ri aloqalar kuzatilmaydi. Chuchuksuv havzalarida ninatanlilar, boshoyoqli mollyuskalar, qobiqlilar kabi turlar mutlaqo uchramaydi, nemertinalar, ko'p qilli chuvalchanglar, g'ovaktanlilar va bo'shliqichIilaining ju d a kam turlarigina tarqalgan. Amfibiyalar sinfininng vaki 1 lari esa faqat chuchuk suv havzalari uchun xos hayvonlardir. Chuchuk suv havzalarining faunasi dengiz faunasi asosida shakllangan ikkinchi yashash muhiti sanaladi va ayni vaqtda ham ayrim 15 II.BOB. NAZARIY QISM II.3. Umurtqali hayvonlarniong inson hayotidagi ahamiyati Yer yuzining quruqlik qismidagi yashash muhitlari qator xususiyatlari bilan boshqa yashash muhitlaridan farq qiladi. Quruqlikda yashash sharoitlarining juda turli-tumanligi turlar xilma-xilligi va biomassaning yuqori bo'lishiga olib keladi. Quruqlikdagi biomassa dunyo okeaniga qaraganda 800 marta yuqori bo'ladi. Okeanlarda 19 biomassaning asosiy qismi hayvonlar hissasiga to'g'ri kelsa. quruqlikda aksincha 99% biomassa vashil o'simliklar hissasiga t o ' g ’ri keladi. Mazkur yashash muhitidagi barcha ekologik omillar keug tebranishga ega bo'ladi va ayniqsa, havo namligi quruqlik faunasining shakllanishida muhim o'rin tutadi. Hayotning dasllab okcanda paydo bo'lganligini va aksariyat hayvon turlari evolvutsiyasining birinchi bosqichlari okeanda kechganligini hisobga olganda, chuchuk suv va quruqlikdagi yashash muhitlari ikkilamchi yashash muhitlari bo'lib hisoblanadi. Shu sababli chuchuk suv va quruqlikda uchrovchi fauna elementlari nisbatan yosh sanaladi. Hayvonlarning ayrim sinflari (qushlar, hasharotlar)ni aynan quruqlikda paydo bo'lganligi to'g'risida m a ’lumollar bor. Yer yuzining turli qismlarida ekologik sharoitlarning turlicha bo'lishiga 1110s ravishda, hayvonot dunyosi ham turlicha tarqalishga, tur tarkibiga va zichlikka ega bo'ladi. Bunday o'ziga xoslilik nafaqat hozirgi vaqtdagi mavjud ekologik omillar, balki qadimda er planetasida sodir bo'lib o'tgan o'zgarishlar, ularning davorniylik muddatlari, yo'nalishlari va o'sha paytdagi evolyutsion jarayonlar bilan uzviy bog'liqdir. Avstraliya zoogeografik oblasti faunasining shakllanishida bunday xususiyat yaqqol namoyon bo'lgan. Xaltalilarga mansub turlarning Avstraliya faunasi tarkibida ko'pligi, aynan materiklarning shakllanish jarayonlari va hayvonlar evolyutsiyasi bilan bog'liq. Avstraliya faunasi mezozoy erasiga xos xususiyatlarni o'zida aks ettirgan bo'lib, tarkibida sodda tuzilgan sutemizuvchilarning mavjudligi, ushbu materikning yuksak sutemizuvchilar paydo bo'lishidan ancha ilgari boshqa materiklardan ajralib 19 41 risidagi bilimlarga ega bo'lish esa, ularni iqlimlashtirish, sonini ko'paytirish, arealini kengaytirish, zarurat tug'Uganda sonini cheklash bilan b o g ‘liq masalalarni hal etishda alohida ahamiyatga ega. Faunaga antropogen omillarning ta’siri va lining oqibatlariga tegishli bo'lgan masalalarni o'rganish esa kelajakda yer planetasida biologik xilma-xillikni saqlab qolishda o'rin tutadi. Insonning tabiatga, jumladan havvonot olamiga ko'rsatayotgan t a ’sir doirasi kengayib, chuqurlashib borayotgan bir davrda, alohida turlarning biologiyasi va ekologiyasini chuqur o'rganishga nisbatan ehtiyoj kundan-kunga oshib bormoqda. Ayniqsa yangi tnrlarni iqlimlashtirish va qayta iqlimlashtirish bilan bog'liq tadbirlarni amalga oshirishda hududdagi ekologik sharoitlarni, iqlimlashtirilayotgan turning boshqa turlar bilan bo'ladigan munosabatlarini hisobga olgan holda ish yuritish samarali natija beradi. Kelajakda tabiiy komplekslarda insoniyatning moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan o'zgarishlarni amalga oshirishda luidudning hayvonot olamini bus- butunligicha saqlab qolishga erishish va mazkur yo'nalishdagi mavjud muammolarni hal etish kechiktirib bo'lmaydigan, dolzarb masalalardan sanaladi. Yuqorida qayd etilgan masalalarni ijobiy hal etishda fauna tushunchasi to'g'risidagi bilimlarga ega bo'lish zarur. Fauna lotineha fauna - favna. ya ni qadimgi rim afsonalariga ko'ra. o 'rm on va dalalar ma’budasi, podalar homiysi ma'nosiga ega bo'lib. qandaydir sistematik guruhga mansub hayvonlarning tarixiv shakllangan majnuiasi m a’nosiga ega. limiy m a ’noda, qandaydir tabiiy chegaralangan hududda yoki akvatoriyada yashaydigan, tarixiy shakllangan barcha hayvon turlarining majmuasi fauna deb yuritiladi. Masalan, Avstraliya faunasi, O crta Osiyo faunasi, Orol faunasi va hokazo. Ba'zan fauna tushunchasi qandaydir hududga tegishli bo‘lmasdan, balki geotogik davrga (miotsen faunasi, pliotsen faunasi va hokazo) tegishli bo'lishi ham mumkin. Fauna terminini tor , y a ’ni m a ’muriy yoki davlat chegaralariga nisbatan qo'llash (Moskva viloyati, Stavropol o ‘lkasi, Buxoro viloyati faunasi va hokazo) noto'g'ridir. Chunki bunda hayvonlarning tabiiy tarqalish qonuniyatlavi ko'zda tutilmaydi. Ba zan, 37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR Asosiy adabiyotlar 1. А бдурахманов Г.М. и др. О снови зоологии и зоогеографии./ М.: Академия. 2 0 0 1 .-496 с. 2. А бдурахманов Г.М и др. Биогеография./ М.: Академия. 2 0 0 3 . - 4 7 4 с. 3. Бобринский Н.А., Гладков Н.А.География животних./М.: Уч.пед. 1961.- 287с. 4. Валтер Г. О бш ая геоботаника./М .: Мир, 1982. — 264 с. 5. Воронов А.Г. Биогеография./М .: МГУ. 1987.- 2 6 4 с. 6. Воронов А.Г. И др. Биогеография с основами экологии. /М.: МГУ. 1 9 9 9 .- 3 9 2 с. 7. Второв П.П., Д роздов П.П. Биогеография./М .: Владоспресс.2001. - 303 с. 8. Гептнер В.Г. О бшая зоогеография. /М -Л .: Биомедгиз. 1936.-382 с. 9. Ж умаш ов А.П. Эколого-географические условия и типи пустин Средней Азии./ Ашхабад: Илим. 1990.-3 16с. 10. Захидов Т.З., М екленбуртсев Р.Н. Природа и ж ивотний мир Средней Азии. Т. 1./ Ташкент: Укитувчи. 1969 - 426 с. 39 FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI Tabiiy fanlar fakulteti biologiya kafedrasi Biologiya yo‘nalishi 2-kurs, 21.53- guruhi “Tasdiqlayman” _______________________ Kafedra mudiri _______________ 20 ___ yil______________ (sana) KURS ISHI BO‘YICHA TOPSHIRIQ Talaba ____________________________________________________________ (familiyasi, ismi, sharifi) 1. Kurs ishining mavzusi __________________________________________ 20___ yil «___» ________ dagi kafedra majlisida ma’qullangan. (___) sonli bayonnoma 2. Kurs ishini topshirish muddati _____________________________ 3. Kurs ishini bajarishga doir boshlang‘ich ma’lumotlar _________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ _______________________________________ 4. Hisoblash – tushuntirish yozuvlarining tarkibi (ishlab chiqariladigan masalalar ro‘yxati) ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 45 km) yetib borganligi haqida m a ’lumotlar uchraydi. Tiriklikning, shu juniladan hayvonot dunyosining asosiy biomassasi biosferaning tor chegarasida jamlangan. Bu chegara litosfera, atmosfera va gidrosferaning, y a ’ni biosfera qismlarining tutashgan joylariga to'g'ri keladi. Mazkur chegarada hayot uchun zarur bo'lgan muhit omillari nisbatan optimal bo'ladi. Bunday omillarga tuproq va havo namligini, yorug'lik va ultrabinafsha nurlarini, harorat, bosim, substrat va boshqalarni kiritish mumkin. Mazkur omillarning o'zi ham yer yuzasining turli hududlarida turlicha bo'ladi va shunga mos ravishda hayvonot dunyosi har bir har xil sifat hamda miqdor ko'rsatkichlarga ega bo'ladi. Hozirgi hisob- kitoblarga qaraganda, tirik moddaning umumiy biomassasi yer massasining arzimas qismini, y a ’ni 2420 mlrd. tonnani tashkil etar ekan. So I ishtirib qaraganda, bu miqdor gidrosfera massasining 602500 dan bir qismini tashkil etadi. Bir qarashda bu ko'rsatkich ju d a kichik k o Lrinsada, biosferaning mavjudligi va lining o'z-o'zini boshqarishini t a ’minlash uchun yetarlidir. 10 Biosferadagi organizmlar oziqlanisli usuliga ko'ra o'zaro larqlanuvchi produtsent, konsument va redutsentlardan taslikil topadi. Hayvonot dunyosi konsumentlarning asosini taslikil etadi. Konsumentlarning aliamiyatini ularning ekosistemalarda va umuman biosferada modda va energiyaning biogen aylanishida tutgan salmoqli o'rni bilan tushuntirish mumkin. Moddalarning biogen migratsiyasi esa liar qanday ekosistemaning mavjudligi va barqarorligini ta’minlaydi. MaMumki, o'simliklar dunyosi hayvonlar hayotida turli-tuman ahamiyat kasb etadi. Har qanday ekologik jamoadagi hayvonlarning tur tarkibi, zichligi va biomassasi uslibu jamoadagi o'simliklar qoplamining turli-tiimanligi va biomassasi bilan bog'liq. Shu nuqtainazardan qaraganda, o'simliklar qoplami hayvonot dunyosining biosferada tarqalishi va mavjudligini belgilovchi muhim omildir. Shu bilan bir qatorda, har qanday jamoadagi hayvonlarning tur tarkibini belgilashda rel'ef va tuproq tarkibi kabi omillar va bosliqa xususiyatlar ham muhim o'rin egallaydi. Yuqorida qayd etilgan omillar hayvonot dunyosining u yoki bu biogeotsenozda nafaqat mavjudligi, balki tarqalishini ham belgilaydi. 13 II.1 Sherlar oilasi II.2 Reptilyalarning kelib chiqishi 41 foydali qazilmalarni qazib olishda, saksovul. juzg'un, yulg'un kabi o'simliklardan yoqilg'i, yantoq, shuvoq, silen, singren kabi oziqbob o'simliklardan oziqa va boshqa maqsadlarda fovdalanilmoqda. Bunday vaziyat cho'l ekotizimlari barqarorligining buzilishiga va natijada bioxilmaxilligining pasayishiga olib kelmoqda. Cho'l sharoitida tirik organizmlarning. jumladan hayvonot dunyosining hayoti nisbatan noqulay abiotik omiliar ta’siri ostida kechadi. Bunday sharoitda hayvonlarning hayoti uchun zarur bo'lgan omillarning ko'pchiligi pessimal va hatto cheklovchi ko'rsatkichda namoyon bo'ladi. Natijada hayvon va o'simlik turlarida yaqqol ajralib turadigan morfo- fiziologik moslanishlar shakllanadi. Cho'l hayvonlarining ko'pchiligi ekologik sharoitlarga mos ravishda kserofil va evriterm turlardan tashkil topadi. Cho'llar turli yo'nalishdagi ilmiy tadqiqotlar, jumladan organizmlarning noqulay iqlim sharoitlariga nisbatan moslanishini. morfo-fiziologik o'zgarishlarni, faunaning shakllanish jarayonlarini. turlar ekologiyasini, ularni muhofaza qilish va oqilona foydalanish masalalarini o'rganish uchun tajriba maydoni bo'lib xizmat qiladi. Cho'lda yashovchi turli sistematik guruhlarga mansub hayvonlar o'zlarining tashqi tuzilishi, xatti-harakati va boshqa ekologik belgilari bilan bir-biriga juda o'xshash bo'ladi. Kemiruvchilar turli avlod va oilalarga tegishli bo'lishlaridan qat'i nazar, deyarli bir xil ko'rinishga va o'xshash hayot kechirish tarziga ega. Masalan, sut emizuvchilarga mansub qo'shoyoqlar. tovushqonlar, kengurusimon sichqon. xaltali qo'shoyoq kabi turlarning orqa oyoqlari uzunligi, quloqlari va ko'zlari kattaligi, dumi uzunligi va u tayanch vazifasini bajarishi hamda dumining uchi mo'yqalam uchiga o'xshashligi kabi morfologik belgilari bilan qo'shoyoqlarga o'xshab ketadi. Bunday o'xshashliklar konvergentsiyaga yaqqol misol bo'la oladi va hayvonlarning cho'l sharoitiga moslaslnivini ta'minlashga xizmat qiladi. Hayvonlarning cho'l sharoitida yashashga nisbatan moslanishlari ichida ularning snvni qidirib topishi, uni sarflashi va tanada saqlashi bilan bog'liq fiziologik va etologik xususiyatlari asosiy o'rinni egallaydi. Suv va oziqaning tanqisligi hatto issiqqonli hayvonlarning nafaqat qishda, balki 32 stansiyalar va Tibbiyot parazitologiyasi instituti tashkil etildi. Olim rishta parazitini o‘rganib, unga qarshi kurash choralarini ishlab chiqdi. O‘sha davrda amalga oshirilgan tadbirlar 50-yillarda O‘rta Osiyoda bezgak kasali va rishtani batamom tugatish imkonini berdi. 12 Asrimizning 20-yillarida zoologiya soxasidagi asosiy tadqiqotlar yangi tashkil etilgan Turkiston universitetida olib borildi. A.L.Brodskiy (1882-1943) bir hujayrali hayvonlarni o‘rganishni boshlab berdi. U Qizilqum faunasini tekshirib , chig‘anoqli soxtaoyoqlilarning yangi turlarini topadi va ularni dengiz soxtaoyoqlilari bilan yaqinligini isbotlaydi. Bu tadqiqot O‘rta Osiyo qumliklari o‘rnida qadimda dengiz bo‘lganligidan dalolat beradi. D.N.Kashkarov (1878-1941) O‘rta Osiyoda ekologik tekshirishlarni boshlab berdi. T.Z.Zoxidov Qizilqum hayvonlari ekologiyasini o‘rgandi va zoologiya sohasida bir qancha yirik asarlar yozdi. V.V.Yaxontov (1899-1970) hasharotlarni va A.M.Muhammadiev (1906- 1988) suvda yashovchi umurtqasiz hayvonlarni o‘rganish sohasida bir qancha tadqiqot ishlarini olib borishdi. O‘rta Osiyo hayvonot dunyosini o‘rganishda M.N.Narziqulov hamda R.O.Olimjonovlar (hasharotlar), A.T.To‘laganov (fitogelmintlar), M.A.Sultonov, I.X.Ergashev, J.Azimov (zoogelmintlar), S.N.Alimuhamedov (zararkunanda bo‘g‘imoyoqlilar) va boshqa olimlar ham bir qator ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirishdi. Zoologiya sohasidagi izlanishlar ayni kunda ko‘plab ilmiy tadqiqot institutlari va oliy o‘quv yurtlarida olibborilmoqda Hayvon hujayrasi xam boshqa organizmlar hujayrasiga o‘xshash tuzilgan. Hujayra tashqi sitoplazmatik membrana, sitoplazma va uning organoidlari hamda yadrodan iborat. Ammo hujayra qobig‘ining yupqaligi, qisqaruvchi tolalar - miofibrillar, sezgir nerv hujayralari va tolalari hamda hujayraning bo‘linishida ishtirok etadigan sentrosomaning bo‘lishi bilan hayvon hujayralari boshqa hujayralardan farq qiladi. Ko‘p hujayrali hayvonlar organizmida shakli, tuzilishi va organizmdagi funksiyalari o‘xshash bo‘lgan hujayralar to‘qimalarni hosil qiladi. Hayvonlar organizmida epiteliy (qoplovchi), biriktiruvchi , muskul 8 muhit omillarini kauzal (lot. c o i l vc/-sabab) zoogeografiya o'rganadi. Bunday omillarga iqIimiy sharoitlar, rel’ef, o'simliklarning tiplari va boshqalarni misol qilish mumkin. Hayvonot dunyosiga ta’sir etuvchi omillarni kauzal /oogeografiyaning hayvonlarni tarqalishiga muhitning ta’sirini tekshiruvchi bo'limi, y a ’ni ekologik zoogeografiya o'rganadi. Hayvonot dunyosining tarqalishiga sabab bo'lgan barcha omillarni hozirda mavjud bo'lgan sharoitlar bilan tushuntirish jud a qiyin. Chunki faunaning shakllanishi va rivojlanishi uzoq muddatni talab etadi. Kauzal zoogeografiyaning bo'limi sanalgan tarixiy yoki genelik zoogeografiya o'tmishda hayvonlarning tarqalishiga sabab bo'lgan omillarni tushuntirish bilan shug'ullanadi. O'tmishdagi bunday sabablarga materiklarning o'zaro bog'liqlik darajalarini, iqlimiy xususiyatlarni va o'simliklar qoplamining o'zgarishini va boshqalarni misol qilish mumkin. Biosferaning muhim tarkibiy qismi sifatida hayvonot dunyosining biosferadagi o'rni va yashash muhitlarini liar tomonlama o'rganish nazariy va amaliy ahamiyatga ega. lnsonning o'zi ham biosferaning ajralmas qismi ekanligini inobatga olganda, mazkur masalaning dolzarbligi yanada yaqqol namoyon bo'ladi. Inson modda va energiya almashinuvi jaray'onida hayvonot dunyosi bilan bevosita va bilvosita munosabatda bo'ladi. Biosferaning liar bir komponentini va ular orasidagi munosabatlarning mohiyatini tusliunish kelajakda ekologik barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Biosferaning у illik maxsuldorligi, biomassasi va uning yer yuzida taqsimlanishini ilmiy asosda o'rganish oziq-ovqat tanqisligi kabi dolzarb nuiammolarni ilmiy asosda hal etish imkonini be rad i. Dengizlar, okeanlar va yer yuzining quruqlik qismida hayvonlarning tarqalishini aniqlash, ulardan oqilona foydalanishning ilmiy asoslarini ishlah chiqish biologik resurslarni muhofaza qilish va qayta ko'paytirish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. 10 ko'llar bo'lib, ularning qirg'oqlari torf hosil qiluvchi o'simliklar bilan qoplangan bo'ladi. Mazkur ko'llardagi suv tarkibida gumin moddasi ko'p, suv rangi qo'ng'ir. kislorod kam. suv reaktsiyasi kislotali, mahsuldorlik darajasi past va hayvonot dunyosi tarkibida turlar soni ham kam bo'ladi. Bunday ko'llarga Yevropaning shimolidagi o'rmonlarda joy lashgan ayrim ko'llarni misol qilish mumkin. Harorat rejimidagi tafovutlarga ko'ra ko'llar uch tipga bo iinadi: tropik, mo"tadil va qutb oldi oblastlarining ko'llari. Tropik ko'llarda suv harorati kuchsiz tebranishga ega bo'lib, havzaning yuza va cliuqur qatlamlarida harorat j u d a kam farq qiladi. Mazkur ko'llarning faunasi tarkibida turlar ko'p bo'ladi hamda ularda yashovchi ko'pchilik hayvon turlari stenoterm va issiqsevar bo'ladi. 18 (hub oldi ko'llarida suv harorati kuchsiz tebranishga ega bo'lib, harorati doimo sovuq, yuqori qatlamda harorat 10° S dan yuqoriga ko'tarilmaydi, qishda esa muz qatlami hosil bo'ladi. Faunasi tarkibida turlar soni juda kam bo'lib, losossimon baliqlar nisbatan ko'p uchraydi, umurtqasizlar faunasi tarkibida turlar soni ancha kam bo'ladi. M o'tadil oblast ко ' 1 lari o'tkinchi xususiyat kasb etadi. Mazkur ko'llarda harorat tebranishlari yil davomida juda o'zgaruvchan bo'lib, yozda suvning yuza qatlami uning chuqur qatlamiga qaraganda iliq bo'lsa, qishda aksincha holat kuzatiladi. Bu xususiyat plankton organizmlar va boshqa hayvon turlarining hayot tsiklini o'zgarishiga va mavsumiy almashinuviga sabab bo'ladi. Odatda ko'llarda plankton organizmlarning turlari dengizlarga qaraganda ancha kam bo'lib, bu yerda plankton organizmlardan bir hujayralilar, kolovratkalar, turli qisqichbaqasimonlar va turli-tuman umurtqasizlarning lichinkalari uchraydi. Shu bilan birga plankton biomassasi bentos biomassasiga qaraganda ko'p bo'ladi. Qirg'oq mintaqalarining faunasi tarkibi baliqlar, amfibiyalar, toshbaqalar, ilonlar va hasharotlardan tashkil topadi. Daryolar ko'llardan farq qilib ko'p hollarda dengizlar bilan aloqada bo'ladi va bunday vaziyat baliqlarning daryodan dengizga va aksincha yo'nalishda migratsiya qilishiga olib kelgan. 17 Yer yuzining quruqlik mintaqalaridagi organik dunyoning xiIma-xi11igi suv niuhitlariga qaraganda ancha ustun turadi. Agar quruqlikda butun hayvonot dunyosining 93 % uchrasa, suv muliitida atigi 3% uchraydi. O'simliklar olamida ham turlarning 92% quruqlikda, 8% suv muliitida uchrashi qayd etiladi. Bunday muvofiqlik o'simlik va hayvonot dunyosining tarqalishi o'zaro o'xshash qonuniyatlar asosida kech ish in i ko'rsatadi. Yuqorida keltirilgan nisbatlar, suv muliitiga qaraganda quruqlikda tur hosil bo'lish jaravonlari samarali kechganligini, quruqlikning yashash ucliun ancha qulayligini ham isbotlaydi. Biosferada hayvonot dunyosining biomassasi va lining taqsimlanishi lo'g'risida tasavvur hosil qilish uchun quyidagi jadvalni tahlil qilish maqsadga muvofiq (l- jadval). Quruqlikdagi mavjud yasliil o'simliklar biomassasi hayvonlar va mikroorganizmlarga qaraganda juda yuqori (99,2%), suv muliitida aksincha, juda past (6,3%) foizni taslikil etadi. Dunyo okeanida hayvonlar biomassasining (93,7%) o'simliklar bioniassasidan (6,3%) yuqoriligi okean va dcngizlarning yorug'lik tushadigan qismida yashovchi o’simliklarning juda qisqa muddatda hayvonlar tomonidan o'zlashtirilishi (iste'mol qilinishi), ya'ni hayvonlar biomassasiga aylanishi bilan tushuntiriladi. Tadqiqotlar qit'alardagi bioniassaning dunyo okeanidagi biomassadan 800 marta ortiqligini ko'rsatadi. Hayvonlar yer yuzida tarqalishga nisbatan turli moslanishlarga ega bo'ladi. Hayvonlarning tarqalishi ulardagi harakatlanish organlarining tuzilishiga yoki harakatlanish usuliga bog'liq emas. Gavdasi katta va ko‘payishi uzoq muddatni egallovchi hayvonlarning tarqalishi sekin va aksincha, gavdasi mayda va qisqa muddatda ko'payish xususiyatiga ega bo'lgan havvonlarning tarqalishi tez kechadi (2-jadval). Organizmlarning ko'payish tezligi ular gavda o'lchamining oshishi bilan kamayib boradi. Nisbatan tez ko'payish bakteriyalarga xos bo'lib, ular bir sutkada 60-65 marta ko'payadi. Aksincha, sekin ko'payish ko'p hujayrali yirik hayvonlar va o'simliklar uchun xos. Organizmlarning ko'payish tezligi va o'lchami aniq bo'lganda, ularning butun yer yuzini egallashi uchun zarur bo'lgan 14 suvsar, o'rmon lemmingi, qizil dala sichqoni, biimnduq, ayiq, bug'u, olmaxon va boshqalarni misol qilish mumkin. Tayganing shimoliy qismida o'r mo n tundra va butazorli tundra joy lashgan. Quth minkiqasi. Shimoliy Muz okeanining qirg'oqlari va uning orollari qutb mintaqasiga yoki tipik tundraga tegishli. Tundra Shimoliy Amerika va Yevrosiyoning butun shimolini egallaydi. Tundra faunasi tarkibida turlar soni kam bo'ladi va bu holat iqlimiy omiliar bilan bog'liq. Bu yerda umurtqasizlar faunasi zoomassaning 90% tashkil etadi va ular orasida tuban hasharotlar, pashshalar, kanalar va nematodalar keng tarqalgan. Yozda tundra faunasi ko'p sonda uchrovchi g'ozlar, o'rdaklar, oqqushlar. balchiqchilar kabi qush turlari hisobiga ancha ko'payadi. Asosiy oziqa manbai qushlar va lemminglardan iborat bo'lgan oq yapaloqqushlar hamda lochinlar yirtqichlik bilan hayot kcchiradi. Yer yuzasining quruqlik qismida yuqorida qayd etilgan mintaqalardan tashqari yana bir nechta mintaqalar (antarktika quruqliklari, baland tog'lar, g'orlar va boshqalar) mavjud. Ularning faunasi ham yashash muhitiga mos holda shakllangan. Cho'l mintaqasining boshqa yashash mintaqalardan asosiy farqlarini va xususivatlarini tavsiflash uchun. dastlab cho'l tushunchasiga berilgan ta’riflarni tahlil qilish zarur. Buguiigi kunda soha olimlarining "cho'l tushunchasi”ga nisbatan qarashlari va yondashuvlari har xil va shu sababli cho'lga berilgan ta’riflar ham bir xil m a’noga ega emas. Jumladan, cho'lga berilgan ba'zi ta'riflarda cho'ldagi iqlimiy xususiyatlar (harorat, namlik), boshqalarida esa o'simlik va hayvonot dunyosi asos qilib olingan. Yer yuzining turli kengliklarida joylashgan cho'llar o'zaro o'xshash bo'lmagan ekologik xususiyatlari bilan ham faqrlanadi va bu hoi at cho'llarga yagona t a 'r if berishni murakkablashtiradi. Tadqiqotchi M.P.Petrov (1973), cho'lni doimiy yoki mavsumiy issiq iqlim sharoitiga ega bo'lgan, juda tarqoq va turlar soni kam fitotsenoz.lari bilan xarakterlanuvchi landshaft tipi sifatida ta’riflaydi. A.G.Boboyev va Z.G.Freykinlar (1982) cho'lni quruq va issiq iqlimli, namlik juda kam va nisbatan siyrak o'simliklar qoplamiga ega bo'lgan keng tabiiy hudud sifatida ta'riflaydilar. Cho'l uchun nafaqat namlikning 25 II.3 Biogetsenoz 42 5. Chizma ishlar ro‘yxati (chizmalar nomi aniq ko‘rsatiladi) ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ _____________________________________________________ 6. Kurs ishi bo‘yicha maslaxatchi(lar). № Bo‘lim mavzusi Maslaxatchi o‘qituvchining ismi, sharifi Imzo, sana Topshiriq berildi Topshiriq bajarildi 1 2 3 4 5 6 7 7. Kurs ishini bajarilish rejasi. № Kurs ishi bobi yoki bo‘limlarning nomlanishi Bajarilish muddati (sana) Tekshiruvdan o‘tganlik belgisi 1 2 3 4 5 6 7 Kurs ishi rahbari __________________________ ____________ (familiyasi, ismi, sharifi) (Imzo) Topshiqrini bajarishga oldim ________________________ _______ (familiyasi, ismi, sharifi) (Imzo) Topshiriq berilgan sana 20 ___ yil ______________ 46 sharda cho'llar Shimoliy Afrikadan boshlab (Saxar cho'li) Arabiston orqali G'arbiy Hindiston, O'rta Osiyo, Qozog'iston, Markaziy Osiyo va Avstraliyaning markaziy qismlarida tarqalgan. Janubiy Al'rikada Kalaxara va Namib cho'llari, G'arbiy yarim sharda esa Atakama (Chili), Moxave va boshqa choilar tarqalgan. O'rta Osiyoda Qoiaqum, Qi^ilqumMuyunqum, Ustyurt, Betpakdala, Mirzacho'l va Qarshi kabi choilar keng maydonlarni egallaydi. Dunyodagi eng yirik ch o i shimoliy Afrikadagi Saxara cho'li boiib, uning maydoni 9 mln.krtr ni tashkil etadi va g'arbdan sharqqa qarab 7000 km.ga, shimoldan janubga qarab esa 2000 km.ga cho'zilgan. C hoilar hududiy tarqalishiga ko'ra. shimoliy. janubiy va baland tog'lik c h o i gLiruhlariga boiinadi. C h o ila r qayerda joylashganligidan qat'iy nazar, havo haroratining yuqori tebranishga egaligi, atmosfera yog'inlari miqdorining kamligi (300 mm dan kam), havo namligining pastligi, quyosh radiatsiyasining yuqoriligi va boshqa 27 qator ekologik xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Bunday ekstremal ekologik sharoit ko'pchilik organizmlarning cho'l hududida yashashini cheklovchi omil bo'lib xizmat qiladi. Cho'IIarda biomassa miqdori juda past ko'rsatkichni nomoyon qiladi. O'zbekistondagi cho'llarda oq saksovullar egallagan maydon 1274,4 ming ga.ni, qora saksovullar egallagan maydon esa 369,6 ming ga.ni tashkil etadi. Saksovul o'rmonlaridagi fltomassa mahsuldorligi atigi 20-50 nr/ga.ni tashkil etadi va boshqa o'simliklar biomassasi ham xuddi sliunday past darajada bo'ladi. Mazkur holat hayoti o'simliklar bilan uzviy bog'liq bo'lgan cho'l hayvonot dunyosining ham tur tarkibi, zichligi va biomassasiga bevosita hamda bilvosita ta’sir ko'rsatadi. Shu sababli mazkur ko'rsatkichlar boshqa tabiiy biotsenozlarga qaraganda ancha past darajada namoyon bo'ladi. Cho'llar o'simlik va hayvon turlari qanchalik kam bo'lishiga qaramay egallagan maydonining kengligi, ekologik sharoitlari va shunga mos bo'lgan betakror organik olami bilan ajralib turadi. Cho'llar yer yuzasining tuzilishi (substrat), tuproq sharoitlari, gidrologik rejimi, iqlimi. o'simlik va hayvonot dunyosi bilan o'zaro farq qiladi va shu asosda bir nechta tiplarga ajratiladi (qumoq, gilli, sho'rxok. toshloq va boshqalar). Cho'l tiplari 27 va nerv to‘qimalari bo‘ladi. Zoogeografiya grekclia zoon — havvon, ge — yer, grapho — vozaman. y a ’ni yer yu/id a hayvonot dunyosining qadimda va hozirgi vaqtda geografik tarqalishini hamda bu tarqalishning iimumiy qonuniyatlarini o'rganuvchi fan degan m a ’noni anglatadi. Zoogeografiyaning asosiy o'rganish ob'vekti fauna hisoblanadi. Bundan tashqari ushbu fan hayvonlarning areallarini ham o'rganadi. Fauna va arealga oid tadqiqotlar zoogeografiyaning biologik fanlar tizinii, ayniqsa zoologiya bilan uzviy aloqada rivojlanishiga sabab bo'ladi. Zoogeografiyaning maqsadi faunaning tabiiy va antropogen omiliar ta’sirida o'zgarisbining barcha sabablari hamda vo'nalishlarini o'rganishdan iborat. Shunga bog'liq holda zoogeografiya o'z oldiga quyidagi vazifalarni qo'yadi: muayyan turlarning populyatsiyalari tomonidan egallangan areallarni - yer sharining zoogeografik oblastlarini o'rganish: hayvonlarning geografik tarqalish xususiyatlarini belgilovchi sabablarni aniqlash; tabiiy va antropogen omiliar ta'siri ostida faunaning shakllanish qonuniyatlarini o'rganish; yaqin kelajakda hayvonot dunyosining insonga m a ’qul bo'lmagan tomonga o'zgarishi kabi holatlarning old ini olish maqsadida uni bashoratlash. Ayni vaqtda zoogeografiya ko'pgina boshqa tabiiy fanlar bilan hamiorlikda ushbu vazifalarni muvaffaqiyatli hal etmoqda. Zoogeografiyani registratsion (ro'yxatga olish). solishtirma va kauzal zoogeografiya kabi bo'limlarga ajratish qabul qilingan. Registratsion zoogeografiya imkon darajasida muayyan zoogeograflk majmua tarkibidagi barcha turlarni ro'yxatga olish bilan shug'ullanadi. Faunistik majmua tarkibidagi barcha turlar ro'yxatga olinganda zoogeografik ma’lumotlar to'liq va ahamiyatii bo'ladi. Solishtirma zoogeografiyada turlar ro'yxati aniqlangandan so'ng, bir faunaning tur tarkibi qo'shni yoki birmuncha uzoqda joylashgan boshqa faunaning tur tarkibi bilan solishtitiladi. Bulling natijasida har bir faunaga xos bo'lgan xususiyatlarni, y a ?ni faunaning yoslii. uning o'tmishda va hozirda boshqa faunalar bilan aloqasini aniqlash imkoniyatlari yaratiladi. Muayyan hududning u yoki bu faunistik majmua bilan egallanishiga sabab bo'luvchi 9 hayvonlar yashash muhitining xususiyatlariga ko‘ra quruqlik hayvonlari, suv yaqinida uchraydigan hayvonlar va suv hayvonlariga ajratiladi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar hozirgi O‘rta Osiyo, shu jumladan O‘zbekiston hayvonot dunyosini o‘rganishga uzoq davr mobaynida juda kam 11 e’tibor berilganligini ko‘rsatadi. Bu soxadagi maxsus tadqiqotlarni faqat XIX asrning ikkinchi yarmida N.A.Seversov boshlab berdi. U o‘z sayohatlarida Orol dengizi , Ustyurt, Qizilqumning shimoli, Sirdaryo, Tyanshan va Pomir tog‘lari hayvonlarini va tabiatini o‘rgandi. O‘rta Osiyo hayvonot dunyosini o‘rganishda tabiatshunos olim A.P. Fedchenkoning xizmatlari ayniqsa katta. U 1868-1871 yillarda Oloy va Zarafshonda o‘tkazgan ekspeditsiyalarida 4000 hayvon turi (asosan hasharotlar)ni o‘z ichiga oluvchi 20000 ga yaqin kolleksiya to‘pladi. Uning birgina Zarafshon vodiysining yuqori qismida olib borgan tekshirishlarida 1000 dan ortiq hayvon turi yig‘ildi. Sayyoh ipakchilik bilan ham qiziqadi. A.P.Fedchenko birinchi bo‘lib O‘zbekistonda, xususan Samarqandda rishtaning biologiyasini o‘rganadi. A.P.Fedchenkoning zamondoshi V.F.Oshanin (1844-1945) Oloy vodiysi, Zarafshon va Turkiston tizma tog‘lari va Pomir tabiatini tekshiradi, Amudaryoning yuqori qismida tarqalgan hasharotlarni o‘rganadi. U “Turkiston chala qattiqqanotlilar faunasining zoogeografiyasi” (1891) kitobida 700 dan ortiq hasharotlar turi haqida ma’lumot beradi. V.F.Oshaninning tashabbusi bilan 1876 yilda Toshkentda tabiat muzeyi tashkil etildi. O‘rta Osiyo hayvonlarini o‘rganish XX asrning boshlarida, ayniqsa, jadal sur’atlar bilan olib borildi. Asrimizning 20 va 30-yillarida O‘rta Osiyo hududida yashovchi aholi o‘rtasida keng tarqalgan parazitar kasalliklarga qarshi kurashni amalga oshirishga katta e’tibor berildi. Buning uchun zoologiya fani oldiga parazit va kasallik tarqatuvchi hayvonlarni o‘rganish vazifasi qo‘yildi. Shu maqsadda O‘rta Osiyoga bir necha ekspeditsiyalar tashkil etiladi. N.I.Xodukin (1896-1954), L.M.Isaev (1868- 1964) bezgak pashshalarini o‘rganib, ularga qarshi kurash tadbirlarini ishlab chiqishadi. L.M.Isaev tashabbusi bilan O‘zbekistonda bezgakni tadqiq etuvchi 7 TAQRIZ Talaba_____________________________________________________ _________________________________fakulteti _____ kursi _________ guruxi ___________________________________________________________ ________________________________________________________________ mavzusida bajarilgan kurs ishi 1. Kurs ishining mazmuni: ___________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 2. Kurs ishining ijobiy tomonlari ___________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 3. Kurs ishining salbiy tomonlari ___________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________ 4. Tushuntirish qismi ___________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ 5. Xulosa ___________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ Taqrizchi: _______________________________________________________ Sana: _______________________________ 47

Òrta Osiyo tekkisliklari suv havzalarida va toģlari hududlarida yashovchi umurtqali hayvonlar

Купить