Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	2.8MB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Категория	Химия

O’simliklarni ildizi - dorivor preparatlar manbai

O’simliklarni ildizi - dorivor preparatlar manbai
1KURS ISHI

Pektin moddalar
Pektin moddalar o’simliklarning yuqori molekulali uglevodlari polisaxaridlari
bo’lib, ular asosan (83-90%) o’zaro glyukozid tipida birlashgan D-galakturon
kislota qoldiqlaridan, qisman galaktan, araban va boshqa moddalardan tashkil
topgan.
Pektin moddalarga pekta kislota, pektaklar, pektinlar, pektinatlar va
protopektinlar kiradi.
Pekta kislota - glikozid (a-1®4) tipida birlashib, uzun zanjir xosil qilgan. D -
galakturon kislota qoldiqlaridan iboratdir. Pekta kislota xamma pektin
moddalarning asosiy qismidir.[1]
Pektlar - pekta kislotaning tuzlari.
Pektinlar - pekta kislotaning karboksillari buyicha turli darajada metillangan
xosilasi bo’lib, uz navbatida n - pektinlar va l - pektinlarga bo’linadi. Pektinlar
suvda erib, zich gel xosil kiladi.
Pektinatlar - pektinlarning tuzlari.
Protopektinlar - yuqori molekulali, suvda erimaydigan birikmalar.
Pektin moddalar asosan suvda erimaydigan protopektin xamda o’simlik
xujayra devorlarida va xujayra oraliq moddalar tarkibida uchraydi, xamda
to’qimalarga mustaxkamlik beradi.
Pektin moddalar mevalarning shirasidan spirt bilan cho’ktirib olinadi. Bu
moddalarga ayniqsa lavlagi boy bo’lib, undan ko’p miqdorda pektin moddalar
olinadi. Olma, limon va boshqa mevalar xam pektin moddalarga boy.[1,19]
Pektin moddalari organizmda suyuqlikni ushlab qolish, yaralarni davolash,
ularning bitishini tezlashtirish xossalariga ega. SHuning uchun ular tibbiyotda
15

mannozadan - galaktamannonlar), bir n е chta monosaxaridlar qoldiqlaridan tashkil
topgan (o’simlik shilliq moddalari, daraxt е limlari) moddalardir.
Polisaxaridlardan m е ditsinada hamda farmats е vtikada kraxmal, shilliq
moddalar, daraxt е limlari va p е ktin moddalar ishlatiladi.[4,5]
Uglevodlar tuzilishi va xususiyatiga ko’ra 2 katta guruhga;
a) oddiy uglevodlar ya’ni monosaxaridlar
b) murakkab ugevodlar yoki polisaxaridlarga ajratiladi.
Polisaxaridlar o’z navbatida shakarsimon polisaxaridlar hamda
shakarsimon bo’lmagan polisaxaridlarga bo’linadi.[1,13]
Shakarsimon polisaxaridlar
Shakarsimon polisaxaridlar ular oligasaxaridlar ham deyiladi. Bu guruhga
molekulasi 6 tagacha monosaxarid qoldig’idan tashkil topgan uglevodlar kiradi.
Oligasaxarid atamasi grekcha oligos- ko’p bo’lmagan degan manoni bildiradi.
Oligasaxaridlar bir qancha xossalariga ko’ra oddiy uglevodlarga ancha yaqin
turadi. Masalan oligasaxaridlar suvda oson erib, chin molekulyar eritmalar hosil
qiladi. Ko’p hollarda ular shirin tamga ega, hamda yaxshi kristallanadi.[1,9]
Gidrolizlanganda hosil bo’ladigan monosaxaridlar molekulasining soniga
qarab oligasaxaridlar disaxarid, trisaxarid, tetrasaxarid, pentasaxarid va
geksasaxaridlarga bo’linadi. Bular ichida eng ahamiyatlisi disaxaridlar yoki
biozalardir.Gidroliz qilinganda har bir molekulasi ikki molekula monosaxaridga
parchalanadigan oligasaxaridlarga disaxaridlar deyiladi. Disaxaridlar glikozidlar
tipida tuzilganligi uchun oson gidrolizlanadi. Natijada bir xil yoki ikki xil
monosaxarid molekulasi hosil bo’ladi. Masalan maltoza gidrolizlanganda 2
molekula D-glyukoza, saxaroza gidrolizlanganda esa D-glyukoza bilan D- fruktoza
hosil bo’ladi.[6]
Disaxarid hosil bo’lishida birinchi monosaxarid doimo o’zining poluatsetal
gidroksili bilan, ikkinchi monosaxarid molekulasi esa yo poluatsetal gidroksili yoki
12

O’simliklarni ildizi - dorivor preparatlar manbai

Reja:
I. KIRISH
II. ADABIYOTLAR SHARXI
2.1 O’simlik ildizilari tuzilishi va turlari
2.2 Ildizi xomashyo sifatida ishlatiladigan dorivor o’simliklar
2.3 Polisaxaridlar shifobaxsh xususiyatli biofaol moddalar
III. TAJRIBA QISMI .
2.1 Dorivor qoqi mahsulotining anatomik tuzilishi
2.2 Dorivor qoqi tarkibidagi inulinga mikrokimyoviy reaksiyalar
IV. XULOSA.
V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
VI. MUNDARIJA .
2

Reaksion probirkaga birorta uglevodning 1% li eritmasidan 1ml yoki filtr
qog’ozi kichik bo’lakchasidan solib 0,5 ml α naftolning spirtdagi 15% li
eritmasidan qo’shamiz, keyin probirkani qiya holida ushlab uning devori bo’ylab
ehtiyotlik bilan (aralashmani chayqatmasdan) pipetkadan 1 ml konsentrlangan
sulfat kislotasini tomchilatib qo’shamiz. Bunda sulfat kislota probirka tubiga
tushadi va ikkala suyuqlik chegarasida sekin-asta qizg’ish binafsha halqa hosil
bo’ladi. probirkani qaynab turgan suv hammomiga solib qizdirsak rang hosil
bo’lishi tezlashadi
Tajriba ning kimyoviy asosi :
Uglevodlar sulfat kislota tasirida furfurol
yoki oksinitil furfurol va ularning
hosilalarini hosil qiladi. Ular α -naftol
bilan kondensatsiyalanib rangli birikma
hosil bo’ladi. α -naftol o’rniga boshqa
furfurol oson kondentsasiyalashadigan
birikmalar ham ishlatish mumkin. Bu
sharoitda rezortsin zarg’oldoq-qizil,
timol-qizil, definilamin-ko’k rang beradi.
Bu reaksiya juda sezgir reaksiya bo’lib Molish amalga oshirgan va uglevodlar
uchun umumiy sifat reaksiyasi hisoblanadi. [1,9]
19

kichikroq bo’ladi. Yovvoyi valeriana ildizpoyasining uzunligi 1—3 sm, diametri 1
—2 sm, ildizining uzunligi 4—8 sm, diametri 1—2 mm, plantatsiyada yig’ilgan
ildizpoyaning uzunligi esa 5 sm, diametri 3 sm, ildizining uzunligi 20 sm bo’ladi.
Mahsulot och yoki to’q qo’ng’irrangli bo’lib, o’ziga xos o’tkir hidi va yoqimli
achchiqroq mazasi bor.
Valeriana preparatlari nerv sistemasini tinchlantirish (uyqusizlikda, nerv
qo’zg’alishi davrida va boshqa nerv kasalliklarida) hamda yurak faoliyatini tartibga
solish uchun ishlatiladi.
ANDIZ ILDIZPOYASI VA ILDIZI – RHIZOMATA ET RADICES
INULAE
Tayyor mahsulot turli shakldagi uzun, yo’g’on ildiz va qisqa, yo’g’on hamda
ko’p boshli ildizpoyalardan iborat. Ildiz va ildizpoya 2—20 sm uzunlikda, 1—3 sm
yo’g’onlikda bo’lib, usti burishgan, kulrangqo’ng’ir tusli po’stloq bilan qoplangan.
Mahsulotning ichi sarg’ish-oq. Efir moyi turadigan yaltiroq qo’ng’irrangli joylari
bor. Mahsulot mo’rt, ko’ndalangiga tekis sinmaydi. Ildiz va ildizpoya o’ziga xos
xushbo’y, kuchli hid hamda achchiqroq va o’tkir mazaga ega.
Bu o’simlik preparati balg’am ko’chiruvchi dori sifatida hamda me’da va
ichak kasalliklarida ishlatiladi. Efir moyi antiseptik, gijja haydash xususiyatiga va
yallig’lanishga qarshi ta’sirga ega. Uning gijja haydash xususiyati tarkibida
alantolaktonlar borligi bilan tushuntiriladi. Qora andiz ildizpoya va ildizidan
allanton dorivor preparati olingan. Allanton mahsulotning seskviterpenlarining
yig’indisi bo’lib, yallig’lanishga qarshi, qon tomirlarini mustahkamlovchi va
antiseptik ta’sirga ega hamda me’da yara kasalligida yaraning bitishini tezlatadi.
Bu preparat kuniga 3—4 marta bitta tabletkadan me’da va o’n ikki barmoq ichak
yara kasalligini davolash uchun iste’mol qilinadi.
ILON RAUVOLFIYA ILDIZI – RADICES RAUWOLFIAE
SERPENTINAE
Tayyor mahsulot silindrsimon yoki uzunasiga qirqilgan ildiz bo’laklaridan
tashkil topgan.
8

II. ADABIYOTLAR SHARXI
2.1 O’simlik ildizilari tuzilishi va turlari
Ildiz o’simliklarning asosiy vegetativ organi bo’lib birinchi marta urug’
embrionidan o’sib chiqadi.Urug’ embrionidan o’sib chiqqan ildiz yaxshi taraqqiy
etib ketsa uni bosh ildiz deb ataladi.
Asosiy bosh ildizdan yon ildizlar o’sib chiqadi. Yon ildizlar asosiy bosh
ildizning ichki to’qimalaridan o’sib chiqadi. Yon ildiz ichki to’qimalardan o’sib
chiqqani uchun endogen tipda o’sish deyiladi.
Asosiy bosh ildiz va undan o’sib chiqqan birinchi tartibdagi yon ildizlar
geotropizm,ya’ni erga qarab o’sish xususiyatiga ega(tikka,yotib,yuqoriga
qarab,pastga qarab).Bu ildizlar geotropizm xususiyatiga ega emas.Asosiy bosh
ildiz yon ildizlarga nisbatan katta bo’lsa o’q ildiz deyiladi. Masalan: beda, g’o’za,
otquloq, yantoq, qoqio’t kabi o’simlik ildizlari.Yantoqning asosiy bosh ildizining
uzunligi 20 m bo’ladi. Chunki yantoq suvsiz joyda yashaydi. O’q ildiz shoxlangan
yoki shoxlanmagan bo’lishi mumkin. Agar o’q ildiz er yuzasiga yaqin joyda
shoxlangan bo’lsa shoxlangan o’q ildiz deyiladi. Agar o’q ildiz er ostining
chuqurroq erida shoxlanmagan bo’lsa shoxlanmagan o’q ildiz deyiladi. Ikki pallali
o’simliklarning ildizi asosan o’q ildiz bo’ladi.Bir pallali o’simliklarda urug’
embrionidan o’sib chiqqan bosh ildiz yaxshi taraqqiy etmaydi,bu o’simliklarda
bosh ildiz yon ildizlarga nisbatan teng bo’ladi. Shuning uchun xam bir pallali
o’simliklarning ildizi (mochkovat’sh koren) deyiladi. Masalan: bug’doy, arpa,
5

IV. XULOSA.
Dorivor qoqi (taraxacum officinlis) o’simligini o’rganish davomida men bu
o’simlik haqida ko’plab ma’lumotlarni to’pladim. Ushbu o’simlikning tibbiy va
farmasevtik ahamiyatini o’rganishga harakat qildim. O’rganish jarayonida ushbu
o’simlikning dorivorlik xususiyati boshqa o’simliklarnikiga nisbatan farq qilishini
aniqladim. Xususan unda juda shirin tam beruvchi inulin polisaxaridi, va achchiq
tam beruvchi monoterpen glikozidlar mavjudligini aniqladim. Shu xussiyati tufayli
ham u bir necha xil terapevtik xossalarni namoyon qiladi. Xususan tarkibidagi
inulin hisobiga Inulin ichakdagi disbakteriozda kerakli moddalarni ko’payishiga
muhit bo’la oladi. Shu vaqtning ichida ko’pgina mineral tuzlar, ayniqsa kalsiy
adsorbsiyalanishi oshadi, qonda xolesterin miqdori kamayadi, kanserogen va
chiriydigan moddalar ham yo’qotila boshlanadi.
Monoterpen glikozidlar hisobiga esa tasir mexanizmi turlicha bo’lib ular
asosan ovqat hazm qilish yo’llariga reflektor tarzda tasir etib unda shira ajralishini
kuchaytirganligi tufayli asosan ilmiya tibiyotda ovqat hazm qilish, ishtaha ochish,
o’t haydovchi xususiyatlarni namoyon qiladi.
Tajribam davomida men qoqi o’simligining anatomik tahlilini o’tkazdim.
Undagi inulinga mikrokimyoviy reaksiya o’tkazish orqali esa unda inulin uglevodi
mavjudligini aniqladim.
Kelajakda men ushbu bilimlarimdan yangi turdagi dorivor o’simliklarni
o’rganishga harakat qilaman.
21

12. Internet materiallari:
www.ziyouz.com
www.wikipedia.com
http://www.design.lg.ua
http://www.pharmacom.ru
http://www.relcnet.ru
http://www.drugreg.ru
http://www.webapteka.ru
http://www.nph-rez.ru
http://www.ziyonet.uz
23

boshqa birorta spirt gidroksili bilan qatnashadi. Ikkila molekula
monosaxaridlarning poluatsetal gidroksillari ishtirok etishi natijasida hosil bo’lgan
disaxaridlarning molekulasida aldegid guruhga oson o’ta oladigan gruppirovka
yo’q. Bunday disaxaridlar aldegidlarga xos reaksiyani namoyon qilmaydi. Sianid
kislotani biriktirib olmaydi, oksim va gidrazonlar hosil qilmaydi. Shuning uchun
ham bunday disaxaridlar qaytarmaydigan disaxaridlar deb ataladi. Bularga
saxaroza misol bo’ladi.
Agar disaxarid molekulasi hosil bo’lishida bitta monosaxarid molekulasi
poluatsetal gidroksili ikkinchi monosaxarid molekulasi esa poluatsetal gidroksili
bilan qatnashsa bunday disaxarid molekulasida aldegid gruppaga oson o’ta
oladigan erkin glikozid gidroksili bo’ladi. Bunday disaxaridlar aldegidlarga xos
reaksiyaga kirishadi, feling suyukligini oson qaytaradi, ozazon hosil qiladi,
“kumush ko’zgu” reaksiyasini beradi. Shuning uchun bunday disaxaridlar
qaytaruvchi disaxaridlar deyiladi. Bularga misol maltoza, laktoza, sellobioza,
gensiobioza va boshqalar misol bo’ladi.[1]
Maltoza yoki solod shakari . Kraxmalga undirilgan bug’doy maysasi
tarkibidagi diastaza fermenti ta’sir ettirilganda hosil bo’ladi, shuning uchun u solod
shakari deyiladi.
Maltoza qaytaruvchi disaxaridlar guruhiga kiradi, chunki feling suyuqligini
qaytaradi, “kumush ko’zgu” reaksiyasini beradi.
Laktoza yoki sut shakari . Uning nomi lotincha lactum- sut so’zidan olingan.
U o’simliklar tarkibida juda kam miqdorda uchraydi. Ba’zi o’simliklarning
changdonidan topilgan. Sigir suti tarkibida 4-5,5% , ayollar sutida 5,5-8,4%
bo’ladi. Laktoza boshqa shakarlardan gigroskopik emasligi bilan farq qiladi,
shuning uchun shakar bilan oson gidrolizlanuvchi dori saqlovchi turli xil kukunlar
tayyorlashda ishlatiladi. Laktozaning ahamiyati g’oyat katta bo’lib, u juda muhim
13

ozuqa modda sanaladi. Ayniqsa odam va hayvonlarning o’sayotgan organizimi
uchun zarur.[8]
Saxaroza qand lavlagi shakari yoki qamish shakari. O’simliklar olamida keng
tarqalgan. U qand lavlagida 16-20% , shakar qamishda 14-20% ni tashkil etadi.
Bundan tashqari u palma sharbati va jo’xorida ham ko’p miqdorda saqlanadi.
U sanoat miqyosida qand lavlagi hamda shakarqamishdan olinadi.
Shakarqamish Respublikamizning janubiy viloyatlarida ko’plab yetishtiriladi.
Saxaroza suvda yaxshi eriydi, osonlik bilan kristall hosil qiladi. Meditsinada
saxaroza Saccharum album nomi bilan kukunlar, sharbatlar bolalar uchun suyuq
dorilar tayyorlashda ishlatiladi.[7]
Yuqori molekulyar polisaxaridlarni o’rganish ancha qiyinchilik tug’diradi.
Sunga qaramasdan kraxmal, selluloza va boshqalarning tuzilishi yaxshi
o’rganilgan. Ular 2 guruhga bo’linadi:
a) gomopolisaxaridlar b)geteropolisaxaridlar
Bir hil monosaxarid qoldiqlaridan tashkil topgan bo’lsa gomopolisaxaridlar
deyiladi. Ularga kraxmal, glikogen, inulin, selluloza va dekstranlar kiradi. Agar
polisaxarid tarkibida turli mannozalar bo’lsa, ular geteropolisaxaridlar deyiladi.
Ular tarkibida yog’lar, ba’zan aminokislota va oqsillar ham uchraydi. Bu sinfga
gemisellulozalar,yelimlar, shilimshiq moddalar va mukopolisaxaridlarni kiritish
mumkin.
Gomopolisaxaridlar yuqori molekulyar birikmalar bo’lib, ularning tuzulishi
uchun quyidagilar umumiydir:
yuqori poliozalar molekulasida monosaxaridlar qoldig’i kislorod
ko’prikchalari yordamida uzun zanjirga bog’langan;
zanjirning hosil bo’lishida monosaxarid molekulasi o’zining poluasetal
gidroksili bilan ikkinchi molekula monosaxaridining birorta spirt gidroksiliga ta’sir
etadi.[9,15]
Yuqori polisaxaridlar umumiy (С
6 Н
10 О
5 )
n formulaga ega bo’lib, bir- biri bilan
turli tarzda birikkan glyukoza qoldiqlaridan tashkil topgan. Ularning eng asosiy
vakillari kraxmal, glikogen, inulin, klechatka va dekstranlardir.[12]
14

Qoqio’t ildizi mikroskopiyasi:
A- Ildizning kesimi; B- Ko’ndalang kesimining tuzilishi;
1- sut naylari; 2- inulin saqlovchi parenxima hujayrasi; 3- kambiy; 4- suv
naylari;
2.2 Dorivor qoqi tarkibidagi inulinga mikrokimyoviy reaksiyalar
18

sholi, piyoz va boshqa ildizlar. Ildiz o’simliklarning poyasida ba’zan bargidan xam
o’sib chiqishi mumkin. Poyadan yoki bargdan o’sib chiqqan ildiz qo’shimcha ildiz
(pridatochnsh koren) deyiladi. Bir pallali va ikki pallali o’simliklarda,qo’shimcha
ildiz taraqqiy etgan bo’ladi. Ildizning taraqqiy etishi o’simlikning yashash
sharoitiga bog’liq. Masalan: tog’larda, toshlarning ustida o’suvchi o’simliklarda
ildizning probka qismi yaxshi taraqqiy etgan bo’ladi. Ildiz qinlari esa ko’mir
kislotalarini va yana olma kislotalarini ishlab chiqarib turadi. Qumli cho’llarda
yashaydigan o’simliklarda yon ildizlar yaxshi taraqqiy etgan bo’ladi. Masalan:
qumli cho’llarda ya’ni Qora Qum va Qizil Qumda o’suvchi juzg’unni olsak uning
asosiy bosh ildizi 1,5-2m bo’ladi. Yon ildizlari esa 20 m gacha bo’ladi. Saksovulni
olsak ildizi yer yuzida bir marta shoxlanadi va 3.5-4m chuqurlikda yana bir marta
shoxlanadi.Idizda oziq moddalar xam to’planishi mumkin. Bunday ildizlarni ildiz
mevalar-(kroneplodi) deb yuritiladi: sabzi, turp, lavlagi, sholg’om, rediska va
boshqalar. Bunday ildiz mevalarni qiyofasini o’zgartirgan ildizlar deb yuritiladi.
(metamorfoz kornya).Sabzi, turp, lavlagi ildiz mevalari asosiy bosh ildizdan xosil
bo’ladi.Bundan tashqari yon ildizlardan xosil bo’lgan ildiz mevalar ham uchraydi.
Masalan: kartoshka guli (georgin), parpi (akonit). Qiyofasini o’zgartirgan ildizlar
xar xil qo’shimcha vazifalarni bajarib turadi. Ba’zi bir o’simliklarda havo ildizi
(vozdushniy koren) bo’ladi. Havo ildizlari yordamida o’simlik havodan namlik
olib turadi. Bundan tashqari havo ildizi o’simlikning tanasini tutib turishga yordam
beradi. Masalan: tropik o’rmonlarda (daraxt ustida) yashaydigan epifit
o’simligining ildizi ingichka bo’lib yuqoridan pastga qarab ‘sadi. Buyining
uzunligi 4-6 m, enining diametri 1-2 sm, jo’xorida xam havo ildizi bor.
Felodendron o’simligida xam havo ildizi bor.
6

Qoqi o’simligining dorivor preparatlari achchiq modda sifatida ishtaha
ochish, ovqat hazm qilish jarayonini yaxshilashda hamda o’t haydovchi dori
sifatida, quyuq ekstrakti esa hab dori tayyorlashda qo’llaniladi.
QIZILMIYA ILDIZI – RADICES GLYCYRRHIZAE (RADICES
LIQUIRITIAE)
Tayyor mahsulot probka qismidan tozalanmagan va tozalangan ildizdan
iborat. Ildiz bo’laklari silindrsimon, har xil uzunlikda, yo’g’onligi 5—50 mm va
undan oshiq bo’ladi. Ildizpoyaga tutashgan ildiz yo’g’onligi ba’zan 15 sm bo’ladi.
Tozalanmagan ildizlarning ustki tomoni biroz burishgan, qo’ng’ir, tozalangan
ildizlarning ustki tomoni esa och sariqdan (I nav) qo’ng’ir sariq (II nav) ranggacha
bo’ladi. Mahsulotning ichi och sariq rangli va sertolali. Mahsulot hidsiz bo’lib,
juda shirin mazaga ega.
Qizilmiya o’simligining preparatlari nafas yo’llari kasallanganda balg’am
ko’chiruvchi, surunkali qabziyatda esa yengil surgi dori sifatida ishlatiladi.
Ildizidan tayyorlangan dorivor preparatlar — glitsirram astma, ekzema, allergik
dermatit va boshqa kasalliklarda qo’llanadi. O’simlik preparatlari hamda
glitsirrizin va glitsirretin kislotalari organizmdagi suv-tuz almashuvini tartibga
solish hamda dezoksikortikosteroidlarga o’xshash ta’sirga ega. Ildizdan olingan
flavonoidlar yig’indisi — likviriton yallig’lanishga, spazmga qarshi va antiseptik
vosita sifatida hamda me’da va o’n ikki barmoq ichak yara kasalligini davolash
uchun ishlatiladi. Qizilmiya kukuni, qirqilgan ildizi va quruq ekstrakti
farmatsevtika praktikasida hab dori tayyorlashda asos sifatida hamda miksturalar,
10

maydonlarida aviatsiya orqali sepiladigan gerbitsidlar, pestitsidlar, defoliantlar va
boshqalarni qo’llash oqibatida barcha hududlardagi normal ekologik sharoit izdan
chiqdi, o’simlik va hayvonot olamiga katta talofat etkazildi. Ammo sog’liqni
saqlash tizimi uchun, aholi salomatligi uchun dorivor o’simliklar zaruriyati har
doim ham dolzarb bo’lgan ayrim o’simlik dolzarb masala bo’li b qolaverdi.
Dorivor o’simliklar mahsuloti bazasi apt е ka, farmzavod, gal е nika
fabrikalarni va ch е t mamlakatlarga chiqarishni ta'minlashi k е rak. Bularga yovvoyi
holda tabiatda tarqalgan, kolxoz - sovxozlarda o’stirilayotgan o’zimizning dorivor
o’simliklarimiz, hamda ch е t mamlakatlardan k е ltirilib bizning iqlimizga
moslashtirilib o’stirilayotgan (introduktsiya) dorivor o’simliklar kiradi.
Hozirgi vaqtda o’simlik olamida 300 ming atrofida gullaydigan o’simliklar,
shularning 20 mingtachasi MXD da o’sadi.
O’simliklar inso n hayoti va faoliyatida muhim ahamiyatga egadirlar. Inson
tomonidan o’rganiladigan va foydalanadigan tabiiy birikmalarning asosiy manbai
bo’lib o’simliklar hisoblanadi. O’simliklar tarkibidagi fiziologik faol birikmalarni
tuzilishi va xususiyatlariga ko’ra bir necha sinfga bo’lib o’rganiladi. Fiziologik
faol birikmalar orasida polisaxaridlar muhim o’rin tutadilar. Polisaxaridlarning
o’ziga xos ahamiyatga ega ekanliklari ularni tuzilishidagi turli — tumanlilik va
yuqori fiziologik faolligi bilan chambarchas bog’liqdir. Tibiyot va farmasevtikada
polisaxaridlar turli maqsadla uchun qo’llaniladi. Kraxmal boshqa moddalar bilan
barcha chaqaloqlarga s е piladigan poroshok va t е riga surtiladigan moylar
tayyorlashda ishlatiladi. M asalan mе 'da va ichak kasalliklarida kraxmalni qaynatib
tayyorlangan eritmasi - Decoctum (Mucilago) Amyli b е riladi, Kl е yst е r
shimdirilgan bint travmatologiyada ishlatiladi. Farmatsеvtikada pеktin qimmatli
emulgator, bog’lovchi modda sifatida qo’llaniladi. Pеktin moddalari dorivor
o’simliklarda ko’p uchraganligi uchun, ular biologik ta'sir qiluvchi moddalar bilan
bir qatorda ta'sir ko’rsatishini inobatga olmoq kеrak.
4

V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1. Х olmatov H.X., Ahmedov O’.A. Farmakognoziya. – 1, 2 qism. - Toshkent.
Fan, 2007.
2. Ибрагимов А . Я . Доривор ва зиравор y симликлар . - Т .: ХФ “Nisim”
босмахонаси , 2005.
3. Mustafoev S. M. Botanika. Toshkent. «O`zbekiston» 2002
4. Maxmedov A. M. Botanika fanidan ma`ruzalar. F. 2003
5. Tog`aev I. U. va boshqalar. Botanikadan amaliy mashg`ulotlar. T.
«ToshDAU» 2002
6. Государственная фармакопея – Изд. Х I . – Вып. 2. Общие методы
анализа. Лекарственное растительное сырье. - М.: Медицина, 1990. – 398 с.
7. Ковальов О.У., Павл i й Т.У. и др. Фармакогноз i я с основами б i ох i м ii
рослин .- Харк i в, «Прапор», Видавництво НФАУ 2000.
8. Машковский М.Д. Лекарственные средства: М.: Новая волна, 2002. –
Т. 1,2.
9. П y латова Т.П., Холматов Х.Х. Фармакогнозия амалиёти. – Т.: Ибн
Сино, 2002. – 360 б.
10. Elektron darslik , ilmiy monografiya , maqolalar , doktorlik , nomzodlik va
magistrlik dissertatsiyalari , ilmiy - amaliy anjumanlar , ma ’ ruzalar to ’ plamlari ,
gazeta va jurnallar , statistik ma ’ lumotlar to ’ plamlari , ma ’ ruza matnlarining
elektron versiyasi .
11. Trease and Evan’s Pharmacognosy (14th edition). – London WB Sanders
Company Limited, 1996.
22

2.2 Ildizi xomashyo sifatida ishlatiladigan dorivor o’simliklar
GULXAYRI ILDIZI – RADICES ALTHAEAE
Tayyor mahsulot silindrsimon, uchiga qarab biroz ingichkalashgan, ustki
tomoni oq yoki sarg’ish-oq (arman gulxayriniki biroz kulrang tusli) rangli, uzunligi
35 sm gacha, diametri 0,5 — 1,5 —2 sm li ildiz bo’laklaridan iborat. Ildiz sertolali
bo’lganidan sindirilganda osonlik bilan, darrov titilib ketadi. Mahsulotning o’ziga
xos hidi va shirin mazasi bor.
Gulxayri ildizining preparatlari o’rab oluvchi, balg’am ko’chiruvchi hamda
yallig’lanishga qarshi (ayniqsa, bolalarning nafas yo’llari kasallanganda) dori
sifatida ishlatiladi. Qaynatma, quruq ekstrakt, kukun, sharbat. Kubik shaklida
qirqilgan ildiz nafas olish yo’llari kasalliklarida ishlatiladigan turli yig’malar
(ko’krak yig’masi va boshqalar) tarkibiga kiradi. Qaynatma ildizdan faqat sovuq
suvda tayyorlanadi (mahsulotdan shilliq modda ajralib chiqadi, kraxmal suvda
erimasligi sababli qaynatmaga o’tmaydi). Dorivor gulxayri o’simligining yerustki
qismidan ajratib olingan uglevodlar aralashmasidan „mukaltin“ preparati olinadi.
„Mukaltin“ preparati balg’am ko’chiruvchi dori sifatida yuqori nafas yo’llari va
o’pka yallig’lanishi kasalliklarida ishlatiladi.
VALERIANA ILDIZPOYASI BILAN ILDIZI – RHIZOMATA CUM
RADICIBUS VALERIANAE
Tayyor mahsulot kalta, vertikal, konussimon, ichi g’ovak yoki bo’sh
ildizpoya va mayda, silindrsimon ildizlardan iborat. Yovvoyi holda o’sadigan
valeriananing ildizpoyasi va ildizi plantatsiyalarda o’stiriladiganlariga nisbatan
7

Ildiz tashqi tomonidan qo’ng’irrangli probka bilan qoplangan. Ildiz po’stlog’i
uncha qalin bo’lmaydi (ildizning 1/4 qismini tashkil qiladi, lekin alkaloidlar asosan
po’stloq qismida yig’iladi). Yog’ochli qismi qattiq, tekis sinadi (tolalarga
ajralmaydi). Mahsulotning yoqimsiz hidi va mazasi bor.
Rezerpin alkaloidi (qon bosimini pasaytiruvchi, uxlatuvchi va tinchlantiruvchi
ta’sirga ega) giðertoniya hamda asab, uyqusizlik va boshqa kasalliklarni, aymalin
alkaloidi (aritmiyaga va yurak qo’zg’alishiga qarshi ta’sirga ega) miokard infarkti
va boshqa yurak kasalliklarini, raunatin preparati giðertoniya kasalligining I va II
bosqichini va aritmiyani davolashda qo’llaniladi. Hindiston xalq tibbiyotida
rauvolfiya o’simligi ildizidan tayyorlangan ekstrakt ilon, chayon chaqqanda,
me’da-ichak (vabo, dizenteriya), asab va tutqanoq kasalliklarida ishlatiladi.
TIK O’SUVCHI BO’RIGUL ILDIZPOYASI VA ILDIZI — RHIZOMATA
ET RADICES VINCAE ERECTAE
Tayyor mahsulot quritilgan ildizpoya va ildizlardan tashkil topgan. Ildizpoya
gorizontal holda, qattiq, yog’ochlangan, tangachali bo’lib, to’p-to’p joylashgan
mayda ildizlari bor. Mahsulot mazasi achchiqroq.
Vinkamin alkaloidining tartrat tuzi — vinkametrin preparati akusherlik-
ginekologiya amaliyotida ishlatiladi. Preparat ampulada eritma holida chiqariladi.
QOQI ILDIZI – RADICES TARAXACI
Tayyor mahsulot ildizdan tashkil topgan. Ildizi o’qildiz, shoxlanmagan yoki
kam shoxlangan, ildiz uzunasiga burishgan, mo’rt, yoshlarining ustki tomoni
qo’ng’ir, qarilariniki esa to’q qo’ng’irrangli bo’lib, uzunligi 10—15 sm,
yo’g’onligi 0,3—1,5 sm. Ildizi hidsiz, achchiq mazasi bor.
9

I. KIRISH
Hozirgi kunda an'anaviy tibbiyot (xalq tabobati) xalq zakovati bilan sug’orilgan
juda boy va ulkan tajriba bilimlar majmuasidir. U ilmiy (rasmiy) tibbiyotni yangi,
samarali dorivor preparatlar bilan boyituvchi bitmas tuganmas manbadir. Xalq
tabobatining bu soxadagi qimmati, tutgan o’rni bebahodir. Buning uchun misol
tariqasida hozirgi zamon tibbiyotida qo’llaniladigan shifobaxsh o’simliklarni
ko’pchiligi o’z vaqtida xalq tabobati dorivor vositalar xazinasidan olinganligini
yoki xozirgi zamon ilmiy tibbiyotining o’zi xalq tabobati asosida taraqqiy etganini
eslash kifoyadir.
O’zbekiston florasida manbalarga qaraganda 4200 dan ortiq gullaydigan
o’simliklar borligi takidlanadi. Ushbu o’simliklardan 577 turi dorivor hisoblanadi.
Bu juda yaxshi ko’rsatgich. Ammo bu ma’lumotlar eskirgan bo’lib, hozirgi vaqtga
kelib ularni zahirasi juda kamayib ketgan. Sanoat miqyosida tayyorlashni iloji
deyarli qolmagan. Chunki bu ma’lumotlar to’plangan vaqtdan 50-60 yillar o’tib
ketdi. O’sha vaqtda O’zbekiston aholisi 10 mln ga etmas edi. O’zbekistonda er
maydonini ko’p qismi xali o’zlashtirilmagan bo’lib, asosiy qishloq xo’jalik ekini
hisoblangan paxta maydoni ko’p paxta egallagan. Hosil esa 1,5 mln tonna atrofida
edi. Oradan 10-15 yillar o’tar-o’tmas joy egallagan edt. Keyinchalik paxta
maydonlari haddan tashqari kengaytirildi, Toshkent, Jizzax, Sirdaryo
(Mirzacho’l)larni o’zlashtirilmagan erlari o’zlashtirib, faqat paxta ekiladigan
maydonlarga aylantirildi. Joylardagi barcha yovvoyi holda o’sadigan o’simliklar,
hatto ekin maydonlari ham yo’q qilindi. Paxta etishtirish uchun hamma narsadan
voz kechildi. Paxta hosili 5-6 mln tonnaga etkazildi. Aholi soni ham borgan sari
ortib boraverdi va 20 mln dan ortib ketdi. Yangi shahar, qishloqlar, aholi
yashaydigan joylar paydo bo’ldi. Juda katta maydonlarda texnika ishlari olib
borildi, yuqori kuchlanishli elektr tarmoqlari o’tkazildi, kanallar qazildi, yo’llar
qurildi. Bu olib borilgan barcha ishlar Ittifoq buyurtmasi asosida, ekologiyani
buzilishini hisobga olinmagan holda olib borildi. Uning ustiga barcha paxta
3

naylarini ko’rish mumkin. Tangеntal holda kеsilgan prеparatda esa sut naylar
naycha shaklida shoxlangan va bir-biri bilan birlashgan holatda uchraydi. Sut
naylari yod ta'sirida sariq – qo’ng'ir rangga, sudan-III eritmasi ta'sirida esa (bir oz
qizdirilgandan so’ng) qizil rangga bo’yaladi. [1]
Qoqi ildizining uzunasiga kesimi: 1- suta naylari.
17

choy-yig’malar ta’mini yaxshilash uchun ishlatiladi. Ildizidan oziq-ovqat sanoatida
(pivo, limonad va kvasslar ta’mini shirin qilish uchun) va texnikada (o’t
o’chiradigan ko’piruvchi suyuqlik tayyorlash uchun) keng foydalaniladi.
2.3 Polisaxaridlar shifobaxsh xususiyatli biofaol moddalar
Polisaxaridlar d е b - monosaxaridlar qoldiqlaridan tashkil topgan yuqori
mol е kulali ugl е vodlar polim е riga aytiladi. D е mak, polisaxaridlar to’liq gidrolizga
uchrasa - monosaxaridlarga parchalanadi.
Ma'lum o’simlik to’qimasida fotosint е z natijasida hosil bo’ladigan birlamchi
modda monosaxariddir. Boshqa barcha moddalar shu hosil bo’lgan ugl е vodlarning
o’zgarishi natijasida hosil bo’lgan ikkilamchi moddalar hisoblanadi.[1]
Polisaxaridlar quyidagi guruhlarga bo’linadi:
1. Kristal holidagi polisaxaridlar (oligosaxaridlar yoki qandsimon
polisaxaridlar). Ular asosan g е ksoza va p е ntozalardan tashkil topgan kristall
holidagi shirin, suvda yaxshi eriydigan mol е kula og’irligi turg’un bo’lgan
moddalardir.
2. Yuqori polisaxaridlar (qandsimon bo’lmagan polisaxardlar). Bular
shirinmas, suvda erimaydigan yoki suvda erigan holda kolloid eritma hosil
qiladigan yuqori mol е kulali birikmalar - polim е rlaridir.
3. P е ktin moddalar. Bular ugl е vodlardan galakturon kislota qoldiqlarini
o’zaro 1>4 glikozid tipida birikkishidan bo’lgan polim е rdir.
Ularning mol е kulyar massasi 200.000 ga yaqin. Suvda eriydi, eritma sovutilsa
quruq massa - j е l е ga aylanadi.[10]
Yuqori polisaxaridlar o’z navbatida ikki guruhga bo’linadi:
a) Galopolisaxaridlar - bir xil qand qoldiqlaridan tashkil topgan glikonlar
(kraxmal, glikog е n, d е kstrin, s е llyuloza) fruktozadan tashkil topgan polifruktozalar
(inulin) va boshqalar.
b) G е t е ropolisaxaridlar - ikkita turli qand qoldiqlaridan tashkil topgan
(glyukoza va mannozadan tashkil topgan - glyukomannon-er е murron; galaktoza va
11

yaralarni davolashda, ich ketganda xamda og’ir metallar tuzi bilan zararlanganda
zaxarga qarshi vosita sifatida qo’llaniladi.
Bolalarni ichketar kasalligida olmani pishirib berish foydalidir. Qon
bosimining ko’tarilishni oldini olish maqsadida pekta kislotaning yoki uning
kaliyli, kalsiyli yoki magniyli tuzlarini - pektatlarni ovqatga qo’shib berish
foydalidir.[4]
Pektin moddalarning eng muxim xossasi - ularning suvli eritmasini
sovutalganda zich massa - jem xosil bo’lishidir. Ularning bu xossasidan tibbiyotda,
oziq-ovqat keng foydalaniladi.
Farmatsevtika amaliyotida pektin moddalardan xab dori va emulsiya
tayyorlashda foydalanish mumkin.[5,6]
III. TAJRIBA QISMI .
2.1 Dorivor qoqi mahsulotining anatomik tuzilishi
Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Sovuq yo’l bilan yumshatilgan ildizni
glitsеrin va spirt aralashmasiga bir sutka solib qo’yib, kеyin ko’ndalangiga va
bo’yiga (tangеntal qolda) kеsib prеparat tayyorlanadi va mikroskop ostida
ko’riladi.
Ildiz ko’ndalang kеsimida tashqi tomondan probka bilan qoplangan. Probka
qavatining ichkarisida po’stloq parеnximasi, floema, markazida esa ksilеma
joylashgan. Floema bilan ksilеma o’rtasida kambiy bor. Floemada elaksimon
naylar hamda mayda, guruh holda aylana bo’yicha joylashgan yumaloq sut
16

O’simliklarni ildizi - dorivor preparatlar manbai

Купить