Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	224.5KB
Покупки	8
Дата загрузки	01 Май 2024
Расширение	docx
Категория	Ботаника

O’simliklarning hayotiy shakllari

O’simlik xlorofilida magniy bor.
O’simlik hujayralari alohida hujayra devorlari va yadrolariga ega va ularning
hujayra devorlari glyukoza polimer-tsellyulozasidan iborat. Barcha o’simliklarning
ajdodlari bir hujayrali edi va ular fotosintez bakteriyalarni yutdilar, ular o’zaro
foydali munosabatlarni hosil qildilar: fotosintez bakteriyalar o’simlik hujayralarida
(endogen simbioz deb ataladi) yashaydi. Nihoyat, bakteriyalar xloroplastga
aylantiriladi, ya’ni barcha o’simliklar mavjud organellardir, lekin ular o’zlarida
mavjud emas. Aksariyat o’simliklar Angiosperm darvozasiga tegishli bo’lib,
gullarni o’simliklardan tashkil etadi. O’simliklar nafas olish asosan hujayralar
mitoxondriyalarida bo’ladi va fotosintez hujayralar xloroplastida amalga oshiriladi.
[7] Yashil o’simliklarning fotosintezi er yuzida eng ko’p tarqalgan bo’lib, eng katta
reaksiya jarayoni organik birikmalarning sintezida, quyosh energiyasining
to’planishi va havoni tozalashda, atmosferadagi kislorod tarkibining saqlanishida
va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining asosi bo’lgan uglerod aylanishining
barqarorligi va nazariya va amaliyotda katta ahamiyatga ega.
Hisob-kitoblarga ko’ra, dunyodagi yashil o’simliklar kuniga 400 million
tonna protein, karbongidrat va yog’lar ishlab chiqarishlari mumkin, shuningdek,
inson va hayvonlar uchun etarli oziq-ovqat va kislorodni ta’minlaydigan havoga
500 million tonna kislorod ajratib turadi. Leaf fotosintezning asosiy organi va
xloroplast fotosintezning muhim organelidir. Yuqori o’simliklarda xloroplast
pigmentlari orasida fotosintez membranalarida tarqalgan xlorofil (A va B) va
karotenoidlar (karotin va lutein) kiradi. Xlorofillning absorbsiyasi va floresansi nur
energiyasini o’zlashtirishi va quyosh nurlari bilan qo’zg’alishi mumkinligini
ko’rsatadi.
Xlorofilning biosintezi yorug’lik, harorat, mineral oziqlantirish, suv va
kislorod ta’siri ostida yorug’lik sharoitida shakllanadi. Fotosintez birlamchi
reaksiya va elektron almashinuvining ikki bosqichi va fotosintetik fosforilatsiyani
o’z ichiga olgan nurli reaktsiya jarayonlari va fotosintetik uglerod assimilyatsiyasi
bilan bog’liq bo’lgan ikkita o’zaro bog’liq bosqichdan iborat bo’lib, ularda
13

o’simliklarda ko’p vaqtda poyalarni kuchli cho’zilishi natijasida barglari
rivojlanmagan mo’rt stalonlarni hosil qiladi. Qalin soya-salqin o’rmonlarida
ayrimcha hayotiy shaklga ega bo’lgan Lianlar (fransuzcha lier- bog’lash) paydo
bo’ladi.
Lianlar. Lianlar er bag’irlab o’sadigan o’simliklarga nisbatan, atrofidagi daraxt,
tosh va boshqalarga ilashib yorug’likka intilib o’sadi. SHuning uchun ularni yana
o’rmalovchilar ham deyiladi. O’rmalashiga qarab lianlar bir necha xil bo’ladi:
1) tayanib o’suvchilar (o’rmalovchi organlari bo’lmagan tropik zonalarda
o’sadigan fuksiyalar);
2) Turli tikan va boshqa o’simtalar yordamida ilashib, yopishib o’suvchilar,
(malina, na’matak va boshqalar);
3) ildizlari yordamida yopishib o’rmalovchilar (plyushlar).
4) gajaklari- shakli o’zgargan barg yoki poyalari yordamida o’rmalab o’sadigan
o’simliklar (shakli o’zgargan barg yoki poyalar) qovoq, burchoq, tok.
5) chirmashib o’suvchilar bu o’simliklarning poyasi aylanma xarakat qilib biror
o’simlik yoki boshqa narsalarga chirmashadilar (qo’ypechak va boshqalar). Lianlar
asosan nam tropik o’rmonlarda o’suvchi daraxtsimon yoki o’tsimon o’simliklar
bo’lishi mumkin. O’rta iqlimli erlarda esa ko’l, hovuz yaqinlarida o’sadi (qulmoq,
maymunjon, xitoy limonnigi va boshqalar). Lianlarning avval poyasi kuchli o’sib
yorug’likka intiladi, barglari yaxshi rivojlanmaydi. Yorug’likka poyalari uchki
kurtaklari bilan chiqqandan keyin yashil barglari va to’pgullari rivojlanadi.
Poyasining anatomik tuzilishi boshqa tikka o’sadigan o’simliklarning poyasining
tuzilishdan farq qilib, boylamli tuzilishiga ega bo’ladi, boylamlar orasida keng
parenxima hujayralaridan iborat bo’lgan nurlar paydo bo’ladi. Jinssiz ko’payish
maxsus sporalar yordamida sodir bo’ladi. Ko’pchilik suvo’tlarida jinssiz ko’payish
zoosporalar vositasida bo’ladi.
Zoospora yalang’och, protoplazma, bitta yoki bir qancha yadro va
xromotoforaga ega. Zoospora monad shaklida, u harakatchan, uni harakati (1-2-4)
xivchinlari yordamida bo’ladi. Ko’pchilik suvo’tlarda zoospora hosil qiluvchi
25

tasviriy (miniatyura) san’atida namoyish qilgan bo’lsa ajab emas, dеgan taxminlar
ham yo’q emas.Hеch shubha yo’qki, o’tmishda O’zbеkiston hududida xon va
amirlik Saroylarida yoki gul shinavandalari xonadonlarida idishlarda o’simliklar
o’stirilgan. Tarixiy manbalarga asoslangan bir qancha kinofilmlarda xon taxti
atrofi va qabulxonalarda o’stirilgan palma va shunga o’xshash yirik yaproqli,
ziynatbop o’simliklarni aks ettirilganligini ko’rish mumkin. Abu Rayhon
Bеruniyning «Kitob As saydana fit-tib» (2) asarida xonadonlarda o’stiriluvchi juda
ko’p o’simliklarning dorivorligi haqida ma’lumotlar kеltirilgan bo’lib, o’sha
davrlarda bu o’simliklarni qanday nomlanishi, qaysi dardlarga davo bo’lishi
to’g’risida so’z boradi. Aloe (sabur), papirus (bardi), arum (fild-jo’sh), asparagus
(mardjo’ba), siklamеn (shadjarat maryam), fikus (asaba), dratsеna (ayda),
plyumbago (kunnabra) kabi o’nlab o’simliklarning shifobaxshligi bayon qilinadi.
Bundan tashqari Abu Ali ibn Sino (1, 60) asarlarida ham shunday ma’lumotlar
kеltirilgan. Dеmak, ana shu vaqtlardayoq ota-bobolarimiz bu o’simliklarning
dorivorlik xususiyatlaridan xabardor bo’lishgan va foydalanishgan. Shuning uchun
ham bu o’simliklarni uylarida saqlab ko’paytirishgan, dеgan fikrga kеlish mumkin.
Mahalliy aholining o’simliklarga bo’lgan qiziqishi tufayli, avval chеt ellardan turli
manzarali, sеrsoya daraxt va butalar olib kеlingan. Manzarali tropik va subtropik
daraxtlarning dastlabki nusxalari qadimiy Samarqand, Buxoro, Tеrmiz, Qo’qon
kabi shaharlarda introduktsiya qilinganligini isbotlovchi ilmiy dalillarni kеltirish
mumkin. Mahalliy xalq tabiiy dorivor xom-ashyo sifatida ayrim yovvoyi
o’simliklarni idishlarga ekib, yoki osib qo’yib saqlaganligi ham ko’pchilikka
ma’lum. Hеch shubhasiz, o’zbеk xalqi juda qadimdan mahalliy o’simliklar bilan
bir qatorda «kеlgindi» (boshqa davlat) o’simliklarni ham o’stirishga xarakat
qilganlar. Jumladan, Z.M. Boburning «Boburnomasi» da tabiatda o’sgan, bog’larda
va hovlilarda o’stirilayotgan mеvali hamda ziynatli o’simliklar haqida ko’pgina
ma’lumotlar kеltirilgan.Turli issiqxonalarda, xonadonlarda va sihatgohlarda tropik
o’simliklarni parvarishlash, xorijiy davlatlar florasi bilan tanishish imkoniyatini
O’simliklar sistematikasining vazifasi yer sharidagi hamma o’simliklarni ta’riflash
6

bajaradi. Masalan, vegetativ hujayra devori qalinlashib, unda ozuqa moddalar
to’planadi va noqulay sharoitga chidamli bo’ladi. Bunday hujayra a k i n e t
hujayra deb ataladi.
20

Ayrim hollarda (matashuvchilar ajdodi) vakillarida jinsiy ko’payish
kon’yugasiya, ya’ni jinslarga differensiyalangan ikkita vegetativ hujayra
moddalarining qo’shilishi bilan bo’ladi. Kopulyasiya paytida qo’shilishga ishtirok
etayotgan hujayralarda kanalchalar hosil bo’lib, bu kanalchalar orqali bir hujayra
moddasi ikkinchi hujayra moddasiga qo’yilib, zigota hosil bo’ladi.
Suvo’tlar hayot jarayonida nasllar gallanishi, ya’ni sporofit nasl bilan gametofit
nasl gallanib turadi.
2.2. Hayotiy shakl
O simliklarda biomorfa — o simliklarning muhit sharoitlariga moslanishini aksʻ ʻ
ettiruvchi tashqi qiyofasi (gabitus). "Hayotiy shakl" atamasini fanga Daniya bota-
nigi E. Varming kiritgan (1884). Hayotiy shakl o simlik vegetativ tanasining
ʻ
o simlik urug dan unib chiqqanidan to hazon bo lgunicha o tgan yashash davrida
ʻ ʻ ʻ ʻ
tashqi muhitga moslanishi, o simliklarning ekologik tasnif birligi, ya ni
ʻ ʼ
moslanuvchanlik strukturasi bir-biriga o xshash o simliklar guruhi. Bu o xshashlik
ʻ ʻ ʻ
qarindoshlikka bog -liq bo lmay, ko pincha konvergent bo lishi mumkin (mas,
ʻ ʻ ʻ ʻ
poyali sukku-lentlar Hayotiy shaklini hosil qiluvchi kak-tuslar va ba zi bir
ʼ
sutlamadoshlar). Hayotiy shakl, asosan, o simliklarning yer osti va yer ustki
ʻ
vegetativ organlari strukturasiga bog liq, ularning rivojlanish ritmiga va uzoq
ʻ
yashashiga qarab o zgaradi. Hayotiy shakl evolyutsiya jarayo-nida turli iqlim,
ʻ
tuproq va biotsenotik sharoitlarda tabiiy tanlanish natijasida vujudga keladi.
Har bir o simlik (daraxt, buta, liana va boshqalar) ning konkret Hayotiy shakli
ʻ
ular ontogenezida o zgaradi. Ayni byr tur har xil sharoitda turli Hayotiy shaklda
ʻ
bo lishi mumkin. Mas, o rmon zonasi va tog -o rmon mintaqasida baland
ʻ ʻ ʻ ʻ
o sadigan eman, qoraqayin, qoraqarag ay, tilog och va boshqa shimoliy va
ʻ ʻ ʻ
balandlik zonalarida buta shaklida yoki yer bag irlab o sadi.
ʻ ʻ
O simliklar joy landshaftini belgilovchi tashqi qiyofasiga tegishli asosiy
ʻ
shakllarining birinchi fizionomik tasnifini nemis tabiat-shunosi A. Gumboldt
sharhlab bergan (1806). U o simliklarning 19 xil Hayotiy shaklini ajratgan.
ʻ
Keyinchalik o simliklarning o ziga xos moslashuv alomatlariga qarab tasniflavishi
ʻ ʻ
27

hosil qilib, havoni turli xil changlardan, kasallik qo’zg’atuvchi mikroblardan
tozalaydi, namlik darajasini 50% gacha oshiradi. Tropik va subtropik o’simliklar
haqida to’plangan qimmatli ma’lumotlar ilmiy asarlar, darsliklar va qo’llanmalar
yozishda hamda O’simlik havaskorlari uchun asosiy manba bo’lib xizmat qiladi
O’zbеkistonga tropik va subtropik o’simliklar asosan, yеr sharining u yoki bu
qit’asidan turli yo’llar, turli maqsadlarda olib kеlingan va bu yеrda o’zining
ikkinchi «vatani» ni topgan. Hozirgi vaqtda «O’zbеkistonga tropik va subtropik
o’simliklar olib kеlinishi qachondan boshlangan?» - dеgan savolga javob bеrish
qiyin, albatta. Lekin, O’zbekistonda «Tropik va subtropik o’simliklar
introduktsiyasi qanday yo’llar bilan amalga oshirilgan?» - dеgan savolga
quyidagicha javob bеrish mumkin:
1. O’zbеkistonda Botanika bog’larining tashkil qilinishi orqali. Bu yo’l bilan
tropik va subtropik o’simliklar maqsadli, rеjali va ilmiy asosda iqlimlashtirilgan
o’simlik turlari gul do’konlari va boshqa vositalar yordamida kеng xalq ommasiga
yеtkazilmoqda.
2. Joylarda davlat tasarrufidagi shahar ko’kalamzor-lashtirish va
obodonlashtirish tashkilotlarining tashkil etilishi. Bu tashkilotlar faoliyati tufayli
iqlimlashtirilgan noyob o’simlik turlari ko’paytirilib, ommalashtirilmoqda.
3. Mahalliy savdogarlarning savdo-sotiq maqsadida safar qilishi. Bu safarlar
natijasida ko’p davlatlardan manzarali o’simlik turlari va noyob o’simliklar olib
kelinmoqda. Manbalarda qayd etilishicha, xalqimiz qadim zamonlardanoq bu
o’simliklarni bilishga va o’stirishga qiziqqanlar. Asrlar osha Buxoro, Samarqand,
Tеrmiz, Urganch, Toshkеnt kabi ko’hna shaharlarda qad ko’tarib turgan yirik
madrasa va boshqa binolarning ayniqsa ichki dеvorlaridagi chiroyda tеngi yo’q
bеzaklar, naqshlar, chizmalar orasida, Bobokalon Alishеr Navoiyning
«Xamsa»siga bag’ishlab chizilgan, Z.M. Bobur asarlariga ishlangan
miniatyuralarda turli shakldagi chizilgan tasviriy (noaniq) o’simliklarni ko’ramiz.
Zamonasining mashhur rassomi bo’lgan K. Bеhzod shohona saroylardagi «ichki
boglar»da o’sib, yashnab turgan o’simliklarni ko’rgan va ulardan andoza olib, o’z
5

b . Poyasi : Poya — bu o ’ simliklarning ildizdan yuqoriga cho ’ zilgan va
o ’ simlik organlarini olib yuradigan tuzilmalari . Poyalar o ’ simlikning o ’ sishi va
fotosintez orqali ozuqa moddalarini ishlab chiqarishiga yordam beradi .
Shuningdek , u o ’ simliklarning barglari va gullari kabi boshqa organlarni olib
yuradigan asosiy tuzilishdir .
c . Barglar : Barglar — bu quyosh nurini ushlaydigan va fotosintez orqali
energiya ishlab chiqaradigan o ’ simliklarning qismlari . Fotosintez — bu o ’ simliklar
energiya manbai bo ’ lgan quyosh nurini uglevodlarga aylantirishning asosiy
jarayonidir . Barglar o’simliklarning nafas olishi va gaz almashinuvida ham muhim
rol o’ynaydi.
O’simliklar morfologiyasi
O simliklar morfologiyasi o simliklarning tashqi ko rinishi va tuzilishiniʻ ʻ ʻ
o rganuvchi fan sohasidir. O’simliklar morfologiyasi o’simlik turlarini tavsiflash
ʻ
va tasniflash va turli o’simlik organlarining funktsiyalarini tushunish uchun
ishlatiladi. O’simliklar morfologiyasi o’simlikning kattaligi, shakli, barg tuzilishi,
gul tuzilishi va meva turlari kabi turli xil xususiyatlarni o’z ichiga oladi.
a. O’simlik hajmi: O’simliklar hajmiga qarab turli toifalarga bo’linadi. Har xil
turdagi o’simliklar turli o’lchamlarga ega, masalan, katta daraxtlar, butalar, o’tlar
va moxlar.
b. Shakli: O’simliklarning umumiy shakli o’simlikning o’zi yashaydigan
muhitga moslashishini aks ettiruvchi xususiyatdir. Daraxtlar tik va vertikal shaklga
ega, butalar esa gorizontal va kengroq o’sadi.
c. Barglarning joylashishi: Barglar o’simliklarning poyasiga har xil tartibda
joylashtiriladi. Barglar poyada qator bo’lib, qarama-qarshi yoki aylana bo’ylab
joylashgan bo’lishi mumkin.
D. Gullarning tuzilishi: O’simliklarning gul tuzilishi o’simliklarning
ko’payish organlari va changlatish mexanizmlarini o’z ichiga oladi. Gullar
22

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: “Ta lim to g risida”gi Qonun va Kadrlar tayyorlash‟ ‟ ‟
milliy dasturida uzluksiz ta lim talaba yoshlar va o quvchilarni o quv fanlari
‟ ‟ ‟
bo yicha muayyan bilimlarni egallashlari barobarida, ularning bilim olishga
‟
bo lgan ehtiyoji, mustaqil va ijodiy fikrlash, tashkilotchilik qobilyatlari, amaliy
‟
tajriba va mehnat ko nikmalarini rivojlantirish, milliy va umuminsoniy
‟
qadriyatlarga asoslangan ma naviy-ahloqiy fazilatlarni, atrof-muhitga ongli
‟
munosabatni tarkib toptirishi. Hamkorlikda o„qitishning asosiy g oyasi o quv
‟ ‟
topshiriqlarini nafaqat birgalikda bajarish, balki hamkorlikda o qishni o rganishdir
‟ ‟
Kurs ishining maqsadi: O’quvchilarni o’simliklarning hayotiy shakllari va
uning o’ziga xos xususiyatlarini ekologik muhitga bog’liq holda tanishtirish.
Kurs ishining vazifalari: - O’simliklar hayotiy shakllarini klassifikasiyasi
o’rganish;
- Hayotiy shakllarning ekolo-morfologiyasiga asoslangan klassifikasiyasini
aniqlash. O’simliklarning o’sadigan muhitiga bo’lgan munosabatiga ko’ra ekologik
guruhlarga bo’linishini o’rganish.
Kurs ishining obyekti: O’simliklar dunyosi va ularning hayotiy shakllarini
o’rganish.
Kurs ishining predmeti: O’simliklar dunyosini va ularni hayotiy shakllarini
o’rganishda kerak bo’ladigan barcha vositalar predmet sifatida.
Kurs ishining tarkibiy tuzulishi va xajmi: kurs ishi mundarija, kirish, 2 ta
bob 5 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati bilan birgalikda 32
sahifadan iborat.
3

energiya energiyasiga energiya tejaydi, energiya almashadi va energiya tejaydi,
ikkinchisi elektr energiyasini ATP ga aylantiradi. va NADPH2 (birgalikda
assimilyatsiya sifatida tanilgan), ikkita faol kimyoviy energiya. Faol kimyoviy
energiyani barqaror kimyoviy energiyaga aylantirish uglerod assimilyatsiyasi
jarayonida amalga oshiriladi. Har xil uglerod assimilyatsiya yo’llariga ko’ra, C3,
C4 va Shisha uch xil usulda uglerod assimilyatsiyasi C3 o’simliklari, C4
o’simliklari va shisha o’simliklariga bo’linadi. Ammo C3 yo’llari barcha
o’simliklardagi uglerod assimilyatsiyasining asosiy shakli va uning
immobilizatsiyalangan CO2 fermentlari - rubp-karboksimetil fermentlari. C4
yondashuvi va shisha yondoshuvi faqat CO2 bilan har xil bo’ladi va nihoyat
o’simlik tanasida CO2 ni chiqarib olish uchun, kraxmalning C3 yo’l sintezida
ishtirok etadi. C4 yo’llari va shisha qatlamli qatlamli CO2 fermentlari pep, CO2 ga
yaqinligi RUBP-karboksimetil enzimidan katta, C4 Way CO2 pompasi rolini
bajaradi; shamol yo’ldoshi nocturnal stomatal ochilish, emilim va kaltsiy
eritmasining CO2 hosil bo’lishi, diametrli stomatal yopishtirish bilan tavsiflanadi.
Kecha molik kislota dekarboksilaz tomonidan chiqarilgan CO2 dan foydalanish
shakli C3 yo’lidan hosil bo’ladi.
Bu uzoq evolyutsiya jarayonida shakllanadigan moslashishdir. Engil nafas
olish jarayonida yashil hujayralar O2 ni CO2 ni chiqarib olish uchun absorbe
qiluvchi jarayondir va substrat C3 yo’lining RUBP tomonidan tashkil etanol
kislotasi. Etanol kislotasining barcha usuli ketma-ket ravishda xloroplast, peroksid
va mitoxondriyalarda amalga oshirildi.
C3 o’simliklarida aniq nurli nafas olish va C4 o’simlik nurining nafas olish
aniq emas. O’simlikning fotosintez stavkasi o’simlik turlariga, o’sish davriga va
fotosentetik mahsulotni yig’ish darajasiga qarab o’zgaradi va yorug’lik, CO2,
harorat, namlik, mineral elementlar va O2 kabi ekologik sharoitlardan ham ta’sir
ko’rsatadi. Ushbu ekologik omillarning fotosintezga ta’siri izolyatsiya qilinmaydi,
biroq ularning o’zaro bog’liqligi va birlashtirilishi.
14

paydo bo ldi. Daniyalik botanik K. Raunkiyer o simliklarning qishlashgaʻ ʻ
moslanishi haqidagi ko pchilikka manzur bo lgan tasnifida Hayotiy shaklni 5
ʻ ʻ
tipga: fanerofitlar, xamefitlar, gemikriptofitlar, kriptofitlar, terofitlarga bo lgan.
ʻ
Bir qator nazariy va amaliy masalalarni hal qilishda Hayotiy shaklni
o rganishning ahamiyati muhim. Mas, raunkiyer iqlim tavsifi uchun u yoki bu
ʻ
hudud florasining Hayotiy shakl protsent tarkibidan foydalangan.
Hayot shakli tushunchasi o’simlik qoplamini o’rganishda paydo bo’lgan. Bu
atamaning o’zi fanga 19-asrning oxirida kirib kelgan, ammo tabiatdagi turli
hududlarning landshaftlarini belgilaydigan turli xil o’simlik shakllari antik davrda
ham botaniklarni o’ziga jalb qilgan.
"Hayot shakli" atamasi 1884 yilda daniyalik botanik E. Warming tomonidan
taklif qilingan. O simliklarning hayotiy shakllarini tasniflash uchun K.Raunkier
ʻ
katta moslashuvchan qiymatga ega bo lgan bitta belgidan yangilanish
ʻ
kurtaklarining tuproq yuzasiga nisbatan pozitsiyasidan foydalangan. K.Raunkier
o simliklarni hayotiy shakllarini asosiy 5 ta tipga ajratgan va ularning har birini
ʻ
yana kenja tiplarga bo lib ko rsatgan.
ʻ ʻ
Raunkier bu tizimni Markaziy Yevropa o simliklari uchun ishlab chiqdi,
ʻ
keyinchalik barcha iqlim zonalarining o simliklariga tarqatdi. 1903-yil barcha
ʻ
o simliklarni 5 turga ajratdi. Bular:
ʻ
1. Fenerofitlar-noqulay sharoitga chidamli kurtaklarga ega bo lgan va bu
ʻ
kurtaklar joylashgan novdalar yerdan 30 sm yuqorida joylashgan o simliklar
ʻ
guruhi. Fenerofit-feneros so zi yaqqol ko rinib turivchi degan ma noni bildiradi.
ʻ ʻ ʼ
Bu tip 15 ta kenja tipni o z ichiga oladi. Bu kenja tiplarga bo linishi
ʻ ʻ
o’simliklarning kattaligi va barglarini to kilishiga qarab amalga oshiriladi.
ʻ
Subtiplardan biri epifitik fenerofitdir.
2. Xamefitlar-noqulay sharoitga chidamli kurtaklari va keyingi novdalari yer
yuzasiga yaqin joylashgan qorli hududlarda qishda qor qoplab berkitadigan, issiq
28

Muayyan doirada, sharoitlar qanchalik mos bo’lsa, fotosintez tezligi tezroq
bo’ladi. Zavodning energiya samaradorligi hali juda past. Chorvachilik
rentabelliklari nazariy qadriyatlardan sezilarli darajada farq qiladi, shuning uchun
stimulyatsiya uchun katta imkoniyatlar mavjud. Yorug’lik energiyasidan
foydalanish darajasini yaxshilash uchun asosan fotosintez soatlarini kengaytirish,
fotosintez soatlarini uzaytirish, fotosentetik samaradorlikni oshirish, iqtisodiy
rentabellik koeffitsientini ko’paytirish va quyosh energiyasining quyosh
energiyasining konversiyalash darajasini yaxshilash orqali energiya yo’qolishini
kamaytirishimiz kerak. fotosintez mahsulotlar iste’molini kamaytirish.
Fotosentetik ko’rsatkichini yaxshilash hosildorlikni yaxshilashning asosiy
usuli hisoblanadi.
Ekologik morfologiyasiga asoslangan klassifikatsiyalash
Raunkierning hayotiy shakllar haqidagi klassifikasiyasi o’simliklarning
ekologo-morfologiyasini ya’ni tashqi tuzilishini ham o’z ichiga olgan.
O’simliklarning vegetativ organlarining tashqi qiyofasi yashash muddati,
kurtaklarning joylashishi bilan bog’liq bo’ladi. Ekologo- morfologik klassifikasiya:
I. YOg’ochlashgan o’simliklar – daraxt, buta, butachalar.
II. O’tsimon o’simliklar - ko’p va bir yillik o’tlar.
III. Oraliq guruhlar - yarimyog’ochlashgan – yarim butalar, yarim butachalar. 4
Poyalarning o’sish yo’nalishiga qarab:
1. tikka o’suvchi
2. yotib o’suvchi daraxt, buta, o’tlar
3. o’rmalab o’suvchi yog’ochlashgan va o’tsimon lianlar.
Oziqlanishiga binoan:
1. aftotrof
2. simbiotrof
3. yarim parazit o’tsimon o’simliklar
4
Kursanov L.I. va boshqalar. Botanika. T., o’rta va oliy maktab, 1978
15

Keyingi taraqqiyotida ularning bir muncha parallel holda taraqqiy etishi
kuzatiladi. Bunda tallomning shakllanishi ko’zda tutiladi.
1.2 O’simliklarning fotosintez jarayonlari va ekologik morfologiyasiga
asoslangan klassifikatsiyalash
‘Fotosintez’ foto va sintez — yuksak o simliklar, suvo tlar va ayrimʻ ʻ
fotosintezlovchi bakteriyalarda xlorofill va boshqa fotosintetik pigmentlar
o zlashtiradigan yorug lik energiyasi hisobiga oddiy birikmalardan murakkab
ʻ ʻ
moddalar hosil bo lishi. Fotosintez tabiatda sodir bo ladigan eng, muhim biologik
ʻ ʻ
jarayonlardan biri. Fotosintezda quyosh energiyasi organik birikmalardagi
kimyoviy energiyaga aylanadi. Fotosintezda hosil bo lgan organik birikmalar
ʻ
barcha tirik organizmlar uchun asosiy hayot manbai hisoblanadi. Fotosintezda
barcha tirik organizmlarning nafas olishi uchun zarur bo lgan kislorod atmosferaga
ʻ
ajralib chikadi. Fotosintez haqidagi dastlabki ma lumotlar ingliz botanigi va
ʼ
kimyogari S. Geyls (1727), rus olimi M.V.Lomonosov (1753) ishlarida keltiriladi.
Ammo Fotosintezni tajribalar orqali o rganish ingliz kimyogari J.Pristli (1771),
ʻ
golland tabiatshunosi J.Senebye (1782), shveysariyalik olim T. Sossyur (1804) va
boshqalarning ishlari bilan boshlandi. Nemis fiziologi Yu.Saks (1863) barglardagi
xloroplastlarda kraxmal sintezlanishini ko rsatadi. Fotosintezda kislorod hosil
ʻ
bo lishi jarayonini nemis fiziologi T.V.Engelman (1881) o rgangan. F.da yorug lik
ʻ ʻ ʻ
nurining ahamiyati 19-asrning o rtalaridan o rganila boshlandi. Rus olimi
ʻ ʻ
K.A.Timiryazev (1875) yorug lik energiyasining o simlikdagi xlorofill orqali
ʻ ʻ
fotosintetik o zgarishlar jarayonida ishtirok etishini ko rsatdi. XIX asrning
ʻ ʻ
o rtalaridan boshlab Fotosintezni o rganishda yangi metodlar gaz analizi, izotop
ʻ ʻ
metodi, spektroskopiya, elektron mikroskopiya usullari va boshqalar qo llanila
ʻ
boshlangandan so ng Fotosintezda xlorofillning qatnashish mexanizmlari ishlab
ʻ
chiqildi.
O’simliklar fotosintez qilish qobiliyatiga ega, ya’ni ular suv, noorganik tuzlar
va fotosintez uchun karbonat angidrid, kislorodni chiqarib olish va o’simliklarning
foydalanish uchun energiyaga boy bo’lgan glyukoza ishlab chiqarishi mumkin.
12

hududlarda o simliklarning chala chirigan o simlik qoldiqlari ostida qoladiganʻ ʻ
poyali o simlik guruhi. Xamefit-so zi xamea yer bag rlovchi degan ma noni
ʻ ʻ ʻ ʼ
anglatadi. Bu hayotiy shaklni 4 ta tipga bo lgan bular; 1. Yarim butalar, 2. passiv
ʻ
xamefit, 3. Faol xamefitlar, 4. yostiqsimon o simliklar.
ʻ
3. Gemikriptofitlar-ularning tuproq bilan bir chiziqda bo lgan qismi
ʻ
o simlikning yer ustki poya va poyalar qoldiqlari bilan himoyalangan o simliklar
ʻ ʻ
guruhi. Ularning qayta tiklanuvchi kurtaklari saqlanib keyingi mavsumda gul va
barg novdalarni hosil qiladi. Raunkier bu hayotiy shaklni protogemikriptofitlar,
to pbargli gemikriptofitga bo lgan.
ʻ ʻ
4. Kriptofitlar-noqulay sharoitga chidamli kurtaklari va keyingi novdalari tuproq
ostida yo suv ostida joylashgan o simliklar guruhi. Bu hayotiy shakl geofit, gelofit
ʻ
va rigrofitlarga bo linadi.
ʻ
5. ofitlar-noqulay sharoitni faqat urug va spora holida o tkazadigan o simlik
ʻ ʻ ʻ
guruhlari. 6
"gemikriptofitlar iqlimi", qutb mamlakatlari - "xamefitlar iqlimi" deb
nomlanadi.
6
Sh.Tojiboev, M.U.Tojiboev, J.S.Matkarimov, A.A.Imirsinova, ”Geobotanika” 2018 Y.
29

FOYDALANILAGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Vasil’ev i drugie. Botanika, anatomiya i morfologiya rasteniy. M.,
«Просве щ ени е ». 1988.
2. Mustafaev S.M. Botanika, T., 2002. «O’zbekiston»
3. To’xtaev A.S. O’simliklar anatomiyasi va morfologiyasi, T. O’qituvchi, 1994.
4. Kursanov L.I. va boshqalar. Botanika. T., o’rta va oliy maktab, 1978.
5. Jukovskiy P.M. Botanka. M. «Kolos» 1982.
6. Xrjanovskiy V.G. Panomorenko S.F. Praktikum po kursu obщey botaniki, M.,
«Agropromizdat», 1989.
7. Burigin V.A. i dr. Botanika. T., O’qituvchi. 1977.
8. Hamdamov S. va boshqalar. Botanika asoslari. T. Mehnat, 1990.
9. Reyvn P., Evrent R., i dr. Sovremennaya botanika 1-2 jildlar, M. "Mir
10. Pratov U., T. Odilov - O’zbekiston yuksak o’simliklari oilalarining
zamonoviy tizimi va o’zbekcha nomlari. Metodik tavsiya. T., 1995.
11. Namangan davlat universiteti, Biologiya kafedrasi “Fitosenologiya” fanidan
o’quv-uslubiy majmua., Namangan-2023
12. “Botanika” o.Pratov, L.Shamsuvakiyev, E.Sulaymonov, X.axunov,
K.Ibodov, V.Mahmudov., Toshkent-2010
13. ‘‘O’zbekiston o’simliklari’’ X.Holdorov, K.Xojimatov Toshkent 1992
14. ‘‘Botanika asoslari’’ I.Hamdamov, P.Shukrullayev Mehnat 1990
15. Pratov O’., Shamsuvaliyeva L., Sulaymonov E. va bosh. Botanika
(morfologiya, anatomiya, sistematika, geobotanika). – Toshkent: Ta’lim, 2010.
– 288 b.
16. Суворов В.В., Воронова И.Н. Ботаника с основами геоботаники. -
M .: «Просвещение», 1979. – 560 с.
17. Тўхтаев А.С. Экология - Тошкент: Ўқитувчи, 1998. – 132 б.
18. Работнов Т. А. Фитоценология. - М.: 1983. - 296 с.
19. Работнов Т. А. Фитоценология. - М.: 1992. - 352 с.
32

XULOSA
Xulosa o ’ rnida shuni aytib o ’ tish lozimki , Bizga tanish bo ’ lgan barcha
o ’ simliklar tanasi hujayra va to ’ qimalardan tashkil topgan . O simlik hujayrasi
fanga XVII asrning 60- yillaridan ma ’ lum . 0’ simlik hujayrasini o ’ rganishda Robert
Gukning xizmati katta . Guk po ’ kakdan yupqa kesik tayyorlab , mikroskop oqrali
qaralganda mayda katakchalarni ko ’ rib , uni « hujayra » deb atadi . Hujayra haqidagi
ma’lumotlami kengayishida Malpigi va Gryu (1671 y.) larning roli katta.
0’simliklar dunyosi o’zining xilma-xil morfologik tuzilishga ega bo’Igan
vakillarga juda boy. O’simliklarning bir hujayralilaridan tortib juda katta hajmdagi
vakillarini uchratish mumkin. Masalan, ko’k-yashil suvo’tlar bo’limi vakillarining
ba’zilari bir hujayrali sharsimon, ipsimon, diatom suvo’tlar bo’limining ko’pgina
vakillari mikroskopik tuzilishga ega.
Shu bilan birga tabiatda yuksak o’simliklar hozirda sporali yuksak o’simliklar,
ochiq urug’lilar va gulli o’simliklar tarzida o’zining hayotiy faoliyatini davom
ettirmoqdalar. Sporali yuksak o’simliklar yo’sintoifa, plauntoifa, qirqbo’g’imtoifa,
qirqquloqtoifa o’simliklar bo’lib, ularning tashqi ko’rinishi turli-tuman shaklda.
Yo’sintoifa o’simliklaming ba’zi vakillari tanasi qattanadan iborat bo’lib, ular Yer
kurrasining ko’p hududlarida uchraydi. Plauntoifalar shakllangan barg va poyaga
ega. Qirqquloqtoifalarning tashqi ko’rinishi chiroyli bo’lib, har doim uchidan
o’suvchi «vayya» deb nomlanuvchi bargi va bo’g’im oraliqlari qisqargan novdalari
shakllangan. Sporali yuksak o’simliklaming faqat yo’sintoifalarida gametofiti
dominat bo’lib, har xil ko’rinishlarga ega. Ochiq urug’li o’simliklar yirik tanasi
ba’quw at bo’lib, urug’lari urug’chili qubbalarda ochiq holda hosil bo’ladi. Gulli
o’simIiklar hozirda xukmron o’simIiklar bo’lib, yuqorida qayd qilingan
o’simIikIarga nisbatan ancha murakkab hayotiy shakllarga ega. Ularda urug’ yopiq
holda hosil bo’Iadi. Harnda changlanish va urug’Ianish kabi biologik jarayonlar
sodir bo’Iadi. Shunday qilib, Yer kurrasidagi o simliklar har xil ekologik
sharoitlarda o’sadi va Yer yuzida yuz beradigan ko’pgina jarayonlarda ishtirok
etadilar.
31

7) Piyozboshli o’simliklar - ko’p yillik qismi turli tipdagi piyozboshlar,
almashib turadigan qo’shimcha ildizlarni hosil qiluvchilar. Bu o’simliklar ko’p
yillik va bir yillik bo’lishlari mumkin.
8) Er yuzida o’rmalovchi, er ustki – stalonli o’simliklar. Ko’p yil (2-4)
yashovchi o’tsimon o’simliklar, plagiotrop o’rmalovchi poyaga ega bo’lgan
(piyozboshli choy va boshqalar) yoki stalonli tez qurib qoluvchi - o’simliklar
(qulupnay).
Bir yillik o’simliklarga qisqa oz yashovchi efemerlar ham kiradi.
Monokarpik va polikarpik o’simliklar. Bir yil yashab, gullab quriydigan
o’simliklar – monokarpik o’simliklar deyiladi. 5
Ko’p yil yashab ko’p yillar davomida mevalar hosil qiluvchi o’simliklar
polikarpiklar deyiladi. Ko’p yillik o’tlar ichida ko’p yil yashab bir marotaba meva
hosil qilib, quriydigan o’simliklar ham bor (50-60 yil yashaydi). Masalan bir xil
palmalar, agava. Aloe – polikarpik, bambuklar ham va boshqalar. Ikki yillik –
sabzi, karam –monokarpiklar. Katta hayotiy shakllar (T.A. Rabotnov bo’yicha)
1. Latent davr - urug’.
2. Generativdan oldingi – virginilь davr, urug’ unib chiqqandan
gullagangacha bo’lgan davr.
3. Generativ davr – birinchidan oxirigacha gullagan davr.
4. Sinil davr – qarilik – gullash xususiyatini yo’qotgan va qurigungacha bo’lgan
davr. O’simliklar mavsumi o’zgarganda barglarini to’kadi – daraxt, butalar, ko’p
yillik o’tlar. Kserofit bargsiz o’simliklar shoxlarini to’kadi – saksaul. Gullashiga
qarab, erta bahorda gullovchilar, barglari bilan bir vaqtda hosil bo’lgan gulli
o’simliklar, kech gullovchi o’simliklarga bo’linadi. Gullash davri turli
o’simliklarda turlicha bo’ladi.
Suvo’tlarida o’ziga xos parallellik kuzatilib, deyarli hamma bo’lim vakillari ham
tallomning tuzulishi jihatidan quyidagi morfologik strukturalar kuzatiladi: 1.
5
Jukovskiy P.M. Botanka. M. «Kolos» 1982
17

O`zbekiston Respublikasi Oliy ta`lim,
fan va innovatsiya vazirligi Andijon davlat universiteti
Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya ta`lim yo`nalishi
__ - bosqich ____ guruh talabasi
_____________________________ning
Botanika fanidan
KURS ISHI
Mavzu: O’simliklarning hayotiy shakllari

Kurs ishi rahbari: ____________________

Andijon – 2024

4) Kriptofitlar – kriptos – yashirin
5) Terofitlar – teros – yoz
Fanerofitlarning kurtaklari holatda qishlaydi va qurg’oqchilikka chidagan holda
ochiq erdan ancha balandlikda joylashadi (daraxtlar, butalar, yog’ochlashgan
lianlar, epifitlar yoki omelaga o’xshagan yarim parazitlar). SHuning uchun
ularning kurtaklari tangacha barglar bilan qoplangan bo’ladi. Nam ko’p bo’lgan
tropik o’rmonlarda yashovchi daraxtlarda ochiq kurtaklar ham uchraydi. Bu guruh
o’simliklarning balandliklariga qarab Raunkier mega-, mezo-, mikro-
vananofanerofitlarga bo’lgan. (mega – yirik, katta, mezos - o’rta, mikros – kichik,
nanos – pakana)
Xamefitlarning kurtaklari erdan ozgina balandlikda joylashgan – (20-30 sm
oralig’ida). Bu guruhga butachalar yarimbutalar, yarimbutachalar, yostiq tipidagi
o’simliklar, ko’pchilik erda yoyilib o’suvchilar kirib, sovuq vaqtlarda kurtaklari
qo’shimcha himoyalanib qor tagida qishlaydi.
Gemikriptofitlar ko’p yillik o’t o’simliklardir. Bularning kurtaklari yer yuzasida
yoki ozgina tuproqqa ko’milib yoki o’simliklarning qurigan shox shabbalarining
tagida qishlaydi.
Bu guruhni Raunkier yana bir necha guruhchalarga bo’ladi:
1) Protogemikriptofitlar – poyasi uzun, har yili er ustki qismi kurtaklari
joylashgan joylargacha quriydigan o’simliklar.
2) To’pbargli (rozetka) gemikriptofitlar – qisqargan poyali, kurtaklari bilan yer
yuzida tuproqda qishlaydi qishlashdan oldin to’pbargli poya kurtaklarigacha
tuproqqa kirib boradi.
Kriptofitlar yoki – geofitlar. (Geo – er). Kurtaklari tuproqning ichida yer
yuzasidan ancha chuqurlikda (ildiz poyali, tuganakli, piyozboshli o’simliklar
kiradi) yoki gidrofitlar – kurtaklari suv tagida qishlaydigan o’simliklar kiradi.
Terofitlar. Bir yillik - qishda yoki kuzda butun vegetativ organlari quriydi,
kurtaklari qolmaydi. Keyingi yili erga avvalgi yili to’kilgan urug’lari yordamida
ko’payadi.
9

II BOB. O’SIMLIKLARNI EKOLOGIK GURUHLARI VA ULARNING
AHAMIYATI
2.1 O’simliklaring tuzilishi va morfologiyasi
Oʻsimliklar — tirik organizmlar dunyosi; fotosintez qilish xususiyatiga ega
boʻlgan avtotrof organizmlar (qarang Avtotroflar ); hujayra poʻsti, odatda,
qalin sellyulozadan , zaxira oziq moddasi kraxmaldan iborat. Ayrim Oʻ.
( saprofitlar , parazitlar ) uchun xos boʻlgan geterotrof oziqlanish ikkilamchi
hisoblanadi. Oʻ. (Oʻsimliklar)ga xos boshqa xususiyatlar (oʻziga xos rivojlanish sikli,
organlarning shakllanish yoʻli, yopishib yashash va boshqalar) hamma Oʻ.ga
tegishli emas, lekin bu belgilarning majmui Oʻ.ni boshqa tirik organizmlardan oson
farq qilishga imkon beradi. Faqat tuzilishning quyi, ayniqsa, bir hujayralilar
darajasida Oʻ. bilan boshqa organizmlar oʻrtasidagi farq uncha aniq sezilmaydi;
shuning uchun evglenasimon suvo tlarniʻ zoologlar bir hujayrali hayvonlarga
kiritishadi. Bir hujayrali Oʻ.ning boshqa bir hujayrali organizmlardan asosiy farqi
— xloroplastlar boʻlishi. Tuzilish darajasi orta borgan sari Oʻ. bilan boshqa
organizmlar oʻrtasidagi farq ham orta boradi.
O ’ simliklar ko ’ p hujayrali organizmlar
bo ’ lib , odatda hujayrali tuzilishga ega .
Bu hujayralar asosiy qurilish bloklarini
tashkil qiladi va o ’ simliklarning hayotiy
funksiyalarini bajarishiga yordam beradi .
O ’ simliklarning asosiy tuzilmalari ildiz ,
poya va barg kabi uchta asosiy qismga
bo ’ linadi .
a . Ildizlar : Ildizlar o ’ simliklarning yer ostida bo ’ lgan qismlari bo ’ lib ,
o ’ simliklarning suv va minerallarni o ’ zlashtirishiga yordam beradi . Ildizlar ,
shuningdek , o ’ simlikning tuproq bilan o ’ zaro ta ’ sirini ta ’ minlaydi , o ’ simlikni
mahkamlash va qo ’ llab - quvvatlaydi .
21

1- rasm . K . Raunkier tizimi 7
Raunkierning qarashlari tanqidchilari uning hayot shakllarining turlari juda
keng va heterojen ekanligini ta ’ kidlaydilar : xamefitlarga iqlimga har xil
munosabatda bo ’ lgan o ’ simliklar kiradi , ularning ko ’ plari tundrada ham , yarim
cho ’ llarda ham mavjud . Va nafaqat zamonaviy iqlim hayot shakllari spektrini ,
balki tuproq va litologik sharoitlar majmuasini , shuningdek , floraning shakllanish
tarixi va insoniyat madaniyatining ta ’ sirini belgilaydi . Shunga qaramay ,
Raunkier bo ’ yicha o ’ simliklarning hayot shakllarining tasnifi mashhur bo ’ lib
qolmoqda va o ’ zgartirilishda davom etmoqda . Barcha flora tarkibiga kiruvchi
o ʻ simliklarning asosiy qismi oxirgi 3 ta guruhga tegishli hisoblanadi . Hayotiy
shakllarining ko ʻ rinishlari ekologik sharoitlarning turli tumanligini unda shakllanib
yuzaga kelgan o ʻ simliklarni namoyon qiladi . Raunkier o ʻ rganilayotgan hududdagi
o ʻ simlik jamoalarida turlarning turlarning hayot shakllari bo ʻ yicha foizli
tarqalishini chaqirdi bu esa biologik spektr deb ataladi . Shunday qilib ,
tropiklarning issiq va nam iqlimli mintaqalarda fenerofit iqlim , o ʻ rtacha sovuq
mintaqalarda gemekriptofit iqlim , qutbli mamalakatlarda xemefit iqlim mavjudligi
aniqlangan .
Raunkier o ’ simliklarning noqulay mavsum tajribasiga moslashuvidagi farqlarni
hayot shakllarini tanlash uchun asos qilib qo ’ ydi . Bu moslashuvchanlik tuproq
yuzasiga nisbatan kurtaklari yoki surgun uchlarini joylashtirishda namoyon bo ’ ladi
7
Elektron manba : Studfile.net
30

I BOB. O’SIMLIKLARNI HAYOTIY SHAKLLARI
1.1 O’simliklar hayotiy shakllarini klassifikasiyasi
O simliklarda biomorfa — o simliklarning muhit sharoitlariga moslanishini aksʻ ʻ
ettiruvchi tashqi qiyofasi (gabitus). "Hayotiy shakl" atamasini fanga Daniya bota-
nigi E. Varming kiritgan (1884). Hayotiy shakl o simlik vegetativ tanasining
ʻ
o simlik urug dan unib chiqqanidan to hazon bo lgunicha o tgan yashash davrida
ʻ ʻ ʻ ʻ
tashqi muhitga moslanishi, o simliklarning ekologik tasnif birligi, ya ni
ʻ ʼ
moslanuvchanlik strukturasi bir-biriga o xshash o simliklar guruhi. Bu o xshashlik
ʻ ʻ ʻ
qarindoshlikka bog -liq bo lmay, ko pincha konvergent bo lishi mumkin (mas,
ʻ ʻ ʻ ʻ
poyali sukku-lentlar Hayotiy shaklini hosil qiluvchi kak-tuslar va ba zi bir
ʼ
sutlamadoshlar). Hayotiy shakl, asosan, o simliklarning yer osti va yer ustki
ʻ
vegetativ organlari strukturasiga bog liq, ularning rivojlanish ritmiga va uzoq
ʻ
yashashiga qarab o zgaradi. Hayotiy shakl evolyutsiya jarayo-nida turli iqlim,
ʻ
tuproq va biotsenotik sharoitlarda tabiiy tanlanish natijasida vujudga keladi.
Yer yuzidagi 500 mingdan ziyod o’simlik turlarining 350000 ga yaqinidan
insonlar kundalik hayotida foydalanadi. Tabobat olamida shunday o’simlik turlari
borki, ular insonlarda eng nafis tuyg’u-go’zallik hissini uyg’otadi, hush kayfiyat
bag’ishlaydi va eng asosiysi inson salomatligiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bular
xonadonlarimizni, dam olish oromgohlarimizni, sihatgohlarimizni yanada
manzarali ko’rinishiga xizmat qiluvchi tropik va subtropik o’simliklardir.
Ma’lumki, mashinasozlik, to’qimachilik, tikuvchilik va shu kabi boshqa sanoat
korxonalarining atrof- muhitga, tirik organizmlar uchun zararli bo’lgan moddalarni
chiqarish holatlari yildan - yilga ortib bormoqda. Ikkinchi tomondan, bu ishlab
chiqarish korxonalarining sexlari, ish joylari issiq va sershovqin, changli bo’ladi.
Bunday joylar doimiy yashil, barg va poyalarida zaharli gazlarni tutib qoluvchi,
chang va shovqindan muhofaza qiluvchi o’simliklar ko’proq parvarishlashni
taqozo etadi. Bu holat tabiiyki, kishi ruhiyati va kayfiyatiga ijobiy ta’sir ko’rstadi.
Tropik o’simliklar tabiatning betakror manzaralarini xona sharoitida
mujassamlashtirish imkonini beradi. Bundan tashqari, o’ziga xos mikroiqlimni
4

Hujayra tuzilishida ham farq va o’xshashliklar mavjud. Ancha sodda tuzilgan
vakillardan (dyunalella, oxromonos), o’xshash xuddi shuningdek zoosporalar va
gametalar "yalang’och" ya’ni faqat sitoplazmatik membranalar bilan o’ralgan
ko’pchilik suvo’tlarida plazmaning ustidagi hujayra po’sti bilan o’ralgan bo’ladi.
Hujayra po’sti amorf tuzilishiga ega bo’lib gemisellyuloza va pektin
moddalardan tashkil topgan. Ko’pchilik hollarda hujayra po’sti tuzilishida
qo’shimcha moddalar komponentlari ham qatnashadi. M: pediastrum – kremniy,
karbonat; qo’ng’ir suvo’tlarida fukotsian, fuksin, algin kislotasi va boshqalar.
Sitoplazmasi ko’pgina suvo’tlarda yupqa qatlam tariqasida vakuolani o’rab
turadi. Vakuola ko’k – yashil suvo’tlarida bo’lmaydi. Eukariotlar sitoplazmasida
yaxshi ko’rinadi.
Yuksak o’simliklardan farqli o’laroq tuban suv o’simliklarida xromotoforalar
juda ham xilma-hil bo’ladi. Kosachasimon ( Chlamodomonas ), halqasimon
( Ulotrix ), silindrsimon yoki alohida tishchasimon ( Oedogonium ), lentasimon
( Spirogira ) va hokazo. Xloroplastlar juda ko’pchilik euokariotlarda pirenoidlar
bilan birgalikda uchraydi. Ba’zan xloroplast ichida joylashgan pirenoid granula
holidagi oqsildan tashkil topgan.
Xivchinlar hamma suvo’tlarida bir xil tuzilgan bo’lib, tashqi va ichki xivchinlar
joylashishida farq qilinadi. Tashqisi sitoplazmatik membrananing davomi
hisoblanadigan membrana bilan qoplangan, ichki bevosita sellyular teshiklarda
joylashadi. Xivchinlar uch qismdan iborat: uchi, asosiy qismi, oraliq qismi.
Ba’zi hujayralarda xivchinlar soni 2 ta bo’lib, teng yoki turli kattaliklarda
bo’lishi mumkin qisqasi silliq, uzuni esa shoxlangan bo’lishi mumkin.
V e g e t a t i v ko’payish tallomning biron yeridan uzulishi natijasida sodir
bo’ladi. Bunday ko’payish vaqtida hujayraning protoplastida hech qanday
o’zgarish sodir bo’lmaydi. Vegetativ ko’payishning eng oddiy usuli ipsimon
suvo’tlarda uchraydi, ya’ni tallom bir necha joyidan bo’laklarga (fragmentlarga)
bo’linadi. Uzilgan hujayra vegetatsiyasini davom ettiradi. Ipsimon va ko’k yashil
suvo’tlarida ixtisoslashgan ba’zi hujayralar ham vegetativ ko’payish vazifasini
19

MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………………………….3
I BOB O’SIMLIKLARNI HAYOTIY SHAKLLARI
1.1 O’simliklar hayotiy shakllarini klassifikasiyasi……………….…………….....4
1.2 O’simliklarning fotosintez jarayonlari va ekologik morfologiyasiga asoslangan
klassifikatsiyalash……………………………………………...…11
II BOB. O’SIMLIKLARNI EKOLOGIK GURUHLARI VA TUZILISH
MORFOLOGIYASI
2.1 O’simliklaring tuzilishi va morfologiyasi…………………………………….20
2.2 O’simliklarning o’sadigan muhitiga bo’lgan munosabatiga ko’ra ekologik
guruhlarga bo’linishi…………………………………………………………...…22
2.2 Hayotiy shakli… ……………………………………………………………………… 26
XULOSA …………………………………………………………………………30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ………………….………31
2

4. parazit
5. xasharotxo’r
Yer ostki organlariga qarab:
1. ildizpoyali
2. tugunakli ko’p yillik o’tlar
3. piyozboshli va butachalar
4. kaudeks hosil qiluvchi
O’tsimon o’simliklarning klassifikasiyasi. Bu tizimga ko’p yillik o’t o’simliklar
gemikriptofit va geofitlar kiradi:
1) O’q ildizli (kaudeksli) o’simliklar. YAxshi rivojlangan, jamg’aruvchi, tuproq
qatlamlariga chuqur kirib boruvchi ildizlarga ega bo’lgan o’simliklar.
Kaudeksning shoxlanishiga qarab bir boshli, ko’p boshli bo’lishi mumkin
(qashqar, beda, miya).
2) Popuk ildizli o’simliklar. Asosiy ildizi bo’lmaydi. Qo’shimcha ildizlari
yo’g’on jamg’aruvchi, buralib zich joylashgan ildizlar hosil qiluvchi o’simliklar.
Poyasi kalta bo’g’im oraliqlari qisqa (zubturum, ayiqtovon va boshqalar).
3) Qisqa yer osti – ildizpoyali o’simliklar.Bularga ko’p yillik o’simliklar kirib
qo’shimcha ildizlari hisobiga yashaydi. Lekin er ostki ildiz poyasi yaxshi
rivojlangan bo’lib ko’p yillar yashaydi, bo’g’im oraliqlari qisqa (ildiz poyasi-
epigeogen – er ustida paydo bo’ladi) (gulsapsar va boshqalar).4) Uzunerostipoyali
o’simliklar – gipogeogen ildizpoyali o’simliklar ya’ni ildiz poyasi erostida hosil
bo’ladi. Gumoy, miya va boshqalar. Ildizlari qo’shimcha ildiz tipida.
5) Zich tup hosil qiluvchi o’simliklar – ildizpoyalari qisqa, zich ko’p sonli
qo’shimcha ildizlar hosil qiluvchi ko’p yillik bir pallali o’simliklar.
6) Tuganak hosil qiluvchi o’simliklar – 1) Bitta ko’pyillik poya tipidagi
tuganak hosil qiluvchi o’simliklar va YAna xar yili tuganaklarini almashtiruvchi;
2) Ildiz tipidagi o’simliklar (yatrishnik va boshqalar); 3) Stolon tugunakli
o’simliklar (kartoshka).
16

va ayrim turlar hamda turlar guruhining qarindoshligini evalyutsiya asosida
aniqlashdan iboratdir.
O’simliklar sistematikasi 500 mingga yaqin turdan iborat bo’lgan o’simliklar
dunyosini biror qarindoshlik belgilari bilan harakterlanuvchi alohida guruhlarga
bo’ladi.
O’simliklar sistematikasi o’simlik turlarining xilma- xilligini va uning
sabablarini o’rganadi. 1
Uning vazifasi quyidagicha.
1. O’simliklarni klassifikatsiya qilish va uning rivojlanish tarixini o’rganish.
2. O’simliklarni o’rganishda turli uslublardan foydalanish.
Hozirgi zamon o’simlilkar sistematikasi filogentik sistema asosida tuzilgan. Bu
sistema o’simliklar morfogenezi, ichki tuzilishi, individual taraqqiyoti, fiziologik
va biokimiyoviy xususiyatlari, geografik tarqalishi hamda tashqi muhit bilan
o’zaro munosabatlariga asoslanadi.
O’simlik sistema uzun tarixga ega bo’lib, o’z ichiga dastlabki ichki tuzilishi
bilan bog’liq bo’lmagan faqat tashqi belgilariga asoslangan klassifikatsiyadan
boshlanib, juda ko’p sonli oshna va qarindoshlik aloqalariga asoslangan zamonaviy
sistemalar paydo bo’lgan davrlarni oladi.
XVI asr oxirida K. Baushn urug’ va tur toifalarini cheklaydi. 1693 yillar ingliz
tabiatshunos J. Rey tur tushunchasini kiritgan bo’lsa, 1700 yilda fransuz botanigi
Turnefor urug’ tushunchasini fanga kiritdi. Uchinchi asosiy taksonomik toifa – oila
1689 yilda P. Manol tomonidan aniqlagan. Keyingi sistema o’ta murakkab, ammo
tabiiy bo’lgan Reyg sistemasi (1686-1704) bo’lib, u bir urug’pallali va ikki
urug’pallali tushunchlarini kiritdi.
Hozirgi zamon sistematikasi o’simliklarni puxta o’rganish uchun, quyidagi
usullardan foydalanadi.
1. O’simlilkarni paydo bo’lishini solishtirish (solishtirma- morfologik usul).
2. Individual rivojlanishini o’rganish (ontogenetik usul).
1
Vasilьev i drugie. Botanika, anatomiya i morfologiya rasteniy. M., «Prosveщenie». 1988.
7

Hozirda tuban o’simliklarning 200 mingdan ortiq turi aniqlangan (ko’pi suvda).
Shundan 3000 dan ortiq tur va shakllari O’zbekistonda tarqalgan.
Tuban o’simliklarga miksomitsetlar (shilimshiqlar) bo’limi va xlorofillga ega
bo’lmagan zamburuqlar kiradi, lishayniklar simbioz organizmlar (tarkibida
suvo’tlar va zamburug’lar) alohida bo’limni tashkil etadi.
Tuban o’simliklar to’g’risidagi fan boshqa ilmiy fanlarga asos bo’ladi.
Mikrobiologiya bakteriyalarni o’rganadi. Mikologiya zamburug’lar biologiya va
amaliy ahamiyatini, virusologiya – viruslarni, algologiya – suvo’tlarni o’rganadi.
Bu tuban tuzilishga ega bo’lgan avtotrof o’simliklar bo’lib faqat suvda hayot
kechiradi. Bunday suvo’ttoifalar hujayrasidagi pigmentlar, xromatoforlar
fotosintez natijasida hosil bo’ladigan organik modda, ko’payish usullari,
xivchinlarining tuzilishlariga ko’ra bir necha bo’limlarga ajratiladi.
 1. Cyanophyta – Ko’k – yashil suvo’tlar bo’limi.
 2. Rhodophyta – Qizil suvo’tlar bo’limi.
 3. Chlorophyta – Yashil suvo’tlar bo’limi.
 4. Chrysophyta – Oltin tusli suvo’tlar bo’limi.
 5. Xanthophyta, – Har – xil xivchinli yoki sariq yashil suvo’tlar bo’limi.
 6. Bacillariophyta, Diatomeae – Diatom suvo’tlar bo’limi.
 7. Phaeophyta – Qo’ng’ir suvo’tlar bo’limi.
 8. Pyrrophyta – Pirofit suvo’tlar bo’limi.
 9. Euglenophyta – Evglena suvo’tlar bo’limi.
Qizil suvo’tlaridan tashqari hamma bo’limga kiradigan o’simliklarni bir-biriga
o’xshashligi va kelib chiqish tarixini ko’rsatib beradigan xususiyati bu aktiv
harakat qiladigan xivchinli bir hujayrali ko’rinishlaridir. Bundan tashqari tuzilishi
va kimyoviy tarkibi hisoblanadi.
Ba’zi suvo’tlarida xivchinlari bo’lmasligi mumkin, lekin ularning
zoosporalaridagi xivchinli ya’ni harakatchan davri borligi ularning kelib chiqishi
bir ekanligini isbotlaydi.
11

Monad – bunda bir hujayrali yoki kolonialtuzilishli, xivchini bilan harakat
qiladigan organizmlardan kelib chiqqanligini isbotlaydi (1-rasm).
2. Kokkoid –hujayralari bitta yoki kolonial holda bo’lib, hujayra po’sti
shilimshiq bilan o’ralgan va harakatsiz. M: Chlorella, Systodinium, Navisula (2-
rasm).
3. Ipsimon – hujayralar harakatsiz bir – biri bilan birikkan va ipsimon
ko’rinishni oladi va ular doim bo’yiga o’sadi. M: Ulotrix, Mastigocladus,
Oscillatoria (3-rasm).
4. Geterotrixal – har-xil ipsimon, bunda avval gorizontal joylashgan ipchalar
yuzaga kelib undan yuqoriga vertikal holda joylashgan ipchalar paydo bo’ladi. M:
Stigeoclonium, Erythrotrichia.
5. Plastinkasimon – tashkil topish bunday shakllanishda ipsimon hujayralar
bo’linadi: ko’ndalang va uzunasiga bo’linishi natijasida ancha yassi parenximatik
plastinka ko’rinishidagi tallom yuzaga keladi. Ulva, Porphyra, Laminaria (4-
rasm).
6. Sifonsimon – bunda hujayralar katta bo’ladi, yadrolar soni ko’p bo’lib,
tarmoqlangan lekin hujayra to’siqlar bilan ajralmagan. Ba’zan hujayrasiz
organizimlar ham deyiladi. M: Bryopsis, Vaucheria, Caulerpa, Botridium (5-rasm).
7. Sifonoklad – kladoforalar hujayralari katta, yadrolar soni ko’p lekin ko’p
hujayrali tallomga ega. M: Kladafora, Valonia (6-rasm).
8. Rizopodial (amyoboid) – bunda ba’zi qattiq po’sti yo’qolgan hujayralarda
sitoplazmatik o’simtalar paydo bo’ladi. (M. heferochloris, rhysochloris). Bu
keyinchalik rizoidlar hosil qilish mumkin.
9. Palmelloid – tashkil topish hujayra harakatsiz bo’lib shilimshiq bilan o’raladi.
M.tetrospora, gloeodinium.
Yuqorida keltirilgan tallomning takshil etish darajasi suvo’tlarning hamma
bo’limlarida bir – xil emas. Ana shu suvo’tlarni tartiblarga ajratishda tallomning
morfologik tuzilishi asos qilib olinadi.
18

Barcha tirik organizmlar prokariotlar va eukariotlarga bo’linadi. Prokariotlar
sitoplazmalarida: yadrosi bo’lmagan, ammo bir yoki bir nechta DNK uchastkasiga
ega organizmlardir. Prokariotlarda mitoxondriylari yo’q, ularning plastidasida
mezosomalar ya’ni murakkab membrana tuzilmalari mavjud. Ayrim prokariotlarda
suvda erkin suzish imkonini beruvchi gazli vakuolalar bor. Prokariotlarda xitin va
sellyuloza bo’lmaydi. Prokariotlarda mitoz va meyoz kuzatilmaydi. Jinsiy jarayon
kuzatilmaydi yoki konyugatsiya tipida o’tadi, ularning hujayralari gaploid.
Eukariotlar – hujayrasida yadro, mitoxondriya, plastidalar bo’lgan
organizmlardir. Hujayra qobig’ida xitin yoki sellyuloza mavjud. Ularda jinsiy
jarayon va yadro fazalarining almashinuvi kuzatildi. Eukariot o’simlik va
hayvonlarga ajraladi.
Tuban o’simliklar kelib chiqishi jihatidan sodda tuzilgan organizmlar bo’lib,
ularning tanasi organlarga (ildiz, poya, barg) ajralmagan va haqiqiy to’qimalari
bo’lmaydi. Ularning tanasi qattana yoki tallom deb ataladi. Haqiqiy to’qimaga ega
emas, ayrim turlarida (qo’ng’ir, qizil suv o’tlarida) to’qimaga o’xshash tuzilmalari
bo’lsa ham ular haqiqiy hisoblanmaydi (laminariyada). Chunki ular yuksak
o’simliklarniki singari meristemadan paydo bo’lmay, hujayralarning shunchaki
bo’linishidan hosil bo’ladi. Qattanada o’tkazuvchi naylar ham bo’lmaydi. Jinsiz
ko’payishi sodda (primitiv). Jinsiy organlari bir hujayradan (xaradan tashqari)
iborat bo’ladi. 3
Ayrim tuban o’simlik vakillarida (shilimshiqlar, zamburug’lar, bakteriyalar)
xlorofil bo’lmaganligi sababli, ular karbonat angidridni mustaqil o’zlashtira
olmaydi. Natijada tayyor organik moddalar hisobiga oziqlanadi. Bularga
geterotrof deyiladi. Bu organizmlarning ba’zi vakillari o’simlik va hayvon
qoldiqlari, ya’ni chirindilar hisobiga yashaydi. Oziqlanish usulining bu turiga
kiradigan o’simliklarni saprofit organizmlar deb yuritiladi. Yana ayrimlari esa
tirik o’simlik yoki hayvonlar hisobiga yashaydi. Ular parazit organizmlar deyiladi.
Tuban o’simliklardan suv o’tlari va lishayniklar avtotrof yo’l bilan oziqlanadi.
3
To’xtaev A.S. O’simliklar anatomiyasi va morfologiyasi, T. O’qituvchi, 1994.
10

3. O’tgan geologik davrlarda o’sgan o’simliklar to’g’risidagi ma’lumotlarni
yig’ish (paleobotanik usul)
4. O’simlik organizmlarining anotomik tuzilishini o’rganish (anotomik usul).
5. Har bir o’simlikning tarqalish hududini o’rganish (geografik usul).
Bulardan tashqari sistematika fani yana bir qancha boshqa yordamchi usullardan
foydalandi.
Yuqoridagi usullarda o’rganilgan o’simliklar turli guruhlarga bo’linadi, shu
guruhlar taksanomik birlik lar yoki sistematik birlik lar deyiladi.
Hozir sistematikada 6 ta taksanomik birlik keng qo’llaniladi:
Bo’lim - Divisio, sinf - Classis, tartib - Ordo, oila-Familia, avlod - Genus, tur -
Species.
Tirik organizmlarni sistematik guruhlarga bo’lishda hujayraning tuzulish
strukturasi va ayrim fiziologik, biokimyoviy ko’rsatkichlari hisobga olinmasdan
oldin, ikki dunyoga ya’ni o’simliklar hamda hayvonlar guruhlariga bo’lingan.
O’simliklar olami ikkita katta bo’limga: tuban yoki tallomli va yuksak yoki barg
poyali o’simliklarga bo’ladi.
Hozirgi paytda ba’zi adabiyotlarda tirik organizmlar hujayraviy tuzulishiga
ko’ra prokariot (bakteriyalar, ko’k-yashil suv o’tlari) va eukariot (qolgan barcha
hujayrali organizmlar) dunyolariga ajratiladi. 2
O’simliklarni Raunker bo’yicha hayotiy shakllari. Hayotiy shakllar yoki
biomorflarning klassifikasiyasini o’simliklarni turli belgilariga asoslanib,
maqsadga muvofiq tuzish mumkin. Hayotiy shakllarning keng tarqalgan, universal
(ko’p qirrali) klassifikasiyasini, 1905 yili daniyalik botanik K. Raunkier ishlab
chiqqan. K. Raunkier o’simliklar kurtaklarining novdada joylashishi va noqulay
sharoitda himoyalanishiga qarab o’simliklarni 5 yirik kategoriyaga bo’lgan:
1) Fanerofitlar – faneros – ochiq
2) Xamefitlar – xame – past
3) Gemikriptofitlar – gemi – yarim
2
Mustafaev S.M. Botanika, T., 2002. «O’zbekiston»
8

hujayra, differensiyalanmagan, lekin yashil suvo’tlari bo’limining terentipoliya va
qo’ng’ir suvo’tlarida sporangiy deb ataladigan maxsus hujayra bo’ladi. Sporangiy
shakli va katta-kichikligi bilan boshqa hujayralardan farq qiladi (8-rasm).
Monad va kokkoid shaklidagi koloniyali suvo’ttoifalari jinssiz ko’payish vaqtida
qiz koloniya hosil qiladi. Yashil suvo’tlaridan (matashuvchilar, haralar va
sifonnomalar qabilasi), diatom, qo’ngir suvo’tlarining hayotida jinssiz ko’payish
umuman uchramaydi.
Jinsiy ko’payish ko’k – yashil suvo’ttoifalardan tashqari hamma suvo’tlarning
hayotida uchraydi. Jinsiy ko’payish gametalarning bir-biri bilan qo’shilishi
(kopulatsiya) natijasida sodir bo’ladi:
1. Bir xil gametalar qo’shilsa, bu jinsiy jarayoni – izogamiya.
2. Bir gameta yirik, ikkinchisi mayda bo’lsa, bu jinsiy jarayon – geterogamiya.
3. Tuxum hujayra bilan gameta qo’shilsa, bu jinsiy jarayon – oogamiya.
4. Ikkita qarama-qarshi ipdan bir-biriga qarab o’simtalar hosil bo’lib, bitta
hujayraning protoplasti ikkinchisiga qo’shilib, zigota hosil qiladi – konyugatsiya.
Gametalar gametangiyda yetiladi va suvga tushgandan so’ng, harakat qilib
qo’shiladi va zigota hosil bo’ladi. Zigota ichida avvalo gametalarning sitoplazmasi,
keyinchalik ularni yadrolari qo’shiladi. Pirovordida ularni xromosomalari birikib
diploidli zigota hosil bo’ladi. Zigota tinchlik davrini o’tgandan so’ng, uni diploidli
yadrosi (meyoz) bo’linib, xromosomalar soni ikki barobar kamayadi. Shundan
so’ng gaploidli faza boshlanadi.
Jinsiy ko’payishning eng sodda shakli - izogamiya dir. Bu protsess morfologik
jihatdan farq qilmaydigan harakatchan gametalarning ko’shilishidan sodir bo’ladi.
Shakli har xil, ya’ni biri kichikroq va serharakat, ikkinchisi kattaroq va sust
harakat qiluvchi gametalarni bir-biri bilan qo’shilishiga geterogamiya deyiladi.
Yirik harakatsiz gameta urg’ochi gameta yoki tuxum hujayra deb, kichik
harakatchan gameta erkak yoki spermatozoid deb ataladi. Ana shunday
gametalarni qo’shilishiga oogomiya deyiladi.
26

20. P.Rudall. Anatomy of Flowering Plants (An Introduction to structure and
Development) Third Edition. Cambridge. 2007. P. 147.
21. James D. Mauseth Botany an introduction to Plant Biology USA 2014. P.
766.
22. Полевая геоботаника. Т.1-5. - М.-Л.: 1959-1976.
23. Воронов А.Г. Геоботаника - М.: Высщая школа, 1973.384 с.
Internet manbalari.
www.ziyonet.uz
www.ta’lim.uz
www.inter-pedogogika.ru
33

o’simliklarning changlanish orqali ko’payishiga va meva hosil bo’lishiga yordam
beradi.
Meva turlari: O’simliklarning meva turlari urug’larning qanday tarqalishini va
o’simliklarning ko’payish uchun moslashuvini qanday rivojlanishini aniqlaydi.
Meva turlari turli shakllarda bo’lishi mumkin, masalan, sukkulentlar, yong’oqlar,
dukkaklar va dukkaklar.
O’simliklarning moslashuvi
O’simliklarning tuzilishi va morfologiyasi o’simliklarning atrof-muhitga
moslashishi va yashashi uchun muhim moslashuvlarga ega ekanligini ko’rsatadi.
O’simliklar atrof-muhit sharoitlari va iqlim o’zgarishlariga chidamliligini oshirish
uchun turli xil moslashuvlarni rivojlantiradi.
a. Suvni saqlash inshootlari: Ba’zi o’simliklar qurg’oqchil hududlarda suv
resurslaridan samaraliroq foydalanish uchun suv saqlash inshootlariga ega. Suv
o’simliklari barglarida suvni saqlash uchun maxsus hujayralar hosil qiladi.
b. Tikanlar va tomirlar: Ba’zi o’simliklar hayvonlarga zarar bermaslik uchun
tikanlar va tomirlar kabi himoya tuzilmalarini ishlab chiqadi. Ushbu tuzilmalar
o’simlikning o’zini himoya qilishiga va omon qolishiga yordam beradi.
c. Barg yuzasi: Barglarning yuqori va pastki yuzasi turli tuzilishga ega
bo’lishi mumkin. Ba’zi o’simliklar barglarining pastki yuzasini sochiqli qilib, suv
yo’qotilishining oldini oladi va suvdan samarali foydalanishni ta’minlaydi.
D. Rang o’zgarishi: o’simliklarning barglari fasllarga qarab rang o’zgarishiga
olib kelishi mumkin. Ayniqsa, kuzda barglar qizil, to’q sariq, sariq kabi ranglarga
aylanadi va ularning fotosintetik faolligi pasayadi
2.1 O’simliklarning o’sadigan muhitiga bo’lgan munosabatiga ko’ra
ekologik guruhlarga bo’linishi
Ba’zi o’simliklar kseromorf belgilarga ega bo’laturib, mineral tuzlar
yetishmagan kuchsiz tuproqlarda, botqoqliklarda yashaydilar, bunday o’simliklarni
23

oligotroflar (yunon. oligos – kichik, trofe - oziqlanish). Bu o’simliklarga (klyukva,
mirt bolotniy va boshqalar) suv etarlik bo’lsada barglari mayda, dag’al va boshqa
bir qancha belgilari bilan suvni kam bug’latishga moslashgan.SHunday qilib,
tuproqdagi oziq moddalarning etarlicha bo’lmaganligi sababli suv tanqis yerda
o’sgan o’simliklar kabi o’ziga xos ayrim morfologik va anatomik belgilarni paydo
qiladi (mayda bargli, mayda hujayrali). Lekin kseromorf oligotroflarning anatomik
tuzilishini quruq suv tanqis joyda o’sgan kserofitlardan farqi, ularda yirik
aerosiyasini ta’minlovchi hujayra oraliqlari bo’lib, botqoqdagi etishmagan
kislorodni to’ldirib turadi.
Galofitlar. SHo’r tuproqlarda o’sadigan o’simliklarni galofitlar deyiladi (yunon.
galos - sol). Bu o’simliklar ham kseromorf tuzilishga ega bo’ladi. Galofitlarning
hujayra shirasida osmotik bosim kuchli bo’lganligidan sho’r tuproqlarning suvidan
foydalana olmaydi. Hayotiy shakli jihatidan galofitlarning ba’zilari sukkulentlardir,
masalan O’rta Osiyo cho’llarida o’sadigan sho’radoshlar oilasi vakillari. Ba’zi
galofitlar mayda, dag’al barglarga ega bo’ladi, barglarning ustiga tuz kristallarni
ajratib turadilar. (Masalan tamariks, ba’zi boshoqdoshlar vakillari, chiy va
boshqalar). O’simliklarning yorug’likka bo’lgan munosabatiga ko’ra ekologik
guruhlarga bo’linishi. YOrug’lik o’simlik barglarining ham morfologik, ham
anatomik tuzilishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Ko’pchilik yorug’sevar o’simliklarning
tuzilishi kserofitlarning tuzilishiga yaqin keladi. CHunki quyosh nurining to’g’ri
tushishi barglarning qizishiga va transpirasiyaning kuchayishiga sabab bo’ladi.
Soya sevar o’simliklarning barglarida gigromorf o’simliklarning belgilari paydo
bo’ladi. Soya sevar o’simliklar morfologik tuzilishlari turlicha bo’lib, hayotiy
shakllari jixatidan ularning ko’pchiligi er bag’irlab, o’rmalab o’sadigan
o’simliklardir. Soya sevar o’simliklar tez va kuchli o’sadi, poyalari ingichlashadi
va kuchsiz yog’ochlanadi. Bularni xammasi poyalarida xlorofillning
Yetishmaganligidan vujdga keladi. natijada poya va barglari och kul rang tusga
kiradi. Bunday poyalar o’zlarini tikka vertikal ushlab tura olmaydilar, nam yetarli
bo’lganda bo’g’imlarida juda tez qo’shimcha ildizlar paydo bo’ladi. Bunday
24

Botanika fanidan barcha talablarga mos ishlangan kurs ishi.

Купить