Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	78.4KB
Покупки	1
Дата загрузки	21 Ноябрь 2024
Расширение	docx
Категория	Ботаника

O'simliklarning nafas olishi

2. 2 Nafas olish koefitsienti va Aerob va Anaerob nafas olish.
O’simliklarning nafas olish jarayonida ajralib chiqqan karbonat angidridning
yutilgan kislorodga bo’lgan nisbatiga nafas olish koeffitsienti deyiladi (NOK)
Biologik oksidlanish jarayonida uglevodlardan tashqari boshqa organik moddalar
(yog’lar, yog’ kislotalari, Oqsillar va boshqalar) ham ishtirok etishi mumkin. Shuning
uchun nafas olish jarayonida ishtirok etadigan organik modda turiga qarab nafas olish
koeffitsientining darajasi ham har xil bo’ladi.Nafas olish jarayonida uglevodlar
ishlatilsa, koeffitsient birga teng bo’ladi:
C
6 H
12 O
6 + 6O
2 --------- 6 C O
2 + 6 H
2 O + energiya
CHunki bir molekula glyukozaning oksidlanishi uchun olti molekula kislorod
yutiladi va olti molekula karbonat angidrid ajralib chikadi. Tеnglamadan ko’rinib
turibdiki nafas оlish kоeffitsiеnti (NОK) birga tеng:
6CO
2
NОK= ------------ = 1
6O
2
Agar nafas оlish matеriali mоy kislоtalari bo’lsa, u hоlda nafas оlish kоeffitsiеnti
1 dan kichik bo’ladi.
C
18 H
36 O
2 +26O
2 → 18 CO
2 + 18H
2 O
st е arin kisl о ta
18CO
2
N О K =------------ =0,69
26O
2
Mab о d о , nafas о lish mat е riali sifatida tri о l е nat kisl о tasi bo’lsa, u h о lda ham nafas
о lish k о effitsi е nti 1 dan kichik bo’ladi.
11

I-BOB. Adabiyotlar tahlili.
O’simliklar fiziologiyasi XVII -XVIII asrlarda va XIX asrning boshlarida
mustaQil fan sifatida shakllandi. Dastlab italiyalik olim M.Malpigi (1675), ingliz
R.Guk (1665) o’simliklarning mikroskopik tuzilishi xaqidagi ta’limotni yaratdilar.
1727 yilda ingliz botanigi S.Geyls o’zining "O’simliklar statikasi" asarida bir қancha
fiziologik tajribalarning natijalarini yakunlab, o’simliklarda ikki xil ok,imning
mavjudligini, ya’ni suv va ozuka modtsalarning pastdan yukrriga va yukrridan pastga
karab oko’ishini tasdikladi. O’simliklarda suvni harakatga keltiruvchi kuch ildiz
bosimi va transpiratsiya ekanligini isbotladi,
Ingliz D.Pristli (1771), gollandiyalikYa.Ingenxauz (1779), shvetsariyalik
olimlar J.Senebe (1782) va T.Sossyur (1804) bir-birlarining ishlarini to’ldirish
natijasida o’simliklarda fotosintez jarayonining mavjudligini ochdilar. Ya’ni
yorug’likda yashil o’simliklar karbonat angidritni o’zlashtirib, uglerodli birikmalarni
to’plash xususiyatiga ega ekanligi aniqlandi.
O’simliklar fiziologiyasi tarixida 1800 yil burilish yili hisoblanadi. Chunki shu
yili J.Senebening besh tomlik "O’simliklar fiziologiyasi" kitobi chop etildi va u
o’simliklar fiziologiyasining mustaqil fan sifatida tug’ilishi va kelajakdagi
rivojlanishiga asos soldi. J.Senebe "O’simliklar fiziologiyasi" atamasini taklif etish
bilan chegaralanib qolmasdan, bu fanning asosiy vazifalarini, predmeti va usullarini
aniqlab berdi.
Rossiyada o’simliklar fiziologiyasi XIX asrning ikkinchi yarmidan rivojlana
boshladi. UngaA.S.Famintsin (1835-1918) va KATimiryazev (1848-1920) asos
soldilar. A.S.Famintsin (1867) Peterburg universitetida musgaqil o’simliklar
fiziologiyasi kafedrasini tashqil etdi va 1887 yilda o’simliklar fiziologiyasidan
birinchi o’quv kitobini yozdi. Uning asosiy ilmiy izlanishlari fotosintez va
o’simliklardagi modda almashinuv jarayonlarini aniqlashga qaratilgan edi.
AS.Famintsin tajribalar natijasida sun’iy yorug’likda ham karbonat angidrid
o’zlashtirilib, kraxmal hosil bo’lishini ko’rsatdi.
4

A.S.Famintsin o’sha davrda chor Rossiyasi Fanlar akademiyasi tizimidagi
yagona o’simliklar anatomiyasi va fiziologiyasi laboratoriyasining rahbari edi. Shu
laboratoriyada 1892 yilda D.I. Ivanovskiy viruslarni kashf etdi. 1903 yilda esa
M.S.Tsvet o’simlik pigmentlari va ularga yaqin bo’lgan tabiiy birikmalarni ajratish
uchun xromotofafiya usulini ishlab chiqdi. Bu usul yordamida u xlorofillni birinchi
bo’lib xlorofill "a" va xlorofill "b" ga ajratdi.
O’simliklar ekologik fiziologiyasiga asos solgan olimlardan biri
N.A.Maksimovdir (1880-1952). U uzining shogirdlari (I.I.Tumanov, F.D.Skazkin,
V.I.Razumov, B.S.Mashkov, L.I.Djaparidze, V.GAleksandrov, I.V.Krasovskaya va
boshқalar) bilan birgalikda o’simliklarning qishning noqulay omillari ta’siriga,
qurg’oqchilik chidamlilik fiziologiyasi, o’sish va rivojlanish, sun’iy yorug’likda
o’sish kabi jarayonlarning nazariy asoslarini ishlab chikdi.
O’zbekiston sharoitida fitofiziologlar (A.V.Blagoveshenskiy, N.D. Leonov,
V.A.Novikov, V.S’Hardakov, N.A.Todorov, M.X.Ibragimov, N.N.Nazirov,
S.S.Abaeva, M.A.Belousov, X.X.Yenileev, A,Imomaliev va boshqalar) birinchi
navbatda, ruza va boshqa o’simliklarning hayotiy jarayonlarini keng o’rganib, nazariy
va amaliy xulosalar chiqardilar. Xozirgi vaqtda O’zbekiston FA tizimidagi ilmiy
tekshirish institutlari (eksperimental biologiya, botanika), Qishloq Xo’jalik
Akademiyasi va boshqa ilm dargoxlarida akademik- professorlar tinmay izlanish
ishlarini olib bormoqdalar. Umuman, respublikamizda o’simliklar fiziologiyasi fani
keng ko’lamda rivojlanib bormoqda. O’zbekiston fitofiziologlari birlashmasining
ta’sis etilishi (1989) va 1991 yilda Toshkentda O’zbekiston fiziologlarining birinchi
s’ezdi o’tkazilishi bunga yaqqol dalil bo’ladi.
II-BOB. Asosiy qism
2.1 O'simliklarning nafas olishi.
5

Substrat molekulasiga ikki atom kislorodni biriktiruvchi oksigenazalarni
dioksigenazalar deyiladi. Agar bir atom kislorodni biriktirsa monooksigenazalar yoki
gidroksilazalar deyiladi. Oksigenazalar elektronlar donori sifatida NAD(P)H, FADH
2
va boshqalardan foydalanishadi. 3
Ok sigenazalar barcha hujayralarda uchraydi. Ular ko'pchilik endogen
birikmalarni, xususan. aminokislotalar, fenollar, stearinlar va boshqalarni
gidroksillashda va hujayra uchun begona moddalar, masalan, ksenobiotiklarni
detoksikatsiyalash (chiqarish) jaravonini amalga oshirishda qatnashadi. Yuqorida
ko'rsatib o’tilgan nafas olish fermentlari hujayra mitoxondriyalarida joylashgandir.
Aerob nafas olish (Krebs sikli) . Biz yuqorida ko'rib o'tdikki, glikolizning oxirgi
mahsuloti pirouzum kislotasidir. Bu bosqichning asosiy mohiyati shundaki, usbbu
jarayon kislorodli muhitda ro'y berib, piruvatdan bir qator ikki va uch karbon
kislotalar, va oxirgi mahsulot sifatida CO
2 va H
2 O hosil bo'ladi. Ushbu jarayonni
birinchi bor ingliz biokinyogari G. Krebs (1937) hayvonlar organizmi misolida
ko'rsatganligi uchun ko'pchilik hollarda Krebs sikli deb ham yuritiladi
O’simliklarda ham ushbu jarayonning mavjudligini ingliz tadqiqotchisi
A.Shibnell (1939) aniqlagan. Shuni aytib o’tish lozimki o’simliklarda ushbu
jarayonda qatnashuvchi barcha kislotalar va ularning metabolik o'zgarishida
qatnashuvchi fermentlar aniqlangan. Ko’rsatilganki, suksinatdegidrogenaza
fermentining ingibitori bo’lgan malonat piruvatning oksidlanishini to'xtatadi va
o'simliklarning nafas olish jarayoni uchun zarur bo'lgan O
2 gazining yutilishini keskin
kamaytiradi. Krebs siklining ko'pchilik fermentlari mitoxondriyalarda joylashgandir.
Ayrim fermentlar, masalan, akonitaza va suksinatdegidrogenaza mitoxondriyalarning
ichki membranasida joylashgandir. 4
Krebs siklining ketma-ketligi, organik kislotalarning nafas olish jarayonida
qatnashishi haqidagi fikr avvaldan bir qancha olimlarning diqqatini o'ziga tortib
3
Xo’jaev J. X. O’simliklar fiziologiyasi Toshkent “Mexnat” 2004
4
Xo’jaev J. X. O’simliklar fiziologiyasi Toshkent “Mexnat” 2004
14

MUNDARIJA.
KIRISH………………………………………………………………………….…..3
I.BOB. Adabiyotlar taxlili………………………………………………………….5
II.BOB. Asosiy qism…………………………………………………………….…..7
2. 1. O’simliklarning nafas olishi ..................................................................................7
2 .2 . Nafas olish koefitsienti va Aerob va Anaerob nafas olish ....................................12
2.3. Nafas olishning glioksilat va pentozafosfat si kli ………………………………..18
Xulosa……………………………………………………………………………….23
Foydalangan adabiyotlar ………..………………………………………………… 24
24

Masalan, sovuq iqlim o'simliklari (ignalilar. yel, qarag'ay) uchun ushbu.
ko'rsatkichning pastki chegarasi -25°C. Haroraining yuqori chegarasi fotosinlez
jarayoniga nisbatan 5-10°C yuqori boiadi va ko'pchilik hollarda 45-55 o
C atrofida
bo'ladi.
Suv rejimi. O'simlik to'qimalarida suv balansining o'zgarishi nafas
olishjadalligiga ta'sirqiluvchi asosiy omillardan biridir. O'simliklarning birlamchi suv
tanqisligida to'qimaiarda nafas olish tezlashadi, keyinchalik esa pasayadi. O'simliklar
maysalariga to'satdan suv yetishmaganda nafas olish jadaltigi qisman oshishi
mumkin.To’qimalardagi suv miqdorirring nafas otish jadalligiga ta'sirini urug'lar
misolida yaqqol ko'rish mumkin. Masalan, quruq unig'larning (10-11% H
2 O) nafas
olishi deyarli sezilarli emas. Pishmagan urug'larda suv ko'p bo’lishligi sababli nafas
olish kuchli bo'ladi. Pishgan urug'larda suv miqdori -10% bo'ladi. Shuning uchun
ham ushbu sharoitda nafas olish jadalligi pasayib, urug' uzoq vaqt o'z unuvchaniigini
yo'qolmasdan saqlanadi. Ivitilgan urug'larda esa aksincha nafas olish jadalligi oshadi
va unish boshlanadi.
Yorug'likning ta'siri. Yorug'likning yashil barglar nafas olish jadalligiga
ta'siri kam o'rganilgandir. Chunki yorug'likda nafas olish bilan birgalikda fotosintez
jarayoni ham ketadi. Nafas olish jarayonida o'simlik tomonidan chiqarilgan CO
2
miqdorining fotosizttez jarayonrda yutilgan O
2 miqdoriga teng bo'lgan holatidagi
yorug'lik miqdori uning kompensatsion punkti deyiladi. Yorug'lik fotosinlez
jarayonini tezlashtirgani kabi haroratni oshirishi ham mumkinligi tufeyli nafas olish
jarayonini ham jadallashtiradi. Yorug'lik nafas olish jarayoniga fizblogik jarayonlar
orqali ta'sir etadi. Yashil bo'lmagan o'simliklarda yorug'lik to'g'ridan-to'g'ri ta'sir
etishi kuzatilgan.Etiollangan barglarda, yorug'lik ta'sirida nafas olish ikki marotaba
jadallashishi mumkin. Mineral moddalarniag ta'siri. O'simliklarnmg nafas olish
jadalligiga mineral moddalarning ta'siri hozircha yaxshi o'rganilmagan hisoblanadi.
Masalan, o'simlilar o'sayotgan muhitga tuz sepish ularning ildizlarida nafas olish
jadalligini kuchaytiradi va u sho'rli nafas olish nomini olgan.
21

2.1.1rasm. O’simliklarda nafas olish va fotosintezning bir-biridan asosiy farqlari.

10

molekulyar kislorod inert xolatda bo’lib, organik moddalarni oksidlay olmaydi'.
Buning uchun uning tarkibidagi qo’sh bog’ning bittasi uzilishi va faol holatga
o’tishi zarur: O
2
→ - O – O -
inert faol
kislorod kislorod.
A.N. Bax kislorodni faollovchi moddalarni oksigenazalar deb atadi. Biroq
keyingi izlanishlar shuni ko'rsatdiki Bax nazariyasining nafas olish jarayoniga deyarli
aloqasi yo'q, ammo nafas olish jarayonining mexanizmini ochib berishga yordam
beradi. Chunki, bunda kislorodni faollashishini tushuntiruvchi mexanizm ishlab
chiqilgan. Olmon biokimyogari O.G.Barburg (1921) va angliyalik biokimyogar
D.Keylinlar (1925) fikricha hujayralarda O
2 yutilishiga yordam beruvchi
sitoxromoksidaza fermenti va sitoxromlar mavjuddir. Nafas olishning yakunlovchi
bosqichida esa kislorodga elektronlar va protonlar tashiluvi natijasida H
2 O va H
2 O
2
hosil bo'ladi.
V. I . P alladinning vodorodni faollashtirish nazariy a si. Biologik oksidlanish
jarayonining mexanizmini o’rganishda V.I.Palladinning (1912) ishlari muhim
axamiyatga ega bo’ldi. Uning nazariyasiga ko’ra, o’simlik xromogenlari substratdagi
vodorodni o’ziga biriktirib oladi va keyinchalik ularni kislorodga o’tkazadi. Bu
nazariya bo’yicha nafas olish ikki bosqichdan iborat:
1) anaerob; 2) aerob: Organik birikmalar ulardan vodorod tortib olinishi natijasida
ham oksidlanishi mumkin. O'simliklardagi xromogenlar substratdan vodorodni olib
kislorodga o'tkazadi. Nafas olish ikki bosqichda o'tadi, ya'ni anaerob va aerob:
1) C
6 H
12 O
4 + 6H
2 O + 12R → 6CO
2 + 12RH
2
2) 12RH
2 + 6O
2 →12R+12H
2 O
R-rangli nafas olish pigment
8

yonishdagidek atmosferadan kislorod yutiladi va atmosferaga karbonat angidrid
ajralib chiqadi, deb ta‘kidlaydi.
A.L Lavuaze o’z kuzatishlariga asoslanib, nafas olish bu kislorod yordamida
organik moddalarning juda ham sekinlik bilan yonishidir, degan xulosaga keldi.
Taxminan shu vaqtlarda (1777) Sheele urug’lar bilan o’tkazgan tajribalari asosida
unayotgan urug’ solingan yopiq idishda kislorodning miqdori kamayib, CO
2 ning
miqdori ko’payganini aniqladi.
1778-1780 yillarda Ya.Ingenxauz yashil o’simliklar qorong’ida kislorodni
yutib, karbonat angidrid chiqaradi va bu jixatdan hayvonlarga o’xshaydi,
o’simliklarning yashil bo’lmagan qismlari esa yorug’likda ham kislorod yutishi
mumkin, degan xulosaga keldi.
O’simliklarning nafas olishini N.T.Sossyur asoslab berdi. U 1797-1804 yillarda
birinchi marta miqdoriy taxlillar o’tkazdi va qorong’ida o’simliklar qancha O
2 yutsa,
shuncha CO
2 ajratib chiqishini isbotladi. Ya‘ni yutilgan kislorod bilan ajralib
chiqayotgan karbonat angidridning nisbati birga teng deb ko’rsatdi. Bundan tashqari
karbonat angidrid bilan bir qatorda suv va energiya ham hosil bo’lishini isbotladi.
Ammo N.T.Sossyurning bu muxim fikrlari boshqa olimlar tomonidan uzoq,
muddatgacha e‘tiborga olinmadi. Ajralib chiqayotgan CO
2 fotosintezda ishlatilmay
qolgan CO
2 bo’lib, u qayta chiqadi, uning nafas olishga aloqasi yo’q, deb
tushuntirildi. Shu olimlar q atorida tani q li nemis fiziologi YuLibix ( 1842 ) ham bor
edi.
Nafas olish . Nafas olishning shakliy tenglamasi bu murakkab fiziologik
jarayonni to’la tavsiflay olmaydi. Chunki bunda juda ko’p oraliq reaksiyalar sodir
bo’ladi. Natijada kimyoviy energiya oz-ozdan ajralib chiqadi va o’zlashtiriladi,
o’zlashtirilmay qolgani esa issiqlik energiyasiga aylanadi va tarqaladi.
A. N . B axning peroksid nazariy a si . 1897 yilda A.N.Bax biologik
oksidlanishning peroksid nazariyasini ishlab chiqdi. Unga ko’ra, atmosferadagi
7

oxirida esa nafas olish jadalligi pasayib boradi. Tinim holaldagi urug'larda nafas olish
jadalligi juda past bo'ladi. 6

Kislorodning ta'siri. Ma'lumki, atmosfera havosida 21% O
2 bor. Ushbu
miqdor nafas olish jarayonining juda yaxshi kelishi uchun bemalol yetadi. Chunki
uning miqdori ikki baravar kamayganda ham (-5%) nafas olish jadalligi pasaymaydi.
Ammo havodagi toza kislorodning miqdori 5% bo'Iganda yosh o'simliklarning nafas
olish jadalligiga ta'sir qilishi mumkin. Ammo CO
2 birikmasining ajralishi
kamaymaydi. Chunki o'simliklarga O
2 yutilishiga ixtisoslashgan sitoxromoksidaza
fermenti faolligi kislorod kam bo'lgan sharoltda ham pasaymaydi. Bularning barchasi
o'simliklardagi nafas olish jarayoni evolutsiya mobaynida atmosfera havosida
kislorod kam bo'lgan sharoitda vujudga kelganligidan dalolat beradi hamda
o'simliklar hujayralari energetik darajasining kislorod kam sharoitda ham yaxshi
ketishidan dalolat beradi. Masalan, qandlavlagi barglari to'qimalaridagi kislorodning
miqdori sutka mobaynida 7,1%-17,4% oralig'ida o'zgarib turishi mumkin. Bu yerda
shuni ham aytib o'tish lozimki, C O
2 miqdori 0,9-5,1% oralig'ida o'zgarib turishi
mumkin. Olma mevasining mag'zida 7,5% C O
2 va 13,9% O
2 bo'lsa limonda ushbu
ko'rsatkichlar mos ravishda 8,5% va H,5% miqdonii tashkil qiladi. O'simlikning
rivojlanishida faqatgina uning yer ostki organlarida birmuncha O
2 yetishmasligi
sezilib turadi. Tuproqda suv ko'p bo'lgan holatlarda, shuningdek, qatqaloqli
sharoillarida O
2 kam bo'lganligi tufayli bijg'ish jarayoni ustunlik qila boshlaydi.
Buning natijasida hujayralarda spirt to'plana boshlaydi. Buning natijasida o'simlik
itdizlari chiriydi va u nobud bo'ladi. Doimiy ravishda kislorod yelishmasligi
sharoitida o'suvchi o'simliklarda ushbu holga nisbatan birqancha mosfanishlar
vujudga kelgan. Masalan, ular poyalari va tldizlarida parenximalarning mavjudligi,
nitratlar kisiorodidan foydaianish (nitratii nafas olish), achish mahsulotlarini (etanol,
sut kislotasi) chiqarilishi va ulardan moddalar almashinuvida foydalanish
mexanizmlarining mavjudligi shular jumlasidandir.
6
Timiryazev K.A. O’simliklar hayoti. T. 1967 y.
19

kelgan. Masalan, shved kimyogari T.Tunberg (1910) hayvon to'qimalarida ayrim
organik kislotalardan (qahrabo, olma, limon) vodorodni tortib oluvchi fermentlar
mavjudligim aniqlagan. Keyinchalik venger olimi A.Sent-Derde muskul
to’qimalarining gomogenatiga oz miqdorda qahrabo, olma va shavelsirka
kislotasining qo'shilishi to'qimalar tomonidan kislorod yutilishini keskin
ko'paytirishini kuzatgan.
Yuqoridagilardan kelib chiqib G.A. Krebs (1937) migratsiyalanuvchi kaptarlar
muskuli misolida ikki va uch karbon kislotalarining oksidlanib CO
2 moddasigacha
aylanishi jarayonlarining ketma ketligini va ushbu jarayonning limon kislotasi hosil
bo'lishi bilan borishi hamda uning vodorodni tortib olinishi natijasida bo'lishini
ko'rsatgan. Uahbu siklda piruvat bevosita oksidlanmaydi, ya'ni u kislorodli sharoitda,
faol modda, Atsetil-CoA birikmasiga aylanganidan so'ngina uning oksidlanishi
boshlanadi.
Dastlab atsetil-CoA oksoloatsetat kislotasi bilan reaksiyaga kirishib sitrat-
sintetaza fermenti ishtirokida sitrat kislotasini hosil qiladi. Sitrat kislotasi akonitaza
ishtirokida degidrirlanadi va sisakonitni hosil qiladi. U esa bir mol. suv biriktirib
izositrat kislotasini hosil qiladi. Izositrat degidrirlanib oksolosuksenat kislotaga
aylanadi. Shuning bilan birgalikda bu reaksiyada NADFH hosil bo'ladi.
Oksolosuksenat kislota dekarboksillanib a-ketoglutarat kislotaga aylanadi. U ham
yana dekarboksillanib, NADH va sukaenil CoA hosil bo'ladi. Energiyaga boy
suksenil-KoA birikmasidan suksenat kistota va ATF hosil bo'ladi.
Suksenat kislota SDG fermenti ishtirokida fumarat kislotasiga aylanadi. Fermentni
kofermenti FAD bo'lib, u jarayon mobaynida FADH
2 hosil qiladi. Fumarat kislota
fumaraza ishtirokida 1 mol suvni biriktirib, olma kislotasiga aylanadi. Olma kislotasi
malatdegidrogenaza (MDG) fermenti ishtirokida oksidlanib oksoloatsetat kislotasiga
aylanadi va qaytarilgan NA DH hosil qiladi. Oksoloatsetat kislota yangi atsetil CoA
bilan reaksiyaga kirishib, yangi siklni boshlaydi. Demak, ushbu siklda piruvatdan 3
mol. C0
2 ajralib 3 mol.H
2 O birikadi hamda besh juft vodorod ajraladi. Nafas olish
15

zanjirinning ma'lum joylarida elektron energiyasi ajralib fosforirlanishga sarf bo'ladi
va ATF sintezlanadi. Bunda nafas olish zanjiridan o'tgan bir juft elektron hisobiga 3
molekula ATF sintezlanadi.
Mitoxondriyalardagi ATF molekulasi sintezlanishi jarayonini oksidlanishli
fosforirlanish deyiladi. Krebs siklining energetikasi va uning azot almashinuvi
bilan bog'liqligi. Yuqorida keltirilgan ma'iumotlardan ko'rinib turibdiki, Krebs
siklining reaksiyalarida 3 mol. NADH, NADFH, FADH va substratli fosforirlanish
hisobiga 1 mol. ATF hosil bo'ladi.Har bir qaytarilgan NADFH hisobiga 3mol. ATF
hosil bo’ladi. Ushbu holda esa 12 mol ATF sintezlanadi. Bir molekula FADH
2
hisobiga 2 mol. ATF sintezlanadi. Demak, hammasi bo'lib bir molekula piruvatning
oksidlanishidan 15 mol. ATF hosil bo'ladi. Demak, ushbu jarayonda ikki molekula
piruvat ishtirok etishini hisobga olsak, ushbu jarayonda jami 30mol ATF hosil
bo’lishini ko’rishimiz mumkin. Agarda glikoliz jarayonida hosil bo'luvchi 8 mol.
ATF ham inobatga olinsa, bir molekula glukoza to'la oksidlanganda 36 mol ATF
hosil bo'lar ekan.
2.2.2-rasm. Nafas olish va fotosintez bir biriga qarama-qarshi jarayon.
16

2.3.Nafas olishning glioksilat va pentozofosfat sikli.
Glioksilat sikli. Nafas olishning glioksilat yo'lini Krebs siklining
modifikatsiyalashgani deb qarash mumkin. Ushbu sikl G.L. Karnberg va G.A. Krebs
(1957) tomonidan tuban organizmlar, ya'ni bakteriyalar va zamburug'lar misolida
kashf etilgan. Keyinchalik ushbu jarayonning ko'pgina moyli o'simliklarning unuvchi
urug'lari va boshqa o'simliklar, ya'ni zaxira yog'larning uglevodlarga aylanishi
xarakterli (glikogenez) o'simliklar uchun xosligi isbotlangan. Glioksilat sikli Krebs
sikliga o'xshab mitoxondriyalarda emas, balki hujayraning maxsus
mikrotanachalarda-glioksisomalarda ketadi.
Nafas olishning glioksilat yo'lida shavelsirka kislotasi va atsetil-CoA
birikmasidan limon kislotasi sintezlanadi va Krebs sikliga o'xshash sisokonit va
izolimon (izotsitrat) kislotasi hosil bo'ladi. So'ngra izolimon kislotasi izotsitrat-liaza
fermenti ta'sirida glioksilat va qahrabo kislotalariga aylanadi. Glioksilat
malatsintetaza ishtirokida ikkinchi atsetil-CoA birikmasi bilan reaksiyaga kirishadi va
buning natijasida olma kislotasi sintezlanadi. Olma kisiotasining oksidlanishi
natijasida shavelsirka (ShSK) kislotasi hosil bo'ladi. 5
Demak, nafas olishning glioksilat siklida Krebs siklidan farqli o'laroq har bir
aylanishda bir molekula emas, balki ikki molekula atselil-CoA qatnashadi.
Faollashgan atsetil oksidlanish uchun emas balki qahrabo kislotasining sintezi uchun
foydalaniladi. So'ngra qahrabo kislotasi gliksisomadan chiqib ShSK birikmasiga
aylanadi va u glukoneogenez hamda biosintezning boshqa jarayonlari uchun
foydalaniladi.Binobarin glioksilat sikli zaxira yog'larning parchalanib atsetil-CoA
molekulalari hosil bo'lishini ta'minlaydi. Bundan tashqari ikki mol atsetil-CoA, 1 mol
NADFH birikmasining qaytarilishiga olib keladi. U mitoxondriyaning nafas olish
zanjirida 3 mol ATF sinteziga sababchi bo'ladi. Glioksilat kislota glikogol amino
5
Timiryazev K.A. O’simliklar hayoti. T. 1967 y .
17

KIRISH.
O’simliklar fiziologiyasi o’simliklar tanasida sodir bo’ladigan hayotiy
jarayonlar, murakkab qonuniyatlar va hodisalar zanjirini o’rganuvchi fandir.
Fotosintez, nafas olish, suv rejimi va tiriklik asosini tashqil etuvchi boshqa hayotiy
kechinmalarni o’rganish, taxlil qilish va ularni odam uchun foydali tomonga
o’zgartirish, ya’ni yukori va sifatli hosil olish mazkur fanning asosiy vazifasi
hisoblanadi. Shu ma’noda o’simliklar fiziologiyasi agronomiya fanlarining nazariy
asosini tashqil etadi.
Mavzuning dolzarbligi . O‘simliklarning nafas olish jarayoni nafaqat biologiya
fanining asosiy tushunchalaridan biri, balki tabiatning barqarorligini ta’minlashda
muhim ahamiyat kasb etadi. O‘simliklar nafas olish jarayonida organik moddalarni
parchalab, energiya hosil qiladi, bu esa ularning o‘sishi, rivojlanishi va tashqi
muhitga moslashishi uchun zarurdir. Ayniqsa, bugungi kunda global iqlim
o‘zgarishlari, ekologik muammolar va qishloq xo‘jaligining samaradorligini oshirish
masalalari dolzarb bo‘lib, o‘simliklarning nafas olish jarayonlarini chuqurroq
o‘rganish zaruriyatini yuzaga keltirmoqda. Bundan tashqari, respirator
pigmentlarning o‘simlik fiziologiyasidagi roli, nafas olish jarayonining samaradorligi
va atrof-muhit omillarining ushbu jarayonga ta’siri kabi masalalarni o‘rganish nafaqat
nazariy jihatdan, balki amaliyotda ham ahamiyatlidir. Ushbu mavzuni chuqur
o‘rganish o‘simliklarning barqaror rivojlanishini ta’minlashda muhim bo‘lib,
insoniyat uchun oziq-ovqat xavfsizligini oshirishga va ekologik muammolarni hal
qilishga hissa qo‘shishi mumkin.
Mavzuning maqsadi . Ushbu kurs ishining maqsadi o‘simliklarning nafas
olish jarayonini chuqur o‘rganish, bu jarayonning biologik mohiyatini tushuntirish
hamda respirator pigmentlarning nafas olishdagi rolini aniqlashdir. Shu bilan birga,
nafas olish jarayoniga ta’sir qiluvchi atrof-muhit omillarini tahlil qilish va ularning
o‘simliklar hayotidagi ahamiyatini yoritish maqsad qilingan.
2

REJA.
KIRISH.
I.BOB. Adabiyotlar taxlili
II.BOB. Asosiy qism
2. 1. O’simliklarning nafas olishi.
2 .2 . Nafas olish koefitsienti va Aerob va Anaerob nafas olish .
2.3. Nafas olishning glioksilat va pentozafosfat si kli.
Xulosa.
Foydalangan adabiyotlar .

Fotosintez jarayonida hosil bo’lgan shakarlar va boshqa organik moddalar
o’simlik hujayralarining asosiy oziqa moddalari hisoblanadi. Bu organik moddalar
tarkibida ko’p miqdorda kimyoviy energiya to’planib, nafas olish jarayonida ajralib
chiqadi va hujayradagi barcha sintetik reaktsiyalarni energiya bilan ta‘minlaydi.
O’simliklar hujayralarida boradigan oksidativ reaktsiyalar organik moddalarning
kislorod ishtiro-kida anorganik moddalarga (CO
2 va H
2 O) parchalanishi va kimyoviy
energiya ajralib chiqish jarayoni nafas olish deyiladi. Bu jarayonning shakliy
tenglamasini quyidagicha ko’rsatish mumkin:
C
6 H
12 O
6 + 6O
2 → 6CO
2 + 6H
2 O + energiya ( 2875kDJ mol).
Nafas olish muhim fiziologik jarayon bo’lib, barcha tirik organizmlarga xos
xususiyatdir. Bunda uglevodlar muxim ahamiyatga ega. Biroq, uglevodlarning tirik
organizmlarda bajaradigan vazifasi faqat ularga energiya yetkazib berish bilan
yakunlanmaydi. Ularning parchalanishida bir qator oraliq birikmalar hosil bo’ladi. Bu
birikmalar o’simliklar tanasida uchraydigan boshqa organik moddalarning (yog’lar,
aminokislotalar va boshqalar) asosini tashkil etadi. Demak, o’simlik tanasidagi
organik moddalarning turli xilligida nafas olishning ahamiyati katta. 1
Lekin o’simliklarning (hayvon va odamlarnikiga o’xshash) maxsus nafas olish
a‘zolari bo’lmaydi. Ularning barcha hujayralari va to’qimalari mustaqil nafas olish
xususiyatiga ega. Barcha tirik hujayralarning organoidi sanaladigan mitoxondriyalar
nafas olish a‘zosi hisoblanadi. Ana shu mitoxondriyalarda murakkab organik
birikmalar (asosan uglevodlar) fermentlar tizimi ishtirokida kislorod yordamida
oksidlanib, suv va C0
2 ga parchalanadi. Bu reaktsiyalar tizimi biologik oksidlanish
deyiladi.
Tirik organizmlarda boradigan nafas olish jarayonida kislorodning rolini dastlab
XVIII asrning oxirlarida fransuz olimi A.L Lavuaze ilmiy asoslab bergan edi. U
o’zining 1773-1783 yillarda o’tkazgan bir qator tajribalarida nafas olish va yonish
jarayonlarining o’xshashligini isbotlab berdi. U nafas olishda ham xuddi
1
Mustaqimov G.D. O’simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T. 1995 y.
6

kislotasi biosintezi uchun manba hisoblanadi. Glioksilat siklining asosiy mohiyati
zaxira yog'larning sarflanishi ya'ni yog'larning parchalanishidan oraliq modda-atsetil
CoA hosil bo'lishidan iboratdir. Nafas olishning pentozofosfat yo`li
O.Varburg va V.Engelgardt (1935-1938) hamda keyinchalik F.Lipman tomonidan
yaxshi o'rganilgan. Bu jarayon glukoza-6-fosfatning oksidlanishidan boshlanadi va
CO
2 ajralib 5 uglerodli birikma hosil bo'ladi. Shuning uchun u bu yo'lni apotomik
parchalanish ham deb ataladi.Pentozofosfat nafas olish yo'lining energetikasi va
uning moddalar almashinuvidagi o'rni. Shuni aytib o'tish lozimki, nafas olishning
elektron tashuvchi zanjirida vodorodning universal donori bo'lib NADH xizmat
qiladi. O'simlik to'qimalarida ushbu birikmaning miqdori NADFH birikmasiga
nisbatan doimo yuqori bo'ladi. Muqobil sharoitda o'simlik to'qimalari hujayralaridagi
NADF +
, NADFH birikmasining qaytarilgan holatida bo'ladi. Ammo NAD +
oksidlangan holatda bo'ladi. Izlanishlarda tasdiqlanishicha NADH birikmasiga
nisbatan NADFH sekin oksidlanadi. Agarda substratlarning oksidlanishi natijasida,
masalan, glukoza-6-fosfatning apotomik oksidlanishidagi kabi, to vodorod atomlari
elektron tashuvchi zanjirga kirishidan oldin transgidrogenaza reaksiyasidagi kabi
NAD birikmasiga berilishi lozim. Agarda glukoza-6-fosfatning nafas olishining
penfozofosfat yo'lidagi kabi barcha 12 juft elektron NADFH molekulasidan elektron
tashuvchi zanjirda kislorodga uzatilganda, nafas olish zanjirida NADFH oksidlanib 3
mol ATF hosil qilishi sababli, yuqoridagi jarayonda 36 mol ATF hosil bo'ladi {3
ATF x 12 q 36 ATF). Buning energiyasi 41,868 kJ x 36 q 1507 kJ/mol demakdir.
Amaliy jihatdan ushbu ko'rsatkich glukozaning nafas olisli jarayonida dixotomik yo'l
(glukoliz va Krebs sikli) bilan oksidlangandagi energiyasiga tengdir (38 mol.
ATF=l591 kJ/mol). Biroq nafas olishning pentozofosfat yo'lining asosiy mohiyati
uning hujayra energetik almashinuvda qatnashish emas balki hujayralardagi plastik
almashinuvda qatnashishidir.
Nafas olish ekologiyasi. Nafas olish o'siraliklarning turiga, yoshiga va yashash
muhitiga bog`liqdir. Yosh organizmlarda nafas olish kuchli bo'ladi. Ontogenezning
18

Urganch davlat universiteti Tabiiy fanlar va qishloq xo’jaligi fakulteti
“Biologiya” kafedrasi 222-guruh talabasi Xasanova Nazokatning
``O`simliklarning nafas olishi ``mavzusidagi kurs ishiga
Ichki TAQRIZ
Mazkur kurs ishi mavzusi – "O‘simliklarning nafas olishi" – biologiya fanining
dolzarb muammolaridan birini yoritadi. Kurs ishi mazmuni o‘simliklarning nafas
olish jarayonining asosiy bosqichlarini, respirator pigmentlarning rolini va atrof-
muhit sharoitlarining ushbu jarayonga ta’sirini keng qamrab olgan.
Ishda ilmiy manbalardan foydalanilganligi va ma’lumotlarning zamonaviyligi
e’tiborga molik. Kurs ishining asosiy qismlari reja asosida mantiqiy tartibda
yoritilgan, maqsad va vazifalar aniq belgilangan. Xulosa qismida tadqiqot natijalari
umumlashtirilgan va mavzuning amaliy ahamiyati ko‘rsatilgan.
Kurs ishi aniq maqsad va vazifalarga ega bo‘lib, ilmiy metodlarga asoslangan.
Ishning tuzilishi mantiqiy tartibda tuzilgan: kirish qismida mavzuning dolzarbligi va
asosiy maqsadlari yoritilgan; asosiy qismda mavzuning nazariy jihatlari chuqur tahlil
qilingan; xulosada esa tadqiqot natijalari umumlashtirilib, muhim amaliy tavsiyalar
berilgan.
Taqrizchi:
UrDU Tabiiy va qishloq xo’jaligi fanlar
fakulteti ``Biologiya`` kafedrasi o`qituvchisi:
25

Mavzuning vazifalari. Ushbu kurs ishining vazifalari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
1. O‘simliklarning nafas olish jarayonining asosiy bosqichlarini o‘rganish (glikoliz,
Krebs tsikli, oksidlanish fosforlanishi).
2. Nafas olish jarayonida respirator pigmentlarning biologik ahamiyatini o‘rganish va
ular qanday vazifalarni bajarishini aniqlash.
3. Atrof-muhit omillarining (harorat, namlik, yorug‘lik) o‘simliklarning nafas olish
jarayoniga ko‘rsatadigan ta’sirini tahlil qilish.
4. Turli o‘simlik turlarining nafas olish jarayonidagi xususiyatlarni solishtirish.
5. O‘simliklarning nafas olish jarayonini o‘rganishning qishloq xo‘jaligidagi va
ekologik ahamiyatini yoritish.

3

Urganch davlat universiteti Tabiiy fanlar va qishloq xo’jaligi fakulteti
“Biologiya” kafedrasi 222-guruh talabasi Xasanova Nazokatning
``O`simliklarning nafas olishi ``mavzusidagi kurs ishiga
Tashqi TAQRIZ
O‘simliklarning nafas olish jarayoniga bag‘ishlangan ushbu kurs ishi dolzarb va
ilmiy qimmatga ega mavzuni qamrab oladi. Ishda nafas olish jarayonining nazariy
asoslari, respirator pigmentlarning roli, va ushbu jarayonga ta’sir qiluvchi omillar
keng ko‘lamda yoritilgan.
Tahlil qilingan ma’lumotlar mantiqiy izchillikda bayon etilgan va kurs ishining
maqsad va vazifalariga to‘liq mos keladi. O‘rganilgan mavzu qishloq xo‘jaligi,
ekologiya va biologiya fanlari uchun amaliy ahamiyat kasb etadi. Talabaning mavzu
yuzasidan mustaqil tahliliy yondashuvini qayd etish lozim.
Ishning ba’zi qismlarida mavzuning chuqurroq yoritilishi uchun qo‘shimcha
ma’lumot kiritish mumkin bo‘lsa-da, bu uning umumiy sifatiga jiddiy ta’sir qilmaydi.
Kurs ishi yuqori sifatda tayyorlangan va talab qilingan ilmiy-me’yoriy talablarga
to‘liq javob beradi.
Taqrizchi:
UrDU Tabiiy va qishloq xo’jaligi fanlar
fakulteti ``Biologiya`` kafedrasi o`qituvchisi:
26

RH-rangsiz xromogen.
Ushbu reaksiyada kislorod RH
2 birikmasidan elektron va protonlarni tortib oladi
va suv hosil bo’ladi. Umuman olganda, nafas olish va bijg'ish o'zaro bog'liq
jarayonlardir. Birinchi reaksiya nafas olish jarayonining anaerob, ikkinchi reaksiya
aerob bosqichini ifodalaydi. Birinchi reaksiyada reduktaza fermenti yordamida
substratdan vodorod atomlari qabul qilinib, nafas olish pigmentiga (R) o’tkaziladi va
nafas olish xromogeni (RH
2 ) hosil bo’ladi. Hamma CO
2 ham shu anaerob jarayonda
ajralib chiqadi. Ikkinchi reaksiyada molekulyar kislorod ishtirok etib, xromogenlarni
RH
2 nafas olish pigmentlarigacha oksidlaydi va ular yana vodorodning aktseptori
vazifasini bajaradi. Keyingi izlanishlarda V.I.Palladii nazariyasi, ya‘ni nafas olishda
anaerob va aerob bosqichlarning mavjudligi hamda bunda suv ishtirok etishi to’la
tasdiqlandi. 2
Nafas olish va bijg’ishning o’zaro aloqasi. S.P.Kostichev (1910) ko’rsatishi
bo’yicha, nafas olish va bijg’ishlar bir xil jarayonlar bilan shakarlarning
parchalanishidan boshlanadi. Keyinchalik nafas olish CO
2 va suvning, bijg ’ ish esa
CO
2 va spirtning hosil bo’lishi bilan yakunlanadi. Keyingi yillarda nemis
biokimyogari Neyberg, S.P.Kostichev va boshqalarning ilmiy izlanishlari asosida
aniqlanishicha, nafas olish va bijg’ish jarayonlari bir-biri bilan oraliq maxsulot
pirouzum kislota orqali bog’liqdir.
2
Mustaqimov G.D. O’simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T. 1995 y.
9

C
57 +80 O
2 →57 CO
2 + 52H
2 O
57 C O
2
N О K= ----------- =0,71
80 O
2
Agar nafas о lish mat е riali о rganiq kisl о talar bo’lsa, u paytda nafas о lish
k о effitsi е nti birdan katta bo’ladi. '
2CH
3 C О C ОО H + 5O
2 → 6CO
2 +4H
2 O
pir о uzum kisl о tasi
6 C О
2
NOK = −−−− = 1,2
5 O
2
Mab о d о , nafas о lish mat е riali sifatida о qsalat kisl о tasi bo’lsa, u h о lda nafas о lish
k о effitsi е nti yana kattar о q bo’ladi.
2 C
2 H
2 O
4 + O
2 → CO
2 +2 H
2 O
4 CO
2
N О K = ------------ = 4
O
2
Nafas olish koeffitsienti darajasining nafas olish mahsulotiga bog’liq l igi faqat
kislorod miqdori yetarli sharoitda sodir bo’ladi. Lekin oksidlanish kislorodsiz
(anaerob) muhitda borganda nafas olish koeffitsientining darajasi o’zgarishi mumkin.
Masalan, urug’lar kislorod kam yoki anaerob sharoitda nafas olganda (suvga botirilib
saqlansa) xavodan O
2 yutilmaydi, lekin CO
2 , ajralib chiqadi. Bunda nafas olish
koeffitsienti birdan yuqori bo’ladi.
12

Xulosa.
Xulosa qilib shuni aytish kerakki, n afas olish muhim fiziologik jarayon
bo’lib, barcha tirik organizmlarga xos xususiyatdir. Bunda uglevodlar muxim
ahamiyatga ega. Biroq, uglevodlarning tirik organizmlarda bajaradigan vazifasi faqat
ularga energiya yetkazib berish bilan yakunlanmaydi. Ularning parchalanishida bir
qator oraliq birikmalar hosil bo’ladi. Bu birikmalar o’simliklar tanasida uchraydigan
boshqa organik moddalarning (yog’lar, aminokislotalar va boshqalar) asosini tashkil
etadi. Demak, o’simlik tanasidagi organik moddalarning turli xilligida nafas olishning
ahamiyati katta.
Lekin o’simliklarning (hayvon va odamlarnikiga o’xshash) maxsus nafas olish
a‘zolari bo’lmaydi. Ularning barcha hujayralari va to’qimalari mustaqil nafas olish
xususiyatiga ega. Barcha tirik hujayralarning organoidi sanaladigan mitoxondriyalar
nafas olish a‘zosi hisoblanadi. Ana shu mitoxondriyalarda murakkab organik
birikmalar (asosan uglevodlar) fermentlar tizimi ishtirokida kislorod yordamida
oksidlanib, suv va C0
2 ga parchalanadi. Nafas olish ikki bosqichda o'tadi, ya'ni
anaerob va aerob. Nafas olish jarayonini ko’plab olimlar o’rganishgan va xulosalariga
asoslangan holda turli xil nazariyalarni yaratishgan. Yashil o’simliklarning har bir
tirik hujayrasi nafas oladi. Natijada havodan kislorod yutib, karbonat angidrid gazi,
suv va issiqlik ajratadi.
22

Nafas olish va bijg'ishning o'zaro aloqadorligi. Bu jarayonlar uglevodlarning
parchalanishidan boshlanadi va quyidagi sxema bo'yicha o’tadi. Birinchi anaerob
nafas olishda qand pirouzum kislotasiga aylanadi. Ikkinchi aerob nafas olishda
piruvatning parchalanishidan CO
2 va H
2 O hosil bo’ladi. Bunda fermentlar tizimi ham
ishtirok etadi. Nafas olish jarayonida substratlarning oksidlanishi fermentlar
ishtirokida boradi. Fermentlar neorganik katalizatorlardan farqli o'laroq yuksak
faollikga, aniq bir substratni parchalash xususiyatiga va ularga turli muhitlarda
ishlashga yordam beruvclii yuqori o'zgaruvchanlikka ega.Oksidoreduktazalar uch
guruhga bo’linadi:
1. Anaerob de gidrogenazalar- elektronni kislorodga va oraliq akseptorlarga
uzatadi. Bular ikki komponentli fermentlardir. Masalan, NADH
2 oksidlanib
qaytarilgan NADH
2 holatga o'tadi.
2 . Aerob degidrogenazalar- elektronlarni har xil oraliq akseptorlar va kislorodga
uzatadi. Bular ikki komponentli fermentdir (flavoprotein)
Kofermentlari ikki xil (FAD, FMN). FMN dimetilizoalloksazin
fermentini tarkibiga kiradi. FAD esa suksenaldegidrogenaza tarkibida uchraydi.
3. Oksitdazalar- elektronlarni faqat kislorodga beradi. Bunda uch xil birikma hosil
bo'ladi. H
2 O
2 va O
2 hujayra uchun zaharli. Shuning uchun ushbu birikmalar maxsus
fermentlar yordamida neytrallanadi:

superoksiddismutaza
2O
2 + 2H +
------------- O
2 + H
2 O
2
katalaza
2H
2 O
2 -----------O
2 +2H
2 O
Molekulyar kislorodni elektronlar akseptori sifatida ishlatuvchi fermentlarning
yana bir turkumi bu oksigenazalardir. Oksigenazalar ham oksidazalar bilan bir
qatorda turadi. Ular kislorodni faol holatga o'tkazib, organik moddalarga birlashtiradi.
13

FOYDALANILGAN ASOSIY ADABIYOTLAR.
1. Mustaqimov G.D. O’simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T. 1995 y.
2. Xo’jaev J. X. O’simliklar fiziologiyasi Toshkent “Mexnat” 2004
3. Rubin B.A. Kurs fiziologii rasteniy. Maskva 1976.
4. Yakushkina N.I. Fiziologiya rasteniy. Maskva 1980.
5 . A. Imomaliev va A. Zikiryoev. O’simliklar bioximiyasi. T.1978 y.
6 . Timiryazev K.A. O’simliklar hayoti. T. 1967 y.
7 . To’raqulov Yo.H. Bioximiya. T. 1970 y.
8. A.A.Matkarimova, Sh.A.Tursunova, X.Ya.Azizov, R.PRustomova, “Botanika,
o’simliklar fiziologiyasi va biokimyosi o’quv qo’llanma “ Toshkent – 2024
9. R.A.Abdullayev, D.K.Asomov, B.O.Beknazarov, K.S.Safarov, “O”simliklar
fiziologiyasidan amaliy mashg’ulotlar , Toshkent, “Universitut”, 2004,
10. B.O.Beknazarov. “O’simliklar fiziologiyasi” Toshkent – “Aloqachi” – 2009.
INTERNET SAYTLARI:
1. www.ziyonet.uz
2. www.ref.uz
3. www.arxiv.uz

23

Qishloq xo'jaligi amaliyotida o'simiiklar ildizlariga kislorod yetishmasligining
oldini olish uchun doimiy ravishda tuproqlarni yumshatish tadbirlari o'tkazilib
turilishi lozim va bu tadbir yuqori hamda sifatli olishning asosiy garoviaridan biridir.
C O
2 gazining ta'siri. O'simlik hujayralarida oxirgj mahsulot sifatida C O
2 miqdorining
ko'payib kelishi nafas olish jadalligini pasayliradi. Chunki hujayralarda C O
2
miqdorining ko'payib ketishi dekarboksillanish jarayoni to'xtaydi, NOK kamayadi va
C O
2 gazining ajratishi kamayib, suksinatdegidrogenaza fermenti faoiligi ham keskin
pasayib ketadi. Shuningdek, C O
2 yog'larda yaxshi eriganligi uchun uning
hujayralarda ko'payib ketishi membranalar o'tkazuvchanligiga salbiy ta'sir qilishi
mumkin. O'simliklarga ushbu gazning narkotik ta'siri ham bo'lishi mumkin. Anaerob
sharoitda o'simliklar metabolizm C O
2 tufayli boshqariladi degan fikrlar ham yo'q
emas. Barglardagi C O
2 gazining yuqori miqdori uning og'izchalarining yopilishiga
olib kelib nafas olish jarayoniga ham ta'sir qilishi mumkin.
Haroratning ta'siri. Nafas olishga bevosita ta'sir etuvchi omillardan biri bu
haroratdir. Nafas olish jadalligida haroratning uch chegarasi mavjud, ya'ni minimal,
maksimal va optimal. Ammo bu holat har bir tur o'simlik uchun turlichadir. Masalan,
minimal haroral archa va qarag`ayda -25 C bo'Isa, issiqsevar o'simliklarda bu
ko'rsaikich 0°C atrofida Haroratning ma`lum darajasigacha nafas ohsh jadnlligi
kimyoviy reakyiyalarning borishiga nisbatan yaratilgan Vant Goff qoidasiga
bo'ysunadi ya'ni haroratning har 10°C oshishi jarayon jadalligining ikki marotaba
ortishiga olib keladi. Masalan, haroratning 0° 20X ortishi nafas olish jadalligini ikki-
uch baravar oshiradi (Q = 2-3). Ammo bu holning ham chegarasi mavjud, ya'ni
harorat 0°-20°C ko'rsatkichdan yuqori bo'lganda Q
10 ham pasayadi. Ko`pchilik
o'simliklarda haroraining 50°C - 55°C darajasi nafas olish jadalligining pasayishiga
va o'simlikning qattiq zararlanishiga olib keiadi. Buning sabablaridan biri yuqori
haroratlarda kislorodning suyuqliklarda yaxshi erimasligi bo'lishi mumkin.
Shuningdek, nafas olishga haroraining ta'siri boshqa ta'sirlar, masalan, atmosfera
havosida kislorodning kamayishi yoki karbonat angidrid gazining ortishi bilan bortshi
mumkin. Har bir tur o'simlik uchun haroratning yuqori pastki chegaralari mayjud.
20

O'simliklarning nafas olishi

Купить