O’zbekistonda diniylik va dunyoviylik munosabatlar - Manaviyat asoslari - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	45.0KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	23 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Manaviyat asoslari

O’zbekistonda diniylik va dunyoviylik munosabatlar

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBЕKISТОN МILLIY UNIVERSITETI
IJТIМОIY FАNLAR FАКULТЕТI
SOTSIOLOGIYA KAFEDRASI
UMUMIY SOTSIOLOGIYA FANIDAN
KURS ISHI
O’zbekistonda diniylik va dunyoviylik
munosabatlar
Bajardi :
Tekshirdi :
Toshkent

Mundarija
Kirishi. BOB. O’zbekistonda davlat va din munosabatlari
1.1Ilk diniyqarashlar
1.2.D unyoviy davlatchilikda Islom dinining o’rni
II. BOB Diniy Va Dunyoviy Qarashlar
2.1.Din va Taraqqiyot
2.2. Globallashuv sharoitida dunyoviy va diniy mafkuralarning
xususiyatlari
Xu losa
Foydalanilgan Adabiyotlar

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Dunyoviylik tushunchasini diniylik bilan mutlaq
qarama qarshi qo’yish to’g’ri emas. Ular dunyo va inson hayotining mohiyatiga
turlicha qarash usullarini, dunyoviylik tushunchasida diniy tashkilotlarni siyosiy
tashkilotlardan ajratish va diniylikni barcha uchun asos qilib olmaslik
tamoyillarini, dindorlik esa, qalbga bog’liq hissiyotlarni uni barchaga majburiy
singdirish hech qaysi diniy tamoyilga to’g’ri kelmasligini, dunyoviy taraqqiyot
yo’lini tutgan davlatlarda garchi din davlatdan ajratilgan bo’lsa da, jamiyatdan
ajralmaganligini,dunyoviy va diniy qadriyatlar muvozanati buzilgan jamiyatlarda
ijtimoiy taraqqiyot masalasida kelib chiqishidagi jiddiy muammolarni o’rganish.
Kurs ishining maqsadi. O’zbekistonda diniy va dunyoviy bilimlarning o’ziga
xosligi , ularning tutgan o’rni, jamiyatga tasiri, diniy va dunyoviy bilimlarning
davlat taraqqiyotidagi mutanosibligi, diniy va dunyoviy bilimlarning bir –biridan
farqini o’rganish.
Kurs ishining vazifasi. O’zbekistonda diniy va dunyoviy munosabatlarni va
glaballashuv davrida diniy va dunyoviy mafkuralarning xususiyatlarini o’rganish.
Kurs ishining obyekti. Bugungi jamiyatimizdagi diniy va dunyoviy bilimlarninng
o’rni .
Kurs ishining predmeti. Davlat va Din o’rtasidagi va bu kundagi diniylik va
dunyoviylik moammolari

1.BOB. O’ zbekistonda davlat va din munosabatlari
1.1. 1Ilk diniyqarashlar
Din tabiat va jamiyatda sodir bo’livchi voqea hamda hodisalarni aks ettiruvchi
ijtimoiy ong shakllaridan biri bo’lib, din ibtidoiy davrda vujudga kelib o’sha
davrda yashagan odamlarning dunyoqarashini o’zida ifodalovchi ma’naviy
madaniyat elementidir. Din arab tilida “ishonch” “ishonmoq” degan ma’nolarini
bildirib, din insondan tashqarida bo’lib, uni yaratgan iloxiy qudratga ishonch va
e’tiqodni ifoda etadigan maslak, qarash hamda ta’limotdir.Odamlarda ilk diniy
tasavvurlarning paydo bo’lib, shakllanib, rivojlanib, takomillashib borishi jarayoni
insonda ong, tafakkurning shakllanishi bilan bevosita bog’liq bo’lib, insonning
paydo bo’lib shakllanib borishi jarayoni fanda antroposotsiogenez deyiladi.
Insoniyatning ibtidoiy davrdagi eng qadimgi tarixini o’rgangan arxeolog olimlar
dastlabki davrlarda odamlarda diniy tassavurlar bo’lmaganligi, odamlar birga
yashab, ov qilib, o’zaro muloqotga kirishganlaridan so’ng insoniyat ongsiz
faoliyatdan ongli faoliyatga o’tgani, inson o’zini o’rab turgan tashqi olam, tevarak
atrofdagi narsa va xodisalarni jonlantirib tasavvur qilishlari natijasida odamlarda
ilk diniy tasavvurlar vujudga kelganligi haqidagi fikrni bayon qiladilar.Zamonlar
osha diniy qarashlar O’rta Osiyoda yanada mukamallashdi,ya’ni IX asrda turli din
ilm sohiblari yetishib chiqqan.Bulardan Buyuk faylasuf Abu Nasr al-Farobiy, ibn
Nasir Farg’oniy, ibn Ismoil Al-Buxoriy kabi buyuk olimlar yetishim chiqqan. Bu
mutaffakirlar orasida al-Buxoriyning qilgan ishlariga to’xtalish joiz ,uning “Sahih
ul-Buxoriy “ asari naqadar go’zal durdonalardan hisoblanadi uning yozilganiga
1200 yildan oshgan bo’lsada musulmon oilalarda muqaddas Quroni Karimdan
so’ng sevib o’qiladi , unda jami takrorlanadigan hadislar 7275 tani
takrorlanmaydigan holda esa 4000 tani tashkil etadi.Al- Buxoriy dunyoda diniy
bilimlarning tutgan o’rni ularning naqadar go’zalligini isbotlab berganlar Imom Al-
Buxoriy “Ilimni hech qachon xor qilmanglar” deb takidlaydilar.” Al-jome’ as-
sahih” asarida ilm fazilatlarning to’g’risiuda shunday deyilgan “Alloh taolo oyati
karimasida : “ Alloh taolo sizlarning orangizdagi imon keltirganlarni va ilmni
yuksaltirganlarni bu dunyoda yorlaqab , martabasini ulug’ qilgaydir, oxiratda

jannatga kirmoqlikni nasib etgusidir, Alloh taolo qilayotgan ishlaringizdan
xabardordir 1
“, - deyilgan. Yana boshqa oyati Karimada esa: “ Yo Rabbiy, ilmimni
ziyoda qilg’aysen, deb ayt!”-deyilgan. Qarindoshlariga mehr-oqibatli odamning
rizqi ulug’ bo’lmog’i haqida :
“Abu Hurayra roziyallohu anhu: “ Men Rasullohi sollalohu alayhi vasallamning:
“Kimki rizqim ulug’, umrim uzoq bo’lsin desa, qarindosh- urug’lariga mehr-
oqibatli bo’lsin !”- deganlarini eshitganman”, - dedi.
Anas ibn Molik rivoyat qiladi: “Rasululloh sollallohu alayhi vassallam :”Kimki
rizqim ulug’, umrim uzun bo’lsin desa, qarindosh – urug’lariga mehr- oqibatli
bo’lsin!” – deganlar” . Ko’rinib turibdiki ilk diniy qarashlarda insonlarning bir-
biriga bo’lgan muhabbati ,qarindosh-urug’chilik , ilim olish , ota- onaga bolgan
munosabat hadislarda go’zal tariflab berilgan . Tarixdan ma’lumki, dahriylik, ya’ni
ateistik qarashlar qadim-qadimdan turli jamiyatlarda goh oshkora, goh yashirin
tarzda mavjud bo’lgan. Turli falsafiy qarashlar, darvinizm va freydizm kabi
ta’limotlar negizida vujudga kelgan dahriylik sobiq sho’ro tuzumi davrida “ilmiy
ateizm” nomli alohida fan darajasiga ham yetdi. To’g’ri, e’tiqod har bir kishining
shaxsiy ishi, lekin o’z e’tiqodini asoslash uchun sovet davridagi kabi, o’zga
e’tiqodni asossiz tanqid qilish, boshqa bir diniy ta’limotni buzib ko’rsatishni oqlab
bo’lmaydi.Dahriylikni dunyoviylik bilan chalkashtirib yubormaslik zarur. Ilm
ateizmga yetaklamaydi, din esa ilm-fanni inkor etmaydi. Bu borada birinchi
prezidentimiz Islom Karimovning quyidagi so’zlarini eslash o’rinli: “Dunyoviylik
bu dahriylik degani emas. Din va diniy e’tiqod butunlay rad etiladigan hayot esa
qanday g’ayriinsoniy ekanini biz kechagi tariximiz misolida yaxshi bilamiz”
2
Alloma “Biz kecha va kunduzni qudratimizni ko’rsatib turadigan ikki belgi
(mo’jiza) qilib qo’ydik” (Isro, 12) oyati tafsirida ham qimmatli mulohazalarni
ilgari suradi: Islom dini ta limotiga ko ra, din — Alloh tomonidan o zʼ ʻ ʻ
payg ambarlari orqali bashariyat olamiga joriy etilajagi zarur bo lgan ilohiy
ʻ ʻ
qonunlardir. Tabiat va insonni yaratgan, ayni vaqtda insonga to g ri, haqiqiy hayot
ʻ ʻ
yo lini ko rsatadigan va o rgatadigan ilohiy qudratga ishonchni ifoda etadigan
ʻ ʻ ʻ
1
Imom Al- Buxoriy “Al-jome’ as-sahih “
2
Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” .Toshkent,” Ma’naviyat”, 2014. 93 bet

ta limotdir.Din dunyo, inson, mavjudotlarning kelib chiqishi, insonningʼ
yashashdan maqsadi kabi savollarga o zicha javob beradi. Dunyoviy ilm nuqtai
ʻ
nazaridan din kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyotining ma lum bosqichida paydo
ʼ
bo lgan ijtimoiy ong shakllaridan biri. Bu dunyoqarash jamiyatning ma lum tarixiy
ʻ ʼ
davr va sharoitlaridagi talablari, ehtiyojlari asosida shakllanadi. Ulug mutafakkir
ʻ
Abu Nasr Forobiy dinga falsafa bilan bir qatorda haqiqatga yetishishning ikki
mustaqil usulidan biri sifatida qaragan. Forobiyning fikricha, falsafadagi masalalar
isbotini payg ambarlar ramzlar shaklida bayon qilganlar. Dinga turlicha
ʻ
yondoshishni Beruniy, Ibn Sino, Umar Xayyomning ijtimoiy-falsafiy qarashlarida,
Ibn Rushdning ikki haqiqat nazariyasida kuzatish mumkin. 18-asr fransuz
faylasuflarining dinga bo lgan o ziga xos yondashuvlari, 19-asrda mifologik
ʻ ʻ
maktab (aka-uka Ya. Grim va V. Grim, M. Myuller), antropologik maktab (L.
Feyerbax) va boshqa turli yo nalishlar paydo bo lgan bo lsa, 20-asrda dinni tadqiq
ʻ ʻ ʻ
qilish yuzasidan yana boshqacha qarash va nazariyalar (K. Yung , E. Dyurkxeym)
vujudga keldi.Dinning nima ekanligi turlicha izohlansada, umuman ol ganda din
— ishonmoqlik tuyg usidir. Bunday tuyg usi bo lmagan xalq yo q. Chunki biron-
ʻ ʻ ʻ ʻ
bir xalq dinsiz, e tiqodsiz, biron-bir narsaga ishonchsiz yashay olmaydi. Din
ʼ
insoniyatning eng teran, eng go zal ma naviy-ruhiy ehtiyojlaridan biridir. Insoniyat
ʻ ʼ
tarixida din turli shakllarda namoyon bo lgan. Dinning dastlabki ko rinishlari
ʻ ʻ
fetishizm, totemizm, animizm, sehrgarlik va b.dir. Shuningdek, urug qabila dinlari,
ʻ
milliy dinlar (iudaizm, hinduiylik, sintoizm, daosizm, konfutsiychilik), jahon
dinlari (buddizm, xristianlik, islom) vujudga kelgan. Din avvaliga ko pxudolik
ʻ
(poli-teistik), so ngra yakkaxudolik (monoteistik) ko rinishida bo lgan. Har bir din
ʻ ʻ ʻ
diniy dunyoqarash, diniy marosim, diniy tuyg u va sig inish ob yektlarini o z
ʻ ʻ ʼ ʻ
ichiga oladi. Har qanday jamiyatda din ma lum ijtimoiy, ma naviy va ruhiy
ʼ ʼ
vazifalarni bajaradi. Uning ijtimoiy hayotga ta siri kuchlidir. Har bir din
ʼ
dindorlarini o z ta limoti doirasida saklashga harakat qiladi, o z qavmlari uchun
ʻ ʼ ʻ
tasalli beruvchi, ovutuvchilik vazifasini o taydi. Dinlar o z marosim va
ʻ ʻ
bayramlarining qavmlari tomonidan qatiy tartibga amal qilgan holda bajarilishini
shart qilib qo yadi, shuningdek, o z qavmlarining birligini, jamiyat va shaxsning
ʻ ʻ

o zaro aloqada bo lishini ta minlashga intiladi. Din insonga yashashdan maqsad,ʻ ʻ ʼ
hayot mazmuni, bu dunyo va u dunyo masalalariga o z munosabatini bildirib
ʻ
turadi. U umuminsoniy axloq me yorlarini o ziga singdirib, xulq-atvor qoidasiga
ʼ ʻ
aylantiradi. Madaniyat rivojiga katta ta sir ko rsatib, umuminsoniy va milliy
ʼ ʻ
qadriyatlarni saqlab qolish va avloddan-avlodga yetkazish ishiga yordam
beradi.Din insonning ishonchli hamrohi, odamzot hayotining bir qismi bo lib
ʻ
kelgan. Unga turli davrda turlicha munosabatda bo lingan. Dinni jamiyatning
ʻ
hukmron kuchlari davlat siyosati darajasiga ko targan yoki din hamda dindorlarni
ʻ
ayovsiz ta qib ostiga olgan hollar tarixda ko p uchraydi. Yaqin o tmishda —
ʼ ʻ ʻ
sho rolar davrida dinni kamsitish va unga qarshi kurash siyosati olib borildi.
ʻ
1.2.D unyoviy davlatchilikda Islom dinining o’rni
Bugungi kunda turli mutaassib kuchlar tomonidan diniylik va dunyoviylik nisbati
buzib talqin qilinib, davlatga oid dunyoviy ishlardan dinni ajratish dahriy davlat va
axloqsiz jamiyat qurishga olib kelishi haqidagi noxolis da’volar tobora ko’proq
yangramoqda.Musulmonlarning dunyoviy davlatda yashashi mumkinligi ilmiy
isbotlar talab qilmaydi. Nafaqat G’arbiy Yevropa, Amerika va Avstraliyadagi
aholining ozchiligini tashkil qiluvchi musulmonlarning tajribasi, balki aholisining
mutlaq ko’pchiligi musulmonlardan iborat Turkiya yoki O’zbekiston tajribasi ham
shundan dalolat beradi.Ammo ayrim guruhlarning siyosat bilan din ajralmasdir,
ijtimoiy hayotning barcha sohalari islom dini qoidalari asosida boshqarilishi kerak,
degan demokratiya tamoyillariga zid da’volari biryoqlama kayfiyatlarni
uyg’otmoqda.Vijdon erkinligi barcha demokratik tizimlarda kafolatlangan va Inson
huquqlari haqidagi halqaro deklaratsiyada belgilab qo’yilgan muhim huquq
hisoblanadi.Dunyoviylik tushunchasini diniylik bilan mutlaq qarama-qarshi
qo’yish to’g’ri emas. Ma’lum ma’noda, diniylik va dunyoviylik bir-biriga mutlaq
zid tushunchalar ham emas. Ular dunyo va inson hayotining mohiyatiga turlicha
qarash usullaridir. Dindorlik esa qalbga bog’liq hissiyot. Uni barchaga majburiy
singdirish hech qaysi diniy tamoyillarga to’g’ri kelmaydi. Dunyoviy taraqqiyot
yo’lini tutgan davlatlarda garchi din davlatdan ajratilgan bo’lsada, jamiyatdan
ajralmagan. Milliy va diniy qadriyatlar xalqlar ma’naviy qiyofasining muhim

qismlaridan hisoblanadi.Islom dinida dunyoviylikka dinga yot tushuncha sifatida
qaralmaydi. Dunyoviylik Dindorlik esa qalbga bog’liq hissiyot. Uni barchaga
majburiy singdirish hech qaysi diniy tamoyillarga to’g’ri kelmaydi. Dunyoviy
taraqqiyot yo’lini tutgan davlatlarda garchi din davlatdan ajratilgan bo’lsada,
jamiyatdan ajralmagan. Milliy va diniy qadriyatlar xalqlar ma’naviy qiyofasining
muhim qismlaridan hisoblanadi.Islom dinida dunyoviylikka dinga yot tushuncha
sifatida qaralmaydi. Islom dinining muqaddas manbalari – Qur’oni karim va
Sunnada ham dunyoviylik tamoyillari asosini ko’rishimiz mumkin. Jumladan,
Baqara surasi 201-oyatda: Yana shundaylari ham borki, ular: «Ey, Rabbimiz, bizga
bu dunyoda ham yaxshilik ato etgin, oxiratda ham yaxshilik (ato etgin) va bizni
do’zax azobidan asragin», 3
– deydilar.Ushbu oyatda inson bu dunyosi uchun ham
harakat qilishi kerakligiga ishora qilinadi. Qur’oni karimdagi “Dinda (dinga)
zo’rlash yo’q” (Baqara, 256) oyatida dunyoviylikning eng muhim asoslaridan biri
mujassam bo’lgan. Unga ko’ra diniy hayot tarzini majburlab singdirish mumkin
emasdir. Ushbu oyatning so’nggi nozil bo’lgan oyatlardan ekani ham alohida
e’tiborga molik.Shuningdek, “Qasas” surasida bayon qilingan: “Alloh senga ato
etgan narsa bilan oxiratni istagin va dunyodan bo’lgan nasibangni ham unutmagin”
( 4
Qasas, 77) oyati karimani Abu Lays Samarqandiy “Bu dunyodagi nasibangni tark
qilmagin, toki oxirating uchun xizmat qilsin” deya tafsir qilgan.Mazkur oyatda
oxiratni yodda tutgan holda, bu dunyo ne’matlarini ham yoddan chiqarma,
deyilmoqda. Chunki senda tanang, oilang, qo’ni-qo’shni, jamiyat, qo’l
ostingdagilarning haqqi bor, har bir haqdorning haqqini ado etish kerak.“Kahf”
surasi 29-oyatida: Ayting: «(Bu Qur’on) Rabbingiz (tomoni) dan (kelgan)
Haqiqatdir. Bas, xohlagan kishi imon keltirsin, xohlagan kimsa kofir bo’lsin» 5
, deb
marhamat qilinadi. Bu oyatda ham har bir inson imon keltirish masalasida ixtiyorli
ekani, o’z amali uchun o’zi mas’ul bo’lishi ta’kidlanadi.Shular bilan birga
Qur’onda ko’plab oyatlar dunyoviy masalalarni ham qamrab oladi. Misol
tariqasida, Qur’ondagi eng katta oyat ham aynan dunyoviy masala – qarz oldi-
3
Qur’oni karim Baqara surasi 201-oyat
4
Qur’oni karim Qasas surasi 77-oyat
5
Qur’oni karim Kahv surasi 29- oyat

berdisi haqidagi “Baqara” surasining 282-oyati bo’lib, unda masalaning moddiy va
ma’naviy jihatlariga e’tibor e’tibor qaratilgan.Payg’ambar (a.s.)ning hayot yo’lini
o’rgangan ulamolar u yerdagi dunyoviylikka e’tibor berilgan nuqtalarni alohida
o’rganganlar. Muhammad (a.s.) diniy masalalarda barchaga muallim bo’lsalar
ham, dunyoviy masalalarda mutaxassislarning fikrlariga quloq tutardilar. Xuddi
shunga o’xshash “xurmo changlatish” haqidagi hadisda ham Payg’ambar (a.s.)
dunyoviy ishlarida soha mutaxassislarining fikriga tayanish kerakligiga ishora
qilganlar. Jumladan, Imom Muslimning Anas (r.a.)dan keltirgan
rivoyatda:«Payg’ambar sollallohu alayhi v+asallam (xurmo) changlatayotgan bir
qavmning oldidan o’tayotib, buni qilmasangiz ham bo’laveradi, dedilar. O’sha yili
hosil yomon chiqdi. U zot yana o’shalarning oldilaridan o’tayotib, xurmoingizga
nima bo’ldi? deb so’radilar.Ular, shundoq, shundoq, degan edingiz deb aytdilar. U
zot: «Sizlar dunyongiz ishini biluvchiroqsiz» dedilar.Ya’niki, Rasulullohning ba’zi
gaplari diniydan ko’ra tajribaviy asosga yoki shaxsiy ra’yga tayangan. Shuning
uchun ham sahobiylar Rasulullohning ba’zi amrlari borasida “shaxsiy fikringizmi
yoki Allohning amrimi?” deb so’rar edilar. Shaxsiy fikrlari bo’lsa, unda ba’zan
boshqa afzalroq variant taklif eta olardilar. Rasululloh (a.s.) bunday taklifni qabul
qilib, o’z ra’ylarini o’zgartirar edilar. Ya’ni shu dunyoviy soha mutaxassisining
fikrini albatta inobatga olar edilar.Rasululloh (a.s.)dan keyin chohoryorlar ham shu
yo’lni tutdilar. Hazrati Umar (r.a.) “Sizlarning yaxshingiz u dunyo va bu dunyo
uchun harakat qilganingizdir” deb alohida ta’kidlagan. U zot masjidda ertayu-kech
ibodat bilan mashg’ul bo’lgan yoshlarni tayoq bilan urib haydab, dunyoviy ish
bilan shug’ullanishga chaqirgani rivoyatlarda mashhurdir. Ali (r.a.) esa “Bu dunyo
uchun abadiy yashaydigandek, oxirating uchun ertaga vafot etadigandek harakat
qil” deb marhamat qilgan.Hozirgi zamonaviy davlatlar ham o’z poydevorini
e’tiqodiy tamoyillar emas, balki fuqarolik negiziga quradilar. Yuqorida kelganidek,
“Madina sahifasi”da ham deyarli shunday tamoyillar nazarda tutilgan edi.
Payg’ambar (a.s.)ning jamiyat qurilishi va davlat boshqaruviga oid tuzgan ilk
hujjat – “Sahifa”da ham ko’rib turganimizdek dunyoviylik tamoyili yetakchilik
qiladi. Ushbu hujjatga binoan Madina aholisining hech bir vakiliga diniy aqidalarni

majburan singdirishga yo’l qo’yilmagan, fuqarolik haq-huquqlari diniy mansublik
nuqtai nazaridan belgilanmagan. Hattoki, turli e’tiqodiy qarashlarga ega Madina
aholisiga ham bir xalq deb qaralgan.Payg’ambar (a.s.) vafot etayotganlarida ham
o’rinlariga boshqaruvni amalga oshiradigan xalifani tayinlab ketmadilar, balki
musulmonlar ixtiyoriga qoldirdilar. Ya’ni, davlatning keyingi rahbarlarini saylash
jarayonlari diniy shaklda amalga oshmasligi ma’lum bo’ldi. Shuning uchun ham
Abu Bakr Siddiq (r.a.) rahbar etib saylanganlarida boshqaruv ishida xato qilishlari
mumkinligini e’tiborga olib, sahobiylardan ularni to’g’rilab turishni, to’g’ri ish
qilsalar ularni qo’llab-quvvatlashni so’raganlari rivoyatlarda mashhur. Islom dini
ta’limotida davlat siyosiy tuzilmasining muayyan shakli ko’rsatilmagan. Faqatgina
umumiy tamoyillar belgilangan. Ulamolar bu tamoyillar 4 ta ekanini aytadilar:
tenglik, erkinlik, adolat va mashvarat. Ushbu tamoyillar o’rnatilsa, davlat qanday
shaklga ega ekanidan qat’i nazar, u islom diniga muvofiq keladi.Bugungi kunda
ayrim buzg’unchi kuchlar tomonidan zamonaviy dunyoviy qonunchilik asosida
hayot kechirish musulmonlar uchun maqbul emasligi haqida soxta da’volar
tarqatilmoqda. Vaholanki, dunyoviy qonunlar haqida islom ulamolarining fikrlarini
quyidagicha umumlashtirish mumkin: zamonaviy jamiyat talablariga muvofiq
chiqarilgan qonunlar shariatga zid kelmasa, unday qonunlar shariatdandir. Zero,
har bir shariat inson manfaati uchun yuborilgan, jamiyatlarning o’z manfaatlarini
ko’zlab chiqargan qoidalari garchi shariatdan olinmagan bo’lsada, lekin shariatga
zid kelmasa ular ham shariatga muvofiq (shar’iy) hisoblanaveradi.Yuqoridagi
misollardan ko’rinadiki, islom dinida dunyoviylikka dinsizlik sifatida baho
berilmagan. Dunyoviy ishlar shaxs va jamiyat manfaatini ko’zlar ekan ular din
ta’limotlarida doim qo’llab-quvvatlagan. Din dunyoviy ishlarning ma’naviy
jihatlarini tartibga solib turgan. Masalan, bu ishning savobli yoki savobsizligi,
ma’naviy jihatdan mumkin yoki mumkin emasligi kabi. Umuman olganda
demokratik tizimlarning konstitusion normalarida davlat va din o’rtasidagi
munosabatlar masalasidagi ikki jihat yaqqol ajralib turadi: din jamiyatda
insonparvarlik ruhiyatining shakllanishida yuksak ma’naviyat bulog’i, beqiyos
axloqiy tarbiya manbai, insonlarni halollik, poklik kabi fazilatlarga undvchi

qadriyat sifatida e’tirof etiladi,dindan g’arazli maqsadlarda foydalanish, diniy
omildan foydalanib siyosatga aralashish, hokimiyatga intilish kabi holatlar man
etiladi.O’zbekistonda fuqarolik jamiyatini qurish bosqichida diniylik bilan
dunyoviylik o’rtasidagi yangi nisbatni shakllantirish har doim ham silliq kechmadi.
Bu yo’lda musulmon aholi diniy ongini radikallashtirish va siyosiylashtirishga
qaratilgan urinishlar hamon davom etmoqda. Bunday harakatlarning aniq
ko’rinishlari sifatida islom niqobi ostida harakat qilayotgan turli oqimlarning
faoliyatida ko’rish mumkin.Dunyoviylik tamoyili mustaqil O’zbekiston
Respublikasining Konstitusiyasi va Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar
to’g’risida»gi qonuni bilan huquqiy kafolatlangan. O’zbekiston tanlagan taraqqiyot
yo’li – dunyoviy demokratik yo’l. Din axloqiy tarbiya sohasida muhim ahamiyatga
ega vazifani bajaradi.Ming yillar davomida islom dini tamoyillariga sodiq holda
yashab kelayotgan xalqimiz go’zal fazilatlarni to’laligicha hayoti, urf-odat va
an’analariga singdirib olgan. Xalqimizning urf-odat va asriy an’analarini o’zida
aks ettirgan respublikamiz qonunchiligida kimning qanday e’tiqodga ega bo’lish-
bo’lmasligi uning vijdoniga havola etiladi.Lekin havola etilayotgan e’tiqod
qonunga xilof bo’lmasligi shart. Din — xudo yoki xudolar, g ayritabiiy kuchlarʻ
mavjudligiga ishonish. Din muayyan ta limotlar, his tuyg ular, toat-ibodatlar va
ʼ ʻ
diniy tashkilotlarning faoliyatlari orqali namoyon bo ladigan, olam, hayot
ʻ
yaratilishini tasavvur qilishning alohida tarzi, uni idrok etishning o ziga xos usuli.
ʻ
Dinning paydo bo lishi haqida yagona fikr yo q.
ʻ ʻ Dinning nima ekanligi turlicha
izohlansada, umuman ol ganda din — ishonmoqlik tuyg usidir. Bunday tuyg usi
ʻ ʻ
bo lmagan xalq yo q. Chunki biron-bir xalq dinsiz, e tiqodsiz, biron-bir narsaga
ʻ ʻ ʼ
ishonchsiz yashay olmaydi. Din insoniyatning eng teran, eng go zal ma naviy-
ʻ ʼ
ruhiy ehtiyojlaridan biridir. Insoniyat tarixida din turli shakllarda namoyon
bo lgan. Dinning dastlabki ko rinishlari fetishizm, totemizm, animizm, sehrgarlik
ʻ ʻ
va b.dir. Shuningdek, urug qabila dinlari, milliy dinlar (iudaizm, hinduiylik,
ʻ
sintoizm, daosizm, konfutsiychilik), jahon dinlari (buddizm, xristianlik, islom)
vujudga kelgan. Din avvaliga ko pxudolik (poli-teistik), so ngra yakkaxudolik
ʻ ʻ
(monoteistik) ko rinishida bo lgan. Har bir din diniy dunyoqarash, diniy marosim,
ʻ ʻ

diniy tuyg u va sig inish ob yektlarini o z ichiga oladi. Har qanday jamiyatda dinʻ ʻ ʼ ʻ
ma lum ijtimoiy, ma naviy va ruhiy vazifalarni bajaradi. Uning ijtimoiy hayotga
ʼ ʼ
ta siri kuchlidir. Har bir din dindorlarini o z ta limoti doirasida saklashga harakat
ʼ ʻ ʼ
qiladi, o z qavmlari uchun tasalli beruvchi, ovutuvchilik vazifasini o taydi.
ʻ ʻ

II. BOB.Diniy va dunyoviy qarashlar
2.1.Din va Taraqqiyot
Tarixga nazar soladigan bo lsak, yurtimizda hamisha ijtimoiy hamkorlik ruhi vaʻ
bag rikenglikni targ ib etuvchi qadriyatlar ustuvor bo lib kelganidan dalolat beradi.
ʻ ʻ ʻ
Mustaqillik tufayli o zligimizni anglash, ma naviy qadriyatlarimizni tiklash
ʻ ʼ
jarayoni kechayotgan hozirgi paytda umuman dinga va ayniqsa ota-bobolarimiz
dini bo lib kelgan islom diniga munosabat tubdan o zgardi. Bu sohadagi yutuqlar
ʻ ʻ
va o zgarishlarni sanab o tishga hojat yo q albatta.Bag rikenglik tushunchasi turli
ʻ ʻ ʻ ʻ
e tiqoddagi din vakillarining bir diyorda birgalikda hayot kechirishiga, millati va
ʼ
dinidan qat iy nazar ularning chin insoniy fazilatlarga xos muomalada bo lishi
ʼ ʻ
tushuniladi. Bu esa o z navbatida, yurt tinchligi va taraqqiyotiga, umuminsoniy
ʻ
madaniyat va ma naviyat rivojiga xizmat qilib kelmoqda.Diniy bag rikenglik turli
ʼ ʻ
din vakillari e tiqodidagi mavjud aqidaviy farqlardan qat i nazar, ularning yonma-
ʼ ʼ
yon, o zaro tinch-totuv yashashini anglatadi. Har kim o z e tiqodiga amal qilishda
ʻ ʻ ʼ
erkin bo lgani holda bu huquqqa boshqalar ham ega ekanini e tirof etmoq
ʻ ʼ
lozim.Hozirgi kunda hukumatimiz tomonidan oqilona, diniy bag rikenglik siyosati
ʻ
olib borilmoqda. Respublikada islom dini bilan bir qatorda, 16 diniy konfessiyaga
mansub tashkilotlar emin-erkin faoliyat ko rsatmoqda. Fuqarolarning millati, irqi,
ʻ
dinidan qat i nazar, barcha uchun teng huquqlar qonun orqali kafolatlangan. Buni
ʼ
diyorimizga tashrif buyurayotgan turli millat vakillari o z ko zi bilan ko rib bunga
ʻ ʻ ʻ
amin bo lmoqda. E tiqod erkinligi, diniy bag rikenglikning ijtimoiy-siyosiy
ʻ ʼ ʻ
jihatlari diniy tashkilotlar va davlat munosabatlarida doimo dolzarb masalalardan
biri bo lib kelgan. Bu bejiz emas, albatta. Din mamlakat aholisini ruhiy chiniqtirish
ʻ
hamda yuksak axloq, Vatan va xalq manfaati yo lida fidokorlik, poklik, o z
ʻ ʻ
millatiga sodiqlik kabi qadriyatlarni kundalik hayotga tatbiq etish orqali turmush
tarzini o zgartirish va yurt farovonligini oshirishga xizmat qiladi. U insondagi
ʻ
qimmatli, eng ezgu fazilat va xislatlarni yuzaga chiqarishga qodir. Islom dini ham
ilk davridayoq bag rikenglik dini sifatida namoyon bo lib, u insonlarga muruvvatli,
ʻ ʻ
ochiq yuzli, bo lishlik, boshqa din vakillari bilan chiroyli suratda muomalada
ʻ

bo lish, ularga ehtirom ko rsatish hamda bag rikengli bo lishga alohida e tiborʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
qaratgan. Bu xususda Alloh taolo bunday marhamat qiladi: “ (Ey mo minlar),
ʻ sizlar
Ahli kitoblar bilan faqat eng chiroyli uslubda munozara qilinglar… ”. Mazkur
oyatda Alloh taolo boshqa din vakillari bilan chiroyli uslubda muomala qilishga
buyurmoqda. Payg ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam boshqa din
ʻ
vakillariga bag rikengli bo lish, ularning e tiqodini hurmat qilish, haqlariga rioya
ʻ ʻ ʼ
etishning oliy namunasini ko rsatibgina qolmasdan, biz insonlarni ham hamisha
ʻ
ana shu yo ldan borishga da vat qilganlar. Abdulloh ibn Amr roziyallohu anhu
ʻ ʼ
Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan rivoyat qilib: “ Kim ahdlashgan boshqa
din vakilini o ldirsa jannat hidini ham hidlamaydi. Vaholanki, jannatning hidi qirq
ʻ
yillik masofadan kelib turadi ”, deganlar. Musulmonlarning asrlar osha o zga din
ʻ
vakillari bilan bag rikeng bo lishlariga sabab, ilohiy ta limotga og ishmasdan amal
ʻ ʻ ʼ ʻ
qilganlari sababidandir. Alloh taolo Qur oni karimda musulmonlarga xitob qilib
ʼ
shunday deydi: “ Ey imon keltirganlar! Alloh uchun haqda turing, adolatli guvoh
bo ling. Bir qavmni yomon ko rishingiz sizni ularga nisbatan adolat qilmaslikka
ʻ ʻ
olib bormasin. Adolat qiling. Bu taqvoga oid ishdir. Allohga taqvo qiling. Albatta
Alloh qilayotgan amalingizdan xabardor zotdir Islomda kechirimli bo lish,
ʻ
bag rikenglik maqtalgan axloqlardandir. Alloh taolo Payg ambari va mo min –
ʻ ʻ ʻ
musulmon bandalarga shu sifatlar bilan ziynatlanishlikka amr etgan. Alloh taolo
bunday marhamat qiladi: “ Avfni (qabul qilib) oling, yaxshilikka buyuring,
johillardan esa yuz o giring
ʻ ! degan. Avfni (qabul qilib) oling. Avf etish biror
kishining ayb, yomon ishlarini kechirish, aybdorga nisbatan jazo loyiq bo lsa ham,
ʻ
unga lutf ila jazolamaslik. Kechirimli va sabrli bo lish dinimizning asosiy
ʻ
tamoyillaridan biridir. Ulamolarimiz “Avf” so zini “bag rikenglik bilan
ʻ ʻ
o zgalarning uzrini qabul qilish, og irlikni o ziga olib, boshqalarga yengillik baxsh
ʻ ʻ ʻ
etish” deya izohlagan ekanlar. Imom Tabariy rahmatulloh alayh bunday deydi:
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Jabroil alayhissalomdan ushbu oyatni
sharhlab berishni so ragan ekanlar. Shunda Jabroil alayhissalom:
ʻ Alloh taolo Sizga
buyurib aytmoqda-ki, Sizga zulm qilgan kishini Siz avf eting, Sizga bermagan
kishiga Siz bering, Sizdan uzilib ketgan kishiga Siz yaqinlashing!” deb

sharhlaganlar. Payg ambarimiz sollallohu alayhi vasallamda bu fazilatlarningʻ
barchasi mujassam, so zlari va fe llarida ham bu xulq ila ziynatlangan edi,
ʻ ʼ
boshqalarni ham kechirimli bo lishga undardilar. Rasululloh sollallohu alayhi
ʻ
vasallam kofirlarni islom dinini qabul qilishga qiziqtirsalarda, ammo ularni bunga
hech qachon majbur qilmaganlar. Balki Rasululloh sollallohu alayhi vasallam
go zal axloqlari va bag rikengliklari ularning Islomga kirishlariga sabab bo lgan.
ʻ ʻ ʻ
Bu esa, u zotning xushmuomalaliklari, muloyim va rahmdilligining sharofatidir. U
zot: “Odamlarga rahm qilmaganga Alloh rahm qilmaydi”, deganlar. Bu yerda
faqat musulmonlarga emas, balki butun insoniyatga rahm – shafqatli bo lishga
ʻ
chaqirilmoqda.Abu Nasr Forobiy o zining “Fozil odamlar shahri” asarida
ʻ
“Odamlarga nisbatan ularni birlashtiruvchi asos insoniylikdir 6
” degan fikrlaridan
ham rahmdillik, kechirimlilik, naqadar ulug fazilat ekanini anglash mumkin.Alloh
ʻ
taolo Qur oni karim oyatlarida musulmonlarni boshqa din vakillari bilan yaxshilik
ʼ
va mehr-muruvvat qilishga chorlab, o zaro tinchlik va totuvlikda bag rikenglik
ʻ ʻ
hamda mehr-shafqatli bo lishni “Mumtahana” surasida quyidagicha marhamat
ʻ
qiladi: “ Din to g risida sizlar bilan urushmagan va sizlarni o z
ʻ ʻ ʻ
yurtingizdan ( haydab ) chiqarmagan kimsalarga nisbatan yaxshilik qilishingiz va
ularga adolatli bo lishingizdan Alloh sizlarni qaytarmas. Albatta Alloh adolatli
ʻ
kishilarni sevar ”. Buyuk mufassir Abu Lays Samarqandiy “Bahru-l-ulum” nomli
tafsir kitobida Qur ondagi mazkur oyatni shunday tafsir qilgan: “Sizlar bilan dinda
ʼ
urush qilmagan o zga din vakillari bilan bordi-keldi qiling, ular bilan adolatli
ʻ
muomala qiling”. 7
Movarounnahrlik mashhur mufassir Abul Barakot Nasafiy
“Madoriku-t-tanzil” asarida mazkur oyatlarni “O zga din vakillariga ehtirom
ʻ
ko rsating hamda ularga so zda va amalda yaxshilik qiling”,
ʻ ʻ 8
deb
sharhlaydi.Demak, milliy qadriyatlar va islom dini odamlarni doimo bag rikeng,
ʻ
hamda kechirimli bo lishga insonlar bilan doimo xushmuomilali, samimiy
ʻ
bo lishga chorlamoqda. Zero, jamiyat turli ijtimoiy qatlamlar, etnik madaniy,
ʻ
lisoniy, konfessional guruhlardan iborat bo lgan hozirgi davrda bag rikenglikning
ʻ ʻ
6
Abu Nasir Farobiy “Fozil odamlar shahri “38-bet Toshkent nashri 2011
7
Abu Lays Samarqandy “Bahrul-ulum” 95-bet 2012y
8
Abul Barokat Nasafiy “Madorikut –tanzil” 76 bet 209y

o zaro hurmat va eng yuksak insoniy qadriyatlarga asoslanishi, jamiyatda totuvlikʻ
va hamjihatlik, barqarorlik va taraqqiyotni ta minlashning muhim omili
ʼ
hisoblanadi.
Sharq sivilizatsiyasining ko’hna beshiklaridan biri — Ona-Vatanimiz
O’zbekistonda ko’plab mutafakkirlar, allomalar, muhaddisu murshidlar, faqihlar va
mutasavvuflar kamol topgan. Ota-bobolarimiz Buxorodagi Mirzo Ulug’bek
madrasasi peshtoqiga “Ilm egallash har bir muslim va muslima uchun farzdir” yoki
Navoiy viloyatida joylashgan Shohimardon me’moriy majmuasi devoriga
“Beshikdan qabrgacha ilm izla”, degan hadislarni bitgan davrlardayoq yurtimizda
ilm-fan va ma’rifat ravnaq topgan.
Buyuk faylasuf Abu Nasr Forobiy “Agar inson ezgulikka intilib yashasa, uning
umri quvonchli va go’zal kechadi, go’zal hayot esa xalq nazarida ham, Alloh taolo
nazdida ham yuksakdir”, deya ta’lim bergan bo’lsa, kalom ilmining yetuk
namoyandasi Abu Muin Nasafiy “Ilm insonni hech vaqt gunohga undamaydi” ,
degan g’oyani targ’ib qilgan.Ma’naviyat va ma’rifat, dinu diyonat va ilmu urfon
o’chog’i bo’lgan diyorimizda istiqlol sharofati bilan milliy qadriyatlarimiz qayta
tiklandi, xalqimiz o’zligini tanidi. Islom dinining insonlarni ezgulik, ma’rifat va
poklikka yo’llovchi asl mohiyatini tadqiq va targ’ib qilish, ulug’ ajdodlarimizning
boy va benazir ma’naviy merosini o’rganish, yosh avlodga o’rgatish uchun keng
yo’l ochildi. Ayniqsa, Harakatlar strategiyasi doirasida mamlakatimizda Uchinchi
Renessansning ilmiy ma’naviy poydevorini qaror toptirish, yoshlarni Vatanga
muhabbat, milliy diniy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalash, mamlakatimizning
islom sivilizatsiyasini rivojlantirishdagi rolini yanada oshirish hamda buyuk
allomalarimizning jahon tamadduniga qo’shgan hissasini milliy va xalqaro
miqyosda ommalashtirish davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biriga
aylandi.Davlatimiz rahbari tashabbusi bilan O’zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi
markazi, Samarqandda Hadis ilmi va Kalom ilmi, Qashqadaryoda Aqida ilmi,
Buxoroda Bahouddin Naqshband tasavvuf ilmi hamda Islom huquqi maktablari
tashkil etildi. Toshkent islom universiteti negizida O’zbekiston xalqaro islom

akademiyasi faoliyati yo’lga qo’yildi. Ushbu ezgu sa’y -harakatlar “jaholatga qarshi
ma’rifat” g’oyasining amaliy ifodasi bo’ldi. Mamlakatimizda e’tiqod va diniy
erkinlikni ta’minlashda amalga oshirilayotgan ishlar Buxoroi sharifda yakuniga
yetgan “Deklaratsiyalar muloqoti” xalqaro forumi da ham e’tirof etildi. O’zbekiston
Prezidenti huzuridagi Strategik va mintaqalararo tadqiqotlar instituti tomonidan
qator davlat organlari va milliy tashkilotlar, shuningdek, AQShning Global
hamkorlik instituti bilan hamkorlikda tashkil etilgan “Deklaratsiyalar muloqoti”
xalqaro forumida jahon hamjamiyatining nufuzli tashkilotlari rahbarlari, AQSh,
Saudiya Arabistoni, Indoneziya, Birlashgan Arab Amirliklari, Avstriya, Pokiston,
Gana, Nigeriya va boshqa davlatlardan tashrif buyurgan taniqli ekspertlar ishtirok
etgani ham din erkinligi masalasining xalqaro miqyosda naqadar dolzarbligini
anglatadi.“Deklaratsiyalar muloqoti” xalqaro forumi jahon hamjamiyatiga
xalqimizning ko’p asrlik ma’naviy -madaniy, diniy -ma’rifiy va tarixiy -falsafiy
merosi, shuningdek, O’zbekistonning dinlararo totuvlik va diniy bag’rikenglikni
mustahkamlash bo’yicha to’plagan siyosiy, huquqiy va ijtimoiy tajribasi bilan
tanishish imkonini beruvchi muhim voqea bo’ldi.Xalqaro forumning yakuniy
anjumani uchun ko’hna va navqiron Buxoro shahri tanlanganida ham ramziy
ma’no bor. Buxoro — islom olamida Qur’ondan keyingi eng mo’tabar manba
hisoblanadigan “Sahihi Buxoriy”ni yozgan muhaddislar sultoni Imom Buxoriy
tavallud topgan zamin, ko’plab aziz avliyolar va pirlar yurti. Buxoroda azal -
azaldan turli din va millat vakillari do’stlik va birdamlikda yashab kelgan.
Tarixdan bu fikrni isbotlovchi ko’plab misollarni keltirish mumkin. Buxoroi
sharifda o’tkazilgan xalqaro forumda mamlakatimiz va jahon hamjamiyati uchun
dolzarb bo’lgan fikrlar bildirildi hamda ular asosida o’zaro hamkorlikning yangi
yo’nalishlari birgalikda belgilab olindi. “So’nggi uch yilda O’zbekiston har
tomonlama o’zgardi, mamlakat rahbari esa jahon darajasidagi islohotchi
hisoblanadi, — dedi xalqaro forum ishtirokchisi, Global hamkorlik instituti faxriy
prezidenti Kris Saypl. — Bugungi kunda O’zbekistonda fikr erkinligi, vijdon
erkinligi, iqtisodiyot erkinligi amalda to’liq ta’minlangan. Respublikada barcha
jabhalarda keng ko’lamli islohotlar amalga oshirilmoqda, eng muhimi, barcha

diniy tashkilotlarga teng imkoniyatlar taqdim etilgan. Bularning barchasi
konfessiyalararo ishonchni va hamjihatlikni mustahkamlashga yordam beradi”.
 Shimoliy Amerika musulmonlari jamiyatining taniqli arboblaridan biri
imom Muhammad Majidning fikrlari ham diqqatga sazovor: “Musulmon
olami turli millat va din vakillari bir-birlarini hurmat qilib, qadrlab va
qo’llab-quvvatlab yashayotgan O’zbekistondan ibrat olib, bag’rikenglik
muhitini yaratishi zarur. Payg’ambarimiz aytganlaridek, “Musulmonlarning
eng yaxshisi — tili va qo’li bilan birovga ziyon
yetkazmaydiganidir”. Xalqaro forumda ishtirok etish uchun AQShdan
tashrif buyurgan cherkov rohibi Bob Roberts esa, “O’zbekiston — turli din
vakillari tinchlik va hamjihatlikda yashayotganining yorqin namunasidir”,
deya ta’kidladi .
Anjuman orqali qator e’tiborli va ahamiyatli natijalarga erishildi.
 Xalqaro hamjamiyat O’zbekistonda dinlararo bag’rikenglik va millatlararo
totuvlikni mustahkamlash sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar bilan yaqindan
tanishtirildi.
 Jamiyatda dinlar va millatlararo totuvlik hamda bag’rikenglikni
ta’minlash bo’yicha mamlakatimizda to’plangan uzoq yillik samarali tajriba
targ’ib qilindi.
 Forum ko’p millatli jamiyatlarda diniy erkinliklar va dinlararo totuvlikni
ta’minlash bo’yicha fikr almashish hamda xalqaro tajribani muhokama qilish
maydoni bo’la oldi.
 Xalqaro forum yakunida ma’rifat va bag’rikenglik madaniyati g’oyalarini
targ’ib etish, turli din vakillarining qadriyat, an’ana va nuqtai nazarlarini hurmat
qilish, ularning huquqlarini ta’minlashga qaratilgan “Buxoro deklaratsiyasi” qabul
qilindi.

Ushbu hujjat Marokash (2016 yil), Jakarta (2017 yil), Potomak (2018 yil), Punto -
del Este (2018 yil) hamda Makkada (2019 yil) qabul qilingan deklaratsiyalarning
mantiqiy davomi bo’ldi. Shuningdek, “Buxoro deklaratsiyasi” O’zbekistonning
diniy bag’rikenglik va millatlararo totuvlik g’oyalarini xalqaro miqyosda qaror
toptirishga qo’shgan muhim hissasidan ham dalolat beradi. Ah amiyatni ma’naviy- -
axloqiy yangilashning muhim omili — diniy ta’lim va ma’rifat. Shu bilan birga,
ko’p millatlilik sharoitida ma’naviy- diniy tiklanish sohasidagi eng muhim
muammolardan biri diniy ta’lim jarayonini yo’lga qo’yish, imom -xatiblar va diniy
soha vakillari malakasini oshirishdan iborat.
Mamlakatimizning diniy -ma’rifiy sohada erishayotgan salmoqli yutuqlari, bir
tomondan, xalqimizni mamnun qilayotgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, xalqaro
miqyosda keng e’tirof etilmoqda. Dunyo aholisining 83 foizi e’tiqod erkinligi
cheklanayotgan yoki xavf ostida qolgan mamlakatlarda istiqomat qilayotgan
hozirgi qaltis zamonda davlatimiz rahbarining ma’rifatli islom g’oyalarini targ’ib
qilish borasidagi tashabbuslari jahon hamjamiyati tomonidan qizg’in kutib
olinmoqda. Bir so’z bilan aytganda, farzandlarimizni dunyoviy bilimlar bilan bir
qatorda, Imom Buxoriy to’plagan sahih hadislar, Naqshbandiya ta’limoti, Termiziy
o’gitlari, Yassaviy va Zangi ota hikmatlari, Imom Moturidiy va Imom Abu Muin
Nasafiy aqoidlari asosida tarbiyalasak, ularning bilimi o’tkir, diyonati mustahkam,
axloqi go’zal bo’ladi. Zero, mamlakatimiz istiqbolini tinchlik, insonparvarlik va
barqaror taraqqiyot sari yetaklovchi yo’lning darvozasini ma’rifat va bag’rikenglik
kaliti bilan ocha olamiz.
2 .2. Globallashuv sharoitida dunyoviy va diniy mafkuralarning
xususiyatlari
Mamlakatimizda so’ngi yillarda har bir sohada, shu jumladan ta’lim sohasida
islohotlar olib borilayotgani, o’sib kelayotgan yosh avlodni kelajakda inson degan
sharafli nomga munosib ravishda tarbiya va ta’lim olib kamol topishlariga
mamlakatimizning oqil insonlari jon kuydirayotgani va bu borada ishlab
chiqilayotgan va amalga oshirilayotgan amaliy ishdar va tadbirlar tahsinga

sazovordir. Ushbu jarayonda bugungi o’zbek jamiyatining mutlaq ko’pchiligi
insonning ma’naviy dunyoqarashini shakllantirib, axloqini tarbiyalashdagi dinning
yuksak axloqini, inson ruhiyatida insoniy fazilatlarni yaratuvchanligini qo’llab -
quvvatlamoqda. Milliy va diniy qadriyatlarni anglatish yoshlarning ma’naviy
dunyoqarashini yuksaltirishga xizmat qilishi bugungi kunda hech kimga sir emas.
Yosh avlodning ta’lim va tarbiyasi to’g’risida g’amxo’rlik qilish nafaqat
hukumatimizning yoki maktablarning vazifasi, balki har bir ota-onaning ham
muqaddas burchlaridan hisoblanadi. Albatta, farzandlarimizni komil inson qilib,
ilmli qilib tarbiyalashimiz kerak. Farzandlarimizning ilmiy saviyalari, kasbu
hunarlari bilan bir qatorda axloqiy fazilatlari ham o’sib borishi zarur. Shu
jumladan, yoshlarimizning ta’lim –tarbiyasini asriy va azaliy sharqona
qadriyatlarimiz va mamlakatimizning milliy mafkurasi bilan uyg’unlashtirishimiz,
aynan mana shu o’rinda yoshlarga diniy-axloqiy bilimlarni ta’lim berish
bugunning kechiktirib bo’lmas dolzarb vazifalaridan biridir. Tarixga teran nazar
solsak, bizlarning yetti ajdodlarimiz kim ekanini ko’ramiz. Ne-ne buyuk daholar,
mutafakkiru allomalar aynan shu siz va biz yashayotgan muqaddas Vatanda yashab
o’tganlar. Huddi ular singari ularning zurriyotlari ham hali dunyo tamadduniga o’z
hissalarini qo’shishiga hech kim shubha qilmaydi. Chunki yoshlarimiz tomirida
ajdodlarimizning qonlari oqib turibdi. Shu bilan birga dunyo tamadduniga ulkan
hissa qo’shgan allomalarimizning ilmda komillik sari yetmoqlarida islom dinining
ta’sirini ham alohida ta’kidlash zarur. Imom Buxoriy, imom Termiziy, imom
Dorimiy, imom Moturidiy Abu Mu’in Nasafiy kabi allomalar bilan bir qatorda al –
Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Ulug’bek, Alisher
Navoiy, Bobur Mirzo, al-Farg’oniy, Mahmud Zamaxshariy, al-Farobiy kabi o’z
ilmi va tafakkuri bilan dunyoni lol qoldirgan allomalarimizning yetukligi zamirida
islom dini turganligi barchamizga ma’lum.Musulmon olimlarning ilmiy merosini
o’rganishda, xossatan ta’lim sohasida diniylik bilan dunyoviylik o’rtasidagi
mantiqsiz mantiqiy nisbatning shakllanishi bizning asrimizda ro’y berdi, desak
yanglishmaymiz. Chunki, islom dini nozil qilingan davrdan to shu bizning
asrimizga qadar ta’limda bu diniy ta’lim, bu dunyoviy ta’lim deb ajratilmagan.

Jamiyatning ijtimoiy-siyosiy hayotida ilmlarni dunyoviy va diniyga ajratish, bu
ikki ilmni bir-biridan ayro holda talqin qilish va ular o’rtasida go’yoki mantiqiy
muvozanatni o’rnatishga bo’lgan intilishlar oqibati o’sib kelayotgan yosh avlod
ongi va shuurida o’zining salbiy natijalarini nomoyon qilib bormoqda. Bu holatni
zamonamizning har bir aqli raso insoni anglab yetgan. Bugungi kunda diniy va
dunyoviy ta’lim uyg’unligini tiklash zarurati, hech bir mubolag’asiz,
mamlakatning ma’naviy taqdirini hal qiluvchi omillardan biridir. Diniy va
dunyoviy bilimlarni uyg’unlashtirgan holda ta’lim jarayonini amaliyotga tatbiq
etish kechiktirib bo’lmas dolzarb muammolardan biri ekanligi jamiyatning aksar
qismiga kunday ravshan. Voqe’likda aks etib turgan shunga bog’liq yetarli salbiy
natijalar borligiga qaramasdan hamon ta’lim-tarbiyada diniy va dunyoviy
bilimlarni uyg’un ravishda yosh avlodga yetkazish ota-onalar va murabbiylar
orzusi bo’lib turibdi. Oliy maqsad yosh avlodni iymon e’tiqodini Vatan ravnaqi
uchun ruhan va ma’nan komil inson etib tarbiyalash har bir ota –ona va ustoz
murabbiylarimiz burchidir. Farzandlarimiz, ya’ni yosh avlod uchun sharqona –
diniy va dunyoviy bilimlarni o’zida uyg’unlashtirgan ta’lim-tarbiyani jahon
andozalariga mos, fan taraqqiyoti omilari orqali yetkazish bunda muhim omil
bo’lib xizmat qiladi.Jamiyatda totuvlik va barqarorlikni ta minlashda, shuningdekʼ
yoshlar o rtasida ta lim va diniy ma rifatni targ ib qilish maqsadida 2022-yil 9-
ʻ ʼ ʼ ʻ
noyabr kuni Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Islom sivilizatsiyasi markazi,
O zbekistondagi Shanxay hamkorlik tashkiloti Xalq diplomatiyasi markazi,
ʻ
O zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining Xalqaro ishlar va
ʻ
parlamentlararo aloqalar qo mitasi hamda va Konrad Adenauer jamg armasining
ʻ ʻ
Markaziy Osiyodagi mintaqaviy vakolatxonasi bilan hamkorlikda “Dinlar va
madaniyatlarning o zaro hamjihatligida hamda tinchlik va totuvlikni
ʻ
mustahkamlashda ta lim va diniy ma rifatning o rni” mavzusida xalqaro anjumani
ʼ ʼ ʻ
tashkil etildi.Anjumanda O zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi deputatlari,
ʻ
O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Din ishlari qo mitasi,
ʻ ʻ
Musulmonlar idorasi, O zbekiston xalqaro islom akademiyasi, mamlakatimizdagi
ʻ
diplomatik korpuslar, ekspert olimlar, xalqaro tashkilotlar vakillari, diniy

konfessiyalar, milliy madaniy markazlar rahbarlari va jurnalistlar
qatnashdi.Shuningdek, anjuman doirasida O zbekistonning tashqi dunyo bilan ko pʻ ʻ
tomonlama diplomatiyasida sivilizatsiyalararo muloqotni rivojlantirish,
millatlararo totuvlik, diniy bag rikenglikni mustahkamlash, umuminsoniy
ʻ
qadriyatlarni asrab-avaylash hamda yoshlar ongiga ushbu ezgu g oyalarni
ʻ
singdirish masalalari muhokama qilindi.Jumladan, Islom sivilizatsiyasi markazi
direktori Sh. Minovarov bag rikenglik va yoshlar tarbiyasiga alohida e tibor
ʻ ʼ
qaratilishi kerakligini, mamlakatimiz hududida yashayotgan millatlar urf-odati
hamda islom dinining madaniy va sivilizatsion merosi, ma naviy-falsafiy
ʼ
ahamiyatini chuqur o rganish bo yicha ishlar sifat jihatidan yangi bosqichga
ʻ ʻ
ko tarilganini ta kidladi. Bundan ko zlangan asosiy maqsad — fundamental ilmiy
ʻ ʼ ʻ
tadqiqotlar natijalari asosida diniy bag rikenglik, millatlararo munosabatlarning
ʻ
tarixiy ildizlarini chuqur o rganish va uni bugungi kun sharoitida rivojlantirishdan
ʻ
iborat ekanligiga urg u berildi. Shuningdek, Markaz bo lim boshlig i G . Gulnora
ʻ ʻ ʻ ʻ
“Globallashuv sharoitida diniy va dunyoviy bilimlar uyg unligi” mavzusida
ʻ
ma ruza qildi. Anjuman yakunlariga ko ra barcha ishtirokchilar mamlakatimizda
ʼ ʻ
turli dinlar va madaniyatlarning o zaro hamjihatligini ta minlash, xalqimiz orasida
ʻ ʼ
tinchlik va totuvlikni mustahkamlashda ta lim va diniy ma rifatning muhimligini
ʼ ʼ
alohida ta kidladilar. Davlat va din munosabatlarining ildizlari juda qadim
ʼ
davrlarga borib taqaladi. Ayni paytda ushbu munosabat- turli tarixiy davrlarda har
xil mazmun kasb etgan. O’rta asrlarda din jamiyatning barcha sohalarida, shu
jumladan, davlat hayotida to la hukmronlik qilgan davr- lar ham bo lgan. Ayrim
ʻ ʻ
davlatlarda din butunlay inkor etilgan, ya’ni ateizm ustunlik qilgan. XXI asr
boshlarida davlat va dinning o zaro munosabatlari bo yicha davlatlarni quyidagi
ʻ ʻ
guruhlarga bo - lish mumkin: dinga davlat dini maqomi berilgan davlatlar; •
ʻ
cherkov ta’siri doirasidagi davlatlar, dunyoviy yoki diniy munosabatlarda
betaraflik yo lini tutuvchi davlatlar; • rasmiy dinga ega bo lmagan davlatlar; din
ʻ ʻ
davlatdan ajratilgan davlatlar; • katolik cherkovi bilan kelishuvga ega davlatlar;
huquqiy e’tirof etilgan diniy guruhlarni muhofaza qiluvchi davlatlar,
diniyjamoaviy tizimli davlatlar.Hozirgi davrda jahondagi bir qator davlatlar

dinning davlatdan ajratilganini yoki davlatning diniy tashkilotga nisbatan
betarafligini Konstitutsiya yoki qonun darajasi- da belgilab qo ygan. Yuridik tanʻ
olingani yoki olinmaganidan qat’i nazar, barcha davlatlar din va e’tiqod erkinligiga
humat bilan qarashlarini e’lon qilganlar. Hozirgi davrda davlat va din o rtasidagi
ʻ
muno- sabatlar bir qator xususiyatlari bilan ajralib turishini ta’kidlash zarur.
«Sovuq urush» davri tugaganidan keyin dinga qarshi hujumkorlik hamda diniy
faoliyat ustidan nazorat qilish siyosati yengillashdi. Bu, bir tomondan, diniy
erkinlikning ta’minlanishiga xizmat qilgan bo lsa, ikkinchi tomondan, diniy
ʻ
sektalarning ko payishi, yan- gilarining paydo bo lishiga olib Mazkur
ʻ ʻ
jarayonO zbekistonda o z mohiyati, mazmuni va huquqiy asoslariga ko’ra din
ʻ ʻ
davlatdan ajratilgan hamda vijdon erkinligi, konfessional bag rikenglik tamoyili
ʻ
mustahkamlangan. Mamlakatimiz Konstitutsiyasida diniy tash- kilotlar va
birlashmalar davlatdan ajratilganligi hamda qonun oldida tengligi qayd etiladi. Shu
bilan birga davlat diniy birlashmalarning faoliyatiga aralashmasligi belgilab
berilgan. Mazkur masala O zbekiston Respublikasining «Vijdon erkinligi va diniy
ʻ
tashkilotlar to’g risida»gi Qonuni mazmunini tashkil etadi. Bu esa
ʻ
mamlakatimizda davlatning diniy ishlarga, dinning esa davlat ishlariga (gonun
hujjatlarida ko rsatilgan holatlar bundan mus- tasno) aralashmasligini anglatadi.
ʻ
Shu bilan birga Asosiy Qonunimizda davlat o’z hududida istiqomat qiluv- chi
barcha millat va elatlarning tillari, urf-odatlari an’analari hurmat qilinishini
ta’minlaydi, ularning rivoj- lanishinishi uchun sharoit yaratadi deb, takidlaydi.
O’zbekiston Respublikasi demokratik prinsiplar- ga sodiqligining ifodasi sifatida
davlatning din va diniy tashkilotlar bilan o zaro munosabatlarida quyidagi
ʻ
prinsiplarga amal qilishini e’lon qildi: dindorlarning diniy tuyg ularini humat
ʻ
qilish; • diniy e’tiqodlarni fuqarolaming yoki ular uyush diniy qarashlarga amal
qiluvchi fuqarolarning ham, ularga amal qilmaydigan fuqarolarning ham
huquqlarini teng kafolatlash hamda ularni ta’qib qilishga yo’l qo ymaslik; •
ʻ
ma’naviy tiklanish, umuminsoniy axloqiy qad- riyatlarni qaror toptirish ishida turli
diniy uyush- malarning imkoniyatlaridan foydalanish uchun ular bilan muloqot
qilish yo llarini izlash; • dindan buzg unchilik maqsadlarida foydalanishga yo’l
ʻ ʻ

qo yib bo lImasligini e’tirof etish. Respublikamiz hududida davlat va dinʻ ʻ
munosabatlarini tartibga solish, diniy tashkilotlar faoliyatini muvofiqlash- tirish
bilan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkama- si huzuridagi Din ishlari
bo yicha qo mita shug ullanadi. Qo’mita o z faoliyatini 1992-yilda boshlagan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
O’tgan davr mobaynida yangi sharoitlaming yuzaga kelishi, davlatimiz
taraqqiyotning yangi bosqichiga o’tishi munosabati bilan O zbekiston Respublikasi
ʻ
Prezidentining 2018-yil 16-ap- reldagi farmoniga binoan qo’mita faoliyati isloh
qilindi. Jumladan, xodimlar soni ko’payib, ularning oylik maoshla- ri oshirildi.
Xulosa
Din va dunyoviylik - qarashlari bu ikki tushunchani bir biridan farqlay bilish
kerak. Hozirgi rivojlanayotgan davrda dinni niqob qilib dinni qoralayotgan
insonlar juda ko’p. Din va dinyoviy yashash hayot tarzimiz bir-biriga chanbarchas
bog’liq, odamlar buni har xil tushinishadi. Dinimizni o’rganish uni hayotda tog’ri
qo’llay bilishimiz bu bizning ongimizga bog’liq. Bejizga “Ma’naviyatsiz ilm –
ko’r, ilmsiz ma’naviyat esa cho’loqdir, deyilmagan . Inson yashar ekan nima uchun
bu dunyoga kelganini qay tarzda yashashi kerakligini bu dunyodagi qanchalik
buyuk ne’mat bu inson ekanligini anglashi uchun ham dinni anglamog’i lozim.
O’zbekistonda ko’plab mutafakkirlar, allomalar, muhaddisu murshidlar, faqihlar va
mutasavvuflar kamol topgan. Ota-bobolarimiz Buxorodagi Mirzo Ulug’bek
madrasasi peshtoqiga “Ilm egallash har bir muslim va muslima uchun farzdir” yoki
Navoiy viloyatida joylashgan Shohimardon me’moriy majmuasi devoriga
“Beshikdan qabrgacha ilm izla”, degan hadislarni bitgan davrlardayoq yurtimizda
ilm-fan va ma’rifat ravnaq topgan.
Buyuk faylasuf Abu Nasr Forobiy “Agar inson ezgulikka intilib yashasa, uning
umri quvonchli va go’zal kechadi, go’zal hayot esa xalq nazarida ham, Alloh taolo
nazdida ham yuksakdir”, deya ta’lim bergan bo’lsa, kalom ilmining yetuk
namoyandasi Abu Muin Nasafiy “Ilm insonni hech vaqt gunohga undamaydi” ,
degan g’oyani targ’ib qilgan.Ma’naviyat va ma’rifat, dinu diyonat va ilmu urfon

o’chog’i bo’lgan diyorimizda istiqlol sharofati bilan milliy qadriyatlarimiz qayta
tiklandi, xalqimiz o’zligini tanidi. Islom dinining insonlarni ezgulik, ma’rifat va
poklikka yo’llovchi asl mohiyatini tadqiq va targ’ib qilish, ulug’ ajdodlarimizning
boy va benazir ma’naviy merosini o’rganish, yosh avlodga o’rgatish uchun keng
yo’l ochildi. Dunyoviylik tamoyili mustaqil O’zbekiston Respublikasining
Konstitusiyasi va Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida»gi qonuni bilan
huquqiy kafolatlangan. O’zbekiston tanlagan taraqqiyot yo’li – dunyoviy
demokratik yo’l. Din axloqiy tarbiya sohasida muhim ahamiyatga ega vazifani
bajaradi.Ming yillar davomida islom dini tamoyillariga sodiq holda yashab
kelayotgan xalqimiz go’zal fazilatlarni to’laligicha hayoti, urf-odat va an’analariga
singdirib olgan. Xalqimizning urf-odat va asriy an’analarini o’zida aks ettirgan
respublikamiz qonunchiligida kimning qanday e’tiqodga ega bo’lish-bo’lmasligi
uning vijdoniga havola etiladi.Lekin havola etilayotgan e’tiqod qonunga xilof
bo’lmasligi shart.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Imom Al- Buxoriy “Al-jome’ as-sahih “
2. Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” asaridan
3. Qur’oni karimdagi Baqara surasi 201-oyat
4. Abu Nasir Farobiy “Fozil odamlar shahri “
5. Qadriyatlar va ijtimoiy taraqqiyot. Toshkent: O’zbekiston. 1997.
6. Mustaqqillik va ijtimoiy taraqqiyot. Toshkent: O’zbekiston, 1998.

O’zbekistonda diniylik va dunyoviylik munosabatlar

Sotib olish