O'zbekistonga sport kirib kelish tarixi - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	95.7KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	30 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

O'zbekistonga sport kirib kelish tarixi

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON
MILLIY UNIVERSITETI
__________________________________ fakulteti
_______________________________________yo’nalishi
____ -bosqich talabasi
___________________________________________________
___________________________________________ fanidan
_________________________________________ mavzusida
KURS ISHI
Qabul qildi: ___________________
Toshkent - 20 23

Reja:
Kirish
I.BOB. O’zbekistonda sport rivoji
I.1 O’zbekistonga sport kirib kelish tarixi
I.2 O’zbekistonda sport sohasining rivojlanishi
II.BOB. O’zbekistonda sport turining ommalashuvi milliy kurash
misolida.
II.1 O’zbekistonda milliy kurashning rivojlanish istiqbollari
II.2 Milliy kurashning ommalashuvida xalq bahodirlarining o’rni
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan Adabiyotlar Ro’yhati
2

Kirish
Mustaqillikka erishganimizdan so’ng xalqimiz juda ko’plab sohalarda
mustaqillikka erishdilar. Jamiyatimizning barcha jabhalarini qamrab olgan
hayotning barcha sohalari sport, madaniyat, san’at, iqtisod va siyosat sohasida ham
bir qancha o’zgarishlarga duch keldik. Endilikda barcha sohalar tarix ham xolislik
haqqoniylik asosida yozilish kerakligi asosiy masala sifatida qo’yildi. Birinchi
prezidentimiz I.A Karimov ta’biri bilan aytganda “o’z tarixini bilmagan, kechagi
kunini unutgan millatning kelajagi yo’q” 1
degan so’zlari orqali bilsak bo’ladi.
Mavzuning dolzarbligi: Ushbu kurs ishi sport sohasi va O’zbekistonda
sport sohasining rivojlanishi tarixi va yurtimizga kirib kelish jarayonlari haqida
uning tarixi uzoq o’tmishlarga borib taqalishi haqida ma’lumot beradi. Bunda ko’p
asrlar davomida ham eng asosiy va ko’plab insonlarning diqqat e’tiborini tortib
kelgan sport o’yinlari haqida yurtimizda balki O’rta Osiyoda muhim ahamiyat kasb
etganligiga guvohi bo’lamiz. Mavzuni yortishda nafaqat sport tarixi va rivojlanishi,
yurtimizda ommalashuvidagi holatlari, milliy kurash tizimi bo’lgan kurash uslubi
va uning polvonlari, rivojlantiruvchi insonlar barcha jablarini tadqiq etish va ilmiy
asosda tadqiqot olib borish har qachongidan ham muhim ahamiyat kasb eta
boshladi. Mustaqillikdan oldin va unda keyin asosan sport sohasiga kata e’tibor
qaratilmoqda. Yoshlar asosiy harakatlantiruvchi kuchi sifatida e’tirof etiladi.
Bugungi globallashgan XXI asrda o’z tariximizni va milliy bayramlar, milliy sport
va bizni hamma sohalarimizni aks ettirgan ilmiy ishlar barcha olimlar va ilm
insonlari tomonida o’ragnilib tadqiq etilishi ushbu kurs ishini dolzarbligini
belgilaydi.
Mavzuning maqsadi va vazifalari: Mazkur kurs ishining maqsadi
O’zbekistonda sport sohasi va uning rivoji, tarixi, jarayonlari, bosqichlari va
shakllanishiga doir tarixini manbalar va ilmiy adabiyotlar asosida yoritib berish va
tarixiy faktlar va hayotiy haqiqatlarga asoslangan holda, adabiyotlar, ijtimoiy
tarmoqlar yordamida uni tahlil qilishdir. Bundan tashqari kurs ishida u bilan
tanishuvchilar oson tushunishi uchun uni tadqiq qilingan, amalga oshgan
1
I. A. Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – --T.: Ma’naviyat, 2008. 54-b.
3

adabiyotlar va manbalar, ilmiy ishlar asosida tushunarli va soda tilde yetkazib
berishdan iborat. Asosiy maqsadlaridan yana biri tanishuvchi ongida sport va
uning rivoji haqida imkon qadar kengroq ma’lumotlar berishdan iborat.
Ushbu kurs ishining vazifalari esa haqqoniylik va xolislik, tarixiy haqiqatni
buzmagan holda sport tarixi va uning O’zbekistonda rivoji haqida qiziqarli va
adolatli tarzda ma’lumot berish maqsadida sportchilar va yurtimiz undagi holatlar
haqida bayon etishda zamon ruhini chuqur his qilish, ushbu kurs ishida tanishgan
insonda savol tug’ilmasligi uchun barcha ma’lumotlarni aniq va ravon yoritib bera
olishdan iborat bo’ladi.
Mavzuning obyekti va predmeti: O’zbekistonda sport rivoji hamda turlari,
uning tarixi, bosqichlari, shakllanishi va boshqalarni turli adabiyotlar, ilmiy ishlar,
ijtimoiy tarmoq saytlari orqali o’rganish va tahlil qilish tashkil etadi.
Mavzuni o’rganilganlik darajasi: O’zbekistonda sport rivoji va uning
shakllanishi haqida bir qancha olimlar insonlar o’rganib talqin etishgan. Jumladan,
K.Yusupov 2
. Kurash halqaro qoidalari texnikasi va taktikasi. Toshkent 2005- yilda
chiqqan kitobida ham sport va uning rivojlanishi haqida ma’lumotlar bor. N.X.
Azizov. Belbog’li turkiston kurashi. Toshkent: O’qituvchi 1998-yilda chiqqan
kitobida esa asosan kurash va uning rivojlanishi hamda bosqichlari, yurtimizga
ta’siri haqida bor qancha ma’lumotlar mavjud. N.X.Azizov 3
. Belbog’li turkiston
kurashi. Toshkent: O’qituvchi 1998 yillar hamda Goncharova O.V. 4
Yosh
sportchilarning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirishga oid bir qancha ishlari ham
e’tiborli va ahmiyatilidir. O’zbekiston Davlat jismoniy madaniyat instituti 2005
yilda nashr etgan bir qator o’qituvchi va olimlar ham o’zlarining ishlari bilan
namuna bo’lib kelmoqda. Bundan tashqari esa bir qator ommaviy axborot
masalalari va ularda nashr etilgan maqolalar ham buning misolidir. Masalan.
Jismoniy tarbiya va sport sohasinirivojlantirish masalalarining muhokamasi hamda
Madaniyat va sport sohasida boshqaruv tizimini yanada takomillashtirish chora
tadbirlari to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoni kabi bir qator
2
K.Yusupov. Kurash halqaro qoidalari texnikasi va taktikasi. 2005
3
N.X.Azizov. Belbog’li turkiston kurashi. 1998
4
Goncharova O.V. Yosh sportchilarning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish. 1998
4

ishlarda o’zining aksini topgan. U kabi asosiy holatlar va jarayonlarga juda ko’plab
misollar va namunalar keltirish mumkin.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Mazkur kurs ishi kirish, ikkita bob, to’rtta
paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati qismidan iborat.
5

I.BOB. O’zbekistonda Sport Rivoji
I.1 O’zbekistonga sport kirib kelish tarixi
O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni rivojlanish xususiyatlari. Sovetlar
davrida jismoniy tarbiya va sport tizimi. Jismoniy tarbiya bo’yicha mutaxassislarni
tayyorlash. Mehnat va o’quv muassasalarida jismoniy tarbiya va sport. Sport
inshootlarini qurish. Respublika va Butunittifoq spartakiadalari. O’zbekiston
sportchilarining xalqaro ushrashuvlari. Yangi sovetlar Ittifoqi davlati tuzilgandan
so’ng davlatni mustahkamlash maqsadida harbiy-jismoniy tayyorgarlik ishlari
kuchaytirildi. Bunda eski mutaxassislardan foydalanish va yangi kadrlar tayyorlash
ishlari tez amalga oshirildi. Buning yana bir sababi shundaki, 1918-yil fuqarolar
urushi boshlandi 5
. Shu sababdan, 1918-yilning aprelidan boshlab harbiy majburiy
ta'lim (Vsevobuch) e'lon qilindi. Unda faqat harbiy tayyorgarlikkina emas, balki
jismonan sog'lom aholini majburiy ravishda o'qitish amalga oshirildi. 1919
yil aprelda jismoniy tarbiya, sport va chaqiriqqa tayyorgarlik bo'yicha I
Umumrossiya syezdi (qurultoy) o'tkazildi. 1920 yil avgustda davr talablari asosida
Vsevobuch tarkibida Jismoniy tarbiya oliy kengashi (VSFK) ta'sis etildi. Uning
raisi etib N. I. Podvoyskiy (1880-1948) tayinlandi. Mamlakatda jismoniy tarbiya
va sportning tarkib topishi, shakllanishi va rivojlanishida uning xizmatlari kattadir.
1918 yil Moskvada va 1919 yil Petrogradda jismoniy tarbiya institutlari tashkil
etildi. Shu yillarda maktablarda jismoniy tarbiyani tashkil etish ishlari amalga
oshirildi. Tarixiy ma'lumotlarga qaraganda, 1918 yilda sport klublarida 38 ming
kishi a'zo bo'lib, ular sport turlari bilan shug'ullanishgan. 1920 yilga kelib esa
ularning soni 143,5 mingga yetadi. Undan tashqari 1,5 mln. kishi harbiy chaqiriq
mashg'ulotlarida shug'ullangan. Rossiya Xalqaro Olimpiya qo'mitasi a'zosi sifatida
Olimpiya o'yinlarida qatnashib kelgan edi. Ko'p joylarda “Olimp”, “Olimpiya”,
«Olimpiyachi» kabi sport klublari vujudga kelgan edi. Lekin inqilobdan keyin
siyosiy voqealar va davlat tizimi o'zgarishi tufayli XOQ tarkibidan chiqarildi.
Fuqarolar urushining tugashi tufayli Vsevobuch tarkibidagi Jismoniy tarbiya oliy
kengashi ham 1921 yilda tugaydi. Uning o'rniga yoshlar ittifoqi (komsomol) va
5
Akramov A.K., O'zbekistonda jismoniy madaniyat va sport tarixi. O'quv qo’llanma. ---T.: O'zDJTI nashr, 1997.
42-b.
6

kasaba uyushmalari ittifoqi jismoniy tarbiya va sportga rahbarlik qila boshladi. Shu
tufayli yoshlar ittifoqi «Chumoli» («Muravey»), «Spartak», «Yoshlar fioti» kabi
sport jamiyatlarini tuzadi. Yoshlar ittifoqining tashabbusi bilan Butunrossiya
Markaziy ijroiya qo'mitasi (VSFK) 1923 yil 27 iyunda »Jis moniy tarbiya va Oliy
Kengash»ni tuzishga qaror qabul qildi. Oliy kengashga sog'liqni saqlash komissari
I. A. Semashko (1874-1899) tayinlandi. Kengashning zimmasiga ilmiy, o'quv va
tashkiliy faoliyatlarni muvofiqlashtirib olib borish yuklatildi. Shu yili «Dinamo»
jamiyati ham tashkil etildi 6
. Mamlakatda jismoniy tarbiya va sport ishlarini
rivojlantirishda turli-tuman usullardan foydalanish zaruriyati vujudga keldi. Bu
sohada partiya va hukumatning maxsus qarorlari (1925, 1929 va h.k.) ham qabul
qilindi. Shu qarorlar asosida mavjud bo'lgan sport to'garaklari o'rniga sport
seksiyalarini (sho'ba) tashkil etish tavsiya etildi. Lekin bu tajribalar hayotda juda
sekin amalga oshirildi. 1928 yil avgustda Umumittifoq I spartakiadasi Moskvada
o'tkazildi. Unda barcha ittifoqchi respublikalar va ba'zi bir chet mamlakatlarning
sportchilari ishtirok etdi. 7225 qatnashchi orasida 600 dan ortiq inglizlar,
argentinalik, germaniyalik, norvegiyalik, urugvaylik, finlyandiyalik, fransiyalik,
chexiyalik sportchilar bor edi 7
. Ikki hafta davomida yengil atletika, gimnastika,
kurash, o'q otish, gorodki, eshkak eshish va boshqa sport turlari bo'yicha
musobaqalar davom etdi. Umumiy yakunlar bo'yicha spartakiadada Rossiya - bi -
rinchi, Ukraina - ikkinchi, Belorussiya - uchinchi, O'zbekiston - to'rtinchi,
Kavkazorti - beshinchi va Turkmaniston - oltinchi o'rinni egallashdi. 1929
yildan boshlab «Umumittifoq jismoniy tarbiya ikki haftaligi» kasaba uyushmalari
tomonidan o'tkazila boshladi va bunda qishloq sportchilarining ham ishtiroki
amalga oshirildi. Partiya va hukumatning 1929-yil 23-sentabr hamda 1930 yil
1aprel qarorlariga asosan mamlakatda jismoniy tar biya va sport ishlariga rahbarlik
qilish tartiblari kuchaytirildi. Markaziy Ijroiya qo'mita (MIQ) tarkibida
Butunittifoq jis moniy tarbiya kengashi tashkil etildi. Yangi Konstitutsiya qabul
qilinishi (1936) bilan bu kengash «Butunittifoq jismoniy tarbiya va sport bo'yicha
qo'mita»ga aylantirildi. 1930 yildagi anjumanga asosan klublar tizimidan jis moniy
6
Xoshimov K. Pedagogika tarixi.--T.: O’qituvchi,1996. 47-b.
7
Djalilova L.A. Jismoniy tarbiya va olimpiya harakati tarixi. Darslik. -T., 2017. 38-b.
7

tarbiya ishlab chiqarishga yo'naltirildi. Yangi ishchilar sport klublari o'rniga
jismoniy tarbiya jamoalari (kollektivi fizkulturi) tuzila boshladi. Bunda « Наг bir
jismoniy tarbiyachi ilg'or, har bir ilg'or - jismoniy tarbiyachi» shiori keng tarqaldi.
1935-1936 yillarda ko'ngilli sport jamiyatlari tashkil etila boshlandi. «Dinamo»
(1923), «Spartak», «Lokomotiv», «Krasnoye Znamena» (1935) jamiyatlarining
ilg'or tajribalariga tayanib, Kasaba uyushmalari Markaziy Kengashi qaroriga
asosan 64 ta ko'ngilli sport jamiyatlari (DSO) vu judga keldi 8
. 30-yillardagi
jismoniy tarbiya va sport rivojlanishining muhim tomonlaridan biri siyosiy va
davlatni himoya qilish tarafiga qaratilganligi bilan ajralib turadi.
1930 yil Butunittifoq yoshlar tashkilotining (komsomol) tashabbusi va bevosita
ishtiroki bilan «SSSR mehnat va mudofaasiga tayyor» (GTO) jismoniy tarbiya
majmui tashkil etildi. 1931 yilda jismoniy madaniyat Oliy ken gashi GTO
majmuining I bosqichi va 1933-yilda II bosqichini tasdiqladi. 1934 yilda esa
BGTO («Bud gotov k trudu i oborone») majmui bolalar uchun ishlab chiqildi va
tasdiqlandi. Bu uch bosqichli jismoniy madaniyat majmuida asosan, barkamollik
va salomatlik yo'nalishlari mujassamlanib, sovet jismoniy tarbiya tizimining
asosini tashkil etdi. Shu sababdan, barcha joylarda bu majmuaning talablari hamda
me'yorlarini bajarishga bo'lgan qiziqish, intilish kuchaytirildi. 1940 yilda bu
majmua yangidan qabul qilindi. Bunda majburiy va tanlov tartibiga imkoniyat
berildi. Majburiy turlarga: gimnastika mashqlari, to'siqlarni oshib o'tish, suzish,
chang'i sporti, yugurish, o'q otish, gigiyenik bilimlar asosini va jismoniy tarbiya
tizimini bilish talab qilib qo'yildi. Tanlab olish turlarida 7 guruh mashqlar tavsiya
etildi. Bunda kuch, tezlik, chidamlilik, epchillik, botirlik va qat'iylik kabi sifatlarni,
himoya va hujum, uloqtirish hamda otish usullarini rivojlantimvchi mashqlar
ko'zda tutildi. 1929 yilda xalq komissarligi maktab larda 2 soatlik jismoniy tarbiya
darslarini joriy etgan edi. Shu bilan birga bolalar sport maktablarini tashkil etish
haqida qaror qabul qilgan edi. «Dinamo», «Spartak» sport jamiyatlari tarkibida
sport maktablari tashkil qilingan. 1937 yilda 200 dan ortiq bolalar sport maktablari
mavjud edi. Maktab o'qituvchilari va oliy o'quv yurtlari talabalarining umumittifoq
8
Ernazarov E. Olimpiada – jahon sporti bayrami. -T.: Sharq, 2008. 57-b.
8

sport musobaqalari tashkil qilindi. Sovet jismoniy tarbiya tizimining ilmiy asoslari
tobora rivoj topa boshladi. 1925, 1927, 1929 yillarda o'tkazilgan Butunittifoq ilmiy
anjumanlarning xulosalari shuni ko'rsatdiki, jismoniy tarbiya tizimini ilmiy
asoslashni yanada takomillashtirish kerak edi. Aksariyat ko'pchilik olimlaming
diqqat-e'tibori hamon shug'ullanuvchilar ustidan tibbiy nazorat o'tkazib borishni
yanada yaxshilashga qaratildi 9
. Sportchilarning mushaklari rivojlanishi, yurak,
o'pka va boshqa a'zolarining funksiyalari ustida bir qator olimlar tomonidan katta
tadqiqot lar o'tkazishdi. GTO (MMT) jismoniy madaniyat majmui va sport
turlarining tayanch, sog'lomlashtirish va tarbiyaviy jarayonlarini hal etishga
qaratilgan tadqiqotlar ham paydo bo'ldi. Havaskorlik jismoniy tarbiya harakatida
Butunittifoq ko'rik-tanlovlar o'tkazib borildi. Bunda markaziy shaharlar, sport
jamiyatlari, sport klublari, jismoniy madaniyat jamoalari kengashlarining ilg'or
tajribalarini ommalashtirish an'anaga aylandi. «Dinamo», «Spartak» va boshqa
sport jamiyatlari juda katta tadbirlar o'tkazib, g'oliblikni qo'lga kiritdi, shu asosda
hukumatning medal va yorliqlariga sazovor bo'ldi.1932 yilda Butunittifoq kasaba
uyushmalarining I spartakiadasi o'tkazilib, unda 3850 kishi qatnashdi. 1935-1937
yillarda yagona Butunittifoq sport tasnifi ish lab chiqildi va hayotga tatbiq etildi, bu
esa sport maktabining asosiga aylandi. Shu sababdan, u yoshlarning sport
tayyorgarligini oshirishning yagona tamoyili bo'lib xizmat qila bosh ladi.
Keyinchalik bu tasnif qayta ishlab chiqilib, u ancha takomillashtirildi va o'z ichiga
34 sport turini oldi. 1937 yilda birinchi marotaba jismoniy tarbiya xodimlarining
Butunittifoq namoyishi o'tkazildi. U har to'rt yilda o'tkazishga mo'ljallandi. 1939
yil 27 mayda «Xizmat ko'rsatgan sport ustasi» unvoni ta'sis etildi. 1939 yildan
boshlab hukumat qarori asosida Butunittifoq jismoniy tarbiya xodimlari kunini
o'tkazish odatga aylandi.1940 yilda bu bayramga bag'ishlab o'tkazilgan
tantanalarda mamlakatdagi 62 ming jismoniy madaniyat jamoasida 5.3 mln. kishi
jismoniy tarbiya va sport bilan shug'ullanayotganligi aytib o'tilgan. Bu davrda 6 ta
institut va 25 ta texnikum jismoniy tarbiya va sport mutaxassislarini tayyorlashda
faoliyat ko'rsatdi. Shuningdek, 378 stadion, 70 mingdan ortiq katta va kichik sport
9
Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish. Т ., 2008. 61-b.
9

zallari qurildi. 30-yillarning qatag'oni (repressiya) sportni ham chetda qoldirmadi.
Sport rahbarlari, yirik pedagog-olimlar begunoh jazolandi. Ular orasida
Butunittifoq jismoniy madaniyat ken gashi raisi A. K. Antipov, Butunittifoq
jismoniy madaniyat va sport qo'mitasi raisi I. I. Xarchenko, Qizil sport
internatsionalining Sovet sho'basi (seksiya) raisi M.S.Kedrov, Markaziy jismoniy
tarbiya institutining rektori A.A.Zigmund va boshqalar bor edi. Ikkinchi jahon
urushidan oldingi 10 yillik davrda sovet sportchilarining xalqaro miqyosidagi
obro'-e'tibori ancha oshdi. Sportchilarning yuqori natijalari va ommaviy sport
tadbirlari jahonga tarqala boshladi. Bu esa sport tashkilotlarining xalqaro
aloqalarini ta'minladi va ularni rivojlantirishga katta xizmat qildi. Ittifoq
sportchilari urush va fashizmga qarshi kuchlarni boshqarishda o'ziga xos faoliyat
ko'rsatdilar, 1934 yilda Parijda bo'lib o'tgan fashizmga qarshi sportchilar slyotida,
1937 yilda Antiverpenda o'tkazilgan III xalqaro ishchilar Olimpiadasida ishtirok
etdilar. Ittifoq sporti xalqaro ishchilar sport harakatining oldingi safida dadil bordi.
Sobiq Ittifoq hukumati va sport tashkilotlari chet mamlakatlar bilan o'zaro
hamkorlik va do'stlik faoliyatlariga ma'lum darajada e'tibor berib bordi. 1938-1940
yillarda mamlakatga 250 dan ortiq chet el sportchilari tashrif buyurishdi. O'z
navbatida esa ittifoq sportchilaridan 175 nafar kishi chet mamlakatlarda bo'ldi.
O'sha davrda sovet mamlakati chet mamlakatlar bilan turli sabablarga ko'ra
mustahkam aloqada emas edi va bu sportga salbiy ta'sir ko'rsatardi. Shu sabab dan,
Xalqaro Olimpiya qo'mitasi (XOQ), Xalqaro sport uyushmalari va chet
mamlakatlarning burjuaziya tashkilotlari ularni o'zlariga dushman deb bilishdi 10
.
Bu esa reaksion (sotsialistik tuzum dushmanlari) kuch sifatida tushunilar edi. Shu
kabi sabablarga ko'ra, sovetlar mamlakatiga xorijiy davlatlarning deyarli hech biri
xayrixohlik bilan qaramas edi. Xulosa qilib aytganda, sobiq sovetlar mamlakati
1917-1941 yillar davomida jismoniy tarbiya va sportni yo'lga qo'yish, uni
rivojlantirish masalalariga doir juda ko'p muhim tarixiy tadbirlarni amalga oshirdi.
Sovet sportini jahonga tanitish maqsadida 1928 yilda o'tkazilgan I Butunittifoq
spartakiadasi shular jumlasidan edi. Uning an'analarini kasaba uyushmalari
10
O’zbekistonning yangi tarixi.1-3 kitob. --T.: Sharq, 2000. 73-b.
10

tashkilotlari keyinchalik davom ettirdi. Ilg'or tajribalar va sinov-tekshirishlar
asosida sovet jismoniy tarbiya tizimining ilmiy-nazariy asoslari yaratildi. XX
asrning 30-40-yillar davomida sovet sportchilari chet mamlakatlar bilan o'zaro
aloqalar bog'lashga urindi 11
. Yoshlarning harbiy-jismoniy tayyorgarligini oshirish
va jismonan barkamollikni ta'minlash yo'lida «Mehnat va mudofaaga tayyor»
(GTO) jismoniy madaniyat majmui ishlab chiqildi va amalga oshirildi. Davlat
shaklidagi boshqarishning o’ziga xos hususiyati bu davlat dasturlari va har
tomonlama jismoniy rivojlanish vazifalarini ta’minlash, jismoniy mashqlar,
gigiyena, o’z-o’zini nazorat qilish asoslari bo’yicha nazariy bilimlarni
shakllantirish maqsadida turli jismoniy mashlar bilan majburiy mashg’ulotlarning
mavjudligi hisoblanadi, ya’ni davlat tasarrufidagi organlarning maxsus tizimi
orqali sog’liqni mustahkamlash hamda yoshlarni mehnatga va Vatan mudofaasiga
tayyorlash kabi umum davlat vazifalarini hal etish amalga oshiriladi.
O’zbekiston jismoniy tarbiya va sport harakatini boshqarishning asosiy shakli,
davlat va jamoat shakli hisoblanadi. Jisminiy tarbiyani boshqarishning davlat
shakliy davlat organlari, O’zbekiston Respublikasi Davblat jismoniy tarbiya va
sport qo’mitasi, jismoniy tarbiya hamda sportning rivojlanishiga bevosita rahbarlik
qiladigan vazirliklar, idoralar va komitetlar orqali amalga oshiriladi. Bu Xalq
ta’limi vazirligi tomonidan jismoniy tarbiya bo’yicha o’tkaziladigan ishlar va
maktabgacha ta’lim muassasalari, maktablar, muzeylar, kollejlardagi jismoniy
tarbiya darslari, Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan oliy o’quv yurtlari
hamda o’rta maxsus bilim yurtlari o’quv rejasidagi jismoniy tarbiya.
11
Ergashev Q., Hamidov H. O’zbekiston tarixi. O’quv qo’llanma. -T., 2015. 54-b.
11

I.2 O’zbekistonda Sport Sohasining Rivojlanishi
Respublikamizda jismoniy tarbiya va sportning ommalashuvini yanada
yuqori pog’onaga ko’tarish, jismoniy madaniyat harakatini rivojlantirish, xalq
milliy o’yinlarini qayta tiklash, sog’lom turmush tarzini shakllantirish, zamonaviy
sport turlari bo’yicha iqtidorli sportchilarni tayyorlash va ularning sport
mahoratlarini oshirish maqsadida mamlakatimizning Birinchi Prezidenti Islom
Karimov tomonidan amalga oshirish borasida ko’plab, qabul qilgan farmon va
qarorlari mamlakatimizda sporti sohasini ommalashtirish va rivojlantirishda
muhim ahamiyatiga ega bo’ldi. Mamlakatimiz mustaqillikning dastlabki
kunlaridan boshlab bu sohada o’ziga hos islohatlarni amalga oshirish borasida
muayyan ko’rinishdagi huquqiy bazasini shakillantirdi. Jumladan, “O'zbekiston
Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi faoliyatini tashkil etish to’g’risida”
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, “Bolalar va o’smirlar
sport maktablarini kadrlar bilan ta’minlashni yaxshilash to’g’risida” O’zbekiston
Respublikasi Xalq ta’lim vazirlining buyrug’i, 2007-yilda “Bolalar sportini
rivojlantirish jamg’armasi byudjetini va bolalar sport obektlari qurilishining
manzilli dasturini tasdiqlash to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
qarori, “O’zbekiston Respublikasi Jismoniy tarbiya va sport vazirligi huzuridagi
Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish jamg’armasi faoliyatini tashkil etish
to’g’risida” Vazirlar Mahkamasining qarori, “Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining qarori kabi rasmiy me’yoriy hujjatlar qabul qilinishi yurtimizdagi
barcha hududlardagi mahallalar va ko’chalardagi yoshlarni, o’zbek milliy sport
o’yinlari bilan tarbiyalanishiga va komil inson bo’lib shakillanishiga olib keldi 12
.
O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov mustaqillikning ilk
yillaridagi O’zbekistonni va o’zbek sportini dunyoga tanitish maqsadida dastlabki
ishlaridan biri 1995-yil 29-avgustda Toshkent shahrida “Prezident kubogi” xalqaro
turnir ochilishi bo’ldi 13
. 2018-yilning 5-mart kuni Prezidentimiz Shavkat
12
http://www.yoshlarittifoqi.uz/uz/news/jismoniy-tarbiya-va-sport-sohasinirivojlantirish-masalalarining-muhokama.
13
http://pfru.uz/uz/article/403/
12

Mirziyoev “Jismoniy tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida”gi farmoni qabul qilindi. Farmongaʻ ʻ
muvofiq, ilgarigi davlat qo mitasi va uning hududiy bo linmalari negizida
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Jismoniy tarbiya va sport vazirligi tashkil etilib, uning
ʻ
vazifa va vakolatlari kengaytirilgandi. 2018-yil 20- sentyabr kuni Yurtboshimiz
tomonidan jismoniy tarbiya va sport sohasini rivojlantirish masalalariga
bag ishlangan yig ilish o tkazildi. Unda sportchilarni tanlab olish – seleksiya
ʻ ʻ ʻ
ishlarini takomillashtirish bo yicha yangi tizim joriy etilishi dastlabki natijalarini
ʻ
berganligi ta kidlandi. Biz xalqaro sport maydonlarida O zbekistonning nufuzi va
ʼ ʻ
obro -e tiborini oshirishga katta hissa qo shgan sportchilarimiz bilan faxrlanamiz.
ʻ ʼ ʻ
Shu bilan birga, oliy sportda erishilgan yutuqlar bilan chegaralanmasdan, ommaviy
sportga ham katta e tibor berishimiz kerak,
ʼ 14
– dedi O zbekiston Respublikasi ʻ
Prezidenti Shavkat Mirziyoyev mazkur yig ilishda. Mustaqilikka qadar
ʻ
O’zbekiston xalqaro sport jamoatchiligi uchun qaryib yopiq edi 15
. Futbol va tennis
bo’yicha o’smirlar o’rtasida sobiq sotsialistik davlatlar sportchilari ishtirokida
o’tkazilgan turnirlarni hisobga olmaganda, mamlakatimizda xalqaro musobaqalar
deyarli o’tkazilmadi. Mustabid siyosat jismoniy tarbiya va sport sohasida ham o’z
asoratlarini qoldirib, bular ayniqsa, quyidagilarda namoyon bo’ldi:
1. O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sport ishlari markaziy respublikalarga
nisbatan past darajada yo’lga qo’yildi, sport harakatiga yerli aholi ommaviy
ravishda jalb qilinmadi, ular orasidan yuqori malakali sportchilarni tayyorlash
borasida esa, aniq va maqsadli ishlar olib borilmadi.
2. Sport tarmoqlarini rivojlantirish, sport inshootlarini qurish, umuman
sportning moddiy-texnikaviy bazasini kengaytirish va moliyalashtirish ishlari faqat
markaz roziligi bilan, cheklangan tarzda amalga oshirildi.
3. Soha uchun oliy va o’rta ma’lumotli kadrlar tayyorlash yo’lga qo’yilgan
bo’lsada, musobaqalarda milliy sportchi kadrlar turli sun’iy to’siq va
saralashlardan o’tishga majbur edi. Mustaqillikka erishilishi bilanoq, 1992-yilning
14
http://sovminrk.gov.uz/uz/news/show/5315
15
https://lex.uz/docs/-3226019
13

yanvar oyida mamlakatda jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishning huquqiy
asosi “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida”gi qonun qabul qilindi
Ushbu yig’ilishda mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyev nutq so’zladilar
va o’z nutqlarida shunday deydilar, mustaqillik yillarida bu borada keng ko’lamli
ishlar amalga oshirildi. Aholining, ayniqsa, yosh avlodning jismoniy tarbiya va
ommaviy sport bilan muntazam shug’ullanishi uchun zarur sharoitlar yaratildi.
Shahar va qishloqlarda zamonaviy sport komplekslari bunyod etildi. “Umid
nihollari”, “Barkamol avlod” va “Universiada’’ musobaqalari yoshlarni ommaviy
sportga, sog'lom turmush tarziga oshno qilish vositasiga aylandi. Istedodli
bolalarni tanlash va professional sportchilarni tayyorlash bo’yicha uzluksiz tizim
yaratildi.Buning natijasida mamlakatimiz sportchilari jahonning nufuzli
musobaqalarida yuksak g’alabalarni qo’lga kiritib, xalqimiz salohiyatini butun
dunyoga namoyon qilmoqda 16
. Xususan, sportchilarimiz 2016-yili Braziliyada
o’tgan Olimpiya o'yinlarida 13 ta, Paralimpiya o’yinlarida 31 ta medalga sazovor
bo’lib, yurtimiz sporti tarixidagi eng yuqori natijalarga erishdilar. Dastur doirasida
joriy yilda 153 ta bolalar maydonchasi tamirlangan, 232 ta zamonaviy maydoncha,
Nukus shahrida sportning olimpiya va milliy turlariga ixtisoslashtirilgan sport
majmuasi foydalanishga topshirilgan. Bu kamchiliklarni bartaraf etish, yil
oxirigacha qurilish ishlarini yakunlash bo’yicha topshiriqlar berildi. Sport
majmualaridan foydalanish samaradorligini oshirish, yoshlarni ularga yanada keng
jalb etish zarurligi qayd etildi. Sport maktablari, respublika oliy sport mahorati
maktablari hamda sport federasiyalarining iqtidorli yoshlarni kashf etish borasidagi
hamkorligi, seleksiya ishlari talab darajasida yo’lga qo’yilmagani tanqid qilindi.
Bu borada aniq shaffof mexanizm yaratish va barcha hududlarni qamrab olish
bo’yicha ko’rsatmalar berildi.
16
http://lex.uz. Madaniyat va sport sohasida boshqaruv tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoni
14

II.BOB. O’zbekistonda Sport Turining Ommalashuvi Milliy Kurash
Misolida
II.1 O’zbekistonda milliy kurashning rivojlanish istiqbollari
Zamonaviy sport kurashining asosiy qoidalari XVIII asr oxiri — XIX asr
boshlarida Yevropaning bir necha mamlakatlarida ishlab chiqildi. 1912-yil Xalqaro
havaskorlar kurash federatsiyasi (FILA) tuzildi (hozir unga 144 mamlakat,
O zbekiston 1993-yildan a zo). Xalqaro maydonda sport kurashining yunonrumʻ ʼ
kurashi, erkin kurash, dzyudo, sambo va boshqa turlari keng tarqalgan. Keyingi
yillarda o zbek kurashi ham alohida kurash turi sifatida dunyo miqyosida tan olina
ʻ
boshlandi. Kurash insonni kuchli, epchil, chidamli va irodali qilib tarbiyalash
vositalaridan biri hisoblanadi. Shifokorlar nazorati ostida 12 yoshdan kurash bilan
shugullanishga ruxsat etiladi. Kurash azaldan o zbek turmush tarzining uzviy qismi
ʻ
bo lganligini arxeologik topilmalar, tarixiy qo lyozmalar tasdiqlaydi
ʻ ʻ 17
. Qadimgi
Baqtriya (O zbekiston janubi) hududidan topilgan jez davriga oid silindrsimon
ʻ
sopol idishda ikki polvon va ulardan biri ikkinchisini chalayotgani tasvirlangan.
Shu davrga mansub boshqa arxeologik topilmada esa polvonlarning Kurash
usullarini namoyish qilayotgani aks ettirilgan. Bu noyob topilmalar miloddan 1,5
ming yil ilgari ham kurash ajdodlarimiz turmush tarzining bir qismi bo lganidan
ʻ
dalolat beradi 18
. Yunon yozuvchisi Klavdiy Elian (II-III asr) va boshqa tarixiy
shaxslarning yozishicha, shu hududda umr kechirgan sak qabilasi qizlari o zlariga
ʻ
kuyovni yigitlar bilan kurashib tanlaganlar. Keyinchalik qizlar kuyovni shart
ko yish yo li bilan aniqlashgan va bu shartda kurash musobaqasi bo lgan. Bunga
ʻ ʻ ʻ
o zbek xalq qahramonlik dostoni —„Alpomishdagi Barchin shartlarini misol qilib
ʻ
ko rsatish mumkin. Ulardan biri ikki kurashuvchining biri o z raqibining
ʻ ʻ
belbog idan ushlab o ziga tortadi, shu bilan birga o z raqibidan qutulishning
ʻ ʻ ʻ
chorasini qiladi. Bu ta rif zamonaviy Kurash qoidalariga yaqindir. Shuningdek,
ʼ
Mahmud Koshg ariyning „Devonu lug otit turk, Alisher Navoiyning „Hamsa,
ʻ ʻ
„Holoti Pahlavon Muhammad, Zayniddin Vosifiyning „Badoye ulvaqoye, Husayn
ʼ
17
O zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000. 356-b.
ʻ
18
www.ziyone-T.uz// sport rivoji haqida
15

Voiz Koshifiyning „Futuvvatnomai sultoniy“, Zahiriddin Muhammad Boburning
„Boburnoma“ asarida kurash haqida qimmatli ma lumotlar bor. IX-XVI asrlardaʼ
kurash xalqo rtasida keng ommalashgan. Shudavrda Pahlavon Mahmud, Sodiq
ʻ
polvon qabilar kurash dovrug ini oshirishgan. O zbek xalqining an anaviy sport
ʻ ʻ ʼ
turlaridan biri bo lmish kurash uch yarim ming yillik tarixga ega. Kurash
ʻ
o zbekcha so z bo lib, u qator qadimiy sharq adabiy manbalarida yakkamayakka
ʻ ʻ ʻ
olishuv va ijtimoiy ko ngilochar sport turi sifatida tilga olingan. Bundan ming yil
ʻ
muqaddam paydo bo lgan afsonaviy Alpomish eposida kurash olis o tmishda
ʻ ʻ
O zbekiston zaminida ommaviy tus olgan eng sevimli va nufuzli sport turi
ʻ
bo lganligi qayd etiladi
ʻ 19
. Qadimda va o rta asrlarda yashab ijod etgan qator ʻ
faylasuf va tarixchilar o z asarlarida kurashni alohida ehtirom ila tilga olganlar.
ʻ
Sharqning buyuk mutafakkirlaridan biri bo lmish Abu Ali Ibn Sino kurash bilan
ʻ
shug ullanmoq jon va tan sog ligini ta minlashning eng yaxshi vositasidir, deya
ʻ ʻ ʼ
e tirof etgan
ʼ 20
. Shunga qaramasdan hali-hanuz kurash aynan qachon va qaerda
paydo bo lganligi xususida aniq ma lumotlar mavjud emas. O z navbatida bunday
ʻ ʼ ʻ
mavhumlik qator olimlar tomonidan kurashni qadimiy sport turlaridan biri sifatida
e tirof etilishi uchun to siq bo la olmadi. Eramizning IX asrida kurash rivoji yangi
ʼ ʻ ʻ
bosqichga ko tarildi. O sha kezlarda zamonaviy O zbekiston hududida istiqomat
ʻ ʻ ʻ
qiluvchi aholi an anaviy bayramlar, to yhashamlar va yirik jamoatchilik tadbirlari
ʼ ʻ
davomida kurashdan ko ngil ochish va dam olish vositasi sifatida foydalanganlar.
ʻ
Keyinroq kurash ko ngil ochish vositasidan mustaqil sport turi va jismoniy
ʻ
chiniqish usuliga aylandi. Eng kuchli kurashchilar xalq orasida ma lumu-mashhur
ʼ
bo lib, ular haqida afsonalar to qila boshlandi. XII asrda yashab o tgan Pahlavon
ʻ ʻ ʻ
Mahmud buning yaqqol namunasidir. Hali-hanuz uning qabri ziyoratchilarning
sevimli maskani va muqaddas qadamjolardan biri hisoblanadi. XIV asrda insoniyat
tarixida yorqin iz qoldirgan tengi yo q sarkarda va davlat arbobi Amir Temur o z
ʻ ʻ
askarlarini chiniqtirish va jismoniy tayyorgarligini oshirish maqsadida kurashdan
foydalangan. Ma lumki, Amir Temur armiyasi zamonasining eng qudratli va
ʼ
yengilmas qo shini hisoblangan. Vaqt o tishi bilan kurash zamonaviy O zbekiston
ʻ ʻ ʻ
19
O zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000. 351-b.
ʻ
20
www.ziyone-T.uz// o`zbekistonda sport rivoji.
16

hududida istiqomat qiluvchi aholining eng sevimli va ardoqli an analaridan birigaʼ
aylandi. Shu ma noda kurash o zbeklarning qon-qoniga singib ketgan, deb aytish
ʼ ʻ
mubolag a bo lmaydi. Ushbu sport turiga bo lgan muhabbat otalardan bolalarga
ʻ ʻ ʻ
meros sifatida o tib keladi. Bugungi kunga kelib birgina O zbekistonda kurash
ʻ ʻ
bilan muntazam shug ullanuvchilarning soni ikki millionga yetgan. Ushbu sport
ʻ
ishqibozlari va havaskorlarning soni esa behisobdir. 1992 yilda K. Yusupov
O zbekiston Respublikasi prezidenti qabulida bo ldi. Bo lib o tgan suhbat chog ida
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o zbek kurashini nafaqat ona diyorimizda, balki chet ellarda ham rivojlantirish
ʻ
masalalari muhokama etildi. Kurashni haqiqiy xalqaro sport turiga aylantirish,
keyinchalik esa olimpiada o yinlari dasturiga kiritish eng asosiy maqsad bo lib
ʻ ʻ
qolmoqda. O sha uchrashuvdan so ng, K. Yusupov boshchiligidagi faollar gruhi
ʻ ʻ
o zbek kurashini xalqaro miqyosda rivojlantirishga qaritilgan faoliyatni boshlab
ʻ
yubordilar. Ular tomonidan O zbekistonning turli hududlarida uyushtirilgan qator
ʻ
yirik musobaqalar muvaffaqiyati haqiqatdan ham barchani hayratga soldi 21
.
Mamlakatning turli chekkalaridan kelgan minglab kurashchilar musobaqalarda
ishtirok etish istagini bildirgan bo lsa, millionlab kurash ishqibozlari ushbu jozibali
ʻ
musobaqalardan bahra olish ishtiyoqida respublika bo ylab stadionlarni
ʻ
to ldirdilar. Kurash faollarining sa y-harakatlari O zbekiston bilan chegaralanib
ʻ ʼ ʻ
qolmadi 22
. Ular 1992 yildan boshlab Janubiy Koreya, Kanada, Yaponiya,
Hindiston, AQSh, Monako va Rossiyada o tkazilgan qator nufuzli sport
ʻ
anjumanlarida o zbek kurashini tanitishga qaratilgan tadbirlarga bosh qosh
ʻ
bo ldilar.
ʻ
21
www.edu.uz// kurash rivojlanish bosqichi
22
O zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000. 56-b.
ʻ
17

II.2 Milliy kurashning ommalashuvida xalq bahodirlarining o’rni
O’zbek xalqining kurashchi-polvonlarga bo’lgan hurmati juda katta, chunki
ular o’zlarida jasurlilik mardlik, chidamlilik, ahloqiy poklik, erksevarlikni
mujassamlashtiradilar. Xorazmlik Pahlavon Mahmud (1243—1326) ning nomi
tarixdan abadiy o’rin olgan. Futuvvat-juvonmardlik guruhining ulug’
peshvolaridan biri. Fors tilida ijod qilgan. Postindo’zlik, telpakdo’zlik bilan
shug’ullangan 23
. U butun umri davomida bellashuvlarda biror marta ham
mag’lubiyatga uchramagan. Pahlavon Mahmud ko’pgina yurtlarga sayohat qilgan
Eronda, Hindistonda va boshqa ko’plab Sharq mamlakatlarida bo’lgan, O’rta
Osiyo bo’ylab yurgan va hamma yerda kuchli polvonlar bilan kurash tushgan.
Lekin hech qayerda na o’z Vatanida va na xorijiy yerlarda uning kuragi yerga
tekkan. Pahlavon Mahmud faqat kurashchi-polvongina emas, balki shoir,
mutafakkir, har jihatdan yetuk kishi bo’lgan. Unda yuksak axloqiy fazilatlar,
insonparvarlik va jismoniy kamolot mujassamlashgan edi. Pahlavon Mahmud
vafotidan keyin, oradan sal kam yuz yildan ko’proq vaqt o’tgach, Xorazmda yana
bir kurashchi — Pahlavon Muhammad yashagan. U ham o’zining o’tmishdoshi
singari mag’lubiyat nimaligini bilmagan. Toshkentlik Ahmad polvon ham xalq
orasida ancha shuhrat qozongan edi. 1895- yili Toshkentga taniqli nemis
kurashchisi Rippel keladi va Ahmad polvon bilan kurashish istagini bildiradi.
1895-yil 23-iyunda sirk maydonida kurash bo’ladi hamda u o’zbek polvonining
ajoyib g’alabasi bilan tugaydi. Bunda ular klassik kurash bo’yicha
musobaqalashishadi. Shunisi xarakterliki, Ahmad polvon milliy kurashdan boshqa
hech qanday kurash maktabini o’tamagan edi. Lekin shunday bo’lishiga qaramay,
u aynan klassik kurashda o’zining kuchi, chidamliligi va yuksak kurash mahorati
tufayli g’alabaga erishdi. 1911-yili Ahmad polvon birinchi bor fransuzcha kurash
musobaqasida ishtirok etib, Germaniya chempioni Gyugner ustidan g’alaba
qozondi. 1890-yilda Toshkentda tug’ilgan Toji A’loyev sirk maydonida
muvaffaqiyatli qatnashgan. Toji Ahmad polvonning shogirdi bo’lgan. Qizig’i
shundaki, klassik kurash bo’yicha maxsus tayyorgarlik ko’rmagan Toji polvon
23
K.Yusupov. Kurash halqaro qoidalari texnikasi va taktikasi. – -T., 2005, 61-b.
18

1919-yili shu kurash turi bo’yicha o’tkazilgan musobaqada o’z og’irlik vaznida
g’alabaga erishgan 24
. 1942-yildan boshlab Toji A’loyev o’zbek sirkida o’z san’atini
namoyish qila boshlaydi. Respublikada mashhur kurashchilar juda ko’p. Mehnat
Qahramoni Hakim polvon Qodirov chorak asr davomida og’ir vaznda
muvaffaqiyat bilan kurash tushgan. 1937-yilda Buxoro viloyatida tug’ilgan, erkin
va klassik kurash, shuningdek, o’zbek kurashi bo’yicha sport ustasi Ismoil
Turobov milliy kurashning nasliy vakili hisoblanadi. Turobovlar uchun kurash
oilaviy an’anaga aylangan. Uning otasi, bobosi va amakisi avval ham mashhur
polvonlar bo’lganlar. Otasi Turob Sharobov va amakisi Bahrom Sharobov milliy
kurash musobaqalarida muvaffaqiyatli qatnashgan va dong taratgan polvonlar
edilar. Ularning hammasi ajoyib temirchi-ustalar bo’lishgan. Buxoro amiri Amir
Olimxon ularni o’z saroyida kurashchi bo’lib xizmat qilishga taklif etgan. Lekin
polvonlar amirga xizmat qilishdan bosh tortganlar va uning jabrini ko’p marotaba
tortishgan 25
. Oila an’anasi, avlodlar estafetasi Turob va Bahrom polvonlarning
o’g’illariga ham o’tadi. Ismoil Turobov yoshlik chog’idayoq oilada yaxshigina
mashq ko’rdi, Jismoniy jihatdan yaxshi rivojlanganlik, milliy kurash texnikasini
yaxshi bilish Ismoilning katta sport maydoniga chiqishiga yo’l ochdi — u
kurashning olimpiada turlarini mukammal egalladi va milliy, erkin hamda klassik
kurash bo’yicha uch marta sport ustasi nomini oldi. Ismoil Turobov 1957-yili
Tbilisi shahrida o’tkazilgan erkin kurash bo’yicha sobiq ittifoq birinchiligida
muvaffaqiyatli qatnashdi. O’sha yili Ismoil uchun sport mahorati cho’qqilarini
egallash yili bo’ldi: u Toshkent va Moskvadagi sport festivalida qatnashdi. 1958-
yildan 1969-yilgacha Ismoil erkin kurash bo’yicha O’zbekiston chempioni, 1956-
yildan 1960-yilgacha milliy kurash bo’yicha chempion bo’lgan. Ismoil Turobov
xalqaro maydonlarda mamlakatimizning sport sharafini himoya qilib, sport
g’alabalarining shonli yo’lini bosib o’tdi. 1961-yili Chexoslovakiya, Polsha,
Bolgariya va boshqa mamlakatlar kurash-chilari ustidan g’alaba qozongan Ismoil
xalqaro uchrashuv g’olibi bo’ldi va o’sha yili Afg’onistonning poytaxti —
Qobulda o’tkazilgan o’rtoqlik uchrashuvida ishtirok etdi. 1959-yildan 1964-
24
https://uz.wikipedia.org/wiki/Pahlavon_Mahmud
25
N.X.Azizov. Belbog’li turkiston kurashi. Toshkent: O’qituvchi,1998. 71-b.
19

yilgacha Ismoil Turobov erkik kurash bo’yicha O’zbekiston terma jamoasining
sardori bo’ldi. Qashqadaryo viloyati o’zbek sportiga juda ko’p ajoyib kurashchi-
sportchilarni tayyorlab bergan. Ulardan biri—Sayfiddin Hodiyev. U bosib o’tgan
katta sport yo’li murakkab va qiyin bo’lgan. Bir kun kurash musobaqalari
bo’layotgan edi. Odatga ko’ra unda faqat kattalar emas, bolalar ham ishtirok etadi.
Xodiyevlar qo’shnisining o’g’li — Raim hamma bolalarni tezlik bilan yiqitar edi.
U o’rta maktabni tugatib, Toshkent jismoniy tarbiya intitutiga o’qishga kirdi.
Talabalik yillarida Sayfiddin sambo to’garagida shug’ullanmoqchi bo’ladi. Lekin
sambo uchun uning og’irlik vazni kamlik qiladi (o’sha yillari samboda 48 kg gacha
bo’lgan og’irlik vazn yo’q edi). Shu boisdan ham u erkin kurash to’garagiga kiradi.
Bu yerda Ye. B. Qoltunov murabbiylik qilar edi. Yaxshi jismoniy tayyorlik, kurash
texnikasini mukammal bilish Sayfiddin Hodiyevning ikki marta: birinchi kursda
yoshlar o’rtasida, ikkinchi kursda kattalar o’rtasida mamlakat chempioni nomini
egallashiga imkon berdi 26
. 1974-yil 26-iyulda Ulan Batorda jahon chempionati
ochildi. S. Hodiyev Bolgariya, Rkpaniya, Eron, Turkiya Janubiy Koreya,
Angliyaning mashhur sambochilari ustidan g’alabaga erishadi. Ammo finalda
Sayfiddinni jiddiy raqib — Mongoliya chempioni, ikki marta xalqaro turnir g’olibi
Shokdar Monoxul kutar edi. Uchrashuv keskin va mashaqqatli bo’ldi. Shunday
bo’lsa ham o’zbek sportchisi raqibini 10:2 hisobida yengdi. U sambo bo’yicha
jahon chempioni bo’ldi va jamoaga birinchi oltin medalni keltirdi. Kurashchi Sobir
Qurbonov ham katta shuhrat qozongan. 1973-yildan boshlab Sobir Qurbonovning
sport biografiyasida xalqaro turnirlar va chempionatlar muhim o’rin tutadi.
Madriddagi Yevropa chempionatida u fransuz Jorj Pokat, ingiliz Kilray, bolgar
Danov, niderland Dolman, ispan Xose Chechinlar ustidan ajoyib g’alabaga erishdi.
Yuksak mahorati va favqulodda sport texnikasi uchun Sobir Qurbonov 1974-yil
Yevropa chempionati diplomi va «Ispaniya darvozasi» sovrini bilan mukofotlandi.
1974-yili Ulan Batorda o’tkazilgan xalqaro o’rtoqlik uchrashuvida Sobir Qurbonov
mashhur jahon chempioni, mo’g’ul kurashchisi G. Batsux ustidan g’alabaga
erishdi. Tomoshabinlar ham, Batsuxning o’zi ham Sobirni jiddiy raqib deb
26
N.X.Azizov. Belbog’li turkiston kurashi. Toshkent: O’qituvchi 1998. 73-b.
20

bilmadilar. O’rta bo’yli, sustkash, vazmin, muloyim yigit tortinchoq shogird
tasurotini berar zdi. So’zsiz, hyech kim Batsuxning g’alaba qilishiga shubhalanmas
edi. Lekin Sobir Qurbonov juda ham tezkorlik bilan hujum qilib, raqibini
esankiratib qo’ydi. Batsux ketma-ket berilayotgan hujumni qaytarolmay qoldi.
Tezlik, chaqqonlik, kuchlilik, g’alabaga bo’lgan iroda, uyushqoqlik bu kurashda
Sobir Qurbonovni xarakterlar edi. U alohida usul bilan Batsuxni yerdan ko’tarib
oldi va yuqoriga ko’tarib yerga yiqitdi. Bu usul kurashda butunlay yangicha usul
edi va u «Qurbonov buramasi» nomini oldi 27
. 1975- yilning sentyabrida Minskda
o’tkazilgan jahon chempionatida Sobir Qurbonov beshta sambochi, shu jumladan
jahon chempioni Batsux ustidan g’alaba qo-zondi va sambo bo’yicha jahon
chempioni unvonini oldi. Sobir Qurbonov iste’dodli kurashchigina emas, balki
tajribali murabbiy hamdir. U hozirgacha ko’plab sport ustalarini tayyorlagan.
O’zbekistonda kurashish san’ati avloddan avlodga o’tib kelayotgan kurashchilar
sulolasi bor. Buxoro viloyati Qorakul tumanida Yusupovlar oilasi yashaydi. Bu
oilani xalq «bahodirlar oilasi» deb ataydi. Bu bejiz emas, albatta. Oilada oltita
sobiq SSSR sport ustasi bor. Ularning bobosi Ro’zmat polvon afsonaviy bahodir
bo’lgan, xalq uni Yengilmas deb atagan. Uning nevarasi Tursun Yusupov kuchli,
epchil botir, bo’lgan. Yetti o’g’illarining hammasiga u kurash san’atini o’rgatgan.
O’zi esa keksalik chog’idaham viloyatda taniqli polvon bo’lgan. O’g’illarini mashq
qildirgan va ularga kurash usullarini o’rgatgan Qadriyatlar inson hayotining turli
ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy jihatlarini anglatadi. Qadriyatlar moddiy va
ma’naviy milliy va umuminsoniy bo’ladi. Shu jumladan o’zbek millatining ham
o’z qadriyatlari mavjud. Xususan o’zbek kurashi milliy qadriyatimiz durdonasidir.
O’zbek kurashini dunyoga chiqarish bo’yicha hozirda bir qancha amaliy ishlar
bajarildi. Bu o’rinda birinchi galda “Xalqaro Kurash assosiasiyasini qo’llab
quvvatlash to’g’risida” 1999-yil fevraldagi Prezident farmoyishi misol bo’la oladi.
Hozirda xalqaro kurash assotsiatsiyasi tashkil qilingan va unga 100 dan ortiq
davlatlar a’zo bo’lib kirgan. 120 dan ortiq davlatlar xalqaro kurash assosiasiyasini
tan oldi va hamkorlikda ish olib borilmoqda. Kurashga oid o’zbekona: dakki,
27
Goncharova O.V. Yosh sportchilarning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish. – -T., 2017. 36-b.
21

chala, halol, tanbeh, yonbosh, kurash, to’xta, vaqt kabi atamalar dunyo sport
maydonlari bo’ylab jaranglamoqda. Keyingi yillarda o’zbek milliy kurash
federatsiyasi, xalqaro kurash assotsiyatsiyasi, Turizm va sport vazirligi
hamkorlikda o’zbek kurashini rivojlantirish bo’yicha bir qator tadbirlarni amalga
oshirmoqda. Mustaqillik yillarida Shaxrisabz, Buxoro, Termiz, Xiva shaharlarida
an’anaviy tarzda o’tkazilib kelinayotgan xalqaro xotira turnirlari kurashni
rivojlanishiga xizmat qildi. Shuningdek kurashni yanada rivojlantirish borasida
quyidagi tadbirlar amalga oshirildi: 1999-yil 10-dekabrdan 2000-yilning 10-
yanvargacha “Kurash mening iftixorim” shiori ostida kurash oyligi o’tkazildi.
“Gilamda polvonlar”, “Polvonlar qarimaydi”, “Kurash yosh tanlamaydi” shiorlari
ostida qator musobaqalarning o’tkazilishi ham kurash muxlislarini befarq
qoldirmadi. Kurashni yanada targ’ib etish maqsadida “O’zbek kurashi olimpiya
sari” va “O’zbek kurashini qo’llayman” mavzusida tanlovlar e’lon qilindi. Bu
tanlov doimiy ravishda televideniya, radio orqali reklama qilib berildi. Tanlov
yakunida o’zbek xalqining kurashiga bo’lgan mehrini yana bir bor namoyon etadi.
O’zbek kurashi Respublikamizda o’tkazilib kelinayotgan uch bosqichli sport
musoboqalarida, yani: Oliy o’quv yurtlari o’rtasida “Universiada” Akademik litsey
va kasb-hunar kollejlari o’rtasida “ Barkamol avlod” maktab o’quvchilari o’rtasida
o’tkaziladigan “Umid nihollari”da o’rin egallashi, kurashimizni ommalashganini
ko’rsatadi 28
. Hozirgi kunda O’zbekiston xalq ta’limi tizimidan “329 ta BO’SM
ishlab turibdi. Bu maktablarda hozirgi zamon sporti shug’ullanuvchilardan milliy
qadriyatlarimizni o’zida aks etishni, mehnatsevarlikni o’zini tuta bilishni, salbiy
tuyg’ularni yenga bilishni oldiga qo’ygan maqsad yo’lida uchraydigan
qiyinchiliklarni yenga olishni talab etadi. Shuningdek, sport musobaqalarining ham
ahamiyati katta. Musobaqa qoidalari sportchilarni raqib bilan qat’iy belgilangan
sharoitda kurashishga majbur qiladi. Yosh kurashchidan intizomli, halol va
rostgo’y bo’lishnigina emas balki, raqibi, sport hakamlarini xurmat qilishni talab
etadi.
Xulosa
28
O’zbekiston Davlat jismoniy madaniyat institute. – -T., 2005. 171-b.
22

Xulosa o’rnida shuni aytish joizki, har bir xalqning ko’zgusi, aksi sport
sanaladi. Jumladan, o’zbek kurashi bugun o’z dovrug’ini olamga yoydi. O’zbek
xalqini jahonga tanitdi. Bu milliy o’yinda qo’llanilayotgan bir qator atamalar
dunyoning deyarli barcha burchagida yangramoqda. Bularning barchasini zamirida
mustaqillikdan keyin o’zimizning otabobolarimizdan bizgacha qolib, meros bo’lib
kelayotgan milliy qadriyatlarimizni tiklanishi bugungi kunga kelib ancha
jadallashgan deyishimiz mumkin. Shuning bilan birga o’zbek millati, o’zbek tili va
boshqa milliy an’analarimizni dunyodagi ko’plab davlatlar bilishi va tan olishiga
olib kelmoqda. Xalqaro sport harakatining ilg’or tajribalariga tayangan holda
O’zbekistonda jismoniy madaniyat qadriyatlar negizidagi ma’naviy –ma’rifiy
madaniyat bilan sug’orilmoqda va o’z navbatida ular qadriyatlarimiz va ma’naviy
– ma’rifiy jarayonlarda xizmat qilib kelmoqda. Kurash eng qadimiy bellashuv
turlaridan biri hisoblanadi. Shu bilan birga jahon sahnasida u eng yosh sport turi
hamdir. O zining uzoq o tmishiga qaramasdan kurash faqatgina 1998 yilda jahonʻ ʻ
sport sahnasida shahdam odim tashladi. Ushbu odimlar na yengil va na qisqadir.
Avval boshidanoq kurashning porloq odimlari va undan kutilgan maqsad aniq
belgilangan edi. U ham bo lsa O zbek kurashini xalqaro sport turiga aylantirishdir.
ʻ ʻ
Xususan, Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi mablag’lari hisobidan 39 ta
sport inshootini qurish va rekonstruksiya qilish ishlari jadvaldan ortda qolgani,
suzish havzalarini zamonaviy anjomlar bilan jihozlash kechiktirilgani tanqid
qilindi. Bu kamchiliklarni bartaraf etish, yil oxirigacha qurilish ishlarini yakunlash
bo’yicha topshiriqlar berildi. Sport majmualaridan foydalanish samaradorligini
oshirish, yoshlarni ularga yanada keng jalb etish zarurligi qayd etildi. Sport
maktablari, respublika oliy sport mahorati maktablari hamda sport
federasiyalarining iqtidorli yoshlarni kashf etish borasidagi hamkorligi, seleksiya
ishlari talab darajasida yo’lga qo’yilmagani tanqid qilindi. Bu borada aniq shaffof
mexanizm yaratish va barcha hududlarni qamrab olish bo’yicha ko’rsatmalar
berildi.
Foydalanilgan Adabiyotlar Ro’yxati
23

I. Prezident Asarlari
1. Mirziyoyev, Sh. M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz... – Toshkent: “O’zbekiston”, 2017. – 488 b.
2. Mirziyoyev, Sh. M. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko’taramiz. – Toshkent: O’zbekiston, 2017. -592 b.
III. Internet Saytlari
3. http://www.yoshlarittifoqi.uz/uz/news/jismoniy-tarbiya-va-sport
sohasinirivojlantirish-masalalarining-muhokamasi
4. http://sovminrk.gov.uz/uz/news/show/5315
5. http://lex.uz. Madaniyat va sport sohasida boshqaruv tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
farmoni.
6. http://pfru.uz/uz/article/403/
7. https://lex.uz/docs/-3226019
24

O'zbekistonga sport kirib kelish tarixi

Sotib olish