• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 49.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 25 Сентябрь 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Ommaviy axborot vositalarining bolalarning ijtimoiy tarbiyasiga ta’siri kurs ishi

29sharoitlarni yaratish orqali bolalarning shaxsiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatish mumkin. Shuningdek, ushbu kurs ishida men bolalarga zararli kontentning oldini olish va ularga foydali axborotlarni tanlashda davlat, ta’lim muassasalari, jamiyat hamkorligining ahamiyatini ham ko‘rib chiqdim. Demak, OAVdan foydalanish jarayonini samarali tashkil etish nafaqat bolalarning ma’naviy tarbiyasini, balki kelajakda yetuk, barkamol, media madaniyatli avlodni voyaga yetkazishda ham asosiy omil hisoblanadi. Umuman olganda, men ushbu mavzuni o‘rganish davomida nafaqat nazariy bilimlarga ega bo‘ldim, balki OAVning bolalar tarbiyasidagi ahamiyati, muammolari va yechimlari borasida amaliy xulosalarga ham keldim. Bu esa mening kelgusida pedagog sifatidagi faoliyatimda media tarbiyaning ahamiyatini yanada chuqurroq anglab, uni amalda qo‘llashimga mustahkam zamin yaratdi. 5va salbiy ta’sir mexanizmlarini izohlashga yangi yondashuv taklif etiladi. Bu esa kelgusida media tarbiya konsepsiyasini yanada rivojlantirish uchun nazariy asos yaratadi. Amaliy ahamiyati esa shundaki, mazkur ishda ilgari surilgan g‘oya va xulosalar ota-onalar, pedagoglar va tarbiyachilar uchun foydali bo‘lishi mumkin. Chunki tadqiqotda OAVdan bolalar tarbiyasida samarali foydalanish yo‘llari, zararli axborot oqimlarini cheklash usullari hamda media savodxonlikni rivojlantirish bo‘yicha aniq tavsiyalar ishlab chiqiladi. Natijalar maktab va maktabgacha ta’lim muassasalari, oila hamda mahalla tarbiyaviy jarayonida qo‘llanishi mumkin. Shuningdek, davlat miqyosida bolalarni himoya qilish siyosatini ishlab chiqishda, bolalar uchun maxsus telekanallar, onlayn platformalar va tarbiyaviy loyihalarni yaratishda ham ushbu kurs ishining amaliy xulosalari qo‘l keladi. Kurs ishi mavzusining obyekti - Ommaviy axborot vositalarining bolalar tarbiyasiga ko‘rsatayotgan ta’siri va uning ijtimoiy-pedagogik xususiyatlari. Kurs ishi mavzusining predmeti - Bolalarning ijtimoiy tarbiyasida OAVning ijobiy va salbiy ta’sir mexanizmlari, ularni boshqarish hamda samarali yo‘naltirish usullari. Kurs ishi mavzusining maqsadi – ommaviy axborot vositalarining bolalarning ijtimoiy tarbiyasiga ta’sirini ilmiy jihatdan tahlil qilish, ijobiy tomonlarini aniqlash, salbiy ta’sirlarning oldini olish va samarali pedagogik yondashuvlarni taklif etishdir. Kurs ishi mavzusining vazifalari  OAV tushunchasi, turlari va nazariy asoslarini tahlil qilish;  Bolalarning ijtimoiy tarbiyasida OAVning ta’sir mexanizmlarini o‘rganish;  OAVning tarbiyaviy ahamiyati va ijobiy jihatlarini ochib berish;  Bolalarga zararli axborot oqimlarining salbiy oqibatlarini tahlil qilish;  Ota-ona va pedagoglarning bolalarni OAV ta’siridan himoya qilishdagi rolini yoritish; 12qadriyatlar singdiriladi. sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qiladi. moddiylikka urg‘u berilishi mumkin. Axborotga qaramlik Ko‘p vaqtni OAV qarshisida o‘tkazish. Ma’lum ma’noda dunyoqarash kengayishi mumkin. Real hayotdan uzilish, virtual qaramlik, ijtimoiy izolyatsiya xavfi tug‘iladi. OAV ta’sir mexanizmlarida yosh xususiyatlari ham muhim rol o‘ynaydi. Masalan, kichik yoshdagi bolalar ko‘proq vizual obrazlarni qabul qiladilar, katta yoshdagilar esa mazmun va ma’no ustidan ham fikr yuritish qobiliyatiga ega bo‘ladilar. Shu bois, turli yosh guruhlarida OAV ta’sirini boshqarish strategiyalari ham turlicha bo‘lishi zarur. OAVning bolalarga ta’sir mexanizmlarini o‘rganishda ota-onalar, o‘qituvchilar va jamiyatning roli ham katta. Agar kattalar bolani ko‘r-ko‘rona OAV oqimiga tashlab qo‘ysalar, salbiy ta’sir kuchayadi. Ammo mazmunli, nazorat ostidagi va maqsadli foydalanish bolaning intellektual, axloqiy va estetik tarbiyasiga ijobiy hissa qo‘shishi mumkin.Demak, OAV bolalarning ijtimoiy tarbiyasiga turli mexanizmlar orqali ta’sir ko‘rsatadi: axborot yetkazish, namuna olish, emosional ta’sir, ijtimoiy rollarni shakllantirish, qadriyatlarni singdirish va nutq rivojini ta’minlash. Bu jarayonning ijobiy va salbiy tomonlarini chuqur tahlil qilish, salbiy oqibatlarni kamaytirish va ijobiy imkoniyatlardan samarali foydalanish bugungi zamonaviy pedagogikaning dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi. 1.3. Ommaviy axborot vositalarining tarbiyaviy ahamiyati va ijobiy jihatlari Bugungi globallashuv davrida ommaviy axborot vositalari (OAV) bolalar tarbiyasida eng muhim omillardan biri sifatida qaralmoqda. Zero, bola dunyoqarashini shakllantirish, uni jamiyat a’zosi sifatida voyaga yetkazishda ta’lim muassasalari, oilaviy muhit, mahalla bilan bir qatorda, televidenie, radio, matbuot va internet ham beqiyos rol o‘ynaydi. Axborot oqimlari shunchalik 2Mavzu: “Ommaviy axborot vositalarining bolalarning ijtimoiy tarbiyasiga ta’siri” MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………………. …. I BOB. Ommaviy axborot vositalarining ijtimoiy tarbiyadagi o‘rni va ahamiyati 1.1. Ommaviy axborot vositalarining nazariy asoslari va turlari ……………….... 1.2. Bolalarning ijtimoiy tarbiyasida OAVning ta’sir mexanizmlari …………….. 1.3. Ommaviy axborot vositalarining tarbiyaviy ahamiyati va ijobiy jihatlari …... II BOB. Ommaviy axborot vositalarining bolalarga ta’siri muammolari va yechimlari 2.1. Bolalarga zararli axborot oqimlari va ularning salbiy oqibatlari …………….. 2.2. Ota-ona va pedagoglarning bolalarga OAV ta’sirini nazorat qilishdagi roli ... 2.3. Ommaviy axborot vositalaridan samarali foydalanishning pedagogik shart- sharoitlari ………………………………………………………………………… Xulosa …………………………………………………………………………… . Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………. 8Televizion OAV – tasvir va ovoz uyg‘unligi orqali eng keng tarqalgan axborot manbasi hisoblanadi. Teleko‘rsatuvlar bolalar uchun maxsus multfilm va ta’limiy dasturlar ko‘rinishida ularning dunyoqarashini kengaytiradi, nutqiy rivojlanishiga yordam beradi. Shu bilan birga, nazoratsiz tomosha qilingan zo‘ravonlik yoki axloqsiz kontent ularning tarbiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Internet va raqamli media – bugungi kunda eng tez rivojlanayotgan OAV turi. Internet nafaqat axborot olish, balki interaktiv muloqot qilish imkoniyatini beradi. Ijtimoiy tarmoqlar, videoplatformalar, o‘yinlar bolalar orasida keng ommalashgan. Bu esa ularda global axborot makoniga kirish imkonini ochadi, biroq bir vaqtning o‘zida turli xavflarni ham yuzaga keltiradi. Reklama va tashviqot vositalari – plakatlar, bannerlar, tashviqot roliklari ham OAV tarkibiga kiradi. Ular bolaning iste’mol odatlarini shakllantiradi, uning qiziqishlari va xohishlariga ta’sir ko‘rsatadi. OAV turlarining bunday xilma-xilligi ularning jamiyatdagi va ayniqsa, bolalar tarbiyasidagi ta’sirini yanada kuchaytiradi. Shu boisdan ham OAVdan foydalanishda pedagogik va psixologik yondashuv talab qilinadi. Nazariy jihatdan OAVni o‘rganishda yana bir muhim yondashuv – bu “kultivatsiya nazariyasi”dir. Bu nazariya G. Gerbner tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, unga ko‘ra, OAV, xususan, televizor orqali berilayotgan kontent uzoq muddat davomida inson dunyoqarashini “kultivatsiya qiladi”, ya’ni asta-sekinlik bilan shakllantirib boradi. Masalan, bola doimiy ravishda zo‘ravonlik sahnalariga duch kelsa, u hayotni shunday ko‘rinishda tasavvur qilishi mumkin.Shuningdek, OAV nazariyasida “kun tartibini belgilash” (agenda setting) konsepsiyasi ham mavjud. Unga ko‘ra, OAV nafaqat voqealarni yoritadi, balki jamiyat e’tiborini qaysi muammoga qaratish kerakligini ham belgilab beradi. Bu bolalarga ham ta’sir qiladi, chunki ular OAV orqali qaysi masalalarga ko‘proq e’tibor qaratish kerakligini o‘rganadilar. 30Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1) Yusupov Sh. Media madaniyat va yoshlar tarbiyasi. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2018. – 215 b. 2) To‘xtaxodjayeva N. Ommaviy axborot vositalarining tarbiyaviy imkoniyatlari. – Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2019. – 198 b. 3) Usmonov M. Axborot texnologiyalari va bolalar tarbiyasi. – Toshkent: “Universitet”, 2020. – 242 b. 4) Raxmonov I. Media savodxonlik: nazariya va amaliyot. – Toshkent: “Sharq”, 2021. – 176 b. 5) Rasulova D. Bolalar tarbiyasida internet madaniyati. – Toshkent: “Fan va ta’lim”, 2018. – 194 b. 6) Shodmonov B. Pedagogik psixologiya va axborot vositalari ta’siri. – Toshkent: “Ilm ziyo”, 2022. – 230 b. 7) Yo‘ldosheva M. Ommaviy axborot vositalari va shaxs rivojlanishi. – Toshkent: “Iqtisodiyot va jamiyat”, 2019. – 201 b. 8) Karimova O. Yoshlar ongiga OAV ta’siri va ijtimoiy tarbiya. – Toshkent: “Fan”, 2020. – 188 b. 9) Xolmatov A. Ijtimoiy pedagogika: nazariya va amaliyot. – Toshkent: “Universitet”, 2017. – 265 b. 10) Jo‘raboyev H. Media psixologiya asoslari. – Toshkent: “O‘qituvchi”, 2019. – 152 b. 10obrazlari ularning ideal sifatida qabul qilinishiga olib keladi. Shu bois, OAVda namoyish etilayotgan obrazlarning axloqiy tozaligi va tarbiyaviy ahamiyati juda katta. Uchinchi muhim mexanizm – emosional ta’sir. OAV orqali berilgan ma’lumotlar faqat ong darajasida emas, balki bola his-tuyg‘ulariga ham kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Musiqa, ranglar, vizual effektlar, dramatik voqealar bolaning ruhiy dunyosida muayyan kayfiyatni uyg‘otadi. Masalan, quvonchli musiqalar ijobiy kayfiyatni mustahkamlasa, doimiy salbiy xabarlar yoki zo‘ravonlik manzaralari bolada xavotir, tajovuzkorlik yoki pessimizmni kuchaytirishi mumkin. OAVning ta’sir mexanizmlaridan biri – ijtimoiy rollarni shakllantirish. Bolalar televizion dasturlar, filmlar yoki reklamalarda ko‘radigan shaxslarning jamiyatdagi o‘rnini kuzatib, o‘zlari uchun ma’lum ijtimoiy rolni tanlab oladilar. Masalan, reklama orqali kasblar, turmush tarzlari, kiyinish madaniyati yoki muloqot uslublari bolalarga yetkaziladi va ular buni o‘z hayotiy tajribasiga qo‘llashga harakat qiladilar. Shuningdek, OAV bolalarda axborotga qaramlik mexanizmini ham shakllantiradi. Ko‘p vaqtini televizor qarshisida yoki ijtimoiy tarmoqlarda o‘tkazadigan bolalar real ijtimoiy muhitdan uzoqlashib, virtual olamdagi obrazlarni asosiy haqiqat sifatida qabul qilishi mumkin. Bu esa ularning mustaqil fikrlash, real muloqot qilish va jismoniy faoliyatini cheklaydi. OAV ta’sirining yana bir jihati – til va nutq rivojiga ta’siri. Televizion dasturlar, radio eshittirishlari va internet orqali bola ko‘plab yangi so‘zlar, iboralar va nutq madaniyatini o‘rganadi. Agar mazmun to‘g‘ri va savodli tarzda berilsa, bu bolaning lug‘at boyligini oshiradi. Ammo argot, jargon va nomaqbul so‘zlarning ko‘pligi bolaning nutqida salbiy iz qoldiradi. Bundan tashqari, OAV orqali qadriyatlar tizimi shakllanadi. Masalan, ona Vatanga sadoqat, ilm-fanga qiziqish, sog‘lom turmush tarzi kabi g‘oyalar ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ammo haddan tashqari moddiy qadriyatlarga urg‘u 23Pedagoglarning roli ham nihoyatda muhimdir. Chunki bola o‘z vaqtining katta qismini maktab yoki maktabgacha ta’lim muassasalarida o‘tkazadi. Pedagoglar bolalarning bilim olish, ma’naviy tarbiya va ijtimoiy shakllanish jarayoniga bevosita rahbarlik qiladilar. Shu sababli, ular OAV orqali tarqatilayotgan axborotlarni to‘g‘ri tahlil qilish, ijobiy tomonlarini kuchaytirish va salbiy oqibatlarini kamaytirishda faol bo‘lishlari kerak. Pedagoglarning vazifalari quyidagilardan iborat:  O‘quvchilarga media savodxonlik darslarini tashkil etish.  Internet madaniyatini shakllantirish bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlar o‘tkazish.  Ta’lim jarayonida ijobiy tarbiyaviy filmlar, videoroliklardan foydalanish.  O‘quvchilarni zararli kontent oqibatlari haqida ogohlantirish.  Ota-onalar bilan hamkorlikda bolalar media tarbiyasini yo‘naltirish. Ota-ona va pedagoglarning hamkorligi alohida e’tiborga loyiqdir. Chunki faqat oila yoki faqat maktab nazorati yetarli emas. Bola uyda ham, ta’lim muassasasida ham bir xil nazorat va tarbiyaviy qo‘llab-quvvatlashni his qilishi kerak. Shu bois, ota-onalar va pedagoglar muntazam ravishda uchrashuvlar o‘tkazib, bolalarning media faoliyatini birgalikda muhokama qilishlari maqsadga muvofiqdir. Bugungi kunda zamonaviy texnologiyalar ham ota-onalar va pedagoglar uchun qulay imkoniyatlar yaratmoqda. Masalan, internet filtrlash dasturlari, ota- ona nazorati (parental control) ilovalari, maxsus bolalar uchun yaratilgan platformalardan foydalanish zarur. Shu bilan birga, pedagoglar onlayn darslar jarayonida o‘quvchilarga faqat xavfsiz resurslardan foydalanishni tavsiya etishlari muhimdir. Agar ota-ona va pedagog bolalarning OAVdan foydalanishini nazorat qilmasa, natijada ular zararli kontentga berilib ketishi, psixologik muammolarga duch kelishi, axloqiy me’yorlardan chetlashishi mumkin. Bu esa nafaqat alohida bola, balki butun jamiyat kelajagiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli OAV 20Ikkinchi muhim zararli oqibat — bu psixologik salomatlikka ta’siridir. Internet va televizorda uchraydigan qo‘rqinchli filmlar, zo‘ravonlikka asoslangan o‘yinlar, virtual dunyoga haddan tashqari berilib ketish bolalarda qo‘rquv, tushkunlik, uyqu buzilishi kabi muammolarga sabab bo‘ladi. Psixologlar ta’kidlashicha, bola ongida qayta-qayta takrorlanadigan salbiy tasvirlar ularning ruhiy holatiga chuqur o‘rnashib, hatto depressiya yoki nevroz kabi kasalliklarni ham yuzaga keltirishi mumkin. Zararli axborot oqimlarining yana bir oqibati — ma’naviy qadriyatlardan uzoqlashishdir. Masalan, ayrim xorijiy filmlar va ko‘rsatuvlarda milliy urf- odatlar, an’anaviy qadriyatlar kamsitiladi yoki ularning o‘rniga begona g‘oyalar singdiriladi. Bunday axborotlarni tez-tez iste’mol qiladigan bolalar asta-sekin o‘z milliyligini unutib, boshqa madaniyatga taqlid qilishni boshlaydi. Bu esa milliy o‘zlikning yo‘qolishiga olib keluvchi xavfli jarayondir. Shuningdek, OAV orqali tarqatilayotgan zararli axborotlar bolalarda ijtimoiy xulq-atvorning buzilishiga ham sabab bo‘ladi. Masalan, internet orqali osonlik bilan topiladigan qimor o‘yinlari, nosog‘lom turmush tarzini targ‘ib qiluvchi kontent yoki noqonuniy reklama materiallari yoshlarning noto‘g‘ri yo‘ldan borishiga turtki beradi. Buning oqibatida huquqbuzarlik, jinoyatchilikka moyillik yoki zararli odatlarga berilish holatlari kuchayadi. Bundan tashqari, zararli axborot oqimlari bolalarda o‘qishga bo‘lgan qiziqishni pasaytiradi. Telefon va kompyuter o‘yinlariga haddan ortiq berilgan bola kitob o‘qishga, mustaqil bilim olishga, sport yoki san’at bilan shug‘ullanishga qiziqmay qo‘yadi. Bu esa ularning intellektual salohiyati pasayishiga, ijtimoiy faolligi esa susayishiga olib keladi. Bugungi kunda ayniqsa internet xavfsizligi muammosi dolzarbdir. Bolalar internet tarmoqlarida zararli saytlar, yolg‘on ma’lumotlar, firibgarlar yoki nomaqbul guruhlarning propagandasiga duch kelmoqda. Bu esa ularni turli xavfli oqimlarga jalb etish, noto‘g‘ri qarashlarni singdirish kabi salbiy oqibatlarni keltirib chiqarmoqda. 18Bundan tashqari, OAVning ma’naviy-axloqiy qadriyatlarni shakllantirishdagi ahamiyatini ham alohida ta’kidlash lozim. Radiodagi ma’naviy-ma’rifiy eshittirishlar, telekanallardagi diniy-axloqiy ko‘rsatuvlar yoki internetdagi ma’naviyat portallari yoshlarning axloqiy dunyoqarashini boyitadi. Bolalar ezgulik, vatanparvarlik, do‘stlik, halollik, mehnatsevarlik kabi fazilatlarni ana shu manbalar orqali o‘zlashtiradi. Ayniqsa, milliy qadriyatlarni targ‘ib qiluvchi OAV mahsulotlari bolalarda o‘z milliyligiga hurmat, o‘z ildizlariga sadoqat tuyg‘usini mustahkamlaydi. OAVning yana bir ijobiy tarbiyaviy jihati — ijodiy tafakkurni rag‘batlantirishidir. Multfilmlar, badiiy filmlar, qo‘shiqlar, radioeshittirishlar va turli madaniy dasturlar bolalarda fantaziya, obrazli tafakkur, ijodiy qiziqish uyg‘otadi. Masalan, yosh tomoshabinlar o‘z sevimli multfilm qahramonlaridan ilhom olib, rasm chizadi, hikoyalar to‘qiydi yoki qo‘shiq kuylashga qiziqadi. Bu jarayon ularning ijodiy salohiyatini ro‘yobga chiqarishga yordam beradi. Shu bois, OAV — nafaqat bilim beruvchi, balki ijodiy qobiliyatni rivojlantiruvchi vosita sifatida ham qimmatlidir.Shuningdek, OAVning ijtimoiy hamkorlikni kuchaytiruvchi xususiyatini ham ko‘rsatish mumkin. Masalan, turli interaktiv ko‘rsatuvlar, viktorinalar, onlayn o‘yinlar bolalarni faol muloqotga chorlaydi, ularni ijtimoiy munosabatlarga jalb qiladi. Natijada bolalar o‘z fikrini erkin ifodalash, jamoa bilan ishlash, o‘zaro yordam berish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Bu esa tarbiyaning eng muhim komponentlaridan biridir. OAV, ayniqsa, psixologik qo‘llab-quvvatlash vositasi sifatida ham ijobiy ahamiyat kasb etadi. Bolalar qiziqarli ko‘rsatuvlarni tomosha qilganda, radio tinglaganda yoki internet orqali ijobiy mazmundagi kontentni ko‘rganda, ular dam oladi, kayfiyatini ko‘taradi va stressdan xalos bo‘ladi. Bu esa ularning ruhiy salomatligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shunday qilib, OAV bolalarning psixologik barqarorligini ta’minlashga ham xizmat qiladi. 3225) Qodirova F. Pedagogik faoliyatda media savodxonlikni shakllantirish. – Toshkent: “Universitet”, 2022. – 178 b. 27Ijobiy kontent tanlash Milliy qadriyatlar, vatanparvarlik, ma’naviy g‘oyalarni targ‘ib qiluvchi dasturlar Tarbiyaviy jarayon mustahkamlanadi, ijtimoiy ong shakllanadi Ota-ona va pedagog hamkorligi Bola media faoliyatini birgalikda nazorat qilish Bola tarbiyasi uzviy va samarali kechadi OAVdan samarali foydalanish faqat texnik imkoniyatlardan emas, balki to‘g‘ri pedagogik shart-sharoitlardan ham iboratdir. Agar bu sharoitlar to‘liq ta’minlansa, OAV bolalarning ijtimoiy tarbiyasida kuchli vosita sifatida xizmat qiladi. 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Ommaviy axborot vositalarining bolalarning ijtimoiy tarbiyasiga ta’siri Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 3111) Saidova G. Zamonaviy OAV va bola shaxsining rivojlanishi. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2021. – 209 b. 12) Xudoyberdiyeva D. Internet va bolalar tarbiyasi: muammo va yechimlar. – Toshkent: “Innovatsiya-Ziyo”, 2022. – 175 b. 13) Bekmurodov M. Axborot oqimlari va yoshlar tarbiyasi. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2018. – 220 b. 14) Abdurahmonova Z. Pedagogik faoliyatda OAVdan foydalanish imkoniyatlari. – Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2020. – 180 b. 15) Jo‘raxonova M. Bolalar tarbiyasida axborot madaniyati. – Toshkent: “Fan”, 2017. – 195 b. 16) Ergashev R. Axborot psixologiyasi va tarbiya jarayoni. – Toshkent: “Universitet”, 2019. – 223 b. 17) Nazarova S. OAVning ma’naviy tarbiyadagi o‘rni. – Toshkent: “Fan va jamiyat”, 2021. – 203 b. 18) Tursunov K. Ijtimoiy tarmoqlar va o‘quvchi-yoshlar tarbiyasi. – Toshkent: “Ziyo”, 2018. – 164 b. 19) G‘ulomova M. Media tarbiya asoslari. – Toshkent: “Innovatsiya nashr”, 2022. – 212 b. 20) Xatamova L. Pedagogik texnologiyalar va OAV imkoniyatlari. – Toshkent: “Sharq”, 2020. – 240 b. 21) Mirzayeva N. Yoshlarning axborot makonida ijtimoiylashuvi. – Toshkent: “Universitet”, 2021. – 199 b. 22) Rahmatullayev J. Psixologiya va OAV ta’sir mexanizmlari. – Toshkent: “Ilm ziyo”, 2019. – 221 b. 23) Abdullayeva D. Bolalar ijtimoiy tarbiyasida zamonaviy OAVdan foydalanish. – Toshkent: “Fan va ta’lim”, 2017. – 186 b. 24) Normurodov S. Media va axloqiy tarbiya masalalari. – Toshkent: “Sharq yulduzi”, 2020. – 214 b. 11berish, shaxsiy manfaatni jamiyatdan ustun qo‘yish kabi g‘oyalar bolalarda iste’molchilik kayfiyatini kuchaytiradi. Psixologik nuqtayi nazardan, OAVning ta’sir mexanizmlarini uch bosqichga ajratish mumkin: Idrok qilish – bola ko‘rgan, eshitgan yoki o‘qigan axborotni sezgi organlari orqali qabul qiladi Qayta ishlash – bola axborotni tahlil qiladi, uni o‘z hayotiy tajribasi bilan solishtiradi. Amaliyotga tatbiq etish – bola olgan axborot asosida muayyan xatti- harakatni bajaradi yoki o‘z munosabatini bildiradi. Jadval: OAVning bolalarga ta’sir mexanizmlari Mexanizm turi Mazmuni Ijobiy ta’sir Salbiy ta’sir Axborot yetkazish OAV orqali turli yangiliklar, bilimlar, ma’lumotlar tarqaladi. Bilim doirasi kengayadi, yangiliklarga qiziqish oshadi. Tekshirilmagan, noto‘g‘ri axborot bolaning ongida chalkashlik tug‘dirishi mumkin. Namuna olish (imitatsiya) Qahramonlar, san’atkorlar yoki blogerlarning xatti- harakatlarini takrorlash. Ijobiy qahramonlardan o‘rnak olib, yaxshi odatlarni shakllantirish. Zo‘ravonlik, yomon odatlarni ham takrorlab qo‘yish ehtimoli mavjud. Emosional ta’sir Musiqa, rang, obrazlar orqali hissiyot uyg‘otish. Quvonch, mehr- shafqat, motivatsiya shakllantiradi. Qo‘rquv, agressiya, pessimizmni kuchaytirishi mumkin. Ijtimoiy rollarni shakllantirish Ko‘rilgan obrazlar orqali jamiyatdagi o‘rni haqida tasavvur hosil qilish. Bola kasblar, ijtimoiy munosabatlar haqida tasavvurga ega bo‘ladi. Rol va obrazlarni noto‘g‘ri talqin qilib, noto‘g‘ri ideal yaratishi mumkin. Til va nutqqa ta’sir Nutq, lug‘at boyligi va muloqot uslublarini o‘rganish. Lug‘at boyligi oshadi, nutq madaniyati rivojlanadi. Jargon va so‘kinish so‘zlarini o‘zlashtirish xavfi mavjud. Qadriyatlarni shakllantirish OAV orqali ma’naviy-axloqiy Vatanga sadoqat, bilimga intilish, Haddan tashqari iste’molchilik, 28 Xulosa Men ushbu kurs ishida “Ommaviy axborot vositalarining bolalarning ijtimoiy tarbiyasiga ta’siri” mavzusini o‘rganar ekanman, OAVning zamonaviy jamiyat hayotidagi o‘rni beqiyos darajada muhim ekanligini angladim. Bugungi kunda internet, televidenie, radio, matbuot va ijtimoiy tarmoqlar bolalarning dunyoqarashi, fikrlash tarzi, xulq-atvori va ijtimoiy hayotga moslashish jarayoniga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu sababli mazkur mavzuning dolzarbligi ham nazariy, ham amaliy jihatdan juda yuqori darajada ekanligi isbotlandi. O‘rganish jarayonida men OAVning nazariy asoslari va turlari haqida bilimga ega bo‘ldim, ularning pedagogik imkoniyatlari va ta’sir mexanizmlarini tahlil qildim. Ayniqsa, bolalar tarbiyasida ijobiy jihatlar — bilim va ma’naviy dunyoqarashni kengaytirish, madaniy qadriyatlarni singdirish, ijodkorlikni rivojlantirish kabi tomonlari katta ahamiyatga ega ekanini tushundim. Shu bilan birga, zararli axborot oqimlari — zo‘ravonlik, agressiya, noto‘g‘ri qadriyatlarni targ‘ib etuvchi kontentlarning bola ongiga salbiy ta’siri ham jiddiy muammo sifatida o‘z aksini topdi. Men uchun eng muhim xulosa shuki, bolalarning ommaviy axborot vositalaridan ongli va samarali foydalanishini ta’minlashda ota-ona va pedagoglarning nazorati, ularning media savodxonligini oshirishlari zarur. Chunki tarbiya jarayonida OAVni to‘g‘ri yo‘naltirish, pedagogik shart- 17shundaki, bola mehnatsevarlik, qat’iyatlilik, intiluvchanlik kabi ijobiy fazilatlarni o‘zlashtiradi. OAV, ayniqsa, internetning ijobiy jihatlaridan biri – global muloqot imkoniyatini ta’minlashidir. Bola turli mamlakatlarda yashayotgan tengdoshlari bilan aloqa o‘rnatishi, ulardan yangi narsalarni o‘rganishi mumkin. Bu esa uning nafaqat bilim doirasini kengaytiradi, balki boshqa madaniyat va xalqlarni hurmat qilishga ham o‘rgatadi. Shu orqali bag‘rikenglik, o‘zaro hurmat, insonparvarlik kabi ijtimoiy qadriyatlar mustahkamlanadi. OAV orqali psixologik tarbiya ham amalga oshiriladi. Masalan, bolalar uchun yaratilgan ijobiy ruhiy kayfiyat bag‘ishlovchi dasturlar ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi, qo‘rquv yoki stressni kamaytiradi. Bu esa ularning ruhiy sog‘lom rivojlanishiga yordam beradi. Ommaviy axborot vositalarining tarbiyaviy ahamiyatini yanada kengroq ochib berishda ularning ijtimoiy integratsiya jarayonidagi o‘rni alohida ahamiyatga ega. Bolalar turli millat, din va madaniyat vakillarining hayoti, urf- odatlari, qadriyatlari haqida OAV orqali xabardor bo‘lib boradi. Bu esa ularda tolerantlik, bag‘rikenglik va dunyoqarash kengligini shakllantiradi. Masalan, xalqaro bolalar dasturlari, ko‘rsatuvlari yoki multfilmlari millatlararo do‘stlik va hamkorlikni mustahkamlashga xizmat qiladi. Shu jihatdan, OAV — nafaqat milliy, balki global tarbiyaviy ahamiyatga ega kuch sifatida namoyon bo‘ladi. Yana bir muhim jihati — ijtimoiy moslashuv jarayoniga ko‘maklashishi. OAV orqali bolalar jamiyatdagi dolzarb yangiliklardan, ijtimoiy o‘zgarishlardan, davlat siyosatidagi muhim qarorlardan xabardor bo‘ladilar. Bu esa ularga o‘z muhitiga tezroq moslashishga yordam beradi. Masalan, yangi qonunlar, ijtimoiy dasturlar, ta’lim tizimidagi islohotlar haqida televizion ko‘rsatuvlar orqali xabardor bo‘lish bolalar va ota-onalarning ijtimoiy faolligini oshiradi. Shunday qilib, OAV — ijtimoiy moslashuvni tezlashtiruvchi mexanizm bo‘lib xizmat qiladi. 6 OAVdan samarali foydalanishning pedagogik shart-sharoitlarini aniqlash. Kurs ishi mavzusining metodlari tahlil va sintez, ilmiy adabiyotlarni o‘rganish, pedagogik kuzatish, intervyu va so‘rovnoma metodlaridan foydalanildi. Kurs ishi mavzusining tuzilishi - Kurs ishi kirish, ikki bob, oltita kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB. Ommaviy axborot vositalarining ijtimoiy tarbiyadagi o‘rni va ahamiyati 1.1. Ommaviy axborot vositalarining nazariy asoslari va turlari Ommaviy axborot vositalari (OAV) bugungi kunda jamiyat hayotining ajralmas qismi sifatida har bir kishining dunyoqarashi, tafakkuri va ijtimoiy faolligini shakllantirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etmoqda. Axborot uzatish, uni keng auditoriyaga yetkazish va jamoatchilik ongiga ta’sir o‘tkazish jarayoni qadimdan mavjud bo‘lib, zamonaviy OAV tizimlari esa ushbu jarayonni yanada tezkor, keng qamrovli va samarali shaklga keltirdi. Shu nuqtayi nazardan, OAVning nazariy asoslarini o‘rganish, ularning turlarini aniqlash va ijtimoiy hayotdagi o‘rnini tahlil qilish, bolalarning tarbiyasiga ta’sirini ilmiy asoslash juda muhimdir. OAV nazariyasi, avvalo, kommunikatsiya nazariyasi bilan chambarchas bog‘liq. Kommunikatsiya – bu axborot uzatish va qabul qilish jarayoni bo‘lib, uning asosiy elementlari: manba, xabar, kanal va qabul qiluvchi hisoblanadi. Shu jihatdan OAV – jamiyat miqyosida axborot yetkazib beruvchi, keng auditoriyaga ta’sir ko‘rsatuvchi eng qudratli kommunikatsiya vositasidir. Ommaviy axborot vositalarining nazariy asoslari turli ilmiy maktablarda keng yoritilgan. Masalan, amerikalik olim Garold Lassuelning “Kim? Nima dedi? Qaysi kanal orqali? Kimga? Qanday ta’sir bilan?” degan mashhur kommunikatsiya modeli OAVning mohiyatini tushunishda muhim metodologik asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu modelga ko‘ra, OAV faqatgina axborot 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi globallashuv sharoitida axborot texnologiyalari va ommaviy axborot vositalari (OAV) jamiyat hayotining barcha sohalariga chuqur kirib bormoqda. Insonning dunyoqarashi, ijtimoiy munosabatlari va qadriyatlari shakllanishida OAV beqiyos o‘rin tutadi. Ayniqsa, bolalar auditoriyasi uchun OAVning ta’siri ikki tomonlama – ya’ni ijobiy va salbiy – natijalarga olib kelishi mumkin. Televizion dasturlar, internet, ijtimoiy tarmoqlar, kompyuter o‘yinlari, matbuot va reklama vositalari orqali bola ongiga berilayotgan axborot oqimlari uning psixologiyasi, xulq-atvori va hayotiy qarashlariga bevosita ta’sir qiladi. Shuning uchun ham OAVdan foydalanish jarayonida bolalarning yosh xususiyatlari, qiziqishlari va psixologik tayyorgarligi hisobga olinishi lozim..O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning "Yoshlarimizni mustaqil fikrlaydigan, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni egallagan, mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega insonlar etib tarbiyalash – barchamizning eng asosiy vazifamizdir. 1 " Mavzuning dolzarbligi shundaki, O‘zbekiston Respublikasida bolalarni har tomonlama barkamol inson sifatida tarbiyalash davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sanaladi. Shu bilan birga, chet el filmlari, seriallari, turli onlayn platformalardan kelayotgan nazoratsiz kontentlar bolalar ongida 1 (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 12-yanvardagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi). 21Zararli axborot oqimlari nafaqat alohida bola, balki butun jamiyatga xavf tug‘diradi. Agar yosh avlod noto‘g‘ri g‘oyalar ta’sirida shakllansa, kelajakda jamiyatda zo‘ravonlik, axloqsizlik, huquqbuzarlik va ma’naviy inqiroz kuchayadi. Shu sababli, bunday axborotlarning oldini olish va ularning salbiy oqibatlarini bartaraf etish davlat siyosati darajasida hal qilinishi lozim bo‘lgan muhim vazifadir. Jadval: Bolalarga zararli axborot oqimlarining asosiy turlari va oqibatlari Zararli axborot turi Misollar Bolaga ta’siri Jamiyatga ta’siri Zo‘ravonlikni targ‘ib qiluvchi Filmlar, kompyuter o‘yinlari, reklama Agressiya, tajovuzkorlik Jamiyatda zo‘ravonlik kuchayishi Axloqsizlik va behayo kontent Internet saytlar, ijtimoiy tarmoqlar Axloqiy buzilish, erta qiziqish Ma’naviy inqiroz Yolg‘on va manipulyativ axborot Soxta yangiliklar, firibgarlik saytlari Ishonuvchanlik, noto‘g‘ri qarashlar Jamiyatda ishonchsizlik Qimor va zararli odatlar Onlayn qimor, spirtli ichimlik reklamalari Moliyaviy va sog‘liq muammolari Jinoyatchilik kuchayishi Milliy Begona Milliy o‘zlikni Madaniy 4noto‘g‘ri qadriyatlarni shakllantirishi mumkin. Demak, mazkur kurs ishida OAVning bolalar tarbiyasidagi o‘rni, uning ijobiy va salbiy tomonlari, ta’sir mexanizmlarini chuqur o‘rganish dolzarb ilmiy-pedagogik muammo sifatida namoyon bo‘ladi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Mazkur mavzu dunyo miqyosida ko‘plab ilmiy tadqiqotlarning markazida bo‘lib kelmoqda. Jumladan, M. McLuhan “Global qishloq” nazariyasi orqali ommaviy axborot vositalarining butun dunyo axborot maydonini yagona makonga aylantirib borayotganini ta’kidlagan. D. Buckingham esa bolalarda media savodxonlikni shakllantirish masalalariga e’tibor qaratib, OAVning tarbiyaviy ahamiyatini chuqur tahlil qilgan. J. Bryant va boshqa olimlarning tadqiqotlarida esa OAVning bolalar psixikasiga ta’siri, teleko‘rsatuvlar orqali ularda agressivlik va passivlikning kuchayishi masalalari ko‘tarilgan. O‘zbek olimlari orasida Sh. Yusupov yosh avlod tarbiyasida OAVning ijobiy jihatlari va imkoniyatlarini yoritgan bo‘lsa, N. To‘xtaxodjayeva axborot oqimlarining salbiy ta’siri, axloqiy qadriyatlarga tahdidlari haqida ilmiy tahlillar bergan. M. Usmonov va boshqa tadqiqotchilar esa internet va ijtimoiy tarmoqlarning bolalarga ko‘rsatayotgan ijobiy va salbiy oqibatlarini psixologik hamda pedagogik nuqtayi nazardan o‘rganganlar. Biroq bugungi kunda raqamli texnologiyalar, sun’iy intellekt va virtual olamning tez rivojlanishi natijasida bolalarning OAVdan foydalanish xatti-harakatlari ham o‘zgarib bormoqda. Shu sababli, mazkur mavzu hali ham to‘liq o‘rganilmagan bo‘lib, qo‘shimcha ilmiy izlanishlar talab etadi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundaki, u ommaviy axborot vositalarining bolalar ijtimoiy tarbiyasidagi o‘rnini ilmiy asosda tahlil qiladi. Tadqiqot natijalari pedagogika, psixologiya va sotsiologiya fanlarida media tarbiya masalalarini o‘rganishda qo‘shimcha manba bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Shuningdek, ilmiy adabiyotlarda mavjud nazariy qarashlar umumlashtirilib, OAVning ijobiy 24nazoratini samarali tashkil etish davlat siyosati darajasida ham qo‘llab- quvvatlanishi kerak. Jadval: Ota-ona va pedagoglarning OAV nazoratidagi roli Subyekt Asosiy vazifalar Natija Ota-ona Bolaning kontentini nazorat qilish, zararli saytlarni cheklash, foydali filmlarni tanlash, farzand bilan suhbat Bola xavfsiz axborot olamida ulg‘ayadi, media savodxonlik shakllanadi Pedagog Media savodxonlik darslari, zararli kontent oqibatlarini tushuntirish, ta’limda ijobiy axborotdan foydalanish O‘quvchilar tanqidiy fikrlashga o‘rganadi, axloqiy va ijtimoiy faoliyat shakllanadi Hamkorlik Oila va maktabning birgalikdagi nazorati va hamkorlikdagi tadbirlar Tarbiyaviy jarayon yaxlitlashadi, bolalar har tomonlama himoyalanadi Bolalarning OAV bilan munosabatini to‘g‘ri tashkil etish va nazorat qilish — ota-ona va pedagoglarning eng muhim vazifasidir. Ular nafaqat nazoratni amalga oshirishi, balki bolalarni mustaqil tanqidiy fikrlash, foydali kontentni tanlay olish ko‘nikmasiga ham o‘rgatishlari zarur. 2.3. Ommaviy axborot vositalaridan samarali foydalanishning pedagogik shart-sharoitlari Bugungi zamonaviy ta’lim tizimi axborot texnologiyalari va ommaviy axborot vositalarisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Televidenie, radio, matbuot, internet va ijtimoiy tarmoqlar — bularning barchasi bolalar ongini shakllantiruvchi muhim vositalardir. Ammo ularning samarali va maqsadli qo‘llanilishi uchun muayyan pedagogik shart-sharoitlar yaratilishi zarur. Chunki OAVdan bevosita foydalanish emas, balki undan pedagogik 13kuchli va tezkor bo‘lib qoldiki, ular nafaqat bolalarning bilim olish jarayoniga, balki ma’naviy-axloqiy tarbiyasiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. OAVning tarbiyaviy ahamiyatini avvalo uning keng ko‘lamli auditoriyaga bir vaqtning o‘zida ta’sir ko‘rsatish imkoniyati bilan izohlash mumkin. Masalan, televizorda beriladigan bolalar uchun mo‘ljallangan ta’limiy dasturlar, hujjatli filmlar, multfilmlar yoki internet orqali taqdim etiladigan interaktiv o‘yinlar bola tafakkurini kengaytiradi, yangi bilimlarni egallashga yordam beradi. Shu bilan birga, ular ijtimoiy qadriyatlar, milliy an’analar va madaniyat elementlarini singdirish vazifasini ham bajaradi. Tarbiyaviy jarayonda OAVning yana bir ahamiyatli jihati – uning qiziqarli, emotsional shaklda ta’sir ko‘rsatish qobiliyatidir. Odatda bola kitob yoki darslikdagi quruq ma’lumotni qabul qilishda qiyinchilik sezishi mumkin. Ammo shu ma’lumot film, multfilm yoki qiziqarli dastur orqali ko‘rsatilsa, bola uni tezroq va samaraliroq o‘zlashtiradi. Demak, OAV bolalarning bilim olish jarayonini nafaqat qo‘llab-quvvatlaydi, balki uni osonlashtiradi ham. Bolalar tarbiyasida OAVning ijobiy jihatlaridan biri – ularni mustaqil fikrlashga undashi. Masalan, ilmiy-ommabop ko‘rsatuvlarni ko‘rgan bola tabiat, texnika yoki kosmos haqida savollar berishni boshlaydi, mustaqil izlanishga qiziqadi. Bu esa uning tafakkurini kengaytiradi va ijodkorlik qobiliyatlarini rivojlantiradi. Shu ma’noda, OAV bolalarning ilmiy qiziqishlarini oshiruvchi qudratli manba sifatida ham namoyon bo‘ladi. OAV shuningdek, bolalarning ma’naviy dunyosini boyitishda ham muhim vositadir. Milliy qadriyatlar, urf-odatlar, xalq og‘zaki ijodi namunalarini ommalashtiruvchi dasturlar orqali bolalar o‘z milliy ildizlari, madaniy merosi haqida tasavvurga ega bo‘ladilar. Bu esa ularni o‘z xalqiga mehr qo‘yishga, milliy g‘urur va vatanparvarlik tuyg‘ularini kuchaytirishga xizmat qiladi. Ayniqsa, o‘zbek telekanallarida bolalarga bag‘ishlangan maxsus ko‘rsatuvlar, xalq ertaklari asosida yaratilgan multfilmlar shu vazifani muvaffaqiyatli bajarib kelmoqda. 9Bugungi raqamli davrda OAV turlari tobora kengayib, yangi shakllar paydo bo‘lmoqda. Masalan, podkastlar, bloglar, vloglar ham axborot vositalarining yangi ko‘rinishlari sifatida shakllanmoqda. Bolalar va o‘smirlar aynan shu yangi media vositalar orqali o‘z qiziqishlarini qondirishga intilmoqda. OAVning nazariy asoslari va turlari haqida bilimga ega bo‘lish, ularning ijtimoiy-pedagogik ta’sir mexanizmlarini o‘rganish – bolalarning tarbiyasida media savodxonlikni shakllantirishning muhim bosqichi hisoblanadi. OAV jamiyat uchun qudratli tarbiya vositasi bo‘lishi mumkin, biroq u nazoratsiz qolsa, salbiy oqibatlarga ham olib keladi. Shu sababli, nazariy yondashuvlarni chuqur o‘rganish va amaliyotda to‘g‘ri qo‘llash bugungi kundagi dolzarb vazifalardan biridir. 1.2. Bolalarning ijtimoiy tarbiyasida OAVning ta’sir mexanizmlari Bugungi globallashuv davrida bolalar hayotida ommaviy axborot vositalarining (OAV) roli tobora ortib bormoqda. Avvallari bola tarbiyasida oilaviy muhit, maktab va mahalla asosiy omillar bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi kunda ularga qo‘shimcha ravishda televizor, radio, internet, ijtimoiy tarmoqlar, kino va turli mobil ilovalar kuchli ta’sir ko‘rsatmoqda. Shuning uchun OAVning bolalar ongini shakllantirishdagi mexanizmlarini o‘rganish pedagogika, psixologiya va sotsiologiya fanlarining muhim yo‘nalishlaridan biriga aylangan. OAVning bolalar ijtimoiy tarbiyasiga ta’siri, avvalo, axborot uzatish jarayoni orqali sodir bo‘ladi. Bola muntazam ravishda yangiliklar, reklama, badiiy filmlar, ko‘ngilochar dasturlar va ijtimoiy tarmoqlar orqali ma’lumot oladi. Bu ma’lumotlarning qaysi uslubda berilishi va ularning mazmuni bolaning dunyoqarashiga bevosita ta’sir qiladi. Masalan, ilmiy-ommabop ko‘rsatuvlar bola tafakkurini kengaytirsa, zo‘ravonlik sahnalariga boy filmlar unda agressiv xulq-atvorni shakllantirishi mumkin. Ikkinchi mexanizm – bu namuna olish tamoyilidir. Bolalar o‘zlariga yoqqan qahramonlar yoki san’atkorlarning xatti-harakatlarini takrorlashga intiladilar. Televizion seriallar, multfilmlar yoki ijtimoiy tarmoqlardagi bloggerlar 19II BOB. Ommaviy axborot vositalarining bolalarga ta’siri muammolari va yechimlari 2.1. Bolalarga zararli axborot oqimlari va ularning salbiy oqibatlari Bugungi globallashuv va axborot oqimlari tobora kuchayib borayotgan davrda bolalarning ongiga ta’sir qiluvchi omillar ham keskin ortib bormoqda. Ommaviy axborot vositalarining ijobiy jihatlari bilan bir qatorda, ularning salbiy tomonlari ham mavjud. Ayniqsa, zararli axborot oqimlari bolalar ruhiyati, ma’naviyati va ijtimoiy xulq-atvoriga sezilarli darajada salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bu holat pedagoglar, ota-onalar hamda jamiyat oldida jiddiy muammolarni keltirib chiqarmoqda. Zararli axborot oqimlari avvalo ma’naviy buzilishlarga olib kelishi mumkin. Masalan, filmlar, reklama roliklari, internet o‘yinlari yoki ijtimoiy tarmoqlarda tarqatilayotgan zo‘ravonlikni targ‘ib qiluvchi materiallar bolalarda tajovuzkorlik, qo‘pollik va shafqatsizlikni shakllantiradi. Yosh ong hali to‘liq shakllanmagan bola ko‘rgan narsasini tezda qabul qilib, uni hayotda qo‘llashga intiladi. Natijada, u boshqalarga nisbatan bepisand, qo‘pol yoki agressiv munosabatda bo‘lishi mumkin. 26pedagogik sharti — ijobiy kontentni tanlash mezonlarini ishlab chiqishdir. Masalan, bolalar uchun yaratilgan multfilm, badiiy film yoki teleko‘rsatuv tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lishi, unda milliy qadriyatlar, vatanparvarlik, mehnatsevarlik va mehr-oqibat targ‘ib qilinishi lozim. Shu maqsadda pedagoglar o‘quvchilarga tavsiya etadigan kontentni sinchkovlik bilan saralab olishlari kerak. Pedagogik shart-sharoitlarning muhim tomonlaridan biri — ota-ona va pedagoglarning hamkorligidir. Chunki bola nafaqat maktabda, balki uyda ham OAVdan foydalanadi. Agar ota-ona va pedagog bir-biriga zid tavsiyalar bersa, bola ikkilanib qoladi. Shu sababli ular birgalikda bolaning media faoliyatini muvofiqlashtirib borishlari lozim.Amaliy tajribaga murojaat qilsak, O‘zbekistonda “Bolalar uchun maxsus telekanallar” (masalan, Bolajon) tashkil etilgan bo‘lib, unda yoshlar uchun tarbiyaviy va ta’limiy dasturlar uzatiladi. Bu davlat darajasida yaratilgan muhim pedagogik shart-sharoitdir. Bundan tashqari, ko‘plab maktablarda media savodxonlik darslari joriy etilmoqda. Bu tashabbuslar yosh avlodni zararli axborotdan himoya qilish va foydali kontent bilan ta’minlashga xizmat qiladi. Jadval: OAVdan samarali foydalanishning pedagogik shart-sharoitlari Shart-sharoit turi Mazmuni Kutilayotgan natija Tarbiyaviy muhit Oila va maktab hamkorligi, sog‘lom axloqiy muhit yaratish Bola ijobiy kontentga intiladi, zararli axborotdan uzoqlashadi Texnik va tashkiliy imkoniyatlar Multimedia vositalari, internet, elektron darsliklardan foydalanish Ta’lim jarayonida qiziqish va samaradorlik ortadi Pedagogik yondashuv Media savodxonlikni rivojlantirish, tanqidiy fikrlashni shakllantirish Bola axborotni tahlil qila oladi, salbiy oqimlarga berilmaydi 25maqsadlarda to‘g‘ri foydalanish bolaning ijtimoiy, ma’naviy va intellektual rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Pedagogik shart-sharoit deganda, bolalarning yosh xususiyatlari, psixologik ehtiyojlari, ta’lim-tarbiya jarayonining maqsad va vazifalari, shuningdek, OAVning imkoniyatlari uyg‘unlashtirilgan holda qo‘llanilishini tushunish mumkin. Bu shart-sharoitlar uch yo‘nalishda ko‘rinadi Tarbiyaviy muhitni yaratish (oila va maktab hamkorligi). Texnik va tashkiliy imkoniyatlar (axborot texnologiyalaridan to‘g‘ri foydalanish). Pedagogik yondashuv (media savodxonlik, tanqidiy tafakkur, tarbiyaviy kontent). Birinchidan, OAVdan samarali foydalanish uchun oilada va ta’lim muassasalarida sog‘lom tarbiyaviy muhit bo‘lishi kerak. Bola ko‘rayotgan film, tinglayotgan qo‘shiq yoki o‘ynayotgan o‘yini uning tarbiyaviy muhitiga bevosita bog‘liqdir. Agar oilada va maktabda sog‘lom muhit yaratilsa, bola o‘ziga zararli axborotlarni tan olmaydi, balki ijobiy, foydali kontentga intiladi. Ikkinchidan, texnik va tashkiliy imkoniyatlar ham muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda barcha ta’lim muassasalari kompyuter, internet, multimedia vositalari bilan jihozlangan. Ammo ularni samarali qo‘llash uchun pedagoglar yetarli bilim va ko‘nikmaga ega bo‘lishlari zarur. Masalan, interfaol darslarda hujjatli filmlar, ta’limiy videoroliklar, elektron darsliklardan foydalanish o‘quvchilar qiziqishini oshiradi. Uchinchidan, pedagogik yondashuv OAVdan samarali foydalanishda hal qiluvchi omildir. Bunda eng avvalo bolalarda media savodxonlikni shakllantirish zarur. Media savodxonlik — bu OAV orqali olinayotgan axborotni tahlil qilish, uning ijobiy yoki salbiyligini ajrata olish, tanqidiy fikrlash ko‘nikmasini rivojlantirish demakdir. Bu ko‘nikma shakllanmagan bola har qanday axborotni so‘zsiz qabul qiladi, oqibatda salbiy oqimlarga berilib ketishi mumkin.Shuningdek, OAVdan samarali foydalanishning yana bir 7yetkazuvchi emas, balki axborotning mazmunini, ta’sir doirasini va natijalarini ham belgilovchi ijtimoiy institut sifatida namoyon bo‘ladi. Nazariy jihatdan OAVning asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat: Axborot berish funksiyasi – voqealar, yangiliklar va hodisalar haqida jamoatchilikni xabardor qilish. Tarbiyaviy funksiyasi – axloqiy, ma’naviy va ijtimoiy qadriyatlarni shakllantirish, yoshlarni jamiyat qoidalariga moslashishga yo‘naltirish. Madaniy-ma’rifiy funksiyasi – adabiyot, san’at, musiqa va boshqa madaniy boyliklarni ommaga yetkazish. Nazorat va tanqid funksiyasi – jamiyatdagi muammolarni yoritish, jamoatchilik fikrini shakllantirish. Ko‘ngilochar funksiyasi – odamlarni hordiq chiqarishga, emotsional muvozanatga erishishga xizmat qilish. Ushbu funksiyalar orqali OAV bolalar ongiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, teleko‘rsatuvlardagi ta’limiy dasturlar bolaning bilim olish jarayoniga hissa qo‘shsa, ayrim salbiy mazmundagi kontentlar ularning psixologiyasiga zarar yetkazishi mumkin. Endi OAVning turlarini ko‘rib chiqamiz. Ilmiy adabiyotlarda OAV turli mezonlarga ko‘ra tasniflanadi: texnologik, mazmuniy va ijtimoiy ta’sir doirasiga qarab. Bosma OAV – gazeta, jurnal, risola va boshqa nashrlar kiradi. Ular asosan yangiliklarni tahliliy yoritish, maqolalar, ilmiy-populyar materiallar chop etish orqali jamoatchilikka ta’sir qiladi. Bosma nashrlarning bolalar tarbiyasidagi o‘rni alohida ahamiyatga ega, chunki ular bolalarda kitobxonlik madaniyatini shakllantiradi. Radio – ovoz orqali axborot tarqatadigan eng qadimiy ommaviy axborot vositalaridan biri. Radio dasturlar bolalarda tinglash, eshitib tushunish, xotira va tasavvur qobiliyatini rivojlantirishda foydali bo‘lishi mumkin. 15Ommaviy axborot vositalarining tarbiyaviy ahamiyati haqida gap ketganda, ularning eng muhim xususiyatlaridan biri – shaxsga ong osti orqali kuchli ta’sir ko‘rsatish imkoniyatidir. Masalan, bolalar ko‘p hollarda ko‘rayotgan multfilm qahramonlaridan bevosita o‘rnak oladilar. Qahramonning jasorati, mehribonligi, adolatparvarligi bolaning ongida muhrlanib qoladi va u bunday fazilatlarni hayotida qo‘llashga intiladi. Bu jarayonda tarbiyaviy jihat shundaki, bola o‘zining hayotiy qadriyatlarini ongli yoki ongsiz ravishda shakllantira boshlaydi. Shu bilan birga, OAVning axborot yetkazish tezligi va qulayligi tarbiyaviy jarayonni kuchaytiruvchi omil sifatida qaraladi. Agar ilgari bolalar yangi bilim va ma’lumotlarni asosan kitoblar yoki o‘qituvchilar orqali qabul qilgan bo‘lsa, bugungi kunda ular internet, televidenie yoki ijtimoiy tarmoqlar orqali ham keng ko‘lamli ma’lumotlarga ega bo‘lishmoqda. Bu esa ta’lim va tarbiya jarayonini ko‘p qirrali, tezkor va qiziqarli qiladi. Milliy o‘zlikni anglashda OAVning o‘rni beqiyosdir. O‘zbekistonda yaratilayotgan turli bolalar ko‘rsatuvlari, teatr sahnalari yoki tarixiy multfilmlar yosh avlodni milliy qadriyatlar va tarixiy shaxslar bilan tanishtiradi. Masalan, Amir Temur, Jaloliddin Manguberdi yoki Zahiriddin Muhammad Bobur haqida tayyorlangan filmlar bolalarda milliy g‘urur uyg‘otadi. Shu orqali ular o‘z milliy ildizlariga sodiq bo‘lishga, buyuk ajdodlari bilan faxrlanishga o‘rganadilar. OAVning ijobiy jihatlaridan yana biri – ta’limni ommalashtirishdir. Masalan, televidenie orqali beriladigan “Ochiq darslar” yoki onlayn ta’lim platformalarida joylashtirilgan darslar bolalarning bilim olish imkoniyatlarini kengaytiradi. Bu nafaqat shaharlik bolalarga, balki chekka hududlarda yashovchi o‘quvchilarga ham bir xil ta’lim olish imkonini beradi. Shu orqali ta’limdagi tengsizlik sezilarli darajada kamayadi, bolalar o‘z salohiyatini rivojlantirish imkoniga ega bo‘ladilar. 14Ijobiy jihatlardan yana biri – OAVning tarbiyaviy jarayonda zamonaviy texnologiyalarni qo‘llab, interaktivlikni ta’minlashi. Internet tarmoqlari orqali bolalar nafaqat ma’lumot qabul qiladilar, balki ular bilan faol muloqotga kirishadilar. Masalan, onlayn o‘quv platformalari, interaktiv ta’limiy o‘yinlar, turli testlar va viktorinalar bolalarning bilim olish jarayonini yanada qiziqarli qiladi. Bu esa tarbiyaviy jarayonni an’anaviy dars shaklidan ko‘ra samaraliroq va jozibadorroq qiladi. OAV bolalarni nafaqat bilimli, balki ijtimoiy faol bo‘lishga ham undaydi. Chunki turli teleko‘rsatuvlar, maqolalar, ijtimoiy tarmoqlardagi videoroliklar bolalarda jamiyat hayotidagi muammolarga befarq bo‘lmaslik, atrof-muhitni asrash, boshqalarga yordam berish kabi ijtimoiy qadriyatlarni shakllantiradi. Misol uchun, ekologik muammolarni yorituvchi hujjatli filmlar bolalarda tabiatga nisbatan mehr uyg‘otadi va ularni ekologik mas’uliyatli bo‘lishga undaydi.Shuningdek, OAV bolalarni sog‘lom turmush tarziga o‘rgatishda ham katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Sport musobaqalari, sog‘lom ovqatlanish, zararli odatlardan saqlanish haqida beriladigan maxsus ko‘rsatuvlar bolalarni sog‘lom hayot tarziga yo‘naltiradi. Bu orqali ular jismonan sog‘lom, ruhan bardam bo‘lib voyaga yetadilar. OAVning yana bir muhim ijobiy jihati – u bolalarni dunyo miqyosidagi yangiliklardan xabardor qilib boradi. Bu jarayonda ular turli xalqlarning madaniyati, urf-odatlari, turmush tarzidan xabardor bo‘ladilar, dunyoqarashlari kengayadi. Shu orqali bolalarda bag‘rikenglik, boshqa millat va din vakillariga hurmat ruhidagi tarbiya shakllanadi.Demak, ommaviy axborot vositalarining tarbiyaviy ahamiyati keng ko‘lamni qamrab oladi. U bolalarga bilim beradi, ularni ma’naviy-axloqiy qadriyatlarga yo‘naltiradi, sog‘lom turmush tarzini shakllantiradi, milliy g‘urur va vatanparvarlik ruhida tarbiyalaydi. Eng muhimi, ularning dunyoqarashini kengaytirib, mustaqil fikrlashga undaydi. Shu boisdan ham zamonaviy tarbiyaviy jarayonda OAVdan oqilona foydalanish eng dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. 22qadriyatlarga zid kontent madaniyatni targ‘ib qiluvchi filmlar yo‘qotish assimilyatsiya 2.2. Ota-ona va pedagoglarning bolalarga OAV ta’sirini nazorat qilishdagi roli Bugungi kunda bolalarning axborot olamiga bo‘lgan qiziqishi tobora ortib bormoqda. Televizion ko‘rsatuvlar, internet tarmoqlari, mobil ilovalar, kompyuter o‘yinlari hamda ijtimoiy tarmoqlar bolalar uchun asosiy ma’lumot manbaiga aylanib qoldi. Biroq ushbu jarayonning ijobiy tomonlari bilan bir qatorda, salbiy oqibatlari ham mavjud. Shuning uchun bolalarning ongiga oqilona va foydali axborot yetib borishini ta’minlashda ota-ona va pedagoglarning nazorati muhim ahamiyat kasb etadi. Avvalo, ota-onaning roli haqida to‘xtalish lozim. Bola eng ko‘p vaqtini oilada o‘tkazadi. Demak, uning tarbiyaviy muhitini birinchi navbatda ota-ona belgilaydi. Agar ota-ona farzandining ko‘rayotgan filmlari, o‘ynayotgan o‘yinlari, foydalanayotgan saytlariga befarq bo‘lsa, bola ko‘pincha zararli axborot oqimiga duch kelishi mumkin. Shu sababli ota-onalar farzandlari iste’mol qilayotgan kontentni nazorat qilishlari, zarur hollarda ularni to‘g‘ri yo‘naltirishlari kerak. Ota-onaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:  Bolaning internet va televizion dasturlarini tanlashda ko‘maklashish.  Zararli saytlar va kontentlardan himoya qiluvchi texnik vositalarni o‘rnatish.  Farzandlari bilan birgalikda foydali filmlar, hujjatli ko‘rsatuvlarni tomosha qilish.  OAV orqali olingan ma’lumotlarni muhokama qilib, ularning mazmunini tushuntirish.  Bolada mustaqil tanqidiy fikrlash va media savodxonlikni shakllantirish. 16OAV shuningdek, ijtimoiylashuv jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Bolalar teleko‘rsatuvlarda jamiyatdagi turli vaziyatlarni kuzatib, odamlar o‘rtasidagi munosabatlarni tahlil qiladilar. Masalan, mehr-oqibat, do‘stlik, hamkorlik, tinchlik kabi qadriyatlarni targ‘ib qiluvchi dasturlar ularga jamiyatda qanday yashash kerakligini ko‘rsatadi. Shu tariqa, bola asta-sekin ijtimoiy rollarni o‘zlashtiradi va jamiyat a’zosi sifatida o‘z o‘rnini topishga intiladi. Estetik tarbiyada ham OAVning o‘rni katta. Multfilmlar, badiiy filmlar, musiqiy dasturlar bolalarda go‘zallikni his etish, san’at asarlarini qadrlash qobiliyatini shakllantiradi. Ayniqsa, milliy musiqiy dasturlar, qo‘g‘irchoq teatrlari va folklor asosida tayyorlangan filmlar estetik didni oshirishda beqiyos rol o‘ynaydi. Bu orqali bolalar san’at va madaniyatni sevishga, ularni qadrlashga o‘rganadilar. Bugungi kunda OAV orqali sog‘lom turmush tarzini shakllantirish bo‘yicha ham ko‘plab tashabbuslar amalga oshirilmoqda. Masalan, sport musobaqalarining yoritilishi bolalarda sportga qiziqishni oshiradi. Shuningdek, turli ko‘rsatuvlar orqali zararli odatlardan voz kechish, gigiyenaga rioya qilish, to‘g‘ri ovqatlanish masalalari ham keng targ‘ib qilinmoqda. Natijada bolalar sog‘lom hayot tamoyillarini erta yoshdan o‘zlashtiradilar. OAVning tarbiyaviy ahamiyatida ijtimoiy tashabbus va birdamlik ruhini shakllantirish ham muhimdir. Masalan, xayriya aksiyalari, yordam kampaniyalari haqida televidenie yoki internetda berilgan materiallar bolalarda boshqalarga yordam qo‘lini cho‘zish, mehr-oqibatli bo‘lish kabi fazilatlarni kuchaytiradi. Shu bilan birga, ular jamiyatda birdamlik va hamjihatlik muhitini mustahkamlashga xizmat qiladi. Ijobiy jihatlardan yana biri – OAVning motivatsion ta’siridir. Mashhur sportchilar, san’atkorlar yoki olimlar haqidagi filmlar bolalarni ularga o‘xshashga, ulardan o‘rnak olishga undaydi. Natijada bola o‘z oldiga maqsad qo‘yadi, unga erishish uchun intila boshlaydi. Bu jarayonda tarbiyaviy natija

Ommaviy axborot vositalarining bolalarning ijtimoiy tarbiyasiga ta’siri

Купить