Ona tili darslarida o'quvchilarning eshitib tushunish malakasini shakllantirish

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	62.1KB
Xaridlar	12
Yuklab olingan sana	27 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Ona tili darslarida o'quvchilarning eshitib tushunish malakasini shakllantirish

Sotib olish

K i r i s h
Mavzuning dolzarbligi . Ta’lim to’g’risida qonunchilik palatasi tomonidan
2020-yil 19-mayda qabul qilingan Senat tomonidan 2020-yil 7-avgustda
ma’qullangan ta’lim to’g’risida qonunda. 1
Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo’llaniladi:
davlat akkreditatsiyasi — davlat ta’lim muassasalari va tashkilotlari,
shuningdek nodavlat ta’lim tashkilotlari (bundan buyon matnda ta’lim tashkilotlari
deb yuritiladi) faoliyatining davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablariga
hamda o’quv dasturlariga muvofiqligining davlat tomonidan e’tirof etilishi hamda
ularning bitiruvchilariga ma’lumot to’g’risidagi hujjatlarni topshirish huquqining
taqdim etilishidan iborat jarayon;
davlat ta’lim muassasasi — davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari
tomonidan davlat mulki bo’lgan mol-mulk negizida tashkil etilgan, davlat ta’lim
standartlariga va davlat ta’lim talablariga muvofiq ta’lim beradigan muassasa;
davlat ta’lim standartlari — davlat tomonidan ta’limning mazmuni va
sifatiga nisbatan belgilanadigan talablar majmui;
davlat ta’lim talablari — ta’limning tuzilmasiga, mazmuniga va uni amalga
oshirish shart-sharoitlariga, shuningdek ta’lim oluvchilarning jismoniy, shaxsiy,
intellektual, ilmiy hamda kasbiy sifatlariga qo’yiladigan majburiy talablar;
malaka — shaxsning kasbiy faoliyatning muayyan turini bajarishga
tayyorgarligini ifodalaydigan, ma’lumot to’g’risidagi tegishli hujjat bilan
tasdiqlanadigan bilim, qobiliyat, mahorat va ko’nikmalar darajasi;
mutaxassislik — malaka berish bilan yakunlanadigan muayyan kasbiy
tayyorgarlik turining nomi;
nodavlat ta’lim tashkiloti — davlat ta’lim standartlari, davlat ta’lim
talablari va o’quv dasturlariga muvofiq ta’lim xizmatlari ko’rsatish faoliyatini
amalga oshirish huquqini beradigan litsenziya asosida yoki xabardor qilish
tartibida ta’lim xizmatlari ko’rsatuvchi yuridik shaxs;
1
3-moddaning sakkizinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 12-oktabrdagi O‘RQ-721-
sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 12.10.2021-y., 03/21/721/0952-son)
2

(3-moddaning sakkizinchi xatboshisi O’zbekiston Respublikasining 2021-
yil 12-oktabrdagi O’RQ-721-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari
milliy bazasi, 12.10.2021-y., 03/21/721/0952-son)
tarbiya — aniq maqsadli hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida yosh
avlodni har tomonlama kamol toptirishga, ularning ongini, ma’naviy-axloqiy
qadriyatlar va dunyoqarashini shakllantirishga qaratilgan tizimli jarayon;
ta’lim — ta’lim oluvchilarga chuqur nazariy bilim, malakalar va amaliy
ko’nikmalar berishga, shuningdek ularning umumta’lim va kasbiy bilim, malaka
hamda ko’nikmalarini shakllantirishga, qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan
tizimli jarayon;
ta’lim kampusi — yagona hududda birlashtirilgan o’quv binolarini, ilmiy-
tadqiqot institutlarini (markazlarini), ishlab chiqarish majmualari va
texnoparklarni, ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarining vaqtincha yashash
joylarini, laboratoriyalarni, axborot-resurs markazlarini (kutubxonalarni), sport
inshootlarini, umumiy ovqatlanish obyektlarini o’z ichiga olgan binolar hamda
inshootlar majmuidan iborat bo’lgan, o’quv jarayoni, ma’naviy-axloqiy
tarbiyaning yuqori samaradorligini ta’minlaydigan ta’lim-tarbiya muhiti;
ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilari — ta’lim oluvchilar, voyaga
yetmagan ta’lim oluvchilarning ota-onalari yoki boshqa qonuniy vakillari, pedagog
xodimlar va ularning vakillari;
ta’lim tashkilotlari attestatsiyasi — ta’lim tashkilotlarining faoliyatini
baholash, davlat ta’lim standartlari, davlat ta’lim talablari hamda o’quv
dasturlariga muvofiq kadrlar tayyorlash mazmuni, darajasi va sifatini aniqlash
bo’yicha davlat nazoratining asosiy shakli
Ma’lumki, ota-bobolarimiz qadimdan bebaho boylik bo’lmish ilmu-
ma’rifat, ta’lim va tarbiya inson kamoloti va millat ravnaqining eng asosiy sharti
va garovi deb bilgan” - deganida ham ta’lim va tarbiyaning inson ma’naviyatidagi
o’rniga to’xtalgan desak mubolag’a bo’lmaydi. Ayniqsa, umumta’lim maktablari
o’quvchilarining ma’naviyat kamolotini o’stirish, ularni mustaqil fikrlashga
o’rgatishda, nutq o’stirish va noannanaviy dars o’tishning o’rni beqiyosdir. Badiiy
3

asarlarni, she’riyatni, hikoya, roman va maqolalarni hamda matnlardagi so’zlarni
tahlil qilish, shu asosda matndagi so’zlarning o’z o’rnida qo’llanishini aniqlash va
belgilab borish o’qituvchidan katta bilim va salohiyatni talab etadi. Ishni tahlil
qilish jarayonida biz darsliklardagi, badiiy asarlardagi, gazeta va jurnallardagi
hamda she’riyatdagi matnlarni tahlil qilib, ularga ma’no va mazmun bag’ishlagan
narsa so’zlar ekanligini ko’rsatishga harakat qildik. Biz ko’pgina misollarda
so’zlardan va interfaol uslublar va pedagogik texnologiyalardan foydalanishni ham
nazariy ham amaliy jihatdan yoritdik. Chunki har bir inson, ayniqsa, talaba va
o’quvchilar shaxsning ismini, predmetning nomini (ot so’z turkumi orqali), rangini
va sifatini (sifat so’z turkumi), sonini va sanog’ini (son so’z turkumi orqali),
harakarini va holatini (fe’l so’z turkumi orqali) aniqlaydi. Shuningdek, gapda
ravish, olmosh hamda yordamchi so’z turkumlarining o’z va muhim o’rni bor.
Bular esa nutq o’stirishda bevosita ishtirok etadi. Bu esa ishimizning dolzarbligini
belgilaydi.
Kurs ishning maqsad va vazifalari . Leksikologiya so’zlarni o’rganuvchi
alohida bo’limdir. So’zlar va ularning ma’nolari imlo va izohli lo’g’atlarda aks
etadi. So’zlarni yaxshi bilgan o’quvchi o’z nutqida undan keng va samarali
foydalanadi. Morfologiya so’zlarning grammatik ma’nolarini ifodalovchi
grammatik shakllarni o’rganuvchi bo’limdir. Morfologiya atamasi grekcha morfe
(shakl) va logos (so’z, fan) so’zlaridan paydo bo’lgan. Hozirgi o’zbek adabiy tilini
mustaqil va yordamchi so’z turkumlarisiz tasavvur qilish mumkin emas: so’z
turkumlari milliy tilning tarkibi va uzviy qismi hisoblanadi. Ot so’z turkumi narsa-
buyum, shaxslarni yoki joy nomlarini bildiradigan so’zlardan iborat bo’lsa, sifat
so’z turkumi predmetning belgisini bildiradi. Sonning nomini, narsa-buyumning
son-sanog’ini, tartibini son so’z turkumi bildirsa, gap ichida ot, sifat, son, ravish,
ba’zan so’z birikmasi gap o’rnida qo’llana oladigan, aniq lug’aviy ma’noga ega
bo’lmagan so’zlar olmosh orqali ifodalansa, predmetning harakatini fe’l orqali
bilib olinsa, ish-harakat va holatning belgisini ravish orqali aniqlanadi.
Shuningdek, gaplarni, badiiy asarni hamda she’rlarni yordamchi so’z turkumlari:
ko’makchi, bog’lovchi va yuklamasiz tasavvur etib bo’lmaydi. Ishimizda olmosh
4

so’z turkumi yordamchi so’zlar, fe’l so’z turkumi va so’z gaplarni o’rganish
jarayonida o’quvchilar nutqini o’stirishga alohida e’tibor qaratdik. Matnlarni
izohlab, so’zlarning o’z o’rnida ishlatilishini o’quvchilarga tushuntirish, tahlil
qilish va shu asosida o’quvchilarni fikrlash qobiliyatini va nutqini o’stirish
ishimizning bosh maqsadini belgilaydi. Ishning maqsadidan kelib chiqib quyidagi
vazifalarni belgiladik:
- ona tili darslarida nutq o’stirish tamoyillari haqida;
- olmosh so’z turkumini o’rgatish jarayonida nutq o’stirish;
- yordamchi so’zlarni o’rgatish jarayonida nutq o’stirish;
- so’zlarning aloqa – munosabat shakllarini o’rgatish jarayonida nutq
o’stirish;
- fe’l mayllarini o’rgatish jarayonida nutq o’stirish;
- zamon shakllarini o’rgatish jarayonida nutq o’stirish;
- so’z gaplarni o’rgatish jarayonida nutq o’stirish;
- mustaqil va yordamchi so’z turkumlari haqida tushuncha berish;
- so’z turkumlarida so’z yasalishi haqida tushuncha berish;
- so’z turkumlarining asar matni tahlilidagi o’rnini izohlash;
- matn tarkibida va gapdagi so’z turkumlarini tahlil qilish orqali
o’quvchilarning so’z qo’llash, so’zdan o’rnli foydalanish ya’ni nutq o’stirish
malakalarini shakllantirish asoslarini ko’rsatish;
- o’quvchilarda badiiy asar va she’riyatga bo’lgan qiziqishni hamda so’z
turkumlarini bir-biridan farqlashni kuchaytirish va ulardan o’z o’rnida
foydalanishni o’rgatish kabi xususiyatlarni ochib berish
I BOB. Nutq o’stirish tamoyillari
1.1. Ona tili darslarida nutq o’stirish tamoyillari haqida ma’lumot
Maktab o’quvchilarining nutqini o’stirishga alohida ahamiyat berib kelinmoqda.
Ona tili darslarida o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirishda kichik-
kichik parchalarni o’qish, ifodali o’qish, maznunini o’zlashtirish, hikoya qildirish
va yozma ish turlari: diktant, bayon va inshodan foydalaniladi.
5

Maktablarda o’quvchilarning savodxonligini aniqlash uchun tekshiruv diktant,
tekshiruv bayon va tekshiruv insho, og’zaki va yozma nutqini o’stirish, tafakkurini
rivojlantirish uchun dars jarayonida o’tkaziladigan har xil mashqlar bilan birga,
ta’limiy diktantlar, shuningdek, maxsus darslar – ta’limiy bayon va ta’limiy insho
darslari ham o’rkazilib kelinmoqda.
O’zbek tili doimiy anjumaning IV yig’inida o’qilgan ma’ruzalar haqida 2018-yilda
nashr etilgan . “Ona tili darslarida nutq o’stirish” nomli metodik qo’llanmada
ma’lumot berilgan. 2019-yilning 29-30-aprelida Buxoro shahrida “Ta’lim
jarayonida nutq madaniyatini takomillashtirish masalalari” ga bag’ishlangan
o’zbek tili doimiy anjumanining B. Qosimova “5 sinfda sinov dasturi asosida
o’qiyotgan o’quvchilar nutqini iboralar bilan boyitish”, A. G’ulomov “Ona tili
mashg’ulotlariga o’quvchilarning og’zaki nutqini rivojlantirish imkoniyatlari”,
Sh. Shokirova, D. Boysunova ona tili “ Sinov darsliklarida nutq o’stirish
tamoyillari”, R. Boborahmatova, G. Matnazarova “5-sinfda “Fonetika”ni
o’rganishda o’quvchilarning og’zaki nutqi ustida ishlash”, S. Xo’jayeva “Ona tili
darslarida xalq maqollari orqali o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirish”, Z.
Matqulieva “ Ona tilidan sinov darsliklari asosida ishlash jarayonida o’quvchilar
nutqini rivojlantirish”, D. Ortiqova “ Ona tili darslarida o’quvchilar nutqini
o’stirish usullari”, G. Xudoyberganova “Ona tili darslarida o’quvchilarning og’zaki
nutqini o’stirish usullari”, X. Qambarov, D. Shodmonova “ O’quvchilar nutqidagi
sheva va kasb- hunarga xos so’zlar ustida ishlash usullari”, D. Yo’ldosheva, M.
Baqoxo’jayeva “O’quvchilar nutqini o’stirishda talaffuzi yaqin so’zlardan
foydalanish”, X. Abdullayev “ Ona tili darslarida o’quvchilarning og’zaki nutqini
o’stirish usullari’ , F. Rahmatova “Leksikalogiya bo’limini o’rganishda o’quvchilar
nutqi ustida ishlash omillari”, S. Safarova “Fe’lning ma’noviy guruhlari”
mavzusini o’rganishda o’quvchilar nutqi ustida ishlash, A. Sayfullayeva “Ona tili
darslarida o’quvchilar nutqini o’stirishning metodik asoslari”, Sh. Safarova “ Matn
–nutqni rivojlantirish vositasi”, Z. Yunusova “Ona tili darslarida o’quvchilar
nutqini o’stirish” mavzularida ma’ruza qilganlar.
6

$Maktab o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirish, tafakkurini rivojlantirishga bag’ishlanib chop etilgan asarlar, metodik qo’llanmalar, broshyuralar, maqolalar va tezislarga qisqa to’xtalishni lozim topdik. “Mem одика изучения местоимений в узбекской школе ” nomli aftoreferat kirish, uch bob va xulosadan iborat bo’lib kirishda mavzuning dolzarbligi, maqsad va vazifalari bayon qilinadi. Birinchi bobda o’zbek maktablarida olmoshning o’qitilish ahvoli, dastur va darsliklar haqida ma’lumot berilib, mavzuga doir lingvistik va metodik adabiyotlarga munosabat bildiradi. Ikkinchi bobda olmoshni o’rganish jarayonida o’quvchilar nutqida uchraydigan xatolar va ularni tuzatish yo’llari o’z ifodasini topgan. Uchinchi bobda maktabda “Olmosh” mavzuni o’rganish metodlari bayon qilinadi, ularning turlari har xil usullar bilan mustahkamlanadi. “ Методика изучения служебных слов в 6 классе узбекской школе ” nomli avtoreferat maktabda yordamchi so’zlar ko’makchi, bog’lovchi, yuklamani o’rganishga bag’ishlangan bo’lib, kirish ikki bob va xulosadan iboratdir. Kirishda ishning maqsadi va mazmuni qisqa bayon qilinadi. Birinchi bob “ O’zbek maktablarida yordamchi so’zlarni o’rganish tarixi” ga bag’ishlanadi. Undan o’zbek tili dastur va darsliklari, lingvistik va metodik adabiyotlar tahlil qilinadi. Ikkinchi bob “ O’zbek maktablarining 6-sinfida yordamchi so’zlarni o’rganish metodikasi” ga bag’ishlangan bo’lib, unda a\ ko’makchini o’rganish: bog’lovchini o’rganish; v\ yuklamani o’rganish metodikasi bayon qilinadi. Ish xulosalanadi. “Nutq o’stirish mashg’ulotlari” nomli metodik qo’llanma kirish, uch bob xulosa va ilovalardan iborat bo’lib, undan o’quvchilar nutqini o’stirish muammolari, ona tilini o’qitish jarayonida nutq o’stirishning asosiy yo’nalishlari, til sathlarini o’rganishda nutq o’stirish imkoniyatlari kabi masalalar atroflicha bayon qilinadi. Uchinchi bobning “Morfologiyani o’rganishda nutq o’stirish” qismida so’zning lug’aviy manosi otli, fe’lli va ravishli birikmalari, so’z turkumlarining ma’no guruhlari morfologik uslubiy malakalar ustida ishlash. “Ot “, “Sifat”, “Son” va “Fe’l” so’z turkumlarini o’rganishda o’quvchilarni ot, sifat, son va fe’l uslubiyatiga doir bilim, malaka va ko’nikmalar bilan tanishtirish lozimligi ta’kidlanadi. 7$