Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 62.1KB
Xaridlar 13
Yuklab olingan sana 27 Sentyabr 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Ona tili darslarida o'quvchilarning eshitib tushunish malakasini shakllantirish

Sotib olish
Ona tili darslarida o’quvchilarning eshitib tushunish
malakasini shakllantirish
Reja:
Kirish 
I BOB. Ona tili darslarida nutq o’stirish tamoyillari
1.1. Ona tili darslarida nutq o’stirish tamoyillari haqida 
1.2. Olmosh so’z turkumini o’rgatish jarayonida nutq o’stirish 
1.3. Yordamchi so’zlarni o’rgatish jarayonida nutq o’stirish 
II BOB. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining nutqini o’stirishda interfaol va 
pedagogik texnologiyalarni qo’llash
2.1. Olmosh so’z turkumini o’rgatish jarayonida nutq o’stirish 
2.2. Fe’l mayllari,  zamon shakllari  va so’z –gaplarni o’rgatish jarayonida nutq 
o’stirish
2.3.  O’quv jarayonida interfaol usullar va pedagogik texnologiyalarni qo’llash
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 
1 K i r i s h
Mavzuning dolzarbligi .  Ta’lim to’g’risida qonunchilik palatasi tomonidan
2020-yil   19-mayda   qabul   qilingan   Senat   tomonidan   2020-yil   7-avgustda
ma’qullangan ta’lim to’g’risida qonunda. 1
Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo’llaniladi:
davlat   akkreditatsiyasi   —   davlat   ta’lim   muassasalari   va   tashkilotlari,
shuningdek nodavlat ta’lim tashkilotlari (bundan buyon matnda ta’lim tashkilotlari
deb   yuritiladi)   faoliyatining   davlat   ta’lim   standartlari   va   davlat   ta’lim   talablariga
hamda o’quv dasturlariga muvofiqligining davlat tomonidan e’tirof etilishi hamda
ularning   bitiruvchilariga   ma’lumot   to’g’risidagi   hujjatlarni   topshirish   huquqining
taqdim etilishidan iborat jarayon;
davlat   ta’lim   muassasasi   —   davlat   hokimiyati   va   boshqaruvi   organlari
tomonidan   davlat   mulki   bo’lgan   mol-mulk   negizida   tashkil   etilgan,   davlat   ta’lim
standartlariga va davlat ta’lim talablariga muvofiq ta’lim beradigan muassasa;
davlat   ta’lim   standartlari   —   davlat   tomonidan   ta’limning   mazmuni   va
sifatiga nisbatan belgilanadigan talablar majmui;
davlat ta’lim talablari — ta’limning tuzilmasiga, mazmuniga va uni amalga
oshirish   shart-sharoitlariga,   shuningdek   ta’lim   oluvchilarning   jismoniy,   shaxsiy,
intellektual, ilmiy hamda kasbiy sifatlariga qo’yiladigan majburiy talablar;
malaka   —   shaxsning   kasbiy   faoliyatning   muayyan   turini   bajarishga
tayyorgarligini   ifodalaydigan,   ma’lumot   to’g’risidagi   tegishli   hujjat   bilan
tasdiqlanadigan bilim, qobiliyat, mahorat va ko’nikmalar darajasi;
mutaxassislik   —   malaka   berish   bilan   yakunlanadigan   muayyan   kasbiy
tayyorgarlik turining nomi;
nodavlat   ta’lim   tashkiloti   —   davlat   ta’lim   standartlari,   davlat   ta’lim
talablari   va   o’quv   dasturlariga   muvofiq   ta’lim   xizmatlari   ko’rsatish   faoliyatini
amalga   oshirish   huquqini   beradigan   litsenziya   asosida   yoki   xabardor   qilish
tartibida ta’lim xizmatlari ko’rsatuvchi yuridik shaxs;
1
 3-moddaning sakkizinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 12-oktabrdagi O‘RQ-721-
sonli   Qonuni   tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 12.10.2021-y., 03/21/721/0952-son)
2 (3-moddaning   sakkizinchi   xatboshisi   O’zbekiston   Respublikasining   2021-
yil 12-oktabrdagi  O’RQ-721-sonli   Qonuni   tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari
milliy bazasi, 12.10.2021-y., 03/21/721/0952-son)
tarbiya   —   aniq   maqsadli   hamda   ijtimoiy-tarixiy   tajriba   asosida   yosh
avlodni   har   tomonlama   kamol   toptirishga,   ularning   ongini,   ma’naviy-axloqiy
qadriyatlar va dunyoqarashini shakllantirishga qaratilgan tizimli jarayon;
ta’lim   —   ta’lim   oluvchilarga   chuqur   nazariy   bilim,   malakalar   va   amaliy
ko’nikmalar   berishga,   shuningdek   ularning   umumta’lim   va   kasbiy   bilim,   malaka
hamda   ko’nikmalarini   shakllantirishga,   qobiliyatini   rivojlantirishga   qaratilgan
tizimli jarayon;
ta’lim kampusi — yagona hududda birlashtirilgan o’quv binolarini, ilmiy-
tadqiqot   institutlarini   (markazlarini),   ishlab   chiqarish   majmualari   va
texnoparklarni,   ta’lim-tarbiya   jarayoni   ishtirokchilarining   vaqtincha   yashash
joylarini,   laboratoriyalarni,   axborot-resurs   markazlarini   (kutubxonalarni),   sport
inshootlarini,   umumiy   ovqatlanish   obyektlarini   o’z   ichiga   olgan   binolar   hamda
inshootlar   majmuidan   iborat   bo’lgan,   o’quv   jarayoni,   ma’naviy-axloqiy
tarbiyaning yuqori samaradorligini ta’minlaydigan ta’lim-tarbiya muhiti;
ta’lim-tarbiya   jarayoni   ishtirokchilari   —   ta’lim   oluvchilar,   voyaga
yetmagan ta’lim oluvchilarning ota-onalari yoki boshqa qonuniy vakillari, pedagog
xodimlar va ularning vakillari;
ta’lim   tashkilotlari   attestatsiyasi   —   ta’lim   tashkilotlarining   faoliyatini
baholash,   davlat   ta’lim   standartlari,   davlat   ta’lim   talablari   hamda   o’quv
dasturlariga   muvofiq   kadrlar   tayyorlash   mazmuni,   darajasi   va   sifatini   aniqlash
bo’yicha davlat nazoratining asosiy shakli
  Ma’lumki,   ota-bobolarimiz   qadimdan   bebaho   boylik   bo’lmish   ilmu-
ma’rifat, ta’lim  va tarbiya inson kamoloti  va millat  ravnaqining eng asosiy  sharti
va garovi deb bilgan” - deganida ham ta’lim va tarbiyaning inson ma’naviyatidagi
o’rniga   to’xtalgan   desak   mubolag’a   bo’lmaydi.   Ayniqsa,   umumta’lim   maktablari
o’quvchilarining   ma’naviyat   kamolotini   o’stirish,   ularni   mustaqil   fikrlashga
o’rgatishda, nutq o’stirish va noannanaviy dars o’tishning o’rni beqiyosdir. Badiiy
3 asarlarni,   she’riyatni,   hikoya,   roman   va   maqolalarni   hamda   matnlardagi   so’zlarni
tahlil qilish, shu asosda matndagi so’zlarning o’z o’rnida qo’llanishini aniqlash va
belgilab   borish   o’qituvchidan   katta   bilim   va   salohiyatni   talab   etadi.   Ishni   tahlil
qilish   jarayonida   biz   darsliklardagi,   badiiy   asarlardagi,   gazeta   va   jurnallardagi
hamda she’riyatdagi matnlarni tahlil qilib, ularga ma’no va mazmun bag’ishlagan
narsa   so’zlar   ekanligini   ko’rsatishga   harakat   qildik.   Biz   ko’pgina   misollarda
so’zlardan va interfaol uslublar va pedagogik texnologiyalardan foydalanishni ham
nazariy   ham   amaliy   jihatdan   yoritdik.   Chunki   har   bir   inson,   ayniqsa,   talaba   va
o’quvchilar shaxsning ismini, predmetning nomini (ot so’z turkumi orqali), rangini
va   sifatini   (sifat   so’z   turkumi),   sonini   va   sanog’ini   (son   so’z   turkumi   orqali),
harakarini   va   holatini   (fe’l   so’z   turkumi   orqali)   aniqlaydi.   Shuningdek,   gapda
ravish,   olmosh   hamda   yordamchi   so’z   turkumlarining   o’z   va   muhim   o’rni   bor.
Bular esa nutq o’stirishda bevosita ishtirok etadi. Bu esa ishimizning dolzarbligini
belgilaydi. 
Kurs ishning maqsad va vazifalari . Leksikologiya so’zlarni o’rganuvchi
alohida   bo’limdir.   So’zlar   va   ularning   ma’nolari   imlo   va   izohli   lo’g’atlarda   aks
etadi.   So’zlarni   yaxshi   bilgan   o’quvchi   o’z   nutqida   undan   keng   va   samarali
foydalanadi.   Morfologiya   so’zlarning   grammatik   ma’nolarini   ifodalovchi
grammatik   shakllarni   o’rganuvchi   bo’limdir.   Morfologiya   atamasi   grekcha   morfe
(shakl) va logos (so’z, fan) so’zlaridan paydo bo’lgan. Hozirgi o’zbek adabiy tilini
mustaqil   va   yordamchi   so’z   turkumlarisiz   tasavvur   qilish   mumkin   emas:   so’z
turkumlari milliy tilning tarkibi va uzviy qismi hisoblanadi. Ot so’z turkumi narsa-
buyum,   shaxslarni   yoki   joy   nomlarini   bildiradigan   so’zlardan   iborat   bo’lsa,   sifat
so’z   turkumi   predmetning   belgisini   bildiradi.   Sonning   nomini,   narsa-buyumning
son-sanog’ini, tartibini  son  so’z turkumi  bildirsa, gap  ichida ot, sifat, son, ravish,
ba’zan   so’z   birikmasi   gap   o’rnida   qo’llana   oladigan,   aniq   lug’aviy   ma’noga   ega
bo’lmagan   so’zlar   olmosh   orqali   ifodalansa,   predmetning   harakatini   fe’l   orqali
bilib   olinsa,   ish-harakat   va   holatning   belgisini   ravish   orqali   aniqlanadi.
Shuningdek,   gaplarni,   badiiy   asarni   hamda   she’rlarni   yordamchi   so’z   turkumlari:
ko’makchi,   bog’lovchi   va   yuklamasiz   tasavvur   etib   bo’lmaydi.   Ishimizda   olmosh
4 so’z   turkumi   yordamchi   so’zlar,   fe’l   so’z   turkumi   va   so’z   gaplarni   o’rganish
jarayonida   o’quvchilar   nutqini   o’stirishga   alohida   e’tibor   qaratdik.   Matnlarni
izohlab,   so’zlarning   o’z   o’rnida   ishlatilishini   o’quvchilarga   tushuntirish,   tahlil
qilish   va   shu   asosida   o’quvchilarni   fikrlash   qobiliyatini   va   nutqini   o’stirish
ishimizning bosh maqsadini belgilaydi. Ishning maqsadidan kelib chiqib quyidagi
vazifalarni belgiladik: 
  -  ona tili darslarida nutq o’stirish tamoyillari haqida; 
 -  olmosh so’z turkumini o’rgatish jarayonida nutq o’stirish;
 -  yordamchi so’zlarni o’rgatish jarayonida nutq o’stirish; 
 -  so’zlarning aloqa – munosabat shakllarini o’rgatish jarayonida nutq 
    o’stirish; 
-  fe’l mayllarini o’rgatish jarayonida nutq o’stirish;
     -  zamon shakllarini o’rgatish jarayonida nutq o’stirish;
     -  so’z gaplarni o’rgatish jarayonida nutq o’stirish;
- mustaqil va yordamchi so’z turkumlari haqida tushuncha berish;
- so’z turkumlarida so’z yasalishi haqida tushuncha berish;
- so’z turkumlarining asar matni tahlilidagi o’rnini izohlash;
- matn   tarkibida   va   gapdagi   so’z   turkumlarini   tahlil   qilish   orqali
o’quvchilarning   so’z   qo’llash,   so’zdan   o’rnli   foydalanish   ya’ni   nutq   o’stirish
malakalarini shakllantirish asoslarini ko’rsatish; 
- o’quvchilarda   badiiy   asar   va   she’riyatga   bo’lgan   qiziqishni   hamda   so’z
turkumlarini   bir-biridan   farqlashni   kuchaytirish   va   ulardan   o’z   o’rnida
foydalanishni o’rgatish kabi xususiyatlarni ochib berish 
I BOB. Nutq o’stirish tamoyillari
1.1. Ona tili darslarida nutq o’stirish tamoyillari haqida ma’lumot
Maktab   o’quvchilarining   nutqini   o’stirishga   alohida   ahamiyat   berib   kelinmoqda.
Ona   tili   darslarida   o’quvchilarning   og’zaki   va   yozma   nutqini   o’stirishda   kichik-
kichik parchalarni  o’qish,  ifodali   o’qish,  maznunini  o’zlashtirish,  hikoya qildirish
va yozma ish turlari: diktant, bayon va inshodan foydalaniladi.
5   Maktablarda   o’quvchilarning   savodxonligini   aniqlash   uchun   tekshiruv   diktant,
tekshiruv bayon va tekshiruv insho, og’zaki va yozma nutqini o’stirish, tafakkurini
rivojlantirish   uchun   dars   jarayonida   o’tkaziladigan   har   xil   mashqlar   bilan   birga,
ta’limiy diktantlar, shuningdek, maxsus darslar – ta’limiy bayon va ta’limiy insho
darslari ham o’rkazilib kelinmoqda. 
O’zbek tili doimiy anjumaning IV yig’inida o’qilgan ma’ruzalar haqida 2018-yilda
nashr   etilgan .   “Ona   tili   darslarida   nutq   o’stirish”   nomli   metodik   qo’llanmada
ma’lumot   berilgan.   2019-yilning   29-30-aprelida   Buxoro   shahrida   “Ta’lim
jarayonida   nutq   madaniyatini   takomillashtirish   masalalari”   ga   bag’ishlangan
o’zbek   tili   doimiy   anjumanining   B.   Qosimova   “5   sinfda   sinov   dasturi   asosida
o’qiyotgan   o’quvchilar   nutqini   iboralar   bilan   boyitish”,   A.   G’ulomov   “Ona   tili
mashg’ulotlariga o’quvchilarning og’zaki nutqini rivojlantirish   imkoniyatlari”,
  Sh.   Shokirova,   D.   Boysunova   ona   tili   “ Sinov   darsliklarida   nutq   o’stirish
tamoyillari”,   R.   Boborahmatova,   G.   Matnazarova   “5-sinfda   “Fonetika”ni
o’rganishda  o’quvchilarning  og’zaki   nutqi  ustida  ishlash”,   S. Xo’jayeva   “Ona  tili
darslarida   xalq   maqollari   orqali   o’quvchilarning   og’zaki   nutqini   o’stirish”,   Z.
Matqulieva   “ Ona   tilidan   sinov   darsliklari   asosida   ishlash   jarayonida   o’quvchilar
nutqini   rivojlantirish”,   D.   Ortiqova   “ Ona   tili   darslarida   o’quvchilar   nutqini
o’stirish usullari”, G. Xudoyberganova “Ona tili darslarida o’quvchilarning og’zaki
nutqini  o’stirish usullari”,  X. Qambarov, D. Shodmonova   “ O’quvchilar  nutqidagi
sheva   va   kasb-   hunarga   xos   so’zlar   ustida   ishlash   usullari”,   D.   Yo’ldosheva,   M.
Baqoxo’jayeva   “O’quvchilar   nutqini   o’stirishda   talaffuzi   yaqin   so’zlardan
foydalanish”,   X.   Abdullayev   “ Ona   tili   darslarida   o’quvchilarning   og’zaki   nutqini
o’stirish usullari’ ,  F. Rahmatova “Leksikalogiya bo’limini o’rganishda o’quvchilar
nutqi   ustida   ishlash   omillari”,   S.   Safarova   “Fe’lning   ma’noviy   guruhlari”
mavzusini o’rganishda o’quvchilar nutqi ustida ishlash, A. Sayfullayeva “Ona tili
darslarida o’quvchilar nutqini o’stirishning metodik asoslari”, Sh. Safarova   “ Matn
–nutqni   rivojlantirish   vositasi”,   Z.   Yunusova   “Ona   tili   darslarida   o’quvchilar
nutqini o’stirish” mavzularida ma’ruza qilganlar. 
6 Maktab   o’quvchilarning   og’zaki   va   yozma   nutqini   o’stirish,   tafakkurini
rivojlantirishga   bag’ishlanib   chop   etilgan   asarlar,   metodik   qo’llanmalar,
broshyuralar, maqolalar va tezislarga qisqa to’xtalishni lozim topdik.
“Mem одика   изучения   местоимений   в   узбекской   школе ”   nomli   aftoreferat
kirish, uch bob va xulosadan iborat bo’lib kirishda mavzuning dolzarbligi, maqsad
va   vazifalari   bayon   qilinadi.   Birinchi   bobda   o’zbek   maktablarida   olmoshning
o’qitilish   ahvoli,   dastur   va   darsliklar   haqida   ma’lumot   berilib,   mavzuga   doir
lingvistik va metodik adabiyotlarga munosabat bildiradi. Ikkinchi bobda olmoshni
o’rganish   jarayonida   o’quvchilar   nutqida   uchraydigan   xatolar   va   ularni   tuzatish
yo’llari   o’z   ifodasini   topgan.   Uchinchi   bobda   maktabda   “Olmosh”   mavzuni
o’rganish   metodlari   bayon   qilinadi,   ularning   turlari   har   xil   usullar   bilan
mustahkamlanadi. 
  “ Методика   изучения   служебных   слов   в   6   классе   узбекской   школе ”   nomli
avtoreferat   maktabda   yordamchi   so’zlar   ko’makchi,   bog’lovchi,   yuklamani
o’rganishga bag’ishlangan bo’lib, kirish ikki bob va xulosadan iboratdir. Kirishda
ishning   maqsadi   va   mazmuni   qisqa   bayon   qilinadi.   Birinchi   bob   “ O’zbek
maktablarida yordamchi so’zlarni o’rganish tarixi” ga bag’ishlanadi. Undan o’zbek
tili dastur va darsliklari, lingvistik va metodik adabiyotlar tahlil qilinadi. Ikkinchi
bob   “ O’zbek  maktablarining 6-sinfida yordamchi  so’zlarni  o’rganish metodikasi”
ga bag’ishlangan bo’lib, unda a\ ko’makchini o’rganish: bog’lovchini o’rganish; v\
yuklamani o’rganish metodikasi bayon qilinadi. Ish xulosalanadi.
“Nutq o’stirish mashg’ulotlari” nomli metodik qo’llanma kirish, uch bob xulosa va
ilovalardan   iborat   bo’lib,   undan   o’quvchilar   nutqini   o’stirish   muammolari,   ona
tilini   o’qitish   jarayonida   nutq   o’stirishning   asosiy   yo’nalishlari,   til   sathlarini
o’rganishda   nutq   o’stirish   imkoniyatlari   kabi   masalalar   atroflicha   bayon   qilinadi.
Uchinchi   bobning   “Morfologiyani   o’rganishda   nutq   o’stirish”   qismida   so’zning
lug’aviy   manosi   otli,   fe’lli   va   ravishli   birikmalari,   so’z   turkumlarining   ma’no
guruhlari   morfologik   uslubiy   malakalar   ustida   ishlash.   “Ot   “,   “Sifat”,   “Son”   va
“Fe’l” so’z turkumlarini o’rganishda o’quvchilarni ot, sifat, son va fe’l uslubiyatiga
doir bilim, malaka va ko’nikmalar bilan tanishtirish lozimligi ta’kidlanadi. 
7 “Ona   tili   darslarida   o’quvchilar   nutqini   ko’makchili   birikmalar   bilan   boyitish”
nomli qo’llanma ko’makchili birikmalarning nutq o’stirishdagi ahamiyatini bayon
qilish   bilan   boshlanadi.   Metodik   qollanmada   4-sinfda   o’quvchilar   nutqini
ko’makchili   birikmalar   bilan   boyitish   yo’llari   misollar   orqali   atroflicha   bayon
qilinadi.   Shuningdek,   7-sinfda   so’z   birikmasi   va   gap   bo’laklarini   o’rganish
jarayonida   o’quvchilar   nutqini   ko’makchili   birikmalar   bilan   boyitish   usullari
yoritiladi va har xil ish turlari-mashqlar bilan mustahkamlanadi. 
“Maktabda taqlidiy so’zlarni o’rganish usullari haqida” nomli tezisda  “ O’zbek tili”
darsliklarida   taqliqiy   so’zlar   uzoq   vaqtlar   undov   va   taqlidiy   so’zlar   nomi   bilan
berilganligi,   so’nggi   yillarda   undov   va   taqlidiy   so’zlar   nomi   bilan   berilganligi,
aytiladi. 
Taqlidiy   so’zlar   leksik   xususiyatlariga   ko’ra   alohida   guruhlarni   tashkil   etishi,   bu
so’zlar   eshitish   bilan,   obrazga   taqlid   so’zlar   ko’rish   bilan   aloqadordir.   Taqlidiy
so’zlarning   mustaqil   so’zlar   kabi   gapda   aniqlovchi   va   kelishik   qo’shimchalarini
olib,   gapda   ega,   kesim   va   to’ldiruvchi   bo’lib   kelishi   haqida   ma’lumot   berishi
lozimligi aytiladi, misollar keltirilib tushuntiriladi. 
  “O’quvchilarning   yozma   nutqini   rivojlantirishda   bayonning   ahamiyati”   nomli
tezisda   yozish   nuqtning   og’zaki   nutq   asosida   shakllanishi   va   rivojlanishi,   bayon
nutqning   og’zaki   va   yozma   shakllarining   qo’shib   birgalikda   o’stiradigan   ish   turi
ekanligi aytiladi. Shuningdek, ona tili darslarida yangi materialni mustahkamlash,
nazariy qoidalarni amalda tadbiq etishda ta’limiy bayon turlarini vaqti-vaqti bilan
o’tkazilib   turish   yaxshi   samara   berishi   eslatiladi,   6-7-8-sinflarda   o’tkaziladigan
qo’shimcha   topshiriqli   bayon   o’tkazish   tavsiya   etiladi.   Shu   bilan   birga   turliy
mavzularda kichik bayon o’tkazish, o’quvchilar fikrlash qobiliyatini rivojlantirish
mumkinligi aytiladi. 
“Hodisalar,   hikmatli   so’zlar   va   o’yinlar   orqali   nutq   o’stirish”   nomli   tezisda
“Hikmat”,   “Hadis”   so’zlarning   ma’nosi   tushuntiriladi.   Muallif   o’quvchilar   nutqni
o’stirishda   hadislar   va   hikmatli   so’zlardan   foydalanganligi,   turli   o’yinlar   orqali
bolalar tafakkurni rivojlantirganligini bayon etadi. 
8 “So’z   yasalishi   darslarni   o’qitishda   o’quvchilarning   lug’at   boyligini   oshirish”
nomli   tezisda   o’rta   maktabning   5-6   sinflarda   o’tkaziladigan   so’z   yasalishiga   doir
darslar haqida fikr bildiradi.
Muallif 5-sinfda  “ So’z tarkibini o’tkazish o’zak va o’zakdosh so’zlar, 6-sinfda so’z
“So’z   yasashlishi   yo’llari”ni   o’tganda   yasama   so’zlarning   tarkibi   qaysi   tilga
mansubligi   va   undan   yasalgan   so’zlarning   o’zlanishganligi   haqida   tushuncha
berish, lozimligini eslatadi.   Traktor-chi,   maktabdosh, aql-li, burd-siz   so’zlarini
keltirib,   ruscha,   arabcha,   forscha   asosdan   yasalgan   o’zbekcha   so’z   ekanligini
tushuntiradi.   Shuningdek,   til-shunos,   etikdo’z,   do’ppi-furush,   chizma-kash,
bedanaboz   so’zlariga   o’zbekcha   asosga   forscha-tojikcha   so’z   yasovchi   affikslar
qo’shilib o’zbekcha so’z ekanligini aytadi. 
“Ona   tili   mashg’ulotlarida   o’quvchilarning   lug’at   boyligini   oshirishda
sinonimlardan   foydalanish”   nomli   tezisda   muallif   ona   tili   mashg’ulotlarida
o’quvchilar   nutqini   o’stirish   va   lug’at   boyligini   takomillashtirish   uchun   tilning
sinonimi   imkoniyatlaridan   foydalanganligini   aytadi.   Ayniqsa,   leksika   bo’limini
so’zning o’z va ko’chma ma’nosi, ko’p ma’noli so’zlar, kam ishlatiladigan so’zlar,
tasviriy   ifoda   va   iboralarni   o’rganish   jarayonida   sinonimlarni   qo’llanganligini
eslatadi. Shuningdek, so’z turkumlarini o’rganish jarayonida leksik sinonimlar   /ot
turkumi,   sifat   turkumi,   fe’l   turkumi,   ravish   turkumi/   dan   foydalanganligini
tushuntiradi.
“Tarixiy   atamalar   vositasida   o’quvchilar   nutqini   o’stirish”   nomli   tezisda   tarixiy
asarlarda, ayniqsa, B. Ahmedovning “ Ulug’bek”  asarida uchragan harbiy atamalar
vositasida o’quvchilar nutqini o’stirish masalalari yoritilgan.
“Ona   tili   darslarida   sistem   –   semantik   mashqlar   bajarish   jarayonida
o’quvchilar   nutqini   o’stirish”   nomli   tezisda   muallif   maktab   o’quvchilarining
nutqini   o’stirish   uchun   ona   tili   darslarida   sistem   –   semantik   mashqlardan
foydalanishni   taklif   etadi.   Masalan:   “ Quvnoq ”   so’zining   sinonimlari:   quvnoq,
xushchaqchaq;   antonimlar;   quvnoq   –   g’amgin,   xafa,   so’z   yasalish   paradigmasi
bo’yicha;   quvnoq,   quvnoqlik,   leksiksemantik   munosabatlari   bo’yicha   tematik
9 guruhni   aniqlash,   antonimlik,   sinonimlik   va   so’z   yasalish   uyasi   paradigmasiga
qaraganda juda katta semantik qurshovni tashkil etadi. 
“Gramatik   tahlil-nutq   o’stirish   omillaridan   biri”   nomli   tezisda   muallif   sifat   so’z
turkumi   haqida   o’quvchilarga   ma’lumot   berish   jarayonida   Grammatik   tahlildan
foydalanganligini   quyidagicha   bayon   qiladi.   “Bu   kategoriyaning   tarifiga,   uning
o’ziga   xos   xususiyatlariga   tahlil   jarayonida   to’xtash   qiziqarlidir”   Ayrim   misollar
keltiramiz:   Xushtabiat,   dilkash,   mehnatsevar   kishi   bo’lganidan   hech   kim   uni
yolg’on   so’z   bilan   tilga   olmas   edi.   /Darslik   109   bet/   bu   gapdagi   sifatlar   tahlil
qilinganda,   o’quvchilarga   3-4   kartoshka   tarqatiladi   va   quyidagi   topshiriqlarni
bajarish   tavsiya   etiladi.   “ Xushtabiat ”   so’zining   sinonimlarini   toping.   Berilgan
gapda   uni   qo’yib   ko’ring.   Tahlil   qiling.   “ Dilkash ”   so’zining   omonimi   bormi?
Bo’lsa uning ishtirokida bir gap tuzing. Gap tarkibida qanday vazifani bajarmoqda;
“ Mehnatsevar ”   so’zini   har   tomonlama   tahlil   qiling.   Uning   antonimini   toping.
Antonimi ishtirokida gap tuzing. 
“Ona tili mashg’ulotlarida modal so’zlarning ustida ishlash” nomli tezisda muallif
7-sinfda modal so’zlarni o’rgatish jarayonida o’quvchilar lug’at boyligini oshirish
borasida   o’rgatish   jarayonida   o’quvchilar   lug’at   boyligini   oshirish   borasida   olib
borgan   ishlari   modal   so’zlarning   ma’nolari,   gapda   biror   vazifani   bajara   olmasligi
haqida   ma’lumot   beriladi.   O’qituvchi:   “O’quvchilarni   modal   so’zlar   olamiga   olib
kirish   qancha   erta   boshlan-sa,   bolaning   nutqiy   taraqqiyoti   uchun   shunchalik
samarali   bo’ladi.   Shuning   uchun   5-sinfda   “Leksikologiya”,   6   –   sinfda
“Morfologiya”   bo’limlarini   o’rganishda   bu   so’zlar   ustida   izchillik   bilan   ish   olib
borishga   to’g’ri   keladi”,   –   dedi.   Xulosa:   Maktabda   modal   so’zlarni   o’rgatish
jarayonida   foydalangan   usullar   va   mashqlar   muallifining   ish   tajribasi   sifatida
bayon etilgan.
“ Ona tili darslarida o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirish ” nomli
tezisda muallif o’quvchilar o’zbek tili grammatikasi asoslarini og’zaki yozma nutq
ko’nikmalarini,   imlo   va   ishoraviy   belgilar   qoidalarini   puxta   o’rganib
olmaganliklari   sababli   xatolarga   yo’l   qo’yishlarini   eslatib,   bu   xatolarni   bir   necha
bo’limda ko’zatadi va ularni tuzatish yo’llarini bayon qiladi: a/ Ona tili darslarida
10 o’quvchilarni ko’proq lug’at ustida ishlatish; b/ har bir sinfda “Atamalar burchagi”
faoliyatini   kuchaytirish   va   yangi   atamalar   bilan   uzluksiz   ta’minlab   borish;   v/   har
bir   darsda   tilimizda   keyin   paydo   bo’lgan   ayrim   so’zlarni   lug’at   daftarlariga
yozdirib   borish.   g/   uyga   berilgan   vazifalarni   ham   o’quvchilar   og’zaki   va   yozma
nutqini o’stirishga qaratish kabi. 
“Matn   tuzishda   ta’limiy   o’yinlardan   foydalanish”   nomli   tezisda   “ Fe’l ”   bahsidagi
“ Fe’l   mayllari ”,   “ Fe ’ l   zamonlari ”   va   “ Sifatdosh ”   mavzularini   o’rganish
jarayonida   ta’limiy   o’yinlardan   faydalanish   bayon   etiladi.   “ Fe’l ”   bahsi
o’rganilgandan so’ng “ Quyosh va tabiat ”, “ Suv va hayot ”, “ Agar men sehrgar
bo’lsam ”,   “ Orzu   qanotida ”   kabi   mavzularda   matn   yaratish   topshilirib,
bajarilganligi aytiladi.
“Tasviriy ifoda” mavzusini o’tishda matn ustida ishlash” nomli tezisda
  7   –   sinfda   ona   tili   darsida   “Tasviriy   ifoda”   mavzusini   o’tish   jarayonida
o’quvchilarni   matn   usida   ishlashga   o’rgatish   bayon   qilinadi.   Muallif   Oybek,
Hamid   G’ulom,   Zafar   Diyordan   to’rtliklar   yordamida   tasviriy   ifodalarni   aniqlab
chiqishni   o’quvchilarga   topshiradi.   O’quvchilar   o’qituvchi   rahbarligida   bu
topshiriqni bajarganliklari aytiladi.
“ O’quvchilarni insho yozishga o’rgatish ” nomli tezisda insho, uning ahamiyati,
ona   tili   va   adabiyot   darslarida   o’tkazilishi,   rivoyat,   inso,   tasvir   insho   ustida
uzluksiz   ish   olib   borishi   bayon   etiadi.   Muallif:   “Rivoyat   insho   inshoning   ancha
oson   va   qulay   turlaridan   biri   bo’lib   o’quvchilar   muayyan   bir   qiziqarli   voqea,
hodisa   haqida   fikr   yuritadilar.   Inshoning   bu   turi   o’quvchilarning   kuzatishlari,
boshidan   kechirgan   voqea   –   hodisalari,   sarguzashtlari,   o’rtoqlaridan,   katta
yoshdagi kishilardan / ota – onasidan, qarindosh – urug’laridan / eshitgan voqealari
asosida   yozishi   mumkin”   deydi.   U   7   sinfda   rioyat,   tasvir   va   ilmiy   insholar
o’tkazilganligi haqida, taqlidiy so’zlar o’tilgandan so’ng o’quvchilarga ilmiy insho
yozish   topshirilganligini   aytadi.   “Matn   ustida   ishlash   jarayonida   o’quvchilar
nutqini sinonimlar bilan boyitish” nomli tezisda  “Ot”, “Sifat”, “Fe’l”  mavzularini
o’rganish jarayonida o’quvchilar nutqini  o’stirish, tafakkurini  rivojlantirish uchun
11 matn ustida ishlashda ma’nodosh so’zlarni ishlatish bo’yicha o’z tajribasini bayon
qiladi. 
“ Olmosh   –   nutq   ravonligini   ta’minlovchi   vosita ”   nomli   tezisda   olmosh   so’z
turkumini o’rganishda o’quvchilar so’z boyligini oshirib va nutqini rivojlantirishni
ikki yo’nalishda: 
1) Olmoshning tilimizda mavjud bo’lgan ma’nodoshlari ustida ishlash. 
2) Nutqiy sharoitda ot, sifat, sonni ularga ishora qiluvchi va bevosita shu ma’noni
ifodalovchi olmoshlar bilan almashtirish orqali amalga oshirish mumkinligi haqida
gapiriladi. Har bir ikki, yo’nalishni bjarish uchun misollar keltiriladi. 
        Olmoshni   o’rganish   jarayonida   o’quvchilarning   nutiqni   rivojlantirish   bir
tomondan,   ma’nodosh   olmoshlar   ustida   ishlash   orqali   va   ikkinchi   tomondan   ot,
sifat, son va hakozo olmosh sinonimiyasini keng qo’llash bilan amalga oshirilishi
bilan tezis xulosalaniladi. 
“Sinov   dasturi   va   darsligi   asosida   “Olmosh”   mavzusini   o’tish   nomli   tezisda
o’qituvchi M. Sattorova 7 – sinfda “Olmoshlar” mavzusida 13 soat ajratilganligini
aytib, olmoshlarga bag’ishlab bir soatlik dars manunasi o’z tajribasini bayon etadi.
Bunda   Mirtemirning   “Ka’bamsan   she’riyat,   Abdulla   Oripovning   “Munojatni
tinglab”   she’rlaridan   parchalar   keltirib,   olmoshlarni   toptirgani,   ma’nosini
aniqlatganligini   aytadi.   Dars   yaxshi   o’tganligini,   ya’ni   o’quvchilar   faol
qatnashganliklarini aytadi. 
“Ona   tili   darslarida   o’quvchilar   nutqini   o’stirishning   metodik   asoslari”   nomli
tezisda   ona   tili   darslarida   nutq   o’stirishning   asosiy   yo’nalishlarini   to’rt   guruhga
ajratish   lozimligini,   ona   tilining   barcha   bo’limlarini   o’qitishda   bu   to’rt
yo’nalishdagi   ishlarga   e’tibor   berish   masalan,   “ Fe’l ”   bahsini   o’rganishda   so’z
birikmasi va gap ustida ishlash siyosiy o’rnini egallashi kerakligi bayon etiladi. Bir
bosh   bo’lakli   sodda   gaplarni   ikki   bosh   bo’lakli   sodda   gapga   aylantirish,   harakat
nomlari   ishtirokida   gaplar   tuzish   va   ularni   birikmalarga   aylantirish,   gaplarni
sifatdosh   birikmalarga   aylantirish   kabi   mashq   turlaridan   foydalanish   lozimligi
aytiladi.
12 1.2. Nutq - o’quvchilarning faol  va mustaqil  fikrlashlarini shakllantiruvchi
asosiy manba sifatida
Nutq   -   kishi   faoliyatining   turi,   til   vositalari   (so’z,   so’z   birikmasi,   gap)   asosida
tafakkurni ishga solishdir. Nutq o’zaro aloqa va xabar funktsiyasini, o’z fikrini his-
hayajon bilan ifodalash va boshqalarga ta’sir etish vazifasini bajaradi.
Yaxshi rivojlangan nutq jamiyatla kishining faol faoliyatining muhim vositalaridan
biri   sifatida   xizmat   qiladi.   O’quvchi   uchun   esa   nutq   maktabda   muvaffaqiyatli
ta’lim olish qurolidir.
Nutq o’stirish nima? Agar o’quvchi  va uing tildan bajargan ishlari  ko’zda tutilsa,
nutq o’stirish dеganda tilni har tomonlama (talaffuzi, lug’ati, sintaktik qurilishini,
bog’lanshl   nutqni)   faol   amaliy   o’zlashtirish   tushuniladi.   Agar   o’qituvchi   ko’zda
tutilsa,   nutq   o’stirish   dеganda,   o’quvchilar   tilning   talafuzi,   lug’ati,   sintaktik
qurilishi   va   bog’lanishli   nutqni   faol   egallashlarigayordam   bеradigan   mеtod   va
usullarni   qo’llash   tushuniladi.   Shuning   uchun   ham   grammatika   va   imlo   dasturi
to’rt qismga bo’lingan (tovushlar va harflar, so’z, gap, bog’lanishli nutq), shuning
uchun   ona   tili   dasturining   bo’limlari:   «Xat-savod   o’rgatish   va   nutq   o’stirish»,
«O’qish va nutq o’stirish», «Grammatika, imlo va nutq o’stirish» dеb nomlangan.
Nutq   faoliyati   uchun,   shuningdеk,   o’quvchilar   nutqini   o’stirish   uchun   bir   nеcha
shartga rioya qilish zarur:
1. Kishi nutqining yuzaga chiqishi uchun talab bo’lishi kеrak. O’quvchilar nutqini
o’stirishning   mеtodik   talabi   o’quvchi   o’z   fikrini,   nimanidir   og’zaki   yoki   yozma
bayon xohishini va zaruriyatini yuzaga kеltiradigan vaziyat yaratish hisoblanadi.
2. Har qanday nutqning mazmuni, mat е riali bo’lishi lozim. Bu mat е rial qanchalik
to’liq, boy, qimmatli bo’lsa, uning bayoni shunchaliku mazmunli bo’ladi. Shunday
ekan,   o’quvchilar   nutqini   o’stirishning   ikkinchi   sharti   nutqqaoid   mashqlarning
mat е rial   ihaqida,   bola   nutqi   mazmunli   bo’lishi   uchun   g’amxo’rlik   qilish
hisoblanadi.
3.   Fikr   tinglovchi   tushunadigan   so’z,   so’z   birikmasi,   gap,   nutq   oborotlari
yordamida ifodalansagina tushunarli bo’ladi. Shuning uchun nutqni muvaffaqiyatli
o’stirishning uchinchi sharti - nutqni til vositalari bilan qurollantirish hisoblanadi.
13 Bolalarga til namunalarini b е rish, ular uchun yaxshi nutqiy sharoit yaratish zarur.
Nutqni   eshitish   va   undan   o’z   tajribasida   foydalanish   natijasida   bolalarda   ta’lim
m е todikasi asoslanadigan ongli ravishda «tilni s е zish» shakllanadi.
Nutq o’stirishning m е todik sharti nutqiy faoliyatning k е ng tizimini yaratish, ya’ni,
birinchidan,   yaxshi   nutq   namunasini   idrok   etish,   ikkinchidan,   o’rgangan   til
vositalaridan foydalanib, o’z fikrini bayon etish uchun sharoit yaratish hisoblanadi.
Bola tilni nutqiy faoliyat jarayonida o’zlashtiradi. Buning o’zi   е tarli emas, chunki
u nutqni yuzaki o’zlashtiradi. Nutqni egallashning qator asp е ktlari mavjud. Bular:
1.   Adabiy   til   normalarini   o’zlashtirish.   Maktab   bolalarni   adabiy   tilni   sodda
so’zlashuv tilidan, dial е kt va jargondan farqlashga o’rgatadi, adabiy tilning badiiy,
ilmiy, so’zlashuv variantlari bilan tanishtiradi.
2.   Jamiyatimizning   har   bir   a’zosi   uchun   zarur   bo’lgan   muhim   nutq   malakalarini,
ya’ni   o’qish   va   yozish   malakalarini   o’zlashtirish.   Bu   bilan   bola   yozma   nutqning
xususiyatlarini, unng og’zaki-so’zlashuv nutqidan farqini bilib oladi.
3. O’quvchilar nutq madaniyatini takomillash-tirish. Til kishilik jamiyatida muhim
aloqa   vositasidir.   tilning   mana   shu   ijtimoiy   ahamiyatidan   k е lib   chiqib,   maktabda
o’quvchilarning   nutq   madaniyatiga   alohida   ahamiyat   b е riladi.   Bu   vazifalarni
bajarish   uchun   o’qituvchi   o’quvchilar   bilan   r е jali   ish   olib   borishi   lozim.   Buning
uchun   esa   o’quvchilar   nutqini   o’stirish   ustida   ishlash   tushuncha-siga   nimalar
kirishini bilib olish muhimdir.
Nutq   o’stirishda   uch   yo’nalish   aniq   ajratiladi:   1)   so’z   ustida   ishlash;   2)   so’z
birikmasi va gap ustida ishlash; 3) bog’lanishli nutq ustida ishlash.
So’z,   so’z   birikmasi   va   gap   ustida   ishlash   uchun   lingvistik   baza   bo’lib
l е ksikologiya   (fraz е ologiya   va   stilistika   bilan   birgalikda),   morfologiya,   siintaksik
xizmat   qiladi;   bog’lanishli   nutq   esa   logika,   adabiyotshunoslik   va   murakkab
sintaktik butunlik lingvistikasiga asoslanadi.
Ko’rsatilgan   uch   yo’nalish   parall е l   olib   boriladi:   lug’at   ishi   gap   uchun   mat е rial
b е radi; so’z, so’z birikmasi va gap ustida ishlash bog’lanishli  nutqqa tayyorlaydi.
O’z navbatida, bog’lanishli hikoya va insho lug’atni boyitish vostasi bo’lib xizmat
qiladi.
14 O’quvchilar  nutqini   o’stirish   o’z   m е todik  vositalariga  ega,  o’zining  mashq  turlari
bor. Bulardan eng muhimlari bog’lanishli nutq mashqlari hisoblanadi.
Nutq   o’stirishda   izchillik,   to’rt   shartni,   ya’ni   mashqlarning   izchilligi,   istiqboli,
xilma-xilligi,   xilma-xil   mashq   turlarini   umumiy   maqsadga   bo’ysundirish
ko’nikmasi amalga oshirish bilan ta’minlanadi. Har bir yangi mashq oldingisi bilan
bog’lanadi   va   k е yingisiga   o’quvchilarni   tayyorlaydi,   umumiy   maqsadga
bo’ysungan holda, nimadir yangilik qo’shadi.
Maktabda   o’quvchilar   nutqini   o’stirishga   ona   tili   o’qitishning   asosiy   vazifasi   d е b
qaraladi. Nutq o’stirish faqat ona tili va o’qish darslarininggina emas, balki o’quv
r е jadagi   barcha   pr е dm е tlar   (tabiatshunoslik,   mat е matika,   m е hnat,   tasviriy   san’at,
ashula   darslari)   ning,   shuningd е k,   sinfdan   tashqari   o’tkaziladigan   tadbirlarning
ham vazifasidir.
Kishilar   tildan   fikr   bayon   qilish   quroli   sifatida   foydalanadilar.   Ular   o’z   fikrlarini
ovoz bilan - eshittirib bayon qilishdan oldin u haqda o’ylab oladilar. Bu ichki nutq
hisoblanadi.   Ichki   nutq   eshittirilmagan   va   yozilmagan,   «o’ylangan»   (fikrlangan)
nutqdir,   bu   nutq   fikrlovchi   kishining   o’ziga   qaratiladi.   Tashqi   nutq   tovushlari
yordamida   eshittirilib   yoki   grafik   b е lgilar   bilan   yozilib,   boshqalarga   qaratilgan
nutqdir. Ichki va tashqi nutqning fiziologik tabiati bir xil; farqi - tashqi nutqda nutq
organlariningharakati natijasida tovush chiqariladi yoki yozilib bayon etiladi; ichki
nutqda nutq organlarining harakati tovushsiz yuzaga k е ladi.
Ichki   nutq   mat е rialni   tushunish   va   yodda   saqlashga   yordam   b е radi,   tashqi   nutqni
o’stirishda   birdan-bir   zaruriy   vosita   hisoblanadi.   O’ylash,   fikr   yuritish   ichki   nutq
asosida   bo’ladi.   Ichki   nutq   o’quvchini   tashqi,   nutqqa,   javobgarlikni   his   qilib
gapirishga   o’rgatadi.   Ichki   nutq   jarayonida   o’ylash   o’quvchining   nutqi   va
tafakkuriningo’sishida muhim vositadir.
Maktabda o’quvchilarning tashqi nutqigina emas, balki ichki nutqi ham o’stiriladi.
Bolalar   ichida   o’qishga   o’rganadilar   va   ichki   nutqda   mat е rialni   o’zlashtiradilar.
Turli   vazifalarni   o’zlari   hal   qiladilar,   asosiysi   -   o’zlarining   og’zaki   va   yozma
fikrlarini tayyorlab oladilar.
15 Fikrni ifodalash usuliga ko’ra nutq og’zaki va yozma bo’ladi. Og’zaki nutq yozma
nutqdan quyidagicha farqlanadi: og’zaki nutq tovush nutqi, yozma nutq esa grafik
nutqdir.   Og’zaki   nutqda   eshitish   s е zgisi,   yozma   nutq   esa   ko’rish   va   qo’l   harakati
s е zgisi asosiy rol o’ynaydi. Og’zaki nutq ham, yozma nutq ham kishilarning o’zaro
aloqa   quroli   sifatida   xizmat   qiladi,   ammo   og’zaki   nutq   aniq   hayotiy   sharoitda,
b е vosita aloqa jarayonida yuzaga k е ladi; yozma nutqdan b е vosita, aniq sharoitdan
ajratilgan holda ham, kishi ishtirokisiz ham foydalaniladi.
Og’zaki   nutq   ko’pincha   dialog   tarzida,   yozma   nutq   esa   monolog   tarzida   bo’ladi.
Yozma   nutq   logik   izchillikka   rioya   qilgan   holda,   ayrim   til   shakllarini   tushirib
qoldrmay,   ortiqcha   takrorga   yo’l   qo’ymay   bayon   qilishni   talab   etadi,   shuning
uchun yozma nutq ancha murakkab va mavhum hisoblanadi.
1.3. 4-sinf o’quvchilarning faol  va mustaqil  fikrlashlarini
shakllantirishda ularning nutqiga qo’yiladigan talablar
O’quvchilar nutqini o’stirishda aniq b е lgilangan bir qator talablargarioya qilinadi.
1.   O’quvchilar   nutqi   mazmundor   bo’lsin.   Hikoya   yoki   insho   o’quvchilar   uchun
yaxshi   ma’lum   bo’lgan   dalillar,   ularning   kuzatishlari,   hayotiy   tajribalari,
kitoblardan,   rasmlardan,   radio е shittirish   va   t е l е ko’rsatuvdan   olgan   ma’lumotlari
asosida   tuzilsagina   mazmunli   bo’ladi.   Bolalar   bilmagan   pr е dm е t,   ko’rmagan
voq е a-hodisalar   haqida   е tarli   tayyorgarliksiz   so’zlashga   yo’l   qo’yilsa,   nutq
kambag’al, mazmunsiz chiqadi.
Nutq o’stirish m е todikasi hikoya, insho uchun mat е rialni puxta tayyorlashni, ya’ni
mat е rial   yig’ish,   uni   muhokama   qilish,   to’ldirish,   asosiy   mazmunni   ajratish,
zaruriy izchillikda joylashtirishni talab qiladi. Albatta, bunda o’quvchilarning yosh
xususiyatlari va qiziqishlari ham hisobga olinadi.
2.   Nutqda   mantiqiylik   bo’lsin.   O’quvchilar   nutqi   mantiqan   to’g’ri   bo’lishi,   fikr
izchil,   asosli   bayon   etilishi,   asosiy   o’rinlar   tushirib   qoldirmasligi   va   o’rinsiz
takrorga, mavzuga taalluqli bo’lmagan ortiqchalikka yo’l qo’yilmasligi talab etilad.
Nutq   logikasi   pr е dm е t,   voq е a-hodisalarni   yaxshi   bilish   bilan   b е lgilanadi,   logik
xato esa mat е rial mazmunini aniq bilmaslik, mavzuni o’ylamasdan noqulay tanlash
16 natijasida k е lib chiqadi. Bu ikki talab nutqning mazmuni va qurilishiga taalluqlidir.
Nutqni til jihatidan shakllantirishga oid talablar ham mavjud.
3. Nutq  aniq bo’lsin.  O’quvchi  dalillar, kuzatishlar,  taassurotlarini   haqiqatga  mos
ravishda oddiy bayon etibgina qolmay, shu maqsadning eng yaxshi til vositalaridan
(so’z,   so’z   birikmasi,   gaplardan)   foydalangan   holda,   maxsus   tasviirlar   bilan
ifodalashga o’rgansin.
4. Nutq til vositalariga boy bo’lsin. Mazmunni aniq ifodalash uchun o’quvchi nutqi
til   vositalariga   boy   bo’lishi,   u   har   qanday   voziyatda   ham   k е rakli   sinonimlardan,
xilma-xil   tuzilgan   gaplardan   mazmunga   eng   mosini   tanlab   foydalana   olish
ko’nikmasiga   ega   bo’lishi   zarur.   Albatta,   boshlang’ich   sinf   o’quvchilariga   til
boyligi yuzasidan yuqori talab qo’yib bo’lmaydi, ammo o’qituvchi o’quv ishlarida
ularning so’z boyligini oshirib borishni har vaqtda ko’zda tutishi k е rak.
5.   Nutq   tushunarli   bo’lsin.   og’zaki   nutq   eshituvchiga,   yozma   nutq   esa   uni
o’quvchiga   tushunarli   bo’lishi   zarur.   So’zlovchi   yoki   yozuvchi   nutqini
eshituvchining   yoki   o’quvchining   imkoniyatini,   qiziqishini   hisobga   olgan   holda
tuzsa, uni bird е k, h е ch qiyinchiliksiz tushunadi.
6.   Nutq   ifodali   bo’lsin.   Agar   nutq   ifodali,   ya’ni   jonli,   chiroyli,   ishontiradigan
bo’lsa, eshituvchiga yoki o’quvchiga hikoyaning umumiy ruhi, dalillar, tanlangan
szlar,   ularning   emotsionalligi,   tuzilgan   jumla,   iboralar   yordamida   ta’sir   etadi.
Nutqning   tushunarli   va   ifodali   bo’lishi   har   qanday   sh е vaga   xos   va   ortiqcha
so’zlardan sof bo’lishini taqozo etadi.
7. Nutq to’g’ri bo’lsin. Maktab uchun nutqning adabiy til normalariga mos - to’g’ri
bo’lishi   alohida   ahamiyatga   ega.   Yozma   nutq   grammatika,   imlo   va   punktuatsiya
jihatidan, og’zaki nutq esa orfo е pik jihatdan to’g’ri tuzilishi talab etiladi. Nutqning
to’g’ri bo’lishi uchun so’z tanlash va nutq logikasi katta ahamiyatga ega.
Yuqorida sanab o’tilgan talablar o’zaro bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lib, maktab
ishlari tizimida kompl е ks ravishda amalga oshiriladi.
Nutq   fikrni   bayon   etish   vositasi   bo’libgina   qolmay,   uni   shakllantirish   quroli
hamdir. Fikr  nutqning psixologik asosi  vazifasini  bajaradi, uni o’stirish sharti  esa
fikrni  boyitish hisoblanadi.  Aqliy faoliyat  sist е masini  egallash  asosidagina  nutqni
17 muvaffaqiyatli   o’stirish.  Shuning uchun  o’quvchilar   nutqini   o’stirishda   mat е rialni
tayyorlash,   takomillash-tirish,   mavzuga   oidini   tanlash,   joylashtirish,   mantiqiy
jarayonlarga katta ahamiyat b е riladi.
Tafakkur   til   mat е riali   yordamida   nutqiy   shakllantirilsa   va   bayon   etilsagina
muvaffaqiyatli   o’sadi.   Tushuncha   so’zlar   yoki   so’z   birikmalari   bilan   ifodalanadi,
shunday   ekan,   tushuncha   til   vositasi   bo’lgan   so’zda   muhim   aloqa   mat е rialiga
aylanadi.   Kishi   tushuncha   ifodalaydigan   so’z   (so’z   birikmasi)   ni   bilsagina,   shu
tushunchaga asoslangan holda, tashqi nutqda fikrlash imkoniga ega bo’ladi.
Nutqda   fikr   shakllantiriladi,   shu   bilan   birga,   fikr   nutqni   yaratadi.   «Nutq   tafakkur
bilan   chambarchas   bog’langandir.   Nutq   bo’lmasa,   tafakkur   ham   bo’lmaydi,   til
mat е riali bo’lmasa, fikrni ifodalab b е rib bo’lmaydi».
Fikrni   nutqiy  shakllantirish  uning aniq,  tushunarli, sof,  izchil,  mantiqiy  bo’lishini
ta’minlaydi.   Tilni   egallash   shu   tilning   fon е tikasini,   lug’at   tarkibini,   grammatik
qurilishini bilib olish, fikrni takomillashtirish uchun, tafakkurni o’stirish uun shart-
sharoit hozirlaydi. Bilimlar, faktlar, har  xl axborotlar tafakkurning ham, nutqning
ham   mat е rialidir.   Nutq   tafakkur   jarayonini   o’rganishning   muhim   vositasi   bo’lib
xizmat   qiladi.   nutqdan   o’quvchining   fikriy   rivojining   asosiy   o’lchovlaridan   biri
sifatida foydalaniladi. O’quvchining barcha pr е dm е tlardan mat е rialni o’zlashtirishi
va umumiy aqliy rivojlanishi  haqida fikr  yuritganda,  u yoki  bu mavzuni  bola o’z
nutqida   (yozgan   inshosida,   axborotida,   qayta   hikoyalashda,   savollarga   b е rgan
javobida) qanday bayon eta olishiga qaraladi.
Shunday   qilib,   nutqni   tafakkurdan   ajratib   bo’lmaydi,   nutq   tafakkur   asosida
rivojlanadi;   fikr   nutq   yordamida   pishib   y е tiladi,   yuzaga   chiqadi.   Ikkinchi
tomondan,   nutqning   o’sishi   fikrni   shakllantirishga   yordam   b е radi,
takomillashtiradi.
II BOB. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining nutqini o’stirishda
interfaol va pedagogik texnologiyalarni qo’llash
2.1. “Olmosh” so’z turkumini o’rgatish jarayonida nutq o’stirish
18 Umumiy   o’rta   ta’lim   o’quv   dasturi.   Ona   tili   dasturida   “Olmosh”   bahsiga   13   soat
ajratilgan.   “Ona   tili”   darsligining   “Morfologiya   va   imlo”   bo’limida   “Olmosh”
bahsida   “Olmoshlar”,   “Ko’rsatish   olmoshlari”,   “Kishilik   olmoshlari”,   “O’zlik
olmoshlari”,   “So’roq   olmoshlari”,   “Belgilash   olmoshlari”,   “Gumon   olmoshlari”,
“Bo’lishsizlik   olmoshlari”,   juft   va   takror   olmoshlar,   ularning   yozilishiga   doir
materiallar berilgan. Bu ishda “Ona tili” darsliklari mashqlaridan foydalandek. 
Olmoshlarni orgatishni  mustaqil  so’z turkumlarini  eslash  bilan boshlash  mumkin.
Bunda   quyidagi   savollar   o’rtaga   tashlanadi.   1.   Turdosh   va   atoqli   otlarning
yozilishiga misol keltiring. 
O’quvchilarning   savollarga   javob   berishidan   keyin,   o’qituvchi   mustaqil   so’z
turkumlarini   eslatib,   ularning   gapdagi   vazifalarini   ta’kidlaydi.   Shundan   so’ng
mustaqil   so’zlardan   biri   olmoshlar   haqida   ma’lumot   berilib,   olmoshning   boshqa
mustaqil so’z turkumlari bilan munosabati suhbat metodida bayon qilinadi.
“Olmoshlar”   mavzusiga   doir   materialni   mustahkamlash,   o’quvchilarning   og’zaki
va yozma nutqini o’stirish maqsadida mustaqil ish o’tkaziladi. Mustaqil ish uchun
quyidagi terma gaplardan foydalanish tavsiya qilinadi. 
1. Shabada qo’zg’aldi, u jonga orom berdi.  2. P’olat botir yigit, uni hamma hurmat
qiladi. 3. Avvalgi yig’ilishga yig’irma besh ota – ona qatnashgan edi, bu gal ham
shuncha ota – ona qatnashdi. 4. Ko’chalarning kesishgan joyida bolaxonali g’isht
uyli hovli bor, bu hovlini bobom qurdirgan. 5. Kishining ishi to’g’rilik bo’lsa, bu
uning eng yaxshi maqtovidir. (Navoiy)
O’quvchilar   terma   gaplarni   ko’chiradilar,   olmoshlarni   aniqlab,   tagiga   chizadilar.
Olmoshlar qaysi so’z turkumi o’rnida kelganini ustiga yozadilar. 
Namuna:
1. Shabada qo’zg’aldi, u jonga orom berdi. 2. Avvalgi yig’ilishga yig’irma besh ota
–   ona   qatnashgan   edi,   bu   gal   ham   shuncha   ota   –   ona   qatnashdi.   Mustaqil   ishdan
so’ng   og’zaki   bayon   o’tkaziladi.   Buning   uchun   quyidagi   matndan   foydalanish
tavsiya etiladi. 
Men   1936   yilning   28-dekabrida   Farg’ona   viloyatiining   oltiariq   tumanida   qishloq
o’qituvchilari   oilasida   tug’ilganman.   Otam   Oltiariqning   o’qimishli,   obro’li
19 odamlaridan bo’lgan deb eslashadi. U tarix muallimi bo’lgan. Urushning dastlabki
yillarida urushga ketib bosh miyasida oskolka jarohati va o’pka shamollash kasali
bilan   qaytib   keldi.   1945   yilda   o’ttiz   uch   yoshida   Toshkentda   Olmazordagi
kasalxonada   olamdan   o’tgan.   Bir   yildan   so’ng   onam   ham   dunyodan   o’tdi.   Ikki
qisqa   umrning   yolg’iz   yodgori   bo’lib   men,   Toshkentda   tog’am   qo’lida   qoldim.
Men   O’zbekiston   poytaxtidagi   Mannon   Uyg’ur   nomidagi   22   –o’rta   maktabda
o’qidim. Bu maktabni 1956 yilda bitirdim. 
O’quvchilarning   shoir   Erkin   Vohidovning   bolaligi   haqidagi   matnni   o’qib
chiqadilar.   1   shaxs   birligidagi   men   olmoshini   Erkin   Vohidov   oti   va   3   shaxs
birligidagi u olmoshi bilan almashtiradilar, matn mazmunini qayta hikoya qiladilar.
Namuna:
Ekin Vohidov 1936 yilning 28-dekabrida Farg’ona viloyatidagi Oltiariq tumanida
qishloq   o’qituvchilari   oilasida   tug’ilgan.   Otasini   Oltiariqning   o’qimishli
odamlaridan   bo’lgan   deb   eslashadi.   Otasi   tarix   muallimi   bo’lgan.   Urushning
dastlabki   yillarida   urushga   ketib   bosh   miyasida   oskolka   jarohati   va   o’pka
shamollash kasali  bilan qaytib keldi. 1945 yilda o’ttiz uch yoshida vafot etdi. Bir
yildan so’ng onasi ham dunyodan o’tdi. Erkin Vohidov Toshkentda tog’asi qo’lida
qoladi.   Erkin   Vohidov   Toshkentdagi   Mannon   Uyg’ur   nomidagi   22   –o’rta
maktabda o’qidi. U bu maktabni 1956 yilda bitirdi. 
Og’zaki   bayondan   so’ng   ijodiy   ish   topshiriladi.   O’qituvchi   o’quvchilarga
olmoshlar   ishtirokida   to’rta   gap   yozishni   topshiradi.   O’quvchilar   bu   topshiriqni
bajaradilar. 
Namuna:
1.   U   xonasi   kelganda   hech   kimni   ayamasdi.   2.   Bog’ga   o’zimiz   qaraymiz,
o’zimiz sug’oramiz, o’zimiz hosilni terib olamiz. 
Ijodiy   ishdan   so’ng   mashq   ishlanadi.   Buning   uchun   7-sinf   ona   tili
darsligidagi   22-mashqdan   foydalanish   tavsiya   etiladi.   O’quvchilar   o’qituvchi
rahbarliida mashqdagi terma gaplarni navbat bilan o’qiydilar, olmoshlarni aniqlab,
ajratilgan olmoshlar oldingi gapdagi nimani almashtirayotganini aytadilar. 
20 Ko’rsatish   olmoslarini   o’rgatishni   darslikda   bu   haqda   berilgan   ta’rif   va
qoidalarni   bayon   qilish   bilan   boshlash   mumkin.   Bunda   o’qituvchi   ko’rsatish
olmoshlariga   berilgan   ta’rifni   aytib,   misollar   keltiradi.   Keyin   ko’rsatish
olmoshlarini   doskaga   yozib,   u   ko’rsatish   olmoshi   kishilik   olmoshining   III   shaxs
birligi bilan shaklan bir xil bo’lishi, gapda ularni bir – biridan ma’nosida qarab farq
qilish   mumkinligi,   u,   bu,   shu,   o’sha,   olmoshlari   jo’nalish,   o’rin   –   payt,   chiqish
kelishigi bilan turlanganda, ularga bir N tovushi orttilishini aytadi.
Ko’rsatish   olmoshlarini   mustahkamlash,   o’quvchilarning   og’zaki   va   yozma
nutqini o’stirish maqsadida mustaqil ish o’tkaziladi. Buning uchun quyidagi terma
gaplardan foydalanish mumkin.
          1.   Men   ana   shu   gullarga   suv   quyayotgan   edim.   (Hakim   Nazir)   2.   Bunday
chiroyli   mashinani   birinchi   marta   ko’rishim.   3.   Man   shu   asboblarni   boshingga
qo’yib,   hushyorroq   bo’lib   yotasan   (G’ofur   G’ulom)   4.   Men   yana   turib   qochdim,
yana   o’sha   narvonda   tirmashib,   arang   o’zimni   tomga   yetkazib   oldim.   (G’ofur
G’ulom)   5.   Bu   ovoz   unga   juda   tanish   tuyuldi.   6.   Mana   bularni   ko’tarib   sen
oldinroq boraver. 7. Shu qishloqda tug’ildim. Shu yerda unib o’sdim. (Z) 
O’quvchilar   terma   gaplarni   ko’chiradilar,   ko’rsatish   olmoshlarini   topib,
tagiga chizadilar. 
2.2. Fe’l mayllari,  zamon shakllari  va so’z –gaplarni o’rgatish
jarayonida nutq o’stirish
  Fe’l  mayllari  (mayl  shakllari)  ni  o’rgatishni  darslik  ustida ishlash  bilan boshlash
mumkin. Bunda o’qituvchi o’quvchilarga mayl shakllari: buyruq-istak mayli, shart
mayli va xabar mayliga bo’lib, o’rzu- istakni, shart va xabar ma’nolarini bildirishni
aytadi.   Shundan   so’ng   o’qituvchi   buyruq   istak   mayliga   doir   jadvalni   taxtaga   ilib
buyruq –istak maylidagi fe’llar ish -harakat haqida buyruq, istak, maslahat, iltimos
ma’nolarini   bildirishi,   1-2-3-   shaxs   turli   qo’shimchalar   bilan   hosil   bo’lishini,
ularning birlik va ko’plikdagi farqini jadval asosida bayon qilinadi. 
21           Buyruq-istak   maylini   mustahkamlash,   o’quvchilarning   og’zaki   va   yozma
nutqini o’stirish maqsadida mustaqil ish o’tkaziladi. Buning uchun ona tili [7q ad]
darsligidagi 148-mashdagi foydalanish tavsiya etiladi.
     O’quvchilar mashqdagi birinchi topshiriqqa asosan nuqtalar o’rniga –ay, -gin, -
sin,   -aylik,   -ing   qo’shimchalaridan   mosini   qo’yib   ko’chiradilar.   Ish   bajarilgach,
o’quvchilarga o’qitish orqali tekshiriladi. 
Namuna:
1. Men sizga bir voqeani so’zlab beray. 
2. Raximjon bu masalani yechsin. Sen esa mana bu misolni ishlagin.  
O’quvchilar mashqdagi uchinchi topshiriqqa asosan –ay, -gin, -sin, -aylik, -
ing qo’shimchalari yordamida bormoq, kelmoq fe’llari tuslaydilar. 
Mustaqil   ishdan   so’ng   darslikdagi   152   –mashq   ishlanadi.   O’quvchilar
o’qituvchi   rahbarligida   terma   gaplarni   navbat   bilan   o’qiydilar,   ot-kesmlarning
buyruq   mayli   qanday   yasalishini   izohlaydilar.   Mashqdan   so’ng   ijodiy   ish
o’tkaziladi. O’qituvchi o’quvchilarga buyruq-istak maylidagi fe’llarni qatnashtirish
to’rtta gap yozishni topshiradi. Bu topshiriqni o’quvchilar bajaradilar. 
Namuna:
1.   Mashg’ulotlarga   kechikma.   2.   Tirishqoqlik   bilan   aql.   3.   Bilimlarni   qunt   bilan
egalla   ijodiy   ishdan   so’ng   kichik   bayon   o’tkaziladi.   Bayon   uchun   “   Alisher
Navoiy” matnidan foydalanish tavsiya etiladi. 
   Zamon   shakillari   qo’shimchalarining   imlosi   va   talaffuzini   o’rgatishni
darslikda bu qo’shimchalarining imlosi va talaffuziga doir materialni o’quvchilarga
tushuntirish bilan boshlash mumkin. O’qituvchi –b, ib, -gan, -a, -y qo’shimchalari
haqida ma’lumot beradi.
  Zamon  shakillari  qo’shimchalarining  imlosi  va   talaffuzini   mustahkamlash,
o’quvchilar   nutqini   o’stirish   maqsadida   mustaqil   ish   o’tkaziladi.   Buning   uchun
darslikdagi   175-mashqdan   foydalanish   tavsiya   etiladi.   O’quvchilar   mashqdagi
topshiriqqa   asosan   terma   gaplarni   o’qib,   qavsda   berilgan   qo’shimchali   o’tgan
22 zamon   fe’lining   bo’lishsiz   shakillarini   bo’lishli   shakli   bilan   almashtirib
ko’chiradilar, ularning mazmun farqini tushuntiradilar. 
Namuna:
        1.   Mehri   bu   kitobni   o’qimagan.   2.Saidqosim   bu   yo’ldan   ko’p   o’tgan   emas.
Mustaqil   ishdan   so’ng   ijodiy   ish   topshiriladi.   Bunda   darslikdagi   117-mashqdan
foydalanish   mumkin.   O’quvchilar   mashq   shartiga   ko’ra   yasamoq,   bukmoq,
qazimoq   fe’llaridan   –yap   qo’shimchali   hozirgi   zamon   shakli   hosil   qilib,   ularni
tuslaydilar. 
Namuna:
Birlik:
1. Shaxs. Yasayapman, bukyapman, qaziyapman. 
2. Shaxs. Yasayapsan, bukyapsan, qaziyapsan.
3. Shaxs.Yasayapti, bukyapti, qaziyapti. 
Ko’plik:
1. Shaxs. Yasayapmiz, bukyapmiz, qaziyapmiz. 
2. Shaxs. Yasayapsiz, bukyapsiz, qaziyapsiz. 
3. Shaxs. Yasayaptilar, bukyaptilar, qaziyptilar.
     So’z   –gaplarni   o’rgatishni   darslikda   unga   berilgan   materialni   tushuntirish
bilan   boshlash   mumkin.   Bunda   o’qituvchi   so’z-   gaplarni   ma’no   va   vazifasiga
ko’ra:   modal   so’zlar,   undov   so’zlar,   tasdiq   va   inkor   so’zlar,   taklif   so’zlarga
bo’linishini   aytadi.   Shundan   so’ng,   modal   so’zlarni   o’rgatishga   doir   materialni
bayon qila boshlaydi. 
O’qituvchi   o’qituvchilarga   modal   so’zlar   so’zlovchining   bayon   etilayotgan
fikrga munosabati bildirishni, ishonch taxmin yoki gumonni ifodalab kelishini, gap
tarkibida boshqa gap bo’laklaridan vergul bilan ajratib yozilishini aytadi. 
Modal   so’zlarni   mustahkamlash,   o’quvchilar   nutqini   o’stirish   maqsadida
218-mshqni   ishlash   topshirildi.   O’quvchilar   terma   gaplarni   navbat   bilan
o’quvchilar   berilgan   gap   juftlari   tartib   ma’no   jihatdan   modal   so’zlar   bilan
farqlanishi   aytadilar.   Mashq   ishlangach,   mustaqil   ish   o’tkaziladi.   Buning   uchun
quyidagi terma gaplardan foydalanish tavsiya etiladi. 1. O’qish, o’rganish, ishtiyoq
23 bilan ishlash, shubhasiz, g’alabalarga yetkazar (Oybek). 2.Ertaga, albatta, biznikiga
boring,   bafurja   gaplashamiz.   3.   Afsuski,   mashina   haydashni   bilmayman   (M.
Muhmedov).   4.   Qayumovning   ko’ngli   taskin   topdi   shekilli,   beixtiyor   ashula   qila
boshladi.   (“Mushtum”).   5.   Men   bundan   keyin   kasallik,   umuman,   meditsina
to’g’risida gapirmayman. (A. Qahhor).
O’quvchilar   terma   gaplarni   ko’chiradilar,   modal   so’zlarni   aniqlab,   tagiga
chizadilar. Ish bajarilgach o’quvchilarga o’qitish orqali tekshiriladi. 
Qishki ta’tilda
Mana maktab ham yakunlab qoldi. Biz qishki ta’tilda mazza qilib dam oldik.
Ertalabdan   qor   yog’ar   edi.   Tarnovlardan   sumalaklar   osilib   turibdi.   Hamma   yoq
xuddi gilam tashlab qo’ygandek oppoq edi. Qor tizza bo’yi bilan barovar edi. Men
issiq kiyinib o’rtoqlarim bilan qor bo’ron o’ynadim, keyin sirpanchiq uchdik, so’ng
uyga,   kirib,   qo’llarimizni   batareyaga   qo’yib   isitib   oldik.   Ertasi   kuni   biz   oilamiz
bilan chimyonga bordik. U yerda konki uchdik, maza qilib dam olib qaytdik. Ta’til
tugagach, maktabga borib, o’qtuvchimizga hammasini gapirib berdik. 
‘‘Tasdiq va inkor so’z - gaplar’’ mavzusini o’rgatishni darslikdagi materialni
bayon   qilish   bilan   boshlash   mumkin.   Bunda   o’qituvchi   quyidagi   material   bilan
o’qtuvchilarni tanishtirdi. Tasdiq va inkor so’z – gaplar gap tarkibida keladi, ular
so’zlovchining   aytilayotgan   fikrga   munosabatini,   fikrning   tasdiq   yoki   inkor
etilishini   bildiradi.   Tasdiq   va   inkor   so’zlar   gap   boshida   kelib,   gap   bo’laklarida
maxsus   pauza   bilan   ajratib   aytiladi.   Bu   so’zlarga   ha,   yo’q,   xo’p,   xo’sh,   kabi
so’zlarni kiritish mumkin. 
- Xo’p qaysi bo’limga bor deysiz? – Oltinchiga. – Yo’q, Rahimanikiga
tushaman. 
- Shu kartaga tushasanmi? – Ha, shunga o’quvchilar keladi hozir 
   / H.No’mon./
Tasdiq va inkor gap o’rnida ham kelishi mumkin. 
- Hikoyani o’qidingmi? 
- Ha 
24 - She’r yodladingmi?
- Yo’q
  Tasdiq   va   inkor   so’zlarni   mustahkamlash,   o’quvchilarning   nutqini   o’stirish
maqsadida   mashq   ishlandi.   Buning   uchun   quyidagi   terma   gaplardan   foydalanish
tavsiya etiladi. 
1.   Ha,   yana   bir   kichik   stansiya   qolibdi,   nima   qilobsan?   /R.Fayziy/.   2.Yo’q,   men
danagini   derazadan   tashlab   yuborganman.   3.   Xo’p   qaysi   bo’limga   bor   deysiz?
Yo’q   Raximanikiga   o’taman.   /   H.No’mon./.   4.Xo’p   suvga   tushsa   ko’rma,   ariqni
yoqalab yur./Oybek/. 5.Xo’sh, men ertaga boraman. 
O’quvchilar   o’qtuvchi   rahbarligida   terma   gaplarni   navbat   bilan   o’qib,   gap
tarkibidagi   tasdiq   va   inkor   so’zlarni   aniqlab   aytilar.   Mashq   ishlangach,   ijodiy   ish
bo’ladi.   O’qtuvchi   o’quvchilarga   tasdiq   va   inkor   so’zlarni   qatnashtirib   gaplar
tuzishni   topshiradi.   O’quvchilar   tasdiq   va   inkor   so’zlarni   qatnashtirib   gaplar
tuzadilar. Ikki- uch o’quvchining ishi o’qitish orqali tekshiriladi. 
2.3. O’quv jarayonida interfaol usullar va pedagogik texnologiyalarni qo’llash
O’quv   jrayonida   interfaol   uslublar   va   pedagogik   texnologiyalarni   qo’llash
uslubiyoti   hozirgi   kunda   innovatsion   texnologiyalar,   interfaol   uslublarning   soni
juda   ko’payib   ketgan.   Ularning   ta’lim   muassasalarida   keng   tarqalganlari,
o’qitiladigan   aniq   fan   va   predmetlarda   qo’llanilishi   mumkin   bo’lgan   ba’zi
pedagogik   texnologiyalar   va   interfaol   uslublarning   foydalanish   uslubiyotini
keltiramiz. 
      “Zizama – zina” texnologiyasi
Texnologiyaning maqsadi. Talaba (yoki o’quvchi)larni erkin, mustaqil va mantiqiy
fikrlashga,  jamoa bo’lib ishlashga,  izlanishga,  fikrlarni  jamlab ulardan nazariy va
amaliy   tushuncha   hosil   qilishga,   jamoaga   o’z   fikri   bilan   ta’sir   eta   olishga,   uni
ma’qullashga,   shuningdek   mavzuning   tayanch   tushunchalariga   izoh   berishda
egallagan bilimlarini qo’llay olishga o’rgatish. 
      “Charxpalak” texnologiyasi 
Texnologiyaning   maqsadi.   Talaba   (yoki   o’quvchi)larni   dars   jarayonida   mantiqiy
fikrlash, o’z fikrlarini mustaqil ravishda bayon eta olish, o’zlarini baholash, yakka
25 va guruhlarda ishlashga,  boshqalar   fikriga  hurmat   bilan  qarashga,  ko’p fikrlardan
keraklisini tanlab olishga o’rgatish. 
   
26   “Bumerang” texnologiyasi  
Texnologiyaning   maqsadi.   O’quv   jarayoni   moboynida   tarqatma   materiallarni
t alaba (yoki o’quvchi)lar tomonidan yakka va guruh holatida o’zlashtirib olishlari
hamda suhbat – munozara va turli savollar orqali tarqatma materillardagi matnlar
qay   darajada   o’zlashtirilganligini   nazorat   qilish   va   baholash.   O’quv   jarayoni
moboynida har bir talaba tomonidan o’z baholarini egallashiga imkon yaratish. 
O’qituvchilar ish tarjibasidan  
Ushbu   texnologiyani   qo’llagan   o’qituvchilar   o’z   o’quv   predmetlari   mavzusi   yoki
erkin mavzu asosida quyidagi mazmundagi matnlardan foydalangan holda o’qitish
va tarbiyalash jarayonini tashkil etishgan. Masalan, 
1.Mavzu: “Gullar va ularning tarixi, hayotdagi ahamiyati.     
Tarqatma materiallar: 
     1-guruhga – Gullar qachondan beri o’stiriladi? 
     2-guruhga – Ayrim xalqlarda gullarning ahamiyati.
     3-guruhga – Atirgullarning ramziy ma’nosi haqida?
     4-guruhga – Misrliklar uchun nilufar guli nima ma’noni anglatadi? 
2. Mavzu: “Sharqona muomala odobi” 
Tarqatma materiallar: 
     1-guruhga – Ustozlarni hurmatlash bayoni 
     2-guruhga – Qarindosh – urug’lar o’rtasidagi muomala odobi
     3-guruhga – Quni – qo’shnilar o’rtasidagi muomala odobi
     4-guruhga – Do’stlar o’rtasidagi muomala odobi
 
 
27 Xulosa
Xulosa   qilib   aytganda   umum   ta’lim   maktablarida   ona   tili   darslarida   o’quvchilar
nutqini   o’stirishga,   tafakurini   rivojlantirishga   alohida   ahamiyati   berish   talab
etilmoqda.   Shu   kunga   qadar   o’quvchilar   so’z   boyligi   oshirish,   og’zaki   va   yozma
nutqini o’stirishga doir besh- olti nomzodlik dissertatsiyasi yoqlandi, xolos. 
Respublikiamizda   199   yilda   nutq   madaniyatiga   bag’ishlangan   konfrensiya
o’tkazilgan   bo’lsa   ham,   bu   anjumanda   nutq   madaniyatini   rivojlantirishga   doir
nazariya   masalalar   muhokama   qilinib,konfrensiya   materialini   ilmiy   to’plam
sifatida   nashr   qilish   bilan   kifoyalanilgan.   Hozirgi   kunga   qadar   maktab
o’quvchilarning   nutqini   o’stirishga   bag’ishlangan   sanoqli   metodik   qo’llanma   va
tavsiyalar   yaratilgan,   xolos.   Shu   sababli   Ona   tili   «   darslarida   o’quvchilar   nutqini
o’stirish ‘» mavzusida metodik qo’llanma yaratishga kirishdik.
  Metodik   qo’llanma   nutq   madaniyati   va   o’quvchilar   nutqini   o’stirishga
bag’ishlangan materiallardan foydalandik, ularga munosabatini bildirdik.
Qo’llanma   ona   tili   darslikning   “   Morfologiya   va   imlo   “   bo’limining   “Olmosh
uning   ma’no   turlari   “,   “Yordamchi   turlar   “:   ko’makchi,   bog’lovchi,   yuklama   ,
ularningma’no turlari “ Fe’l uning zamonlari, mayllari “, “Zamon shakli “, 
“Zamon   shakli   “,   “   Zamon   shakli   ma’nolari   “   ,   “   Ot-kesimi   zamon   shakli   “   ,
“Kesimlik so’zlari”, “So’z gaplar “ - “ Modal so’z –gaplar “, “ Undov so’z- gaplar
“ , “ Tasdiq va inkor  so’zlarni  “ o’rganish  jarayonida  o’quvchilarning og’zaki  va
yozma nutqni o’stirish, tafakkarini rivojlantirishni turli metod va usullarda- darslik
ustida   ishlash,   savol   va   javob,   o’qituvchining   bayoni,   suhbat   usullarida   bayon
qildik.   Tadqiqot   ishida   olmosh,   yordamchi   so’zlar,   ko’makchi,   bog’lovchi,
yuklama,   fe’l,   ot-   kesim   zamon   shakillari,   kesimlikso’zlar,   modal   so’z   gaplari,
undov   so’z   gaplari,   tasdiq   va   inkor   so’z   gaplarga   doir   materiallarni
mustahkamlash,   o’quvchilar   nutqini   o’stirish   maqsadida   mustaqil   ish,   og’zaki   va
yozma mashqlar, og’zaki bayon, ijodiy ish, ta’limiy diktant, kichik bayon va kichik
insho kabi ish turlaridan foydalandik. Metodik qo’llanma 7-sinfda ona tili o’qitish
sifatini yaxshilashga yordam beradi.
28           Shunday   qilib,   ona   tilidan   ta’lim   mazmuni   o’quv   topshiriqlarida   ham   o’z
ifodasini topadi.
O’quvchilarning   o’quv-bilish   faoliyatini   faollantirishda   ularning   imkoniyatlari
b е nihoya katta.
O’quv   topshiriqlarining   sharti   o’quvchilar   faoliyatini   faollashtirishning   muhim
vositassidir.   Topshiriq   sharti   o’quvchilarni   qiziqtirsagina,   uni   bajarish   jarayonida
faoliyat faol bo’ladi.
Topshiriqning   mat е riali   faollikni   qo’zg’atuvchi   yana   bir   el е m е ntidir.   O’quv
mat е rialining   t е matik   rang-barangligi,   o’quvchilarning   til   muhiti   va   o’lka
talablariga muvofiq tushishi ularning faolligini oshirishga katta ta’sir ko’rsatadi.
Ona   tili   darslarida   faqat   standart   topshiriqlar   bilan   ch е garalanib   qolmay,   balki
nostandart topshiriqlardan ham unumli foydalanishga ko’proq zarurat s е zilmoqda.
Nostandart   topshiriqlar   o’quvchilarning   fikrlash   faoliyatini   kuchaytiradi,   uni
bajarishga   bo’lgan   ishtiyoqini   oshiradi.   Bu   esa   faollikni   ta’minlashning   muhim
omilidir.
Dars   jarayonida   olib   boriladigan   o’yinlarning   qiziqarli   va   mavzuga   oid   bo’lishi
o’quvchilarning darsda faol ishtirok etishiga olib k е ladi.
Ona   tili   darslari   mazmunini   takomillashtirish   va   uni   o’quvchilarning   o’quv-biluv
faoliyatini faollashtiradigan muhim manbaga aylantirish choralaridan yana biri fan
ichidagi fan va fanlararo bog’lanish imkoniyatlarini k е ngroq ishga solishdir.
29 Foydalanilgan   adabiyotlar
1. Mirziyoyev   Sh.M.   Buyuk   kelajagimizni   mard   va   oliyjanob   xalqimiz   bilan
birga   quramiz.   T.: O’zbekiston.   2017-yil.
2. Mirziyoyev   Sh.M.   Tanqidiy   tahlil,   qat’iy   tartib-intizom   va   shaxsiy
javobgarlik   har   bir   rahbar   faoliyatining   kundalik   qoidasi   bo’lishi   kerak.
O’zbekiston.:   2017-   yil.
3. O’zbekiston   Respublikasining   “Ta’lim   to’g’risida”gi   Qonuni.   Barkamol
avlod-   O’zbekiston   taraqqiyotining   poydevori.   Sharq  nashriyot   matbaa-   konserni,
2017.
4. O’zbekiston   Respublikasining   Kadrlar   tayyorlash   milliy   dasturi.   Barkamol
avlod   –   O’zbekiston   taraqqiyotining   poydevori.   “Sharq”   nashriyoti,   Toshkent-
2017. 39-b.
5. “O’zbek   tilining   davlat   tili   sifatidagi   nufuzi   va   mavqeini   tubdan   oshirish
chora-   tadbirlari   to’g’risida”gi   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   Farmoni.
Toshkent – 2019.
6. O’zbekiston  Respublikasining  “Davlat tili  to’g’risida” gi  Qonuni. Toshkent
– 2019.
7. O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   “Davlat   tili
to’g’risida”gi   qonunni   amalga   oshirish   davlat   dasturi   to’g’risida”gi   qarori.
Toshkent – 2010.
Internet   manbalari
1. www.uzedu.uz   
2. www.oecd.org/pisa/aboutpis   
3. www.google.com   
4. https:kun.uz/uz/news.
30

Ona tili darslarida o'quvchilarning eshitib tushunish malakasini shakllantirish

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Guruh jamoasini tashkil etish, tarbiyalash va hamkorlikda ish olib borish metodikasi
  • Boshlang’ich ta’lim fanlarini o‘qitish jarayonida sharq mutafakkirlar merosidan foydalanish
  • Milliy qadriyatlar va an’analar orqali o’quvchilarni tarbiyalash yo’llari
  • Boshlang’ich sinf o’quvchilarida sog’lom turmush tarzini rivojlantirish
  • O’qitishni tashkil qilishda didaktik o’yin asosida boshlang’ich sinflarda foydalanish. O’quvchilar bilimini o’zlashtirishda samarali metodlar

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский