Ona tili darslarida o’quvchilarning o’qib tushunish malakasini shakllantrish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	96.2KB
Xaridlar	16
Yuklab olingan sana	29 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Ona tili darslarida o’quvchilarning o’qib tushunish malakasini shakllantrish

Sotib olish

1Ona tili darslarida o’quvchilarning o’qib
tushunish malakasini shakllantrish
Mundarija
Kirish
I bob. Matnni o’qib tushunish ko’nikmasini shakllantirishning
n azariy va amaliy asoslari
1.1. Ona tili darslarida matnni o’qish psixofiziologik jarayon
sifatida
1.2. Ona tili darslarida matn o’qish ko’nikmasining pedagogik
asosi
II bob. Maktab o’quvchilarida matnni o’qib tushunish
malakasini shakllantirish metodikasi
2.1. Maktab o’quvchilari uchun matn tanlashning grammatik va
semantik
Jihatlar
2.2. Maktab o’quvchilarida matnni o’qib tushunishda hisobga
olinishi kerak bo’lgan omillar
Xulosalar
Foydalanilgan adabiyоtlar ro’yxati

2Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Har bir faoliyat o’zining so’nggi natijasi bilan
o’lchanadigan hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda, ona tili ta’limi uchun sarflangan
mehnat ham so’nggi natija - o’zbek adabiy tilining boy imkoniyatlaridan foydalangan
holda fikrni og’zaki va yozma shakllarda to’g’ri va ravon ifodalash, dars jarayonida
o’rganilgan bilimlarni kundalik muloqotda, turli sharoitlarda mustaqil, qiyinchiliksiz
qo’llay olish ko’nikmalarining shakllanganlik hamda rivojlanganlik darajasi bilan
baholanadi.
So’nggi yillarda O’zbekiston hukumati tomonidan ta’lim sifatini yaxshilash va ona
tili ta’limini rivojlantirish maqsadida qator qarorlar qabul qilindi. Jumladan,
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 1996-yil 10- sentabrdagi 311-
qaroriga ko’ra “Davlat tili haqida”gi qonunning yangi tahriri qabul qilinishi, shu kundan
e’tiboran har yili Respublika miqyosida 21- oktabrni – milliy tilimiz bayrami sifatida
rasmiy tarzda nishonlab kelishimiz asosiy va birinchi yutug’imiz bo’lgan edi.
Prezidentimiz Sh.Sh.Mirziyoyev 2019-yil 21- oktabrda “O’zbek tilining davlat tili
sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmonni
imzoladi. Unga ko’ra 3 oy ichida “Davlat tili haqida”gi Qonun takomillashtirilgan holda
uning yangi tahrirdagi loyihasi ishlab chiqildi.
2019-yil 8-oktabrda “O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030- yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining Farmoni e’lon qilindi. Unda, ta’lim sifatini oshirish va takomillashtirish
maqsadida xalqaro tajribalarni tahlil qilish orqali oliy ta’limning yangi me’yorlarini
joriy etish, jumladan, o’quv dasturlarida nazariy bilim olishga qaratilgan ta’limdan
amaliy ko’nikmalarni shakllantirishga qaratilgan ta’lim tizimiga bosqichma-bosqich
o’tish, ya’ni ta’lim mazmunini sifat jihatidan yuqori bosqichga ko’tarish, o’qitish
metodikasini rivojlantirish maqsad qilingan.

3Vazirlar Mahkamasi tuzilmasida Davlat tilini rivojlantirish departamenti tashkil
etilib, uning asosiy vazifasi – davlat tilini mukammallashtirish, davlat tili to’g’risidagi
qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan monitoringni amalga oshirish etib belgilandi.
Ta’lim sifatini yaxshilashning asosiy jihatlaridan biri, bu sifatli va innovatsion usulda
dars o’tishlari uchun o’qituvchilarga kerak bo’ladigan darslik va xorij adabiyotlaridan
namunalar bilan ta’minlash kabi sharoitni yaratib berish hamdir. Shu maqsadda, Pisa,
Pirls dasturlari asosida o’quvchilar bilimini aniqlashning xalqaro usullaridan,
o’zlashtirishni testlar orqali aniqlash, reyting nazoratini joriy qilish kabi yangiliklar
munosib o’rin egallay boshladi.
Maktab ona tili ta’limi oldida turgan bosh vazifalardan biri, ijodiy tafakkur sohibini
tarbiyalash, erkin fikrlay oladigan hamda uni har qanday nutq sharoitida bemalol bayon
qila oladigan shaxsni yetishtirishdir.
Ona tili ta’limiga oid tajribani tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, ta’limdagi yondashuv
ko’p yillar davomida o’zgarmagan. Ona tili darslari mohiyatan o’zbek tili grammatikasi
darslari sifatida olib borilgan. Til ta’limi borasidagi xalqaro tajriba esa bunday
yondashuvdan voz kechib, kommunikativ tamoyil asosida o’qitishni boshlaganiga
ancha bo’lgan. Xalqaro mutaxassislarning bunday yondashuvni afzal ko’rishlariga
sabab til o’zlashtirishga doir qator ilmiy Kurs lar grammatik qoidani o’rganish uning
o’zlashtirilganini anglatmasligini isbotlaganidadir.
Bugungi kunda o’zbek tilini o’qitish metodikasi sohasida ona tili ta’limida
kommunikativ yondashuvni qo’llash amaliyoti kuzatilmagan va ilmiy jihatdan tadqiq
qilinmagan. Kurs mavzusining dolzarbligi til o’rganishdagi to’rt ko’nikmadan biri
bo’lgan matnni o’qib tushunish o’zbek tilini o’qitish metodikasi sohasida ilk marta
tajribaviy tadqiq qilinishi bilan belgilanadi.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. O’quvchilarning matnni o’qib tushunish
ko’nikmalarini shakllantirish yo’nalishida ilmiy ish olib borgan

4olimlarning asosiy qismini xorij tilshunos olimlari tashkil qiladi.Boshlang’ich sinf
o’quvchilariga matn yaratishni o’rgatish, matn va u bilan bog’liq masalalar ustida ish
olib borgan metodist olima N.I.Bekniyazovaning “Boshlang’ich sinflar ona tili
darslarida o’quvchilarni matn yaratishga o’rgatish metodikasi” nomli monografiyasida
keltirilishicha, “Matn lingvistikasi muammolari N.S.Pospelov, I.A.Figurovskiy,
T.A.Ladijenskaya, G.Y.Solgalik, L.M.Loseva, I.R.Galperin va boshqa olimlar
tomonidan yoritilgan. Shundan keyingi olib borilgan ilmiy ishlarda gapdan katta
lingvistik birlik – matn haqidagi ilmiy ishlar yuzaga keldi”.
Demak, bu ishda biz o’quvchilarning matnni o’qib tushunishlarida xizmat qiladigan
metodlarni ishlab chiqish bo’yicha izlanishlarni olib boramiz.
Kurs ishining obyekti. Kurs ning obyektini maktab o’quvchilarining ona tilidagi
matnni o’qib tushunish malakasini shakllantirish jarayoni tashkil etadi.
Kurs ishining predmeti ona tili ta’limida o’quvchilarning matnni o’qib tushunish
malakasini shakllantirishga oid metod, usul, tavsiya va vositalar (matnlar nazarda
tutilyapti)dan iborat.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari maktab o’quvchilarida matnni o’qib tushunish
malakasini shakllantirishning nazariy va metodik asoslarini ishlab chiqishdan iborat.
Ushbu maqsad asosida quyidagi vazifalar o’rtaga tashlandi:
- Matnni o’qish va o’qib tushunish lisoniy qobiliyatini ta’lim obyekti
darajasiga ko’tarish;
- Bu yo’lda qilingan ilmiy ishlarni tadqiq qilish;
- Maktab o’quvchilarida matnni o’qib tushunish
ko’nikmasini shakllantiruvchi usullar ishlab chiqish va ularni sinovdan
o’tkazish;
- Maktab yoshidagi bolalarda ijodiy fikrlash qobiliyatini o’stirish;
- Ona tili darslarida grammatik qoidalarni o’rgatish bilan
birga o’quvchilarda erkin fikrlashni rivojlantirish.

5I BOB. Matnni o’qib tushunish ko’nikmasini shakllantirishning
nazariy va amaliy asoslari Ona tili darslarida matnni o’qish
psixofiziologik jarayon sifatida
Matnni o’qish murakkab jarayon bo’lib, u psixologik, pedagogik va psixofiziologik
aspektlarda o’rganiladi. O’qish jarayoniga qiziqish 1800-yillar oxirida boshlangan
deyish mumkin. Leipzigdagi (Germaniya) Wundt laboratoriyasida psixologik
hodisalarning biri sifatida matnni o’qish o’rganila boshlangan. Shundan so’ng
o’qishning pedagogik, psixolingvistik, psixofiziologik jihatlarini tadqiq etish boshlandi.
O’qish murakkab nutqiy psixofiziologik faoliyat hisoblanadi. Bu jarayon haqida
ko’plab xorij va o’zbek metodist olimlari ilmiy ishlar qilganlar, tajribalar o’tkazganlar
va ularning tahlillari asosida natijalarni taqdim qilganlar. O’qishni o’rganayotgan yoki
matnni o’qiyotgan shaxs (xoh u yosh bola bo’lsin, xoh katta odam), o’qish davomida
harflarni ko’radi yoki barmoqlari yordamida his qiladi(imkoniyati cheklangan, ko’rish
faoliyatida muammosi borlar) va albatta, bor diqqatini uning shakliga qaratadi, ya’ni
bunda o’quvchining ko’rish a’zosi bo’lgan ko’zi yoki harflarni sezadigan barmoq
uchlari asosiy vosita vazifasini bajaradi. Fiziologlarning ma’lumotlariga ko’ra, ko’z
soqqasining harakatlanishi, ko’rish va sezgi qobiliyatlari bosh miya qismidagi o’rta
miyaning tepasida joylashgan oraliq miya funksiyasi orqali boshqariladi . Oraliq miya
bosh miya yarim sharlari bilan qoplangan bo’lib, u yerda ko’rish do’mboqlari (talamus)
joylashgan. Ko’rish do’mbog’i – tuxumsimon shakldagi bir juft kulrang modda bo’lib
(nerv hujayralari to’plami), unda barcha sezgi a’zolari orqali seziladigan ta’sirlar
(ko’rish, eshitish, ta’m bilish, og’riqni sezish) oldin ko’rish do’mbog’i orqali qabul
qilinib, keyin bosh miya yarim sharlari markazlariga o’tkaziladi. Bizga o’qishning
psixologik asosi qismidan ma’lumki, ko’z tomonidan ko’rilgan yoki barmoq uchlari
retseptorlari sezadigan belgi yo narsaning nima ekanligini anglash bosh miya yarim
sharlari neyronlarining ta’sirlanishidan hosil bo’ladigan qo’zg’alish (ong) tufayli
anglanadi. Anglangan

6harf, bo’g’in, so’zni o’qish (ovoz chiqarib, ichida o’qish) esa o’z navbatida ularni
tovushlarga aylantirishni talab qiladi.
Sog’lom bola harfning tashqi ko’rinishini ko’rish bilan birga uning talaffuzini
o’rgatayotgan shaxsning ovoziga ham e’tibor beradi, rasm bilan birga berilgan bo’lsa,
uni eslash uchun rasmlarni ko’z oldiga keltiradi, eslaydi. Ma’lumki, tilni o’rganayotgan
har qanday o’quvchida harflarni tanib, bir-biridan ajratib olgunga qadar qiyinchiliklar
kuzatiladi: bir harfni xotirada saqlab turgan holda ikkinchi harfni eslash, bo’g’in hosil
qilish jarayonida esa bir nechta harfni qo’shgan holda talaffuz qilish kabilar, lekin
fiziologik jihatdan sog’lom bolada bu qiyinchiliklar o’tib ketadi va o’qish malakasi
sekinlik bilan shakllanadi.
Shveysariyalik psixolog J. Piajening fikricha, bolaning aqliy o’sishi o’zining ichki
qonunlari asosida rivojlana borib, sifat jihatdan o’ziga xos bir qator genetik bosqichlarni
bosib o’tadi, 7 yoshli bola ta’lim olish uchun har tomonlama tayyor bo’ladi. Ma’lumki,
ta’lim bosqichlari bolaning ma’lum psixologik imkoniyatlari shakllanadigan muayyan
yoshiga mos holda olib boriladi.
Matnni o’qish jarayoni pedagogik (biror shaxs tomonidan takrorlab o’rgatish,
ko’rsatish), psixologik (diqqatni yig’gan holda o’rganilayotgan narsaga qarash, tikilish),
jismoniy (boshqa harakatlarni to’xtatgan holda ko’zni faqat harf, bo’g’in yo so’zga
qaratish) va fiziologik (o’rgatilayotgan harf yo so’zni takrorlay olish, o’qiy olish
qobiliyatining mavjud yoki mavjud emasligi) jarayon hisoblanadi. O’qishning samarali
bo’lishida pedagogik va jismoniy jarayonlarni rejalashtirish va tartibga solish mumkin,
ammo psixologik va fiziologik, ya’ni psixofiziologik jarayonlarni o’qituvchi yoki
o’quvchining o’zi tomonidan muvofiqlashtirib bo’lmaydi.
Bolalarda o’qishni o’rganish davomida yuzaga keladigan jarayonlarni o’rgangan
xorij metodistlari nima sababdan bolalar o’qish ko’nikmasini o’zlashtirishda
muvaffaqiyatsizlikka uchraydi, o’qishni o’rgana olmaslikning sabablari nima, degan
savollar asosida bir qancha tajribalar o’tkazganlar.

7Yuqorida aytib o’tilganidek, 7 yoshli (aqli o’zib ketgan bolalarda 6 yoshda ham) bola
ta’lim olish uchun har tomonlama tayyor bo’ladi. Ba’zan 6-7 yoshli bolalarda o’qishga
tayyor emaslik holatlari, ixtiyoriy diqqat va xotiraning shakllanmaganligi, xatti-
harakatlarni boshqarishda muammolar kuzatilib, bular maktabda o’qishga tayyor
bo’lmagan bolalarning muvaffaqiyatli o’zlashtirib ketishlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Maktabdagi o’qish, yozish ko’nikmalarini egallay olmayotgan kichik o’quvchiga
ko’rsatiladigan eng oddiy yordam sifatida, bog’cha davrining oxirgi yili yoki birinchi
sinfni qayta o’qishi tavsiya qilinadi. Ba’zi bolalarda esa maktabga tayyor bo’lmaslik
holatidan tashqari o’qishga to’sqinlik qiluvchi kasalliklar ham mavjud bo’lib, bunday
qobiliyatsizlikni namoyon qiluvchi rivojlanish buzilishi fanda – disleksiya deb ataladi.
Disleksiya - bolaning o’rganish qobiliyatiga ega bo’lmagan surunkali nevrologik
kasallik bo’lib, bunday bolalar oddiy faoliyat bo’lishiga qaramay, o’qish va yozishni
o’rganishda katta qiyinchiliklarga duch kelishadi. Disleksiya tufayli shaxsning so’zlarni
(ba’zan raqamlarni) o’qish va yozish qobiliyati buziladi. Bu kasallikdan azob
chekayotganlar o’qish yoki yozishda nutq tovushlarini (fonemalari) belgilashda; fonetik
tovushni uning ekvivalenti bo’lgan grafemaga aylantirish yoki aksincha o’qish
jarayonida grafema ko’rinishidan tovushga aylantirishda qiynaladilar yoki buni
umuman bajara olmaydilar.
Chet el davlatlari fiziologlarining qayd etgan ma’lumotlariga ko’ra, birinchi
sinfgacha (1-sinfda ham) bo’lgan har qanday bolaning bir-biriga shaklan o’xshaydigan
harflarni, masalan, “b” va “d” harflarini farqlay olmaslik, bir bo’g’inli so’zlarda
harflarning o’rnini almashtirib o’qish(“nol” so’zini “lon” tarzida) holatlari odatiy hol
hisoblanadi, negaki ularning ikkalasida ham nolga o’xshash qism va to’g’ri tayoqcha
qismi mavjud. Ammo ularni farqlay olmaslik 2- 3-sinflarda ham davom etsa, bu
disleksiyaning namoyon bo’lishi hisoblanadi. O’qiy olmaslikning ham daraja va
miqdorlari mavjud bo’lib, ular

8“o’qishga qobiliyatsizlik, o’qishdagi nuqson, rivojlanayotgan disleksiya” terminlari
bilan atalib, o’qish holati normal bo’lmagan holatga nisbatan ishlatiladi. Misol uchun,
miqdor ko’rsatkichi sifatida, 2 ta teng yoshdagi boshlang’ich sinf o’quvchilariga, ular
yoshiga mos bir xildagi matn o’qitilganda, birinchi ikkinchisidan ko’ra sezilarli
darajada ortda qolib, qiyinchilik bilan o’qiganda, bu bolada o’qishni o’rganishda nuqson
borligini anglatishi keltiriladi. Kasallikka tashxis qo’yishning e’tiborli jihati shundaki,
o’qishda qobiliyatsizlik, nuqsonning borligi yoki disleksiyani aniqlashda quyidagi
psixik va fiziologik jihatlar chiqarib tashlanadi, ya’ni ular kasallikka asos bo’la olmaydi
deyiladi: sezgi (sensor, motor), hissiyotlar, aqliy rivojlanishi, ijtimoiy- madaniy kelib
chiqishi. Kasallikning alomatlari sifatida faqat neyrobiologik faktorlar, ya’ni insonning
o’ziga tegishli bo’lgan neyronlar orasidagi almashinuvlar o’rganiladi, qabul qilinadi.
Ba’zi ma’lumotlarda disleksiya kasalligini ko’zning harakatlariga qarab aniqlash
mumkin deyiladi. Buning noto’g’ri fikr ekanligi tajribalar natijasida aniqlangan. Buning
uchun sog’lom odamga matn o’qittirilgan va jarayon davomida uning ko’z harakatlari
o’rganilgan. Matn o’qiyotgan shaxsning ko’zida bir qancha o’zgarishlar: tezlashish,
sekinlashishlar kuzatilgan va bu matnni qabul qilish jarayoni ekanligi, ya’ni ma’lum
miqdordagi xabarni qabul qilganda ko’z harakati tezlashishi, qabul qilgunga qadar esa
sekinlashishi aniqlangan.
Matnni o’qishdagi qobiliyatsizlik, o’qishning boshlang’ich darajasi bo’lgan so’z
bosqichidagi (word-level reading) o’qishdan o’ta olmaslik bilan belgilanadi. So’zlarni
dekodlay olmaslik so’z va matn mazmunini ham tushunmaslikka olib keladi.
So’zni o’qiy olmaslik uni to’g’ri talaffuz qila olmaslik bilan bog’liq bo’lganligi
sababli, bu fonologik daraja hisoblanib, bunga so’zning noto’g’ri talaffuzda o’rgatilishi,
o’qitish usulining to’g’ri emasligi ham sabab bo’lishi mumkin.

9Mazkur kasallikka chalingan bola miyasida o’ng va chap yarim sharlar o’rtasidagi
o’zaro aloqaning buzilishi natijasida (nutq (Vernik zonasi) va nutq shakllanishi (Broka
zonasi) bilan bog’liq) miya mintaqalarining disfunksiyasi sodir bo’ladi. Kasallik odatda
oila a’zolaridan bir-birlariga meros bo’lib o’tishi mumkin. Bu kasallikka chalingan
bolada quyidagilar namoyon bo’ladi: so’zdagi tovushlarni tartibga solishning qiyinligi;
harflar, raqamlar va ranglarning nomlarini yodlash qobiliyatining pastligi; tovushlarni
bir-biridan ajrata olmaslik yoki so’zlarni ajrata olmaslik; hissiy qobiliyatsizlik; ma’nosi
bir-biridan farqlanadigan tushunchalarni noto’g’ri tushunish va boshqalar.
Disleksiya jiddiy muammo bo’lishiga qaramay, ko’plab kasallikka chalinganlar
doimiy nutqiy mashqlar natijasida funksional o’qish qobiliyatiga ega bo’lib, ba’zida
to’liq bo’lmagan savodxonlikka ham erishadilar. Kasallikning erta aniqlanishi va zarur
qo’shimcha mashg’ulotlar olib borilishi natijasida, (bu ko’nikmalarni egallash ancha
qiyinchilik tug’dirsada) disleksiklar tengdoshlari bilan bir xil darajada o’qish va
yozishni o’rganishlari mumkin.
O’qish ko’nikmasi, avvalambor, bu fonema va grafema o’rtasida aloqa o’rnatish,
demakdir. O’quvchining to’g’ri o’qishi va yozishi aynan shu aloqani to’g’ri
shakllangani bilan bog’liq. Quyidagi tajribada biz ikki juft bir-biriga yaqin grafema va
fonemaning o’quvchilar tomonidan qo’llanishidagi xatolarning sababini
oydinlashtirishga harakat qilamiz.
Tajribada rus guruhlarida ta’lim olayotgan 38 ta 8-sinf o’quvchilari qatnashdi.
Ulardan diktant olindi.
Diktant 25 ta so’zdan iborat. O’quvchilar “o” va “o’ ” hamda “x” va “h” harflari
ishtirok etgan so’zlarni yozganlarida ko’pincha xatoga yo’l qo’yadilar, ya’ni, “o” li
so’zlarni “o’ ” ko’rinishida, “h” li so’zlarni “x” ko’rinishida, yoki aksincha yozadilar.
Tajriba natijalari quyidagicha tasnif qilindi:

101 – jadval. “o” li so’zlar
O’qib eshittirilgan so’z o’quvchilar yo’l qo’ygan xatolar xatolar soni
1.kamol topmoq 2.sport
3.bob 4.qobiliyat
5.xodim 6.mohir Kamo’l topmoq (kamol to’pmoq)
Spo’rt
Bo’b Qo’biliyat Xo’dim mohir 7 (2) = 9 ta
12 ta
16 ta
4 ta
2 ta
2 – jadval. “o’ ” li so’zlar
O’qib eshittirilgan so’z o’quvchilar yo’l qo’ygan xatolar xatolar soni
1.o’zim 2.bo’yicha
3.to’garak 4.yo’l 5.to’g’ri Ozim Boyicha Tog’arak Yol
Tog’ri (to’gri) 6 ta
19 ta
16 ta
11 ta
11 (3) = 14 ta
3 – jadval. “x” li so’zlar
O’qib eshittirilgan so’z o’quvchilar yo’l qo’ygan xatolar xatolar soni
1.yaxshi 2.xulq 3.xalq
4.xodim 5.xohish
6.xarakter yahshi hulq halq hodim hoxish
harakter 2 ta
12 ta
10 ta
19 ta
27 ta
16 ta
4 – jadval “h” li so’zlar
O’qib eshittirilgan so’z o’quvchilar yo’l qo’ygan xatolar xatolar soni
1.hayot 2.mahorat
3.mohir 4.rahbar xayot maxorat moxir raxbar 5 ta
8 ta
9 ta

115.shahar 6.xohish
7.ahmoq 8.Hojiakbar shaxar xoxish axmoq Xojiakbar 11 ta
4 ta; 12, 11,
18ta
O’quvchilar “o” ni “o’ ” ko’rinishida yozganlarida – eng ko’p xato “bob” ning “bo’b”
shaklida 16 marta; “o’ ” ni “o” ko’rinishida eng ko’p – “bo’yicha” so’zini “boyicha” 19
marta; “x” ni “h” shaklida eng ko’p – “xohish” so’zini “hoxish” ko’rinishida – 27
marta; “h” ni “x” shaklida eng ko’p – “Hojiakbar” so’zini “Xojiakbar” ko’rinishida – 18
marta kuzatildi.
“O” unlisining “o’ “ tarzida xato yozilishi 43 marta uchradi. “O’ “ unlisining “o”
tarzida yozilishi esa avvalgi holatdagidan qariyb bir yarim baravar ko’p – 66 marta.
Mazkur holat “o” grafemasining o’quvchilar o’zlashtirayotgan ikki tilda ikki xil va bir-
biriga yaqin fonemani ifodalashi bilan bog’liq. Shuningdek, o’zbek tilining orfografik
va orfoepik qoidalarida an’anaviylik tamoyilining qo’llanishi, xususan, rus tilidan
o’zlashgan so’zlarda (sport, tort) yozuvda “o” harfining qoldirilishi va uning “o’ “
sifatida talaffuz etilishi o’quvchilar ongida mazkur grafemaning ham “o”, ham “o’ “
tovushlari bilan assotsiatsiyalanishiga olib kelgan. “O’ “ unlisining “o” tarzida nisbatan
ko’proq yozilishi ta’lim tili bilan bog’liq holda o’quvchi ongida “o” grafemasining “o’ ”
fonemasi bilan aloqasi nisbatan kuchliroqligini bildiradi.
“H” va “x” grafemalarini qo’llashdagi xatolarning soni deyarli bir xil: 78-86. Bu
o’rinda “o’ ” va “o” unlisidagi kabi ma’lum grafemaning ustunligi kuzatilmaydi. “H” va
“x” unlilari talaffuz jihatidan bir-biriga yaqin, og’zaki nutqda aksariyat o’zbeklar
ikkalasini ham bir xil talaffuz qiladi. Psixolingvistik nuqtai nazardan bu bir tovushning
ikkita grafemaga bog’langanligini bildiradi.
Xulosa qilib aytganda, ma’lum tildagi savodxonlik til birliklarining bir-biri bilan
aloqasini to’g’ri o’zlashtirish demakdir. O’quvchi yo’l qo’ygan xatoning psixolingvistik
asosini tushunish mazkur kamchilikni tuzatish uchun samarador mashqlar tizimini
ishlab chiqishga imkon beradi.

121.1. Ona tili darslarida matn o’qish ko’nikmasining
pedagogik asosi
O’qish malakasini egallash ancha murakkab jarayon bo’lib, uni shakllantirish uzoq
vaqtni talab etadi. Deyarli bir asr oldin (1908) Hyueyning “O’qishning psixologiyasi va
pedagogikasi” nomli asari [53;84] nashr qilingandan so’ng o’qish jarayoniga qiziqish
kulminatsiya darajasiga chiqdi. Bu asarda o’qishning pedagogik jihatlari, ya’ni o’qitish
va o’qib tushunishning qanday o’rganilishi olg’a surilib, unda matnni tushunish, bu
jarayonda qanday kognitiv mexanizm ishlashi haqida gapirilgan.
O’quvchilarning o’qish savodxonligi boshlang’ich sinflarda “O’qish” darsligidan
boshlanib, unda o’quvchilarga grafemalarni tanish, yodlash, ularning tovush tomonini
yozish bilan birga parallel ravishda o’rgatish, harflarni bir-biriga qo’shib so’z hosil
qilish, so’z birikmalarini o’qish va tushunish, kichik matnni o’qish kabi jarayonlar
ma’lum qoidalar, usullar yordamida o’rgatiladi. Yuqori sinfda (Maktabda ham) esa
o’qish darsligining o’rnini Adabiyot fani egallab, u badiiy matnlarda badiiy obrazlarni
o’rganadi. Bu paytga qadar o’quvchida o’qish ko’nikmasi shakllanib bo’lgan, endi u
matn yo asarning badiiy tomonini tahlil qilish, aniqlashga harakat qiladi. Bizga
ma’lumki, badiiy matnlar(asarlar) muallif maqsadiga ko’ra tahlil qilinishi, tushunilishi
lozim. Ona tili darslaridagi matnlar esa badiiylikdan xoli bo’lishi, uni o’quvchi o’z
shaxsiy fikrlash yo’li, mavjud bilimi yordamida qabul qilishi va tahlil qila olishi maqsad
qilinishi lozim. Bunda o’quvchilardan bitta xulosaga kelish talab qilinmaydi, bu uning
fikrlash va fikrini turli usullarda bayon qilishiga, xulosa chiqarishiga imkon beradi.
O’qish faoliyati yuqorida aytilganidek bosqichma-bosqich shakllantiriladigan jarayon
bo’lib, u haqida o’zbek va xorij tilshunos, metodist olimlari o’z fikrlari va tajriba
natijalaridan chiqargan xulosalarini, tavsiyalarini berganlar. Mashhur alloma Abu
Rayhon Beruniy o’qishning ongli bo’lishi uchun matnning hajmi dastlab kichik,
mazmuni sodda, keyinchalik esa hajmi katta, mazmuni murakkabroq bo’lganlarini
o’qishga kirishish, o’qish jarayonida

13taqqoslash, qiyoslashga e’tibor berish o’qilgan ma’lumotning ongli bo’lishiga asos
bo’lishini yozib qoldirgan .
Amerikalik tilshunos va psixolingvist olim P.Bloom esa o’qish ko’nikmasini egallash
naqadar ulkan yutuqligini e’tirof etadi: “O’qiy olish bu, yozuvchi tomonidan
berilayotgan xabarni tushunishdir. O’qish nafaqat alifboni, balki tilni ham
o’zlashtirishdir”.
O’qishni o’rganish va o’rgatishni pedagogik jarayon sifatida tadqiq etgan xorij
tilshunos olim va pedagoglari quyidagi savollarni qo’yadilar: o’qishni o’rganish
jarayonini qanday o’rganish mumkin (unda o’z ona tilisini rivojlantirish va badiiy
nutqni rivojlantirishda eng past bosqichdan eng yuqori darajaga qanday chiqish
mumkin; o’qish o’quvchining dastlabki qabul qilishiga bog’liq va u bu ko’nikmalarni
rivojlantirishda qanday qilib oldingi bilimlariga tayanadi; qaysi jarayonlar o’qib
tushunishga ko’maklashadi.
Har bir til o’zi mansub bo’lgan til oilasining xususiyatlariga ko’ra, boshqalaridan
farqli holda o’qitiladi, o’rganiladi. Misol tariqasida o’zbek tili, turkiy tillar oilasiga
mansub bo’lib, uni o’rganishda harf, bo’g’in, so’z, gap kabi bosqichlarni bosib o’tish,
o’rganish lozim. Yevropa tillaridan anglosaks til oilasiga kiruvchi ingliz tilini
o’rganishda, o’qish ko’nikmasini egallashda harf, (bo’g’in mavjud emas) so’z, gap
tuzilmasini egallash, grafema va ularning fonemalarini to’g’ri tushuna olish talab
etiladi. Chet tillarini o’rganish asosan, talaffuz, tovushni o’zlashtirishga asoslanadi.
O’zbek metodist olimasi Q.Abdullayevaning “Savod o’rgatish” uslubiy
qo’llanmasida keltirilishicha, r uhshunos olim T. G.Yegorov o’zining ,,Oчерки
психологии обучени детей чтению" nomli asarida o’qish malakalarini shakllantirish
jarayonini uch bosqichga ajratadi: analitik bosqich, sintetik bosqich va avtomatlashgan
bosqich. Mazkur bosqichlar o’zbek tilida o’qish ko’nikmasi shakllantirish va
rivojlantirishda poydevor vazifasini bajaradi.
Analitik bosqich o’qish faoliyatini o’rgatishning ilk bosqichi bo’lib, unda so’zni harf-
bo’g’in ko’rinishida o’qish malakasi shakllantirila boshlanadi.

14Keyingi, sintetik bosqichda so’zni ko’rish, talaffuz qilish va tushunish (idrok qilish)
orqali o’qish boshlanadi. Bunda harflarni o’rganayotgan o’quvchiga shu harf bilan
boshlanadigan so’z va uning rasmi bilan, so’zni o’rgatayotganda shu so’z ifodalaydigan
predmetning rasmi va ma’nosi, talaffuzini birgalikda olib borilsa, o’zlashtirish jarayoni
samarali kechadi. O’qishni o’rganishning eng asosiy jihati, bu, ma’no farqlashga xizmat
qiladigan tovush(fonema)larni ajrata olishdir. Bu bosqichga o’quvchilar 3-sinfda
o’tadilar. 4-Maktablarda o’qish avtomatlasha boradi. maktab o’quvchilarida ham matnni
o’qish ko’nikmasi avtomatlashgan bo’lib, ular o’zlariga tanish bo’lgan so’zlarni harflab
emas, balki bo’g’inlarni qo’shgan holda yoki qisqa so’zlarni butunligicha qabul
qiladilar.
O’quvchida o’qish ko’nikmasi bir harfni ko’rish, bir nechta harflar ichidan uni taniy
olish, harflarning talaffuzini bir-biridan ajratish va nihoyat bo’g’in, so’z hosil qilish, uni
ma’nosini idrok qilish orqali shakllanar ekan, bu harakatlar avtomatlashgunga qadar
ancha vaqt o’tadi. Har qanday bilish jarayonining o’zlashtirilishida, ayniqsa, o’qishni
endigina o’rganayotgan bolalarda ovoz chiqarib talaffuz qilish bu ko’nikmaning
shakllanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Chunki, ko’z bilan ko’rilayotgan harfni talaffuz
qilib o’rgatilishi bosh miya tomonidan uni qabul qilishni tezlashtiradi va eshitish
organlarining ham faolligini ta’minlab, uzoq vaqt davomida yodda saqlanishini
ta’minlaydi. Bolalarda o’qish ko’nikmasi shakllanar ekan, oldin faqat mexanik o’qish,
undan so’ng uning ma’nosini anglash jarayoni sodir bo’ladi, shu vaqt davomida uning
diqqat doirasi ham kengaya borib qatorlarni farqlab, adashmagan holda so’z, gaplarni
bir biriga ulaydi.
Yuqorida aytilganidek, matnning to’g’ri va oson o’qilishida so’zni bo’g’inga
ajratishning o’rni muhim hisoblanadi, shu sababli ham savod chiqarayotgan bolalarga
bo’g’inni hosil qiluvchi unli harflar (tovushlar) ekanligi, bitta unli harf bitta bo’g’inni
hosil qilishi uqtiriladi. Buning natijasida o’quvchi so’zlarni bo’g’inga ajratgan holda tez
va oson o’qishni boshlaydi. O’quvchilar odatda, ochiq bo’g’inli so’zlar talaffuzida: o-i-
la, ba-ho, da-la… qiynalmaydilar, negaki, unlilarni talaffuz qilganda tovush to’siqqa
uchramaydi, nutq a’zolari

15harakati bir tekisda davom etadi. O’qitishning samarali bo’lishi o’rganilayotgan
so’zlarni ularning rasmlarini ko’rsatgan holda tushuntirish, savollar berish, ko’rgazma-
qo’llanmalar asosida olib borishga bog’liq.
maktab o’quvchilarining asosiy qismi o’qish ko’nikmasini bu paytga qadar egallab
bo’lgan va DTS va dasturda belgilanganidek, bir me’yorda o’qish, o’qilgan
ma’lumotlarni tahlil qilish, gapirib berish, o’z fikrini bildira olish ko’nikmalariga ega
bo’ladilar. O’quvchilarning o’qigan ma’lumotlari ustida olib boriladigan doimiy mashq,
topshiriqlar orqaligina o’rganishda muhim hisoblanadigan aqliy jarayonlar: idrok,
diqqat, tafakkur va nutq o’sishiga erishiladi.
“Ona tili o’qitish metodikasi” darsligida ma’lumot berilishicha, o’qish
ko’nikmasining pedagogik asosi bir necha o’n yillar oldin bugungi o’qish jarayonidan
o’zgacha ko’rinishda bo’lgan. Ma’lumki, mustaqillikka erishganimizdan buyon
maktablarda o’qitish usuli bo’lgan o’qish va yozish birga olib boriladi. Ammo
mustaqillikkacha bo’lgan davrda eski maktab faoliyati mavjud bo’lib, unda o’qish bilan
yozish bir vaqtda o’rgatilmagan, avval faqat o’qish o’rgatilgan. O’qishning “hijjai
qadimiy” deb ataladigan bu usuli hijo (bo’g’in) usulida o’rgatilib, u uch bosqichga
bo’lingan:
1- bosqich “Harfiy metod” deb nomlanib, u harflarning nomini
yodlatishdan boshlangan. Buning uchun oldin bolaga bir necha kichik suralar og’zaki
yodlatilgan. Shundan keyin arab alfaviti yodlatila boshlangan; bolaga 28 ta arabcha
harfning yolg’iz shaklini alfavit tartibida bandlarga bo’lib yozib berilgan. Maktabdor
harflarni nomlari bilan o’qib bergan, bolalar esa unga ergashib takrorlaganlar. Bu
o’qitish usuli samarasiz bo’lib, bola harfni boshqa joyda ko’rganda tanimagan, ko’rsatib
bera olmagan.
Keyingi bosqich bo’g’inlarni qo’shish bosqichi bo’lib, bu ish “abjad” usulida
(harflarga harakatlarni qo’yib o’qitish) o’rgatilgan. So’zlarni talaffuz qilishda harf asos
qilib olinib, tovushga e’tibor berilmagan. Eski maktabda 6-10

16yil muntazam o’qigan bolalarning 4-5% igina o’qish va yozish ko’nikmasini hosil
qilgan.
Bugungi o’qitish tizimiga yaqin usul, ya’ni tovushga asoslangan, ularning tushib
qolishi yoki orttirilishidan boshqa bir so’zning hosil bo’lishini anglatadigan metod rus-
tuzem maktablarida mavjud bo’lgan.
O’zbek o’quvchilariga o’zbek sinflarida dars o’tish 1900-yillarda o’sha yillarda
mavjud bo’lgan rus-tuzem maktablarida boshlangan. Saidrasul Saidazizov rus va tatar
muallimlari darslaridan, darsliklaridan namuna sifatida foydalanib, 1902-yilda tovush
metodi talabiga muvofiq ona tili alifbesi “Ustodi avval” darsligini nashr ettirdi. Bu
darslik nashr qilinganidan so’ng, ta’limning o’qitish va o’rganish tizimida o’zgarish
ro’y berdi, o’quvchi uchun o’rganish osonlashdi, savod chiqarishning bosqichma-
bosqich ko’rinishi qo’llanila boshladi. Bu darslik uch bo’limdan iborat bo’lib, birinchi
bo’limda harflar bilan tanishuv, ya’ni alifbe davri o’z aksini topgan; ikkinchi bo’limda
bilim, tarbiya targ’ib qilinadigan hikoyalar berilgan bo’lib, ular orqali o’quvchilarda
insonparvarlik, do’stlik, sadoqat to’g’riso’zlik kabi fazilatlar o’rgatilgan. Bu usul orqali
o’quvchilarga so’zning ma’nosini o’zgartira oluvchi har bir tovush yozuvda harf orqali
ifodalanishi, ularning ortishi yoki kamayishi natijasida yangi so’z hosil bo’lishi
tushuntirilgan.
Matn o’qishning pedagogik asosi o’qish davomida amalga oshiriladigan bir nechta
amallardan iborat. Bulardan biri to’g’ri o’qishdir. Bir nechta metodik adabiyotlarda bu
faoliyatga quyidagicha ta’rif beriladi: “To’g’ri o’qish, xato qilmasdan, yanglishmasdan
o’qishdir, ya’ni to’g’ri o’qish so’zni grafema holatidan fonema holatiga to’g’ri o’tkaza
olish, qo’shimchalarini to’g’ri va tartib bilan talaffuz qilish, so’zdagi tovush yoki
bo’g’inni tushirib qoldirmay, boshqa tovushni qo’shmay, harflar o’rnini almashtirmay,
so’zga urg’uni to’g’ri qo’yib o’qish hisoblanadi.

17Boshlang’ich sinf o’quvchilari so’zlarning ma’nosini chuqur
tushuna olmasliklari, ba’zi ko’pbo’g’inli so’zlarning
talaffuzidagi qiyinchiliklar sababli gap yoki matnning umumiy mazmunini tahlil qila
olmasliklari mumkin. Ammo 5- sinf o’quvchilari yetarli darajada tez va ifodali o’qish,
shu bilan birga o’qilgan ma’lumotni tushuna olish ko’nikmasini
egallagan bo’ladilar. O’qish va o’qib tushunishning yana
bir asosi - me’yoriy tezlikda o’qish bo’lib, bunda o’qish tezligi matnni tushunish
bilan teng holda bo’lishi nazarda tutiladi. O’qishni haddan tashqari tez yoki sekin
o’qish matnning umumiy
mazmunini to’liq tushunishga xalal beradi.
Matn o’qish ko’nikmasining pedagogik asoslaridan yana biri, bu manbaning ongli
o’qilishidir. Ongli o’qish deganda, birinchi navbatda so’zning mustaqil ma’nosini,
so’zlarni bir-biri bilan bog’lanish munosabatini tushunish, matn mazmunidan xulosa
chiqara olish, unda tasvirlangan voqea-hodisalarga o’z munosabatini bildira olish
tushuniladi. Matnni o’qituvchi bilan birgalikda qilinadigan tahlillari davomida
o’quvchida so’zning kontekstdagi ma’nosini tushuna borish ko’nikmasi shakllanadi.
O’qituvchi matnning ongli o’qilganligi, ya’ni tushunarli bo’lganligini aniqlash
maqsadida matn yuzasidan topshiriqlar tayyorlashi lozim, masalan: matnning turli
o’rinlaridan so’zlar, gaplar tanlab olinadi. Gaplar aynan emas, balki ma’nosini saqlagan
holda boshqa ko’rinishda qurilishi ham mumkin. Va mazkur so’zlar tarkibidagi ba’zi
harflar, gaplar tarkibidagi so’zlar tushirib qoldiriladi. O’quvchilar asl matnni o’qib
bo’lganlaridan so’ng, uning tushunarliligini aniqlash uchun bu topshiriqni bajaradilar.
Boshlang’ich sinflar “O’qish” kitobida qisqa hikoya, matnlar berilgan bo’lib, ulardan
maqsad kichik maktab yoshidagi o’quvchining o’qish ko’nikmasini shakllantirishdir.
Boshlang’ich sinfdan yuqori sinfga o’tgan o’quvchilar uchun “O’qish” kitobining
o’rniga ona tili va adabiyot fanlari kiritilib, ularda o’qish ko’nikmasidan yuqori bo’lgan
bosqich, o’qilganlarni “tushunish” darajasini shakllantirish va rivojlantirish maqsad
qilinadi. Bu ma’lumotlar maktab ona tili

18darsliklarida asosan matnlar, ba’zan adabiyot namunalaridan parcha ko’rinishida ham
beriladi. Ularni o’quvchiga havola qilishdan maqsad, matnni ona tili fanidan egallagan
grammatik qoidalarga ko’ra tahlil qilish, so’zlarning qanday uslubga xosligini aniqlash
va shu kabi tilshunoslikka aloqador bilimlarni sinashdir. Adabiyot darsliklarida
beriladigan badiiy matnlar esa obrazlilikka yo’g’rilgan, so’zlar har doim ham o’z
ma’nosida emas, kontekst ma’nosidan kelib chiqqan holda rango-rang ma’nolarni
ifodalaydi. Shu sababli ikkala fanda beriladigan matnlarni o’z xususiyati va maqsadiga
ko’ra bir-biridan alohida tarzda tahlil qilish va bu ko’nikmani o’quvchilarda ham
shakllantirish lozim.
II BOB. Maktab o’quvchilarida matnni o’qib tushunish malakasini
shakllantirish metodikasi
2.1. maktab o’quvchilari uchun matn tanlashning
grammatik va semantik jihatlari
Matn va uning ustida ishlash haqida gapirar ekanmiz, avvalo, matn hodisasining
mohiyati, uning lingvistik tabiatini bilish lozim. Undan keyingina, matnning tuzilishi,
uni tushunish ko’nikmasi, strukturaviy, grammatik, semantik jihatlari, inson
kommunikativ faoliyatida tutgan o’rni, bajaradigan ijtimoiy- semiologik vazifalari
o’rganiladi.
Matn – kommunikativ muloqot turlarining asosiysi bo’lib, u ma’lum bir ko’rinishdagi
(hajman qisqa yoki katta), mazmundagi (badiiy, siyosiy, publitsistik), yangi yoki
oldindan ma’lum bo’lgan yozma axborot sanaladi.
Matn hodisasiga beriladigan ta’riflarni tilshunos va matnshunoslar uch guruhga
bo’ladilar: Birinchi guruhga doir fikrlarning ko’pchiligida matn grafema (harf), fonema
(tovush), morfema (qo’shimcha), leksema (so’z), so’z birikmasi, gap kabilar bilan bir
qatorga qo’yilib, til tizimining eng yuqori pog’onadagi birligi sifatida e’tirof etiladi.
Bunda matn tarkibiy qismlarining o’zaro munosabati o’rganilib, matnni hosil qiluvchi
vositalar aniqlanadi. Ikkinchi guruhga oid fikrlarda esa matnga “harakatdagi lison” deb
qaralib, bu holatda matn nutq birligi

19sifatida ta’riflanadi. Uchinchi guruh yondashuvlarda matn muloqot birligi sifatida
qaraladi. Bu holda matnda muloqot ishtirokchilarining “adresant va adresat”
ko’rinishidagi kommunikativ maqsadi o’z ifodasini topadi va uning mazmun jihatidan
tugal bo’lishi talab etiladi .
Matn kommunikativ funksiya bajaruvchi muloqot va ta’lim turi bo’lib, uning
yordamida o’quvchi yangi ma’lumotni idrok qiladi, ya’ni dekodlaydi. F.f.n.,dotsent
I.Azimovaning “O’zbek tilidagi gazeta matnlarining mazmuniy persepsiyasining
psixolingvistik tadqiqi” nomli monografiyasida matnni qabul qilishni “mazmuniy
persepsiya” (mazmunni tushunish) termini bilan nomlaydi va uning mohiyati haqida
gapirilar ekan, qabul qilishning ikki: qabul qilishning o’zi va tushunish darajasi
mavjudligi, qabul qilishning mohiyati sifatida matn mazmuniy proyeksiyasi
(obrazi)ning o’quvchi ongida hosil bo’lishiga aytilishi qayd etiladi. Olima tushunishda
har bir qabul qiluvchining ongi prizma vazifasini bajarishini aytadi. Har bir odam
individual shaxs bo’lganligi uchun, bu jarayon hammada har xil sodir bo’ladi, ya’ni
bitta matnni 10 ta o’quvchi o’n xil tushunishi (qabul qilishi) mumkin.
Tushunish – bu o’zida mavjud bo’lgan bilimlarni yangi o’qilayotgan yoki
eshitilayotgan xabar bilan solishtirish, taqqoslash orqali sodir bo’ladi. Tushunish haqida
ingliz tilshunosi Cheryl J.Gowie o’zining “Psycholinguistic strategies for improving
reading comprehension”, ya’ni “O’qib tushunish ko’nikmasining psixolingvistik
yo’nalishlari” nomli maqolasida, “Bolada mavjud bo’lgan bilimlarga mos matn, bolada
uni tushunishga tuynuk ochadi. Berilayotgan ma’lumot uning oldingi bilimini
chuqurlashtirishi, aniqlashtirishi kerak”, deydi.
Tilshunos va psixolingvist V.P.Belyanin tushunish umumiy holatda uchta darajadan
iboratligini ta’kidlaydi. Boshlang’ich daraja eng umumiy daraja bo’lib, unda nutqiy
bayonning asosiy predmeti, gap nima haqida ekanligi tushuniladi. Keyingi, mazmun
mundarijani tushunish darajasi tinglovchi so’zlovchining nima haqida nimalar deganini
anglaydi. Uchinchi daraja eng yuqori daraja bo’lib, u

20qanday gap, nima uchun va qanday lisoniy vositalar bilan aytilganini tushunish bilan
xarakterlanadi. Tushunishning bu darajasi so’zlovchi tomonidan tanlangan lisoniy
vositalarni baholashni ham o’z ichiga oladi. O’quvchi tomonidan o’qilgan matnning
tushunilganligini uning ustida bajariladigan topshiriqlarni qay darajada bajarganligiga
ko’ra aniqlaymiz. Topshiriqlarga to’g’ri javob bergan o’quvchi matn mazmunini to’g’ri
tushungan hisoblanadi. Yo’l qo’yilgan xatolar esa, o’quvchining matn mazmuni
yaxlitligini tushunmagan yoki matn qismlarini mazmun jihatdan bir-biriga bog’lay
olmaganligini anglatadi. Natijalar tahlilini o’quvchi bilim darajasiga baho bera
oladigan mezon deyish mumkin, negaki, matn tarkibidagi leksik, grammatik,
semantik qismlar o’quvchi ongida shu paytga qadar mavjud bo’lgan xuddi shunday
bilimlar asosiga quriladi, uni to’ldiradi, yangi leksik va informativ bilimlar bilan
boyitadi. O’quvchining matnni idrok qila olmaganligi uning ongida bunga asos
bo’ladigan bilimning juda pastligi yoki umuman tasavvurga ega emasligini bildiradi.
Matn o’quvchining yoshiga mos bo’lish birga, grammatik, sintaktik va semantik
jihatdan to’g’ri tuzilgan bo’lishi lozim, negaki bu omillar matnning tushunilishiga katta
ta’sir qiladi. Xorij metodistlarining ma’lumotlarida ham shunday fikrni ko’rish mumkin:
“O’quvchi matnda ifodalangan ma’lumot haqida tasavvurga ega bo’lmagan taqdirda
ham, gaplar va so’zlarni bog’lagan grammatik ko’rsatkichlarning vazifasini tushungan
holda o’qisa, matnni to’g’ri idrok qila oladi”. Masalan, matn tarkibida qo’llanadigan
so’roq so’zli gaplarda savol mazmuni kuchli bo’lsa, “-mi” yuklamasi yordamida
tuzilgan so’roq gaplarda ko’proq darak mazmun anglanadi. Ammo ko’p o’quvchilar
aynan shunday “so’roq so’zli” savollarda, unga e’tibor bermay (tashlab ketgan holatda),
“ha, yo’q..” kabi noto’g’ri javoblarni yozadilar.
Ta’lim jarayonida o’zlashtirishning muvaffaqiyati ta’lim mazmuniga, o’quv rejalari,
dasturlari, darsliklar va o’quv qo’llanmalarining mavjudligiga, ta’lim metodikasining
rivojlanganligiga bog’liq deb hisoblanadi.

21Sinflar kesimidagi darsliklarda beriladigan mashqlar, matnlar DTS va dasturda
belgilangan tartibda o’quvchilarga taqdim etiladi. DTS da o’quvchilar o’zlashtirishi
lozim bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalar har bir sinf uchun kompetensiyaviy
yondashuv asosida alohida belgilab berilgan hamda ushbu BKM lar bir-biridan
ajratilgan. Takomillashtirilgan keyingi o’quv dasturlarida fanlararo integratsion
yondashuvga e’tibor qaratildi hamda o’quvchilarning yosh xususiyatlari va
psixofiziologik rivojlanishlarini e’tiborga olgan holda hayotiy ko’nikmalarini
shakllantirish tamoyili asosida qayta ko’rib chiqildi.
Kompetensiyalar 2 turga bo’linadi: tayanch va fanga oid. Tayanch kompetensiya
o’z navbatida beshga, fanga oid kompetensiyalar esa ikkiga: nutqiy va lingvistik kabi
turlarga ajratiladi.
Nutqiy va lingvistik kompetensiyalar o’quvchilarni fanga yo’naltiradi, mazkur fan
yuzasidan xususiy bilimga ega bo’lish uchun asosiy jihatlarga e’tibor qaratishni belgilab
beradi.
DTS da maktab o’quvchilariga quyidagi talablar qo’yiladi [10;15-20 ]: Fonetika
bo’limini o’rganish orqali: nutq tovushlari, nutq a’zolari,
bo’g’in, urg’u, tovushlar talaffuzi haqida;
Grafikada : harflar birikmasi, tutuq belgisi, bosh harf, kichik harf, yozma va bosma
harf haqida;
Orfografiyada : bosh harf va kichik harflar imlosi, imlo qoidalari haqida;
Leksikologiyada: so’z va uning lug’aviy ma’nosi, o’zbek tilining so’z boyligi,
lug’atning asosiy boyish manbalari, tasviriy ifoda, iboralar haqida;
Morfologiyada: so’z tarkibi – (asos va qo’shimchalar), asosdosh so’zlar, so’z va uni
so’roqlar asosida ma’nosiga ko’ra guruhlash, mustaqil so’z turkumlarining lug’aviy
ma’nosi, morfologik belgilari va sintaktik vazifasi, yordamchi so’zlar;
Sintaksisda: so’z birikmasi, so’z birikmasida so’zlarning o’zaro birikish usullari, gap,
ohang va tinish belgilari, nutq uslublari va uning turlari, qo’shma gap, uning qismlari,
turlari ;
Nutq va matn: matnning tuzilishi, xatboshi (abzats), matn qismlari, bosh

22va kichik mavzular haqida tushunchalar, ijodiy matn, insho haqida bilimga ega
bo’ladilar.
maktab o’quvchilari uchun matnni o’qish va uni tushunishiga taaluqli bo’lgan o’rinlar
Nutqiy kompetensiya (tinglab tushunish, o’qish, so’zlash, yozish) da quyidagicha
keltirilgan :
- mavzuga oid mashq va topshiriqlarni orfoepiya qoidalariga rioya
qilgan holda o’qiy oladi;
- 8-10 ta gapli ijodiy matn yarata oladi.
- Tanlangan matndan asosiy axborotlarni tushuna oladi.
- Sodda matnning asosiy mazmunini tushunadi va tushutira oladi.
Lingvistik kompetensiyada (fonetika, grafika, orfoepiya, orfografiya, leksika,
grammatikaga oid) :
- yangi so’z va iboralarni o’zlashtiradi, matndagi so’zlar
ma’nosini izohlaydi va leksik tahlil qila oladi.
Davlat ta’lim standartida belgilanganidek, maktab o’quvchilari sodda matnlarni o’qib
tushuna olishlari, matn tarkibidagi so’zlar ma’nosini izohlab, tahlil qila olishlari kerak.
Bunday ko’nikmalarni shakllantirish uchun esa o’qituvchi tomonidan ta’limni to’g’ri
tashkillashtirish, o’quvchilarning mavjud bilimlarini aniqlash, xabarni chuqur idrok
qilish malakasini rivojlantirish usullaridan foydalanish talab etiladi.
Matn oson va qulay o’qilishi uchun u grammatik-semantik jihatdan to’g’ri
shakllantirilgan va o’quvchining yosh va bilim darajasiga mos bo’lishi lozim. Bu
xalqaro me’yorda “qulay o’qishning avtomatik indeksi” deb nomlanadi, unda matn
o’qilishining 14 ta darajasi mavjud bo’lib, ilk darajasi 6 yoshdan 9 yoshgachasidir.
O’qishning qulaylik indeksi – bu o’quvchining matnni idrok etish darajasining
o’lchovi sanaladi. O’qish indeksi bir nechta parametrlar asosida o’lchanadi : jumlalar
uzunligi, so’zlarning soni va tushunarliligi (faol yoki nofaol

23ishlatiladigan so’zlar). Bu indeksda har bir sinf o’quvchisining ma’lum yoshda
belgilangan miqdordagi leksik birliklarni bilishi, ma’lum murakkablikdagi gaplarni
tushunishi kerakligi belgilangan. Matnning murakkabligini baholaydigan bu o’lchov
dastlab ingliz tili uchun Rudolf Flesh tomonidan yaratilgan. Unda 0 dan 100 gacha
qiymat bo’lib, 90-100 ning qiymati kichik o’quvchilar uchun; 60-
70 – bitiruvchilar o’qishi mumkin bo’lgan matnga mos keladi; 0-30 – ko’rsatkichli
matnlar oliy ma’lumotli talabalar uchun mo’ljallangan:
100 – o’qish juda oson, gap eng ko’pi bilan 12 ta so’zdan iborat, 2 bo’g’inli so’zlar;
30 – o’qish biroz qiyin, jumlalar 25 ta so’zdan iborat, 2-3 bo’g’inli
so’zlar;
0 – o’qish juda qiyin, jumlalar 37 ta so’zdan iborat, so’zlar 4-6 bo’g’inli.
XXI asrda jahon tilshunosligida o’qib tushunishga ham siyosiy, ham tilshunoslik fani
sifatida qaralib, katta mablag’ ajratilgan. Siyosatda, unga ta’limni rivojlantirish vositasi
sifatida qaralgan, Adamsning “O’qishning boshlanishi” nomli asari bunga misol bo’ladi
[23; 24]. Unda ko’tarilgan masala, maktablarda o’qib tushunishda fonetik instruksiyani
qanchalik maksimal darajaga (qanchalik tez yoki qanchalik tushunarli holga keltirish
mumkin) chiqarish mumkinligi bo’lgan.
Shu mavzuda Snow, C.E., Burns, M. S., & Griffinlarning hammuallifligidagi “Yosh
bolalarda o’qib tushunishdagi qiyinchiliklarni qanday yengamiz” asari ham yozilgan
bo’lib, unda boshlang’ich sinf o’quvchilarida o’qishdagi muammolarni qanday hal
qilish mumkinligi haqidagi fikrlar berilgan.Ularning ta’kidlashlaricha, o’qilgan
ma’lumotning tushunilishi uchun matnning 3 ta jihati katta rol o’ynaydi: fonologiya,
morfonologiya va orfografiyasi. Negaki, yozma matnning og’zaki tomoni ham mavjud
(o’quvchi uni ovoz chiqarib yoki pichirlab o’qishi mumkin). Demak, o’quvchi o’qilgan
ma’lumotni idrok qilish uchun har uchalasini bilishi lozim. Fonologiya bo’limi – so’z,
harfning tovush (fonema) jihatini o’rganadi. Uning 4 ta darajasi farqlanib, [60;98]:
jarayon

24pastdan yuqoriga (from bottom to top) qarab yo’naladi, ya’ni eng kichik birlikdan
katta birlikka tomon chiqiladi: akustik, fonetik, fonologik, morfofonemik.
1. Akustik darajada, nutq, akustik energiyaning oqimi sifatida yuzaga
chiqadi, uni spektrogramda ko’rish mumkin. Buning qiziq jihati shundaki, bosh miya
so’zlar oqimini (tovush to’lqinini) qabul qiladi, ular orasidagi bo’shliqni emas. O’qib
tushunishdagi bu holatda miyaning fizik signalni qabul qiluvchi qismi zid holatda
turadi. (Ammo tushunishning boshqa turlarida miya so’zlar orasidagi bo’shliqlarni ham
qabul qiladi, negaki bu hol, vaziyatni, shaxs holatini ifodalash uchun ma’lum ma’noni
anglatishi mumkin. F.Sh.)
2. Fonetik darajada so’zlovchining nutqidagi bitta tovushning turli
o’rinlarda turlicha sodir bo’lishi ko’rinadi: “t” tovushi: ketmoq, atamoq, topmoq.
Portlash holati har xil (ket da kuchli, ata da yumshoqroq, top da portlash holati ancha
past) bo’ladi.
3. Fonologik darajada miyadagi tovushlar farqlanadi. Masalan, “f”
grafemasi boshqa so’zni hosil qiladi, alohida fonema; “p” esa boshqa so’zni hosil qiladi:
fan, piramida.
4. Morfofonema, bu – bir grafemada ham morfema, ham fonemaning
mavjud bo’lishi. Masalan, “a” grafemasi fonema holatda – unli, til oldi, tilning og’iz
bo’shlig’idagi harakatiga ko’ra o’rta keng, lablanmagan fonema; morfema shaklida
(so’z yasovchi qo’shimcha): o’yin + a = o’yna.
Ona tili metodikasida boshlang’ich sinflar ona tili ta’limi uchun tavsiya etiladigan
matniy tushunchalarni lingvistik ma’lumotlarga suyangan holda ikki guruhga ajratiladi:
1. Matnning tashkiliy tuzilishi jihatlari bilan bog’liq tushunchalar;
2. Matnning leksik-grammatik jihatdan tuzilishi bilan bog’liq
tushunchalar.
Matnning tashkiliy tuzilishi jihatlari ga kiradigan omillardan Maktablar va
umuman boshqa yoshdagi o’quvchilarga ahamiyatli bo’lgan qismlari, bu – xat

25boshi (abzats, matn qismlari) va sarlavha hisoblanadi.Matnning tashqi ko’rinishiga
xos bir nechta belgilari mavjud bo’lib, asosiy belgi bu, gapning xatboshidan
boshlanishidir. Matn qismlarining o’zaro bog’liqligini tushuna olish matn mazmunini
tushunish darajalaridan biri hisoblanadi. Matn qismlari (abzats)ning birinchi va oxirgi
gaplari umumiy mavzu mazmunini ochish maqsadiga ko’ra to’g’ri qurilishi lozim.
Ya’ni, agar matn qismlarining o’rni almashtirilsa, ularni voqeaning rivojiga yoki
qismlar tarkibidagi ishoraviy so’zlar(olmoshlar..) yordamida gaplar ma’nosini tahlil
qilgan holda o’z o’rniga qo’yish mumkin bo’lsin. Ikkinchi abzats o’zidan oldingi qism
ma’nosiga ishora qiluvchi grammatik vositalar bilan (olmoshlar, ravishlar, o’rin-joy va
payt munosabatini bildiruvchi birikmalar, bog’lovchilar, ko’makchilar, kirish so’zlari)
boshlanadi: bu, shu, ana u, mana bu, keyin, shundan so’ng, o’sha yer, o’sha kishi, o’sha
kuni va hk.
Sarlavha matn mazmunini o’zida qisqa ko’rinishda mujassamlashtirgan birlikdir.
Ma’lumki, qo’limizga biror matn tushganda, birinchi navbatda uning sarlavhasiga
diqqatimizni qaratamiz. Sarlavha bizda qiziqish uyg’otsa, ajablantirsa yoki ayni
damdagi muhim, yechimini topishi kerak bo’lgan muammoga taaluqli bo’lsa, katta
qiziqish bilan o’qishga shoshilamiz. Aksincha, sarlavha mavhum, leksik lug’atimizga
begona yoxud yomon tasavvur uyg’otadigan bo’lsa, uni o’qishni istamaymiz, agar uni
o’qishga majbur bo’lsak, matn mazmunini to’liq yoki umuman tushunmasligimiz
mumkin. Demak, sarlavha muloqotning o’ziga xos birligi.
Bizga ma’lumki, grammatik va semantik jihatdan shakllanmagan matnni
tushunishning iloji yo’q. Sema – “manbaning mazmuni” bo’lib, grammatik vositalar –
qo’shimcha (morfema) va bog’lovchilar shu ma’noni anglatish uchun xizmat qiladigan
vositalar sanaladi. Matnning mazmunini ochishda so’zlarni bir- biriga bog’laydigan
qo’shimchalarni to’g’ri, o’z o’rnida qo’llash matn o’qilishini va tushunilishini
osonlashtiradi. Aksincha, morfema va yordamchi so’z turkumlarining noo’rin
qo’llanishi berilgan ma’lumotning ahamiyatlilik darajasini tushirib, uning qabul
qilinishiga to’sqinlik qiladi.

262.2. Maktab o’quvchilarida matnni o’qib tushunishda
hisobga olinishi
kerak bo’lgan omillar
O’zbek metodikasi va tilshunosligida matn bilan ishlash, matn yaratish usullarini
o’rgatish yo’nalishida bir qancha Kurs ishlari qilingan. Jumladan, N.Mahmudov,
T.Ziyadova, N.Axmedova, G.Ramazonovalar hammuallifligidagi “Ona tili darslarida
matn yaratish ko’nikmasini shakllantirish”[40;5] metodik qo’llanmasida ona tili
darslarida innovatsion texnologiyalardan foydalanishning afzalliklari to’g’risida,
xususan, so’z boyligini oshirish, kichik matnlar yaratish ko’nikmalarini shakllantirish,
uslubiy nuqsonli matnni tuzatish, yaratilgan (berilgan) matnni mustaqil nomlash,
o’rganilgan mavzular yuzasidan grammatik matn tuzish kabi usullardan foydalangan
holda matn yaratishni o’rgatish maqsad qilingan bo’lib, unda matn yaratishning 4
bosqichli moduli (MYBT- 4) taqdim qilingan. Ushbu modulning afzalligi shundaki, uni
tushungan o’quvchi o’qigan matnini tushunishda ham foydalanishi, matnning bosh
qismi, asosiy ma’nosi, grammatik qo’shimchalarning ma’no-vazifasini anglagan holda
matnni to’g’ri tushuna olishi mumkin. A.K.Nisanbayevaning “ O’zbek tili darslarida
matn vositasida o’quvchilar nutqini o’stirishning metodik asoslari”[48] (ta’lim qozoq
tilida olib boriladigan maktablar misolida) nomli Kurs ishida o’quvchilarning o’zbekcha
nutqini matn asosida o’stirishda qaysi prinsiplarga amal qilish afzal ekanligi, qanday
mashq va topshiriqlardan foydalanish maqsadga muvofiq bo’lishi, asosan, matnlardan
nutqni o’stirish maqsadida foydalana olishga e’tibor qaratiladi. M.Saidovning “O’zbek
maktablarining Maktablarida ona tili ta’limi jarayonida tafakkurni rivojlantiruvchi
o’quv topshiriqlari va ulardan foydalanish metodikasi” nomli ilmiy ishida matn
yaratishga oid topshiriqlar haqida qisman gapiriladi. S. Boymirzayevaning “O’zbek
tilida matnning kommunikativ- pragmatik mazmunini shakllantiruvchi kategoriyalar”
nomli dissertatsiyasida til va nutq birliklari bilan birga matnning tuzilishi, matn
tarkibidagi qismlarning o’zaro ma’noviy, strukturaviy bog’liqlikda bo’lishi kerakligi,
matn - abzats, so’z, morfema, harflar ketma-ketligida quriluvchi sintaktik hodisa
ekanligi, boshqa

27tilshunoslar tomonidan matn haqida bildirilgan nazariyalar, fikrlar keltiriladi hamda
bildirilgan fikrlarning hech birini inkor qilib bo’lmasligi, ularning har birida matn
hodisasining u yoki bu jihatlari yoritilganligi haqida mulohazalar berilib, matndagi
struktur-semantik bog’liqlik matn chegarasini belgilovchi me’yor sifatida qabul qilinishi
mumkinligi aytiladi (ya’ni, matnning qisqa: hikoya, maqola, hajviya; yoki hajman katta:
qissa, roman, doston bo’lishini bildiradi). N.I.Bekniyazovaning “Boshlang’ich sinflar
ona tili darslarida o’quvchilarga matn yaratishni o’rgatish metodikasi” nomli
monografiyasida o’quvchilarning yozma nutq mahsuli bo’lmish matn yaratish
layoqatiga ega bo’lishlari zarurligi, buning uchun esa dars jarayonini yangi pedagogik
texnologiyalar bilan loyihalash maqsadga muvofiqligi, matn yaratishga o’rgatishning
mazmuni, usullari haqida qimmatli ma’lumotlar beriladi.
Yuqoridagi ishlarda matn, matn yaratishning usullari haqida ma’lumotlar berilgan
bo’lsada, matnni o’qib tushunishni ta’minlaydigan omillar, o’quvchi yoshiga mos
keladigan matn tanlash, matnning grammatik va semantik jihatlari haqida fikr
bildirilmagan.
Matnni o’qib tushunish va tushunishni ta’minlaydigan omillar yuzasidan bir qancha
tilshunoslar tajriba o’tkazganlar. Ingliz tilshunosi Cheryl T.Gowie o’zining
“Psycholinguistic Strategies for improving reading comprehension” nomli maqolasida
boshlang’ich sinf o’quvchilariga bir nechta sodda gaplarni o’qittirib, ulardan nimani
tushunganlarini so’raydi. Bunday gaplar aniq va majhul nisbatdagi gaplar bo’lib, tajriba
natijasida hamma retsipiyentlar aniq nisbatdagi ma’lumotlarni tez, to’g’ri va oson
tushunganlari aniqlangan. Majhul nisbatdagi gaplarni to’g’ri tahlil qila olmagan,
ma’nosini anglamaganlar. O’zbek tilshunosligida esa, f.f.n.dots.I.Azimova O’zbekiston
Milliy universitetining I kurs talabalari bilan Kurs ishini olib borgan. Kurs chi
talabalarga turli mavzudagi gazeta matnlarini taqdim qilib, ularning qay darajada
tushunilganligini o’rganadi. Tajriba natijalariga ko’ra, gapning tushunilishiga

28salbiy ta’sir qiladigan lingvistik omillar aniqlangan, xususan, gapning o’ta uzun
bo’lishi, gap tarkibida noodatiy birliklarning qo’llanishi, ko’pchilik nutqida
ishlatilmaydigan yangi so’zlar tushunishning qiyinlashuviga sabab bo’lgan. Bu ilmiy
ishda kattalar misolidagi tajriba natijalari tahlil qilingan bo’lsa, mazkur ishimizning
obyekti bolalar, ya’ni maktab o’quvchilari hisoblanadi.
O’quvchilar uchun matn tanlashda (xoh maktab bo’lsin, xoh 10-sinf) uning o’quvchi
uchun qiziqarli, yangi va tushunarli bo’lishiga alohida e’tibor beriladi. Matnni
o’qishdan maqsad, uni tushunishdir. O’quvchining lug’at boyligi yoshiga mos holda
yetarli darajada oshgan, nutqi me’yor darajasida o’sgan bo’lsa, u o’qituvchi tomonidan
tanlab berilgan matnni to’g’ri va to’liq tushuna oladi.
Maktabda qo’shimcha ta’limiy-tarbiyaviy mashg’ulotlar o’tkazishdan maqsad
– bolalarda mustaqil fikrlash, to’g’ri so’zlash, jonivor, narsa-buyumlarni to’g’ri
nomlash, katta va kichikni taqqoslash va farqlash, ular orasidagi o’zaro o’xshashlik va
farqni ko’ra bilish, ularning lug’aviy ma’nolarini sharhlash ko’nikmalarini hosil
qilishdan iborat. Bu esa, bolani intellektual rivojlantirishga yo’naltiradi, hozirjavoblik,
jadal fikrlashga odatlantiradi [40;8].
Matnning tushunilishiga unda qo’llanilgan so’z va birikmalarning (Maktab) o’quvchi
uchun tanish yoki yangiligi, ishlatilishiga ko’ra faol yoki nofaol, mavhum yoki aniq
bo’lishi, gaplarning grammatik tuzilishi katta ta’sir ko’rsatadi. O’quvchiga tanish
bo’lgan so’z va birikmalar matn mazmunini tushunishni ta’minlaydi, aksincha,
mavhum, nofaol so’zlar matn mazmunida uzilishlar hosil bo’lishiga olib keladi. Bundan
shunday xulosa kelib chiqadiki, so’zlar (leksemalar) tushunishni ta’minlovchi asosiy
materialdir. O’quvchi matndagi har bir so’zning alohida va kontekstdagi ma’nosini
bilsa, unda tasvirlangan voqea hodisani to’g’ri tushunadi (dekodlaydi).
Matnning o’qilishiga va tushunilishiga matn sarlavhalarining o’quvchi yoshiga mos
bo’lgani holda, uni qiziqtiradigan, o’qishga jalb qiladigan nomlarda bo’lishi maqsadga
muvofiq hisoblanadi. Biz 5- sinflarda olib borgan Kurs imiz

29davomida turli sarlavhadagi matnlardan foydalandik: “Asalari raqsi”, “Tishlaringiz
tekismi?”, “Zaxira “qo’shin”, “ Dunyoni o’zgartirgan 10 ta ixtiro”, “Ob-havoni ilmiy
bashorat qilamiz”, “Nemezida – o’lim yulduzi”, “O’simliklar nega rang- barang?”,
“Kislorod”, “Bo’rining avlodlari”, “Bir yulduzmi yoki besh yulduz? ”, “Dengiz
“josus”i” va boshqalar. Ko’rib turilganidek, sarlavhalardan matnning qiziqarli va
kerakli ma’lumot bera oladiganligi ma’lum. Natijalarga e’tibor qaratadigan bo’lsak,
matnlar yuzasidan berilgan topshiriqlar ba’zi matnlarga nisbatan (Oqsaroy, Osmon
ostidagi muzey shahar, Tabiiy immunitetning otasi) sezilarli darajada yaxshi, hatto a’lo
darajada bajarilgan. Xatoga yo’l qo’yilgan matnlarda o’quvchi ba’zi so’zlarni o’z
ma’nosida tushunmagan, mazkur so’zlar unga yaqin va bog’liq bo’lgan boshqa so’zga
assotsiatsiya bo’lgan.
O’qib tushunishga salbiy ta’sir ko’rsatadigan omillardan biri, bu – matnda notanish
so’zning ishlatilishi sanaladi, negaki, o’quvchi o’qish davomida so’zlarning ma’nolariga
ko’ra matnning gaplari va qismlarini bir-biriga ulab tushunadi. Matnda notanish
so’zning uchrashi esa uning bog’lanayotgan ma’nosida uzilishga sabab bo’ladi.
Natijada, o’quvchi so’zlar orasidagi sintaktik munosabatni to’g’ri anglamaydi va
matnning umumiy ma’nosini tushunishga qiynaladi.
O’qish uchun berilgan matnning informativligi (ma’lumot bera olish darajasi) ham
tushunishga ta’sir qiladigan omillardan biri hisoblanadi. Matnda berilayotgan xabar
umuman yangi yoki oldindan ma’lum bo’lsa, uning yangi xabar berish darajasi nolga
teng deb hisoblanadi. Ma’lum miqdorda informativlikka ega bo’lgan xabar
o’quvchining mavjud bilimiga tayanib, uni boyitadi va tushunishni ta’minlaydi.
Insonning matn mavzusi haqida o’zining shu paytga qadar mavjud bo’lgan bilimi,
hayotiy tajribalari (taassub deyiladi) xulosasi matn mazmunini to’g’ri tushunishga xalal
berishi mumkin. Savollarga javob berish davomida

30o’quvchi (shaxs) matnda berilayotgan ma’lumot mazmunidan kelib chiqib emas,
balki, o’zining shaxsiy fikri, oldingi bilimini qayd etadi, bu esa noto’g’ri javob yozishga
sabab bo’ladi.
O’quvchilarga taqdim etilayotgan matnning hajmi ham uni to’liq tushunishga ta’sir
ko’rsatadi. Matn (badiiy asar emas) juda uzun, detallari ko’p bo’lsa, yosh o’quvchi
(maktab o’quvchisi ham) uni saralash, umumlashtirish, asosiy jihatlarini ajratishga
qiynaladi va matn qismlarini to’liq tushunmaydi.
Ona tili darslari davomida o’quvchilarga tushunishni ta’minlaydigan topshiriqlar
berish tavsiya etiladi. Bular: savollarga javob berish; test; nuqtalar o’rniga kerakli
so’zlarni topib yozish; matn qismlariga sarlavha qo’yish; jadval ichida berilgan
ma’lumotlarni to’g’ri, noto’g’ri, unday ma’lumot umuman berilmaganligini aniqlab
belgilangan katakka belgi qo’yish (True, false, not given); matnda tasvirlangan yoki
urg’u berilgan jism(lar) rasmini chizish; matnlarni qismlarga bo’lib, har biriga sarlavha
qo’yish; matnda urg’u olgan so’zlarning izohini topish; raqamli izohlarga ma’nosi
to’g’ri keladigan abzatsni topish; matnda berilgan ma’lumotlarni jadvaldagi savollar
asosida tasniflash; boshlangan gaplarni matn ma’nosi asosida davom ettirish; matnga
o’z sarlavhasidan tashqari yana qanday sarlavha qo’yish mumkin; matnning eng muhim
o’rinlarini o’z so’zingiz bilan yozing kabilar.
Biz o’quvchilarning matnni o’qib, uni qay darajada tushunganliklarini aniqlash
maqsadida bir-biridan farqlanadigan turli topshiriqlar tarqatdik hamda har bir topshiriq
tushunishning ma’lum darajalarini aniqlashiga guvoh bo’ldik. Tajribada 10 nafar
maktab o’quvchilari ishtirok etdi. O’quvchilarga “Jajji akademik” jurnalining 2018-yil
12-sonidagi 9-betidagi “Asalari raqsi” nomli 182 ta so’z, beshta blokdan tashkil topgan
matn berildi. O’quvchilar matnni uch marta o’qidilar va berilgan to’rtta topshiriqni
bajardilar.
Birinchi topshiriq, to’g’ri, noto’g’ri, berilmagan (true, false, not given) jadvalli
mashqi bo’lib, unda matn yuzasidan yettita gap berildi.

31Ikkinchi topshiriq shu matn tarkibidan grammatik mavzuga aloqador uyadosh
so’zlarni topish;
Uchinchi topshiriqda ba’zi so’zlari tushirib qoldirilgan gaplar berildi.
O’quvchilar tayanch so’zlardan foydalanib, uni to’ldirishlari kerak edi.
To’rtinchi topshiriqda esa o’quvchilar o’zlarining tasavvurlaridagi asalarini
chizishlari kerak .
Natijalar shuni ko’rsatadiki, 2 ta o’quvchi matnni o’qib tushunishni tekshirish uchun
berilgan savollarning 96% ; 2 ta o’quvchi 92 %; 2 ta o’quvchi 80
%, qolgan o’quvchilar 84, 88, 72, 40 % to’g’ri javob berganlar. Bu topshiriqda 40
% natijaga erishgan o’quvchi boshqa mashqlarda ham past ko’rsatkichlarga ega
bo’lgan.
Birinchi, jadvalli topshiriqlardagi natijalarni tahlil qilamiz. To’g’ri javoblar miqdori 3
ta o’quvchida 100 %, 2 tasida 85 %, 2 tasida 71 %, 2 tasida 57%, 1 tasida 43 % ni
tashkil qildi. Beshta o’quvchi aynan 5-6- gaplarda xato qilganlar. Jadvalda 5-gap
o’quvchining diqqati va xotirasini sinash maqsadida biroz o’zgartirib quyidagicha
berilgan: “Sherigining raqsidan boshqalar gulning faqatgina qayerda joylashganini
bilishadi, xolos”. Asl matndaesa : “Kichik doira yoki sakkiz raqami shaklini hosil qilib
raqsga tushayotgan asalarining harakatlariga qarab sheriklari gulning qayerda, qancha
masofada, qanday o’lchamda ekanini aniq bilib oladi”, ya’ni “faqatgina, xolos” so’zlari
qo’shilgan. O’quvchilar matndan mana shu so’zlarni topolmaganliklari uchun uni
“berilmagan” yoki “ha” deb belgilaganlar. 6- savol esa jadvalda quyidagicha berilgan:
“Avstriyalik buyuk olim asalarining raqsini tushunmagan holda gulzorni aniqlashga
harakat qilgan”. Asl matnda: “Asalarilar “tili”ni birinchi bo’lib avstriyalik buyuk olim
Karl fon Frish tushunib qolgan. U raqsga tushayotgan asalariga qarab chizmalar chizgan
va ularga qarab asalari ko’rsatayotgan gulzorni aniqlagan.” O’quvchilar jadvalda
o’zgartirib berilgan “tushunmagan holda” degan
birikmadagi -ma inkor ma’no hosil qiluvchi qo’shimchaga e’tibor bermaganlar,

32shuning uchun “ha” javobini tanlaganlar. Bu esa o’quvchining matnni o’qiyotganida
uning birliklarini to’liq qabul qilmaganligini bildiradi.
Ikkinchi topshiriq natijalari birinchisiga qaraganda bir oz yuqori, ya’ni 7 ta o’quvchi
100 %, 3 ta o’quvchi 50 % tushunib bajarganlar. Uyadosh so’zlar nimaligi
tushuntirilgan edi. To’g’ri bajarganlar quyidagicha yozganlar: “asalari- gul-asalari uyasi
– quyosh -gulzor- asal” kabi, xato yozganlar esa: “uya-o’tloq- ferma” yoki “olim -fan-
gul- asalari raqsi- asal” deb javob berganlar. Noto’g’ri yozganlar matn mazmunidan
kelib chiqqan holda bir-birini ergashtiradigan so’zlarni topganlar. Uya stimul so’zi,
uning o’tloq yoki fermada mavjud bo’lishiga assotsiatsiya bo’lgan.
Uchinchi, so’zlari tushirib qoldirilgan matnni to’ldirish bo’yicha xatolar yuqoridagi
ikkita topshiriqlardan yaxshi bajarilgan, ya’ni ikkita o’quvchi umuman xato qilmagan
(100%), uchta o’quvchi bittadan (95%), bitta o’quvchi ikkita (81%), ikkita o’quvchi
uchtadan (74%), qolgan ikkita o’quvchi 4 (70%) va
10 ta (45%) xato qilganlar. Bunda ko’p o’quvchilar quyidagi gaplarda xato qilganlar:
“Kichik doira yoki …… raqami shaklini hosil qilib raqsga tushayotgan asalarining
harakatlariga qarab …… gulning qayerda, qancha masofada, qanday
…… ekanini aniq bilib oladi.”
Asl matnda “Kichik doira yoki sakkiz raqami shaklini hosil qilib raqsga tushayotgan
asalarining harakatlariga qarab sheriklari gulning qayerda, qancha masofada, qanday
o’lchamda ekanini aniq bilib oladi.”
Ikkita o’quvchi tushirib qoldirilgan sakkiz so’zining o’rniga “raqs, sheriklari” deb,
sheriklari so’zining o’rniga “sakkiz, raqs” deb yozganlar. Bundan ko’rinib turibdiki, bu
o’quvchilar yuqoridagi savollarga javob topish davomida matnga qayta murojaat
qilmaganlar. Shuningdek, so ‘zni qo ‘ygandan

33keyin u gapga mos tushayotgan yoki mos tushmayotganligini o’quvchi o’qib
tekshirib ko’rmagan.
Ta’lim sifatini yaxshilashning muhim jihatlaridan biri o’zi bajargan vazifani
tekshirishga o’rgatish hamdir. Yana eng ko’p uchragan xatolardan biri quyidagi gapda:
“Olimga jonzotlar “ tili ”ni ilmiy asoslab bergani uchun Nobel mukofoti berilgan.” Bu
yerda “tili” so’zi tushirilgan edi. O’quvchilar uning o’rniga “raqsi, asalari, chizmasi”
javoblarini yozganlar. “asalari tili” stimul so’z sifatida raqs, chizma, asalari so’zlariga
assotsiatsiyani hosil qilgan. “Raqsi” va “chizmasi” so’zlari matn mazmuni
tushunilganligini, ya’ni o’quvchi matndagi “tili” so’zining ko’chma ma’noda
qo’llanganligini anglab yetgan.
To’rtinchi topshiriqda barcha o’quvchilar asalarining rasmini chiroyli ko’rinishda
tasvirlaganlar. Yuqorida juda past natijalarni ko’rsatgan past o’zlashtiruvchi o’quvchi
ham shunday.
Mazkur tajribada qo’llangan topshiriqlar bolaning matnni qay darajada tushuna
olgani, berilayotgan savolga javob topish uchun diqqatli bo’lgani yoki bo’lmaganini,
ya’ni ularning xato- kamchiliklarini aniqlash va uni bartaraf etish maqsadida berildi.
Har bir topshiriq matnning ma’lum bir jihatiga e’tibor qaratishni talab qiladi. Masalan,
1-topshiriq boladan til birliklariga diqqat qilishini talab etadi. Bu topshiriq natijasida biz
30 foiz bolaning matnni o’qiyotganida uning hamma birliklarini ham qabul
qilmaganligini ko’ramiz.
2- topshiriq matnning nafaqat mazmuniga, voqealar rivojiga nisbatan
e’tiborli bo’lishga, balki matnni o’qish jarayonida o’quvchi gaplarning tuzilishiga,
uning tarkibidagi gap bo’laklari yordamchi so’zlar va boshqalarning qo’llanishiga ham
diqqat qaratishlari kerakligiga urg’u beradi. Bu topshiriqning natijalariga ko’ra, 75 foiz
o’quvchi to’g’ri bajarganligini ko’rdik.

343- topshiriq matnning eng muhim, ma’no o’zgarishi mumkin bo’lgan qismlariga
e’tibor qaratish kerakligini nazarda tutgan edi. Natijalarga ko’ra, 86 foiz o’quvchi
qo’yilgan maqsadga erishganlar. topshiriq esa, o’quvchini faollashtirish, erkin ijod
qilishga undaydi. Bu topshiriqda matnni o’qish jarayonida o’quvchi qanday
ko’rinishdagi asalarini tasavvur qilgani, uni o’z qo’llari bilan chizishdagi harakatlari va
uning natijasiga e’tibor qaratilgan. O’quvchilarning ijodiy ishlarini inobatga olgan
holda, topshiriq 90 foiz yaxshi bajarilgan deb ayta olamiz.

35Xulosalar
1. Matnni o’qib tushunish insonning ko’rish a’zosi va vizual ma’lumotni qayta
ishlash tizimi orqali amalga oshadi. Ko’z tekislikdagi grafik chiziqlarni (harflarni) qabul
qiladi. O’qish – insonning ikkilamchi lisoniy ko’nikmasi bo’lib, u og’zaki nutq
ko’nikmasi asosiga quriladi. Har qanday sog’lom inson kishilik jamiyatida ulg’ayar
ekan, u og’zaki nutqni o’zlashtiradi. Yozma nutq ko’nikmasi esa (o’qish va yozish)
maktabda o’rganiladi. Yozma nutq ko’nikmasi og’zaki nutq ko’nikmasi ustiga quriladi.
O’qishni o’rganish bu inson ongida fonemalar bilan grafemalar o’rtasida to’g’ri aloqa
o’rnatish demakdir. Mazkur aloqaning to’g’riligini har bir yozuv tizimidagi qonun-
qoidalar belgilab beradi.
2. O’qish va yozishni o’rganishning dastlabki bosqichida harflarni to’g’ri o’qish
muhim bo’lsa, o’qish tajribasi ortib borarkan inson ongi so’zni yaxlit qabul qiladi.
Inson ongida o’qish tajribasi asosida vizual-kirish leksikoni shakllanadi. Matnni o’qib
tushunish masalasi ham insonning tajribasi va mashqlar yordamida takomillashib
boradi. Bunda matn mazmunidagi tafsilotlarga e’tibor berishni o’rgatish muhimdir.
3. O’qib tushunishni tekshirish uchun turli shakldagi mashqlardan foydalanish
mashg’ulotlarning o’quvchi uchun qiziqarli bo’lishini ta’minlaydi. Mashq va
topshiriqlarning qiziqarliligi esa o’sha mashg’ulotning samaradorligini ta’minlovchi
omillardandir. Inson ongi bir xillikdan zerikadi, sababi hayotiy zarurat uni ko’ptarmoqli
ishlashini talab qiladi. Shuning uchun ham tushunilgan mazmunni rasmda, turli
diagramma yo jadvallarda ifodalash an’anaviy savolga javob berishdan ko’ra
o’quvchilar tomonidan yaxshi qabul qilinadi.

364. Matnni o’qib tushunish va tushunishni ta’minlaydigan omillar yuzasidan bir
qancha tilshunoslar tajriba o’tkazganlar. O’qilgan matnning tushunilishi lingvistik va
ekstralingvistik omillarga bog’liq. Matnni obyektiv tushunish, shaxsning psixik
holatidan kelib chiqadigan hayotiy tajribasi mahsuli bo’lgan xulosalari va his-
tuyg’ulari orqali qabul qiladigan subyektiv tushunish; matnda tanish yoki notanish
so’zlarning ishlatilishi; sarlavhaning qiziqarli va yangililik darajasi; o’qish uchun
taqdim qilinayotgan matnning informativligi; o’quvchilarga taqdim etilayotgan
matnning hajmi va boshqalar.
5. Matnni o’qib tushunish malakasini rivojlantirishda so’z ma’nosini kontekst bilan
bog’lab berish, matndagi ma’lumotni turli shakllarda ifodalash, tafsilotlarga alohida
urg’u berish zarur. Ba’zi matnlarda, sonlar, turli qiymatdagi bir necha raqamlarning
matnda kelishi ularning chalkashtirilishiga olib kelgan. Bundan kelib chiqadiki, shu
kabi ma’lumotlar berilganda ularni ta’kidlaydigan qo’shimcha vositalardan foydalanish
kerak yoki o’qituvchi raqam bilan bog’liq har bir ma’lumotga o’quvchining diqqatini
jalb etishi kerak bo’ladi.

37Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz. T.: O’zbekiston. 2017-yil.
2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston.:
2017- yil.
3. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni. Barkamol
avlod- O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. Sharq nashriyot matbaa- konserni, 1997.
4. O’zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Barkamol
avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. “Sharq” nashriyoti, Toshkent- 1997.
39-b.
5. “O’zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish
chora- tadbirlari to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni.
Toshkent – 2019.
6. O’zbekiston Respublikasining “Davlat tili to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent
– 1989.
7. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Davlat tili
to’g’risida”gi qonunni amalga oshirish davlat dasturi to’g’risida”gi qarori. Toshkent –
1990.
Internet manbalari
1. www.uzedu.uz
2. www.oecd.org/pisa/aboutpis
3. www.google.com
4. https:kun.uz/uz/news.

Ona tili darslarida o’quvchilarning o’qib tushunish malakasini shakllantrish

Sotib olish