Ona tili-o’qish savodxonligi va uni o’qitish metodikasi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	459.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Akrom Sultanov

Ro'yxatga olish sanasi 03 Iyun 2025

0 Sotish

Ona tili-o’qish savodxonligi va uni o’qitish metodikasi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA‘LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI “ONA TILI-O`QISH SAVODXONLIGI VA
UNI O`QITISH METODIKASI” FANIDAN “BOSHLANG`ICH SINFLARDA
“GAP” MAVZUSINI O`RGATISH METODIKASI” MAVZUSIDAGI
KURS ISHI
Qabul qildi:
Topshirdi:
Urganch-2025
MUNDARIJA
Kirish ........................................................................................................................ 3

2I.BOB. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA GAPNING IFODA MAQSADIGA
KO‘RA TURLARI
1.1 Gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari haqida tushuncha .................................. 6
1.2 Gapning badiiy matndagi sintaktik tahlili........................................................ 11
II. BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA “GAP” MAVZUSINI O‘RGANISH-
DAGI IZCHILLIK
2.1 “Boshlang‘ich sinfda o‘qitishning zamonaviy texnologiyalaridan foydalanish
usullari..................................................................................................................... 17
2.2 Ona tili” darsligida “Gap” mavzusining yoritilishi va mavzuni o‘rganishda
foydalanishga mo‘ljallangan ijodiy topshiriqlar...................................................... 20
Xulosa ..................................................................................................................... 27
Foydalanilgan adabiyotlar .................................................................................... 30
Foydalanilgan saytlar ………............…………………………………………… 31
KIRISH

3Kurs ishining dolzarbligi: Mustaqillik davrida yuzaga kelgan ijtimoiy muhit
o‘zbek tilshunosligi taraqqiyoti uchun ham yetarli sharoit yaratdi. Ushbu fan
ijtimoiy va madaniy hayotning turli sohalarini rivojlantirishga tadbiq etiladigan
o‘ziga xos amaliy ko‘rsatmalar yaratish mas’uliyatini oladi. O‘zbekiston
Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimovning “Alisher Navoiy
nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetini tashkil etish
to‘g‘risida”gi farmoni mazmun-mohiyatidan kelib chiqqan holda kelajakda bu
sohadagi tadqiqotlarni yangi bosqichga ko‘tarishni davrning o‘zi talab qilmoqda.
Kurs ishini о‘rganganlik darajasi: O‘zbek tilshunosligida bu masalalar
Abdurauf Fitrat, Ayub G‘ulomov, S. Nurmonov, N. Mahmudov, B. Ahmedov, X.
Ismatullayevlar tomonidan tadqiq qilingan. Ritorik so‘roq gaplarning lingvopoetik
xususiyatlari M. Qurbonova, M.Yo‘ldoshevlar tomonidan o‘rganilgan. Ona tilini
o‘qitish sohasiga salmoqli hissa qo‘shgan M.Asqarova, A.G‘ulomov,
Y.Abdullaev, M.Omilxonova, K.Qosimova, H.Zahirov, A.Po‘latov, A.Mirzaev,
O.Roziqov, A.Sayfullaev, O.Yoqubjonova, N.Shukrullayev, R.Abdulahatova,
R.Inog‘omova, B.Mirzaahmedov, M.Abduraimova, R.Qayumova, T.G‘aniyev,
M.Sobirova, Sh.Yusupova, N.Sattorova, T. Yusupova, T.Ziyodova,
A.Bobomurodova, M.Saidov, O.Oxunjonova kabi metodist olimlarning yaratgan
tadqiqot ishlari, metodik qo‘llanmalari, ilmiy maqolalarida uzluksiz ta’lim tizimi
bosqichlarida ona tilini o‘qitish yuzasidan yo‘l-yo‘riqlar bayon qilingan. Mazkur
ishlardagi tavsiyalardan bugungi kunda ham maktab, akademik litsey va kasb-
hunar kollejlari ona tili darslarini tashkil etishda zaruriy dasturulamal sifatida
unumli qo‘llanilmoqda. Jumladan, o‘zbek tili o‘qitish nazariyasi va metodikasi
fanida olmosh so‘z turkumini o‘rganish masalalari metodist olimlar tomonidan
chuqur o‘rganilgan. Ular tomonidan yaratilgan dissertatsiyalarda,
monografiyalarda, o‘quv-uslubiy qo‘llanma va tavsiyalarda, davriy nashrlarda
chop etilgan maqola va tezislarda bu masalaga juda ko‘p marotaba qo‘l urilgan.
Ularni o‘rganish va tahlil qilish natijalari shuni ko‘rsatadiki, bu bo‘lim mavzularini
o‘qitish masalasiga nafaqat bugungi kunda, balki uzoq davrlardan buyon dolzarb

4mavzu sifatida e’tibor qaratilib kelinayotganligini guvohi bo‘lamiz, chunki bu
bo‘limni o‘rganishda grammatik bilim berishgina emas, balki tilimizning so‘z
boyliklari orqali o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish, ularda
mustaqil fikrlash, o‘z fikrini erkin va ravon bayon qila olish malakalarini
shakllantirish muammolari birinchi planga chiqadi.Ana shunday mazmundagi
ishlarga A.G‘ulomov va B.Qobilovaning “Nutq o‘stirish mashg‘ulotlari:
O‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma” kitobini 1
, Sh.Yusupovaning “Ona tili
ta’limi samaradorligini oshirishda ilg‘or pedagogik texnologiyalarni joriy etish
(noan’anaviy usullar va komputerdan foydalanish)” mavzusidagi nomzodlik 2

va
“Hozirgi o‘zbek adabiy tili darslarida o‘quvchilar tafakkurini o‘stirishning ilmiy-
metodik asoslari” 3

Kurs ishi mavzusining maqsadi: Bu kurs ishida umumta’lim maktablarining
ona tili va akademik litseylarning hozirgi o‘zbek adabiy tili darslarida gaplarning
ifoda maqsadiga ko‘ra turlari mavzularini o‘qitishning mazmuni shakli, vositalari
va metodlarini, shu jarayonda o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini
o‘stirishga va ularda nutq madaniyatini shakllantirishga qaratilgan mashq va
topshiriqlar tizimini ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari: mazkur kurs ishining vazifalari
quyidagilardan iborat:
-o‘zbek tilida gaplarning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari ni o‘rganish;
- badiiy matnda gaplarning qo‘llanilishini belgilash;
- she’riy matnda gaplarning qo‘llanilishini belgilash;
1
Ғуломов А., Қобилова Б. Нутқ ўстириш машғулотлари: Ўқитувчилар учун методик қўлланма. – Тошкент:
Ўқитувчи, 1995. – 160 б.
2
Юсупова Ш.Ж. Она тили таълими самарадорлигини оширишда илғор педагогик технологияларни жорий
этиш (ноанъанавий усуллар ва компьютердан ойдаланиш): Пед. фан.номзоди ... дисс. – Тошкент, 1998. – 26
б.
3
Ғуломов А., Қобилова Б. Нутқ ўстириш машғулотлари: Ўқитувчилар учун методик қўлланма. – Тошкент: Ўқитувчи,
1995. – 160 б

5- nasriy matnda gaplarning qo‘llanilishini belgilash.
Kurs ishi obyekti . Ta’lim bosqichlari ona tili darslarining gaplarning ifoda
maqsadiga ko‘ra turlari ni o‘qitish jarayoni.
Kurs ishi mavzusining predmeti. Ta’lim bosqichlari ona tili darslarida o‘zbek
tilidagi badiiy matnlar bo‘lsa, o‘zbek tilidagi badiiy matnlarda qo‘llanilgan gaplar
ishning predmetini tashkil qiladi.
Kurs ishining tuzilish va hajmi . Kurs ishi kirish, asosiy qism 2 bob ya’ni 4 ta
reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxatidan iborat.
I.BOB. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA GAPNING IFODA MAQSADIGA
KO‘RA TURLARI
1.1 Gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari haqida tushuncha

6Gap- fikr, tuyg‘u va istakni boshqalarga bildirish uchun ishlatiladigan asosiy
sintaktik birlik bo‘lib, fikr bayon qilishning eng sodda shaklidir. Gapning fikrni
shakllantirish va ifodalash, bayon qilish vositasi bo‘lishi haqida gapirilganda,
so‘zlovchi nazarda tutiladi, tinglovchiga nisbatan esa gap bayon qilingan fikrni
qabul qilish, tushunish vositasidir. Nutq gaplardan iborat bo‘ladi. Gap - nutqning
nisbiy tugallangan fikr ifodalaydigan bo‘lagi: Paxta terimi qizg‘in davom etayapti.
Oltin kuz qanday go‘zal!
Gaplar, kuzatilgan maqsadning har xilligiga — maqsadning yo‘nalishiga qarab,
quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Darak gaplar : Derazamning oldida bir tup o‘rik oppoq bo‘lib gulladi. (H.O.)
Paxtaning birinchi terimi boshlandi. (“S. Uzb.”)
2. So‘roq gaplar: Hoy, qiz! Qayga? Maktabga borasanmi? (U.) Bolani doktorga
ko‘rsatmadingizmi? ( Q.)
3. Buyruq gaplar : Bir daqiqadan keyin hamma joyida bo‘lsin. Gapning bu
turlari kuchli emotsionallikka, shuni ko‘rsatuvchi undov intonatsiyasiga ega
bo‘lish bilan undov gap bo‘ladi. Misollar: Ko‘klam keldi (darak gap).— ko‘klam
keldi! (undov gap). Havo qanday? (so‘roq gap).— havo qanday! (undov gap).
Yana chog‘ishtiring: Kecha o‘zingizning oldingizda aytgan emasmi? gapi (so‘roq
gap) undov intonatsiyasi bilan aytilganda, “kecha o‘zingizning oldingizda aytgan
edi-ku!” degan mazmunni beradi. 4
Yuqoridagi uch turning undov gapga xos
intonatsiya olib, keyingi turga o‘tishi, buning emotsionallikni bildirish bilan
bog‘lanishi undov gapning tasnifi biroz boshqacharoq ekanligini ko‘rsatadi
(“kuchli emotsionallik tusida bo‘lish — bunday tusga ega bo‘lmaslik” tamoyili),
lekin shunday bo‘lsa ham, ularning yaqinlik, o‘xshash tomonlari bor. Masalan,
buyruq gap ko‘pincha emotsionallik tusiga ega bo‘ladi: Yoz keldi! kabi gaplarning
xususiyati (darak berish+bu bilan o‘zining juda se - vinganligini, emotsiyani
ifodalash) ham shu yaqinlikni ko‘rsatadi. Undov gaplarga misollar: May tongi.
Havo qanday yoqimli!.. Eh, totli soz chalib o‘tdingiz! (U.) Yuqoridagi turlarning
4
Ғуломов А., Аскарова М., Ҳозирги ўзбек адабий тили.- Т.: Ўқитувчи, 1987, 55-б

7har biri o‘z ichida modallik jihatidan har xil bo‘lishi mumkin. Masalan: U boradi.
U borar (borsa kerak). U bormoqchi. U borsa. Terak — daraxt. Bularning hammasi
darak gap bo‘lsa ham, lekin birinchisi xabarni, darakni, hodisaning realligini
bildiradi, ikkinchisi gumon ottenkasiga ega; uchinchisi maqsadni ifodalaydi;
to‘rtinchisi istak, orzu bildiradi; beshinchisi tasviriy xarakterga ega (terak jins
jihatidan daraxtdir — daraxtga kiradi). Sen bording. Sen bor gaplarini ham
solishtiraylik. Birinchisi — darak gap (kesimi — aniqlik maylidagi fe’l), ikkinchisi
— buyruq gap (kesimi-— buyruq maylidagi fe’l). Demak, gapning turini aniqlash
so‘zlovchining voqelikka munosabati, kesimning qanday so‘zdan bo‘lishi, kesim
vazifasidagi fe’lning formasi, qaysi maylda bo‘lishi kabi hodisalarga bog‘liq.
Gapning yuqorida ko‘rsatilgan turlari, maqsadning har xil bo‘lishi jihatidan bir-
biridan farq qilishi bilan birga, o‘z ayrim ohang strukturasiga, grammatik
xususiyatlariga ham ega: har bir turning o‘ziga mos keladigan formalari bor. Bular
gapdagi elementlarning tartibi, tarkibidagi so‘zlarning turi jihatidan ham farq
qiladi: so‘roq gaplarda ko‘pincha so‘roq, bildiradigan elementlarning bo‘lishi,
darak gaplarda kesimning, odatda, shunga mos xarakterdagi fe’llar bilan
ifodalanishi va b. Demak, bu turlar mazmundagi farq bilangina chegaralanmaydi,
bular logik-grammatik hodisadir. Xullas, gapning yuqoridagi turlari bir-biridan
maqsad, ohang, o‘z tarkibidagi so‘zlarning turi va tartibi bilan ajralib turadi. Biroq
bundagi uchinchi va to‘rtinchi farqlar (gap tarkibidagi so‘zlarning turi va tartibi)
qat’iy, doimiy belgilar emas. Yuqoridagi misollardan bilinadiki, gapning bu
turlarida fikr materiali boshqa bo‘lib ketmaydi (sen kitobni o‘qiding.— sen kitobni
o‘qidingmi?— sen kitobni o‘qi!) Hammasida ham material bir xil: bajaruvchi
shaxs — predmet — harakat (subyekt— obyekt — predikat), lekin maqsad har xil
bo‘ladi. Gapning kuzatilgan maqsadga ko‘ra turlarini, har bir turning ayrim
ottenkalarini va boshqa xususiyatlarini ko‘rsatishda ohangning roli katta 5
.
Gap,odatda, nutq ichida, kontekstda, boshqa gaplar bilan birgalikda qo‘llanadi.
Gapning qanday maqsad ifodasi uchun ishlatilganligi umumiy mundarijaga,
5
Ғуломов А., Аскарова М., Ҳозирги ўзбек адабий тили.- Т.: Ўқитувчи, 1987, 56-б

8vaziyatga, ohangga qarab konkretlashadi. Bunda so‘zlovchi bilan tinglovchining
birligi, ayniqsa, yaqqol ko‘rinadi 6
. Bir bola ikkinchisini turtgandek bo‘ldi, Salim
buni aniqlash uchun bir boladan so‘radi: kim turtdi? ...boshqa bir bolaning oldiga
borib: “sen turtgansan!”— dedi. U bola biroz xafalanib javob berdi:— kim turtdi!?
(birinchisi so‘roq bildiradi, ikkinchisi “hech kim turtgani yo‘q-ku! Turtgan men
emasman!” mazmunini ifodalaydi.) Qarzdor dehqonga boyning kuz keldi deb
qichqirgani oddiy xabar uchun emas, balki “qarzingni to‘la!” mazmuni uchun
ishlatilgan gapdir. Yuqoridagi misollardan ko‘rinib turibdiki, har bir gapning har
bir turning o‘z tipik strukturasi bor, lekin nutqda bir turning shu turga xos
modelning boshqa tur uchun ishlatilishi ham uchraydi: buyruq mazmuni uchun
so‘roq gap formasini, so‘roq mazmuni uchun — darak gap formasini, darak
mazmuni uchun — so‘roq gap formasini ishlatish va b. Bu hodisa sintaktik
transpozitsiyadir. Bunday qo‘llashlar stilistik xususiyat, turli ottenkalarni berish
kabi holatlar bilan xarakterlanadi. Darak gap biror hodisa haqida xabar berish,
biror faktni, belgini konstatatsiya qilish, tasdiqlash xususiyati bilan xarakterlanadi.
Misollar: Shakar qovunlarning mayin hidlari sabo bilan tarqalar sekin. (U.) Darak
gap bir qancha modallik xususiyatlariga ega bo‘la oladi: ba’zan faqat darakni,
hodisaning bo‘lish-bo‘lmasligi konkret, aniq ekanligini bildiradi (poezd
qo‘zg‘aldi.) Ba’zan taxmin, tusmol ottenkasini ifodalaydi (ertaga majlis
bo‘lar.- ...bo‘lsa kerak). Ba’zan tilak-maqsad, orzu ottenkasiga (bugun muzeyga
borsam.—...bormoqchiman.), ba’zan gumon ottenkasiga ega bo‘ladi (u ertaga kelar
emish.). Ko‘rinadiki, bunday harxillikda kesimning formasi katta rol o‘ynaydi.
Darak gapning leksik-morfologik xususiyatlari gapning boshqa turlaridagiga
qaraganda uncha xarakterli emas, bunda intonatsion, sintaktik belgilar bo‘ladi.
Darak gapning grammatik, intonatsion xususiyatlari:
1.Gapning bu turi darak intonatsiyasiga ega bo‘ladi: bunda tinch ohang gapning
birinchi — bosh qismida ko‘tarilib, ikkinchi — keyingi qismida pasayadi; eng
keyingi element, ayniqsa, uning so‘nggi bo‘g‘ini, past ohangga ega bo‘ladi. Bu
6
Ғуломов А., Аскарова М., Ҳозирги ўзбек адабий тили.- Т.: Ўқитувчи, 1987, 57-б.

9darak intonatsiyasi sanaladi. Darak gapda tovush tempi o‘rtacha bo‘ladi. Bunda
mantiqiy urg‘uli bo‘lak hamma bo‘lakka nisbatan yuqori ohang bilan aytiladi, u
ko‘pincha boshqa bo‘laklarga qaraganda tezroq aytiladi va undan oldin qisqa pauza
bo‘ladi. Darak gaplar bir-biridan to‘la pauza bilan ajralib turadi.
2. Darak gapning bo‘laklari normal tartibda o‘rinlashgan bo‘ladi (gapdagi
bo‘laklarning odatdagi tartibini va uning o‘zgarishini — inversiyani belgilashda
asosiy tayanch darak gapdagi holatdir).
3. Darak gapning kesimi ham ayrim xususiyatga ega (bu kesim buyruq
maylidagi fe’ldan bo‘lmaydi): u ko‘pincha darak xarakteridagi fe’llar bilan
ifodalanadi, so‘roq, undov va buyruq belgilaridan xalos bo‘ladi. Masalan: bugun
uchrashuv kechasi bo‘ladi. Biz ham boramiz. Kecha miting bo‘ldi. Kesim fe’ldan
boshqa so‘z bilan ifodalanganda, gap tasviriy xarakterda bo‘ladi (biror narsaning
xarakteristikasini anglatadi. Masalan, egadan anglashilgan predmetning nima
ekanligini, biror predmetga, belgiga egaligi, predmet, belgining bor-yo‘qligini
ko‘rsatadi): charos — uzum. Temir — metall. Tol — daraxt. Xachir — hayvon.
Chumchuq — parranda. Shu kichik ariqchada ham baliq bor kabi. 7
Darak gap o‘z
xususiyatlari bilan, ayniqsa, ilmiy uslub, hikoya qilish tusidagi asarlar uchun
xarakterlidirSo‘roq gapning xususiyatlari esa quyidagicha: ba’zan faqat so‘roqni
(Karima uydami?), ba’zan ham so‘roq, ham hayratlanishni, so‘roq yo‘li bilan
ifodalangan taajjubni bildiradi (Shunday issiq kunda ham yomg‘ir yog‘adimi?).
Ba’zan so‘roq bilan birga, turli hayajonlar, tuyg‘ular ifodalanadi (Kino
boshlandimi? Opam mukofotlandimi?!), ba’zan so‘roq yo‘li bilan berilgan buyruq
ifodalanadi (Tezroq bormaysanmi?!). So‘roq gap shubha, gumon ottenkasini
bildirishi ham mumkin (Soat yetti bo‘lib qoldi. Kino boshlanguncha yetib
borarmikanmiz?— “yetib borishimiz gumon”). Ba’zan so‘roq yo‘li bilan taxminni
bildiradi. Bu gap so‘roq-gumon gapga ancha o‘xshasa ham, lekin ayrim
xususiyatlari bilan undan ajralib turadi (hoy qizcha, sen nazarovning qizi
emasmisan?) Ba’zan darak gapga juda yaqinlashgan bo‘ladi. Bunday gaplardan
7
Ғуломов А., Аскарова М., Ҳозирги ўзбек адабий тили.- Т.: Ўқитувчи, 1987, 57-б

10biror hodisa haqida so‘roq yo‘li bilan ifodalangan xabar, hukm anglashilib turadi
(musobaqada mendan kim o‘za oladi?!— so‘roq bilan birga, javob — “hech kim
o‘za olmaydi” mazmunidagi darak, qat’iy hukm ifodalangan). Xulosa qilib shuni
aytish mumkinki, Gaplar, kuzatilgan maqsadning har xilligiga — maqsadning
yo‘nalishiga qarab, darak, so‘roq, buyruq va undov gaplarga bo‘linadi. Darak
gapning leksik-morfologik xususiyatlari gapning boshqa turlaridagiga qaraganda
uncha xarakterli emas, bunda intonatsion, sintaktik belgilar bo‘ladi. So‘roq gap
ba’zan faqat so‘roqni (Karima uydami?), ba’zan ham so‘roq, ham hayratlanishni,
so‘roq yo‘li bilan ifodalangan taajjubni bildiradi.
1.2 Gapning badiiy matndagi sintaktik tahlili
Gapning badiiy matndagi sintaktik tahlilda sintaktik parallеlizm, emotsional gap,
ritorik so‘roq gap, invеrsiya, ellipsis, sukut, gradatsiya, antitеza, farqlash,
o‘xshatish kabi hodisalar o‘rganiladi. “Badiiy nutqning ta’sirchanligini
ta’minlashda sintaktik usuldan kеng foydalaniladi. Eksprеssivlikning namoyon
bo‘lish shakllarini tеran tadqiq qilgan tilshunos Adham Abdullayеv sintaktik
gradatsiya, sintaktik sinonimiya, bog‘lovchilarning maxsus qo‘llanishi, antitеza,
monolog, sukut, invеrsiya, takroriy gaplar, ritorik so‘roq kabi uslubiy figuralar

11fikrning o‘ta ta’sirchan ifodalanishi”ga xizmat qilishini ta’kidlaydi. “Badiiy
tеkstning lingvistik tahlili” kitobi mualliflari sintaktik figuralarning quyidagi
asosiy ko‘rinishlari mavjudligini bayon qilishadi: Anafora, epifora, takror, antitеza,
gradatsiya, ellipsis, allitеratsiya, ritorik so‘roq kabilar. Bu uslubiy vositalar
mavzuga aloqador bo‘lgan dеyarli barcha adabiyotlarda uchraydi. Sintaktik
parallеlizm. Badiiy matnda sintaktik jihatdan bir xil shakllangan gaplar ko‘p
qo‘llaniladi. Tilshunoslikda bunday qurilmalar parallеlizm atamasi ostida
o‘rganiladi. Parallеlizm (yun. Parallelos-yonma-yon boruvchi) yonma-yon gaplar,
sintagmalarning bir xil sintaktik qurilishga ega bo‘lishi. Parallеl birliklarning
asosiy vazifasi fikrga izoh bеrish va eng muhimi, unga tinglovchini to‘la ishontira
olishdan iborat. Ular til uslubiy vositalarining boyishi manbalaridan biri bo‘lib,
poetik nutqda ko‘p qo‘llanadigan, eng mahsuldor va ta’sirchan sintaktik birlik
hisoblanadi. Bir xil shakllangan gaplar badiiy nutq ta’sirchanligini boyitish bilan
birga ma’noni kuchaytirishga va fikrning batafsil - atroflicha ifodalanishiga, tasvir
obyеkti bilan bog‘liq ma’lumotlar fondining kеngayib borishiga xizmat qiladi.
Emotsional gaplar. So‘zlovсhining o‘ta xursandlik yoki o‘ta xafalik holatlarini
yoki qahramonning his-hayajonini, voqеa-hodisaga emotsional munosabatini
ifodalovсhi gaplar emotsional gaplar hisoblanadi. Emotsional gaplar tarkibida
maxsus ijobiy va salbiy bo‘yoqdor so‘zlar (сhеhra, o‘ktam, tabassum / turq, qo‘pol,
tirjaymoq kabi) mavjud bo‘ladi. O‘sha so‘zlar orqali qahramon ruhiyatida
kесhayotgan sеvinish, qo‘rquv, g‘azab kabi psixologik jarayonlarni hamda
yozuvсhining tasvir obyеktiga nisbatan subyеktiv munosabatini bilib olamiz.
Emotsional gaplar tarkibida ijobiy yoki salbiy bo‘yoqdor so‘z va iboralar, his-
tuyg‘u ifodalovсhi undovlar (oh, voy sho‘rim, eh attang, bay-bay-bay kabi),
munosabat ifodalovсhi undalmalar qatnashadi va ular nutqning eksprеssivligini
ta’minlashga xizmat qiladi. Ritorik so‘roq gaplar ham badiiy matnning emotsional-
eksprеssivligini ta’minlovсhi uslubiy vositalardan hisoblanadi. Tasdiq va inkor
mazmuniga ega bo‘lgan, tinglovсhidan javob talab qilmaydigan gaplar ritorik
so‘roq gap dеyiladi. Ko‘pinсha ritorik so‘roq gaplar tarkibida nahotki, axir kabi

12ta’kidni kuсhaytiruvсhi so‘zlar kеladi. Ular nutqqa ko‘tarinki ruh bag‘ishlaydi va
tasdiqning kuсhli emotsiya bilan ta’kidlanishi uchun xizmat qiladi. Bunday gap
shakllari qahramonning hayratlanishini, quvonсhini, ajablanishini, shubha va
gumonsirashini, g‘azab va nafratini ifodalashda juda qo‘l kеladi. Iсhki va tashqi
nutqda, monologik va dialogik nutqlarda kеng qo‘llaniladi. Invеrsiya dеb gap
bo‘laklarining o‘rin almashinishi, yoki gap bo‘laklari joylashish tartibining ma’lum
bir maqsad bilan o‘zgarishi hodisasiga aytiladi. Invеrsiya og‘zaki nutqqa xos
xususiyat. Badiiy matnda qahramonlar nutqini jonli nutqqa yaqinlashtirishda,
ularning tilini individuallashtirishda mazkur usuldan foydalaniladi Shе’riyatda esa
ifodalilikni, ohangdorlikni va ta’sirсhanlikni ta’minlovсhi muhim vosita sifatida
ko‘p ishlatiladi: Bozorga o‘xshaydi asli bu dunyo, Bozorga o‘xshaydi bunda ham
ma’ni. Ikkisi iсhra ham ko‘rmadim aslo, Molim yomon dеgan biror kimsani.
(A.Oripov) Ellipsis (yun. tushish, tushirilish) dеb nutqiy aloqa jarayonida gap
bo‘laklarining muayyan maqsad bilan tushirilishi hodisasiga aytiladi. Bunday
tushirilish tildagi lingvistik iqtisod - lisoniy tеjamkorlik tamoyili asosida amalga
oshiriladi. Bu jonli nutq uchun tabiiy hol bo‘lib, badiiy matnga ham huddi shu –
jonli nutqqa xos tabiiylikni ta’minlash maqsadi bilan olib kirilgan. Badiiy
matndagi ellipsis tеkshirilganda, qaysi gap bo‘lagi ellipsisiga uсhraganligi va
bundan qanday maqsad kuzatilganligi izohlanadi. Ellipsisni maqollarda juda ko‘p
uсhratamiz. So‘zlarning tushirilishi natijasida maqol tabiatiga xos ixсhamlik va
ifodalilik yuzaga kеladi Sukut (yoki jim qolish) deb, “so‘z yoki so‘zlar guruhining
gap oxirida tushirib qoldirilishi”ga aytiladi. Adabiyotlarda sukut ellipsisning bir
ko‘rinishi sifatida talqin qilinadi. Bu usuldan badiiy matnda quyidagi maqsadlarda
foydalanilganligini kuzatishimiz mumkinodatda, qahramonning sukuti (jim
qolishi) ko‘p nuqta bilan belgilanadi. Lekin, shuni unutmaslik kerakki, ko‘p nuqta
bilan tugallangan hamma gaplar ham sukutga misol bo‘lavermaydi. Ba’zan
muallifning o‘zi qahramonning jim qolishi va uning sababini bayon qiladi. Bunday
vaziyatda ekspressiv effekt sezilarsiz darajaga tushadi: Gradatsiya (lot. Gradatio –
zinapoya, bosqichma bosqich kuchaytirish) nutq parchalaridan biri ikkinchisining

13ma’nosini kuchaytirib borishdan iborat uslubiy jarayon. Badiiy adabiyotda
holatlarni, tuyg‘u va kеchinmalarni qiyoslashda, hishayajonlar junbushini to‘liq
ifodalashda gradatsiya usulidan foydalaniladi. Adabiyotlarda gradatsiya
xususiyatlariga ko‘ra turlicha tasnif qilinadi: mohiyatiga ko‘ra: ko‘tariluvchi
gradatsiya va pasayuvchi gradatsiya; ifoda usuliga ko‘ra: mantiqiy, emotsional va
miqdoriy gradatsiya; ifoda matеrialiga ko‘ra: lеksik gradatsiya va sintaktik
gradatsiya. Antitеza (antithesis – qarama-qarshi qo‘yish, zidlash) dеb mantiqiy
jihatdan qiyoslanuvchi fikr, tushuncha, sеzgi va timsollarni qarama-qarshi qo‘yish,
zidlash hodisasiga aytiladi. Voqеa-hodisalar mohiyatidagi ziddiyatni ochish uchun
asosan, badiiy nutqda zid ma’noli qo‘shimchalar, zidlovchi bog‘lovchilar, so‘z va
iboralardan foydalaniladi. Badiiy matnni lisoniy jihatdan tahlil qilishda
zidlantirishdan yozuvchining ko‘zda tutgan maqsadi nima ekanligini aniqlash talab
qilinadi. Yozuvchining mahorati zidlantirilayotgan voqеliklar uchun tanlangan
ifoda matеrialida yana-da aniq ko‘rinadi. Masalan: Noningni yo‘qotsang yo‘qot,
nomingni yo‘qotma! (O‘. Hoshimov 8
) bu misolda bir-biriga aloqasi bo‘lmagan
ikkita tushuncha - non va nom zidlantirilyapti. Adabiyot ilmida oksyumoron dеb
ataluvchi hodisada ham mantiqan biri ikkinchisini inkor etadigan, bir-biriga
mazmunan zid bo‘lgan ikki tushunchani ifodalovchi so‘zlar o‘zaro qo‘shib
qo‘llaniladi. Oksyumoron grеkcha so‘z bo‘lib, “o‘tkir lеkin bеma’ni” dеgan
ma’noni bildiradi. Ular ayrim adabiyotlarda “okkazional birikmalar”, “noodatiy
birikmalar” yoki “g‘ayriodatiy birikmalar” dеb ham yuritiladi. Bunday birikmalar
individualligi, yangiligi, ko‘nikilmaganligi va ohorliligi bilan tasvir ifodaliligini
ta’minlaydi. Ma’lumki, istalgan ikki so‘zni biriktirish bilan oksyumoron yuzaga
kеlavеrmaydi. Bunday birikmalar yozuvchining badiiy tafakkur mahsuli
hisoblanadi. Shuning uchun g‘ayriodatiy birikmalarni mantiqsizlik bilan bog‘lash
mumkin emas. Ularga estеtik hodisa sifatida yondashish zarur. O‘zaro
bog‘lanmaydigan so‘zlarni bog‘layotgan kuch nimada? Ularning birikib badiiy
effеkt bеrishi uchun qanday ifoda imkoniyati mavjud? Yozuvchini bunday
8
Hoshimov O‘. Daftar hoshiyasidagi bitiklar.-T.: Sharq., 2013

14“maromsiz” birikmalar yaratishga nima majbur qildi? Kabi savollar bilan mazkur
hodisa mohiyatiga kirib borish mumkin. Farqlash dеb ikki narsa – buyum, voqеa –
hodisa yoki holatlardagi diffеrеnsial bеlgini aniqlashga aytiladi. Farqlash ham
qiyos va chog‘ishtirishga asoslanadi. Ifoda usuliga ko‘ra antitеzaga yaqin, lеkin
antitеzada mantiqiy jihatdan qarama-qarshi bo‘lgan ikki qutb qiyoslanadi. Bunda
biri ikkinchisini rad etadi yoki inkor qiladi tasviriy vosita sifatidagi farqlashda
bеlgilar qaysi xususiyatiga ko‘ra farq qilayotganligi aniqlanadi. O‘xshatish ham
qiyosga asoslanadi, biroq o‘xshatishda intеgral bеlgilar idrok qilinadi. Farqlashda
qiyos asnosida o‘rtaga chiqadigan fundamеntal tafovutni aniqlash nazarda tutiladi.
O‘xshatishda bo‘lgani kabi farqlashning ham ifoda unsurlarini quyidagicha
tartiblash mumkin :
1)farqlash subyеkti.
2) farqlash nisbati.
3) farqlash asosi.
4) farqlashni yuzaga kеltiruvchi shakliy bеlgilar.
5) farqlash natijasi. Farqlash natijasi yozuvchining badiiy niyatini aniqlashga
olib kеladi. Xo‘sh, yozuvchi nima maqsadda bunday taqqosn kеltiradi? Mazkur
ifodalarning badiiy asar mohiyati bilan qay darajada aloqadorligi bor? Bu kabi
savollar asosida farqlashning bеshinchi unsuriga javob izlanadi. Badiiy asarlardagi
bunday holatlarni tahlil qilish orqali yozuvchining murakkab konstruksiyali
farqlash sillogizmini, qiyoslash, chog‘ishtirish mantig‘ini tasavvur etishimiz
mumkin bo‘ladi. O‘xshatish dеb “ikki narsa yoki voqеa-hodisa o‘rtasidagi
o‘xshashlikka asoslanib, ularning biri orqali ikkinchisining bеlgisini, mohiyatini
to‘laroq, konkrеtroq, bo‘rttiribroq ifodalash”ga aytiladi. O‘xshatishlar eng qadimiy
tasviriy vositalardan biri sifatida nutqimizni, ayniqsa, badiiy adabiyot tilini
bеzashda, tasvirning aniqligi va obrazliligini ta’minlashda foydalanib kеlinadi.
Adabiyotlarda har qanday o‘xshatish munosabati tilda ifodalanar ekan, albatta,
to‘rt unsur nazarda tutiladi, ya’ni:

151) o‘xshatish subyеkti;
2) o‘xshatish etaloni;
3) o‘xshatish asosi;
4) o‘xshatishning shakliy ko‘rsatkichlari. M. Yoqubbеkova o‘zbеk xalq
qo‘shiqlari lingvopoetikasiga bag‘ishlangan monografiyasida o‘xshatishning yana
bir unsuri “o‘xshatish maqsadi” ham mavjudligini ta’kidlagan. O‘xshatish etaloni
o‘xshatish konstruksiyaning poetik qimmatini, estеtik salmog‘ini bеlgilaydi.
O‘xshatish etaloni qanchalik original bo‘lsa, o‘xshatishli qurilma ham shu darajada
ohorli bo‘ladi. Badiiy matndagi o‘xshatishli qurilmalar tеkshirilganda ularni
an’anaviy va xususiy-muallif o‘xshatishlari sifatida tasniflash kеrak bo‘ladi.
An’anaviy o‘xshatishlar og‘zaki nutqda ko‘p ishlatiladigan, shu sababdan
ta’sirchanligini yo‘qotgan o‘xshatishlardir. Aslida ko‘p takrorlanishi tufayli
“siyqasi chiqqan” dеb baholanadigan bunday qurilmalarni tasviriylik, obrazlilik
maqsadiga xizmat qildirish yozuvchining mahoratiga bog‘liq. Xususiy-muallif
o‘xshatishlari yozuvchining o‘z nigohi, kuzatuvchanligi, badiiy taxayyuli,
analogiya quvvati asosida xalq tilidan foydalangan holda yaratgan
o‘xshatishlaridir. Bunday o‘xshatishlarda originallik, obrazlilik va eksprеssivlik
hamisha yorqin ifodalangan bo‘ladi. Har qanday o‘xshatishdan maqsad tasavvur
qilinishi qiyin bo‘lgan tushunchalarni konkrеtlashtirish, mavhum tushunchalarni
aniqlashtirish, narsahodisa, harakat-holatlarning eng nozik jihatlarini kitobxon
ko‘zi o‘ngida go‘zal bo‘yoqlarda gavdalantirishdan iborat bo‘lmog‘i lozim.
Ta’kidlash lozimki, yozuvchi tasvirdagi holat, qahramon ruhiyati uchun
favqulodda muvofiq o‘xshatish etaloni tanlagan, ya’ni qahramon – ruhoniy, sham –
masjidniki, qahramon – g‘arib, dardmand, sham – jaydari, arzonbaho, qahramon
tuganmas dard bilan adoyi tamom bo‘lib bormoqda, sham – yonib tugashning ham
ramziy ifodachisi. Sap-sariq sifati bilan ifodalangan o‘xshatish asosidagi bеlgi
bеnihoya quyuqlashib katta bir dard shaklini olgan

16II. BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA “GAP” MAVZUSINI O‘RGANISH-
DAGI IZCHILLIK
2.1 “Boshlang‘ich sinfda o‘qitishning zamonaviy texnologiyalaridan
foydalanish usullari
1. Gap haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish (til birligi bo‘lgan
gapning muhim belgilarini o‘rgatish).
2. Gap qurilishini o‘rgatish (so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishi ustida
ishlash, gapning grammatik asosini, bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning
xususiyatlari, yoyiq va yig‘iq gaplar ustida ishlash).
3. O‘quvchilarning nutqida gapning maqsadga va ohangga ko‘ra turlaridan
foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish.
4. Gapda so‘zlarni aniq qo‘llash ko‘nikmasini o‘stirish.
5. Yozma nutqda gapni to‘g‘ri tuzib yozish (uni bosh harf bilan boshlash, tinish
belgilarini qo‘yish) ko‘nikmasini shakllantirish. Ishning bu besh yo‘nalishi bir-

17biriga o‘zaro ta’sir etadi va gapning ayrim tomonlarini o‘rganish maqsadidagina
ularning har biri mustaqil muhokama qilinadi. Gapni o‘rganish va nutqda undan
foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish o‘quvchilarning aniq bilimlarini doimiy
kengaytirib , boyitib borishga asoslanadi. O‘quvchi qanday yangilikni bilsa, unda
bu yangilik haqida xabar berish ehtiyoji tug‘iladi. U o‘z fikrini ifodalash uchun
qulayroq shakl qidiradi.
Demak, aloqa qilish talabidan gapni mukammalroq egallash zaruriyati kelib
chiqadi. “Gap” mavzusi barcha sinflarda o‘rganiladi. Gapning belgilari haqidagi
bilimlar chuqurlashtirib boriladi. O‘quvchilar fikr ifodalovchi nutq birligi – gap
haqidagi elementar tasavvurdan gapning bosh va ikkinchi darajali bo‘laklari, gapda
so‘zlarning bog‘lanishi, gapning uyushiq bo‘laklarini o‘rganishga o‘tadilar. Gap
ustida ishlashning boshlang‘ich bosqichi savod o‘rgatish davriga to‘g‘ri keladi. Bu
davrda o‘quvchilar gapning muhim xususiyatlari (fikr ifodalashi, tugallangan
ohang bilan aytilishi) bilan tanishadilar. Gapning bu xususiyatlarini bilmasdan
turib, so‘zlardan gap tuzib bo‘lmaydi. Agar o‘quvchilar gapning bosh bo‘laklarini
ajrata olmasalar, gap nutqning yaxlit birligi ekanini bilmaydilar. Ega va kesim
gapning qurilishi va mazmunining asosini tashkil etadi. Shuning uchun ham savod
o‘rgatish davrida gapning bosh bo‘laklari ustida kuzatish o‘tkazgan ma’qul.
Gapning bosh bo‘laklarini kuzatish bilan o‘quvchilar o‘z fikrlarini aniq ifodalashga
o‘rganadilar, ularda nutqdan gapni ajratish ko‘nikmasi shakllanadi. Gapni
o‘rganish me’yoriga qarab uning tarkibiy qismlari, xususan, so‘z birikmasi
haqidagi tasavvur aniqlanadi. Boshlang‘ich sinflarda o‘rganiladigan sintaktik
material kam bo‘lsa ham, butun o‘quv yili davomida , boshqa mavzularga
singdirilgan holda gap ustida ishlab boriladi. 30 Dasturga ko‘ra,1-sinfda
o‘quvchilarga gap haqida elementar tushunchalar beriladi. Gap tugallangan fikr
bildirishi, gap so‘zlardan tashkil topishi, uning oxiriga ma’lum tinish belgilari
qo‘yilishi haqida amaliy ma’lumotlar beriladi. 2-sinfda esa o‘quvchilar gap haqida
amaliy tushunchalar oladilar. Ular gapdan shu gap kim yoki nima haqida
aytilganini va u haqda nima deyilganini bildirgan so‘zni ajratishga o‘rganadilar.

18Aslida gapning grammatik asosi ustida ishlash mana shundan boshlanadi va bu
bosh bo‘laklarni o‘rganishga muqaddima bo‘ladi. 3-sinf gap ustida ishlashda yangi
bosqichdir. O‘quvchilar gapni amaliy o‘rganishdan tushuncha sifatida o‘rganishga
o‘tadilar. Ular gapning muhim belgilarni bilib oladilar. Bu bosqichda bosh va
ikkinchi darajali bo‘laklarning ta’rifi, ega va kesim atamalari kiritiladi. Bu sinfda
gapda so‘zlarning bog‘lanishiga katta e’tibor beriladi. O‘quvchilar gapning asosi
(ega va kesim)ni ajratadilar, ikkinchi darajali bo‘laklarni farqlaydilar va gapdagi
ikki so‘z (hokim va tobe so‘z)ni, so‘zlarning grammatik jihatdan, ya’ni
qo‘shimchalar orqali bog‘lanishni bilib oladilar 4-sinfda gapning uyushiq
bo‘laklarini o‘rganish bilan gap bo‘laklari haqidagi bilim kengaytiriladi. Shunday
qilib, o‘quvchilarda gap bo‘laklari haqidagi tasavvurni o‘stirish gapni
o‘zlashtirishda yetakchi hisoblanadi. Birinchidan , boshlang‘ich sinf o‘quvchilari
gap bo‘laklarini ikkita katta guruhga (bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarga)
bo‘linishini o‘zlashtiradilar. Bu sinflarda ikkinchi darajali bo‘laklar turlarga
ajratilmaydi. Gapni o‘zlashtirish uchun bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning
mohiyati ochiladi: bosh bo‘laklar gapning grammatik asosini tashkil qiladi, fikr,
asosan, gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi; ikkinchi darajali bo‘laklar esa
bosh bo‘laklarni aniqlovchilik va to‘ldiruvchilik vazifasini bajaradi. Ikkinchi
darajali bo‘laklarning mohiyatini ochish uchun o‘quvchilar gapni tahlil qiladilar va
ular qaysi gap bo‘lagiga bog‘lanib, uni izohlab kelayotganini aniqlaydilar. Ikkinchi
darajali bo‘laklarning xususiyatlari gapni yoyish (yig‘iq gapni yoyiq gapga
aylantirish) jarayonida yaqqol ko‘rinadi. Masalan, o‘quvchilar “Qushlar uchib
keldi” gapini yozadilar. Fikrni to‘liq ifodalash uchun gapga qaerga? va qachon?
so‘roqlariga javob bo‘lgan so‘zlarni qo‘yish topshiriladi. O‘quvchilar bu vazifani
bajarib , qaysi gap bo‘lagi (ikkinchi darajali bo‘lak) fikrni yana aniqroq
ifodalaganiga ishonch hosil qiladilar.

192.2 Ona tili darsligida “Gap” mavzusining yoritilishi va mavzuni o‘rganishda
foydalanishga mo‘ljallangan ijodiy topshiriqlar
Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitishning asosida grammatik nazariya emas,
balki nutqiy ko‘nikma va orfografik malaka hosil qilish turadi. Bu davrda bolalar
til materiallarini tahlil qilishga, asosiy tushunchalarni ajratishga o‘rgatiladi.
Materialni tahlil va tarkib qilish, guruhlash va umumlashtirish, o‘xshash va farqli
tomonlarini topish, nutqiy va orfografik ko‘nikmalarni amalda tadbiq etish
jarayonida bolalar har tomonlama rivojlanadi. 3-sinfda “Gap” bo‘limi mavzusini
o‘rganishga 30 soat ajratilgan. O‘quvchilar 2-sinfda gap bilan amaliy
tanishganlar, nutqdan gaplarni ajratishni ,gapning tugallangan mazmun
bildirishini , gap oxirida ovozning pasayishi va to‘xtam bo‘lishini , yozuvda nuqta
qo‘yilishini, gap ki yoki nima haqda aytilganini va u haqda nima deyilganini
bildirgan so‘zni aniqlashni, gap tuzishni va gapni savollar orqali kengaytirishni,
gapning birinichi so‘zi bosh harf bilan boshlanishini bilib olganlar. 3- sinfda
o‘quvchilarning “Gap” mavzusi yuzasidan olgan bilimlari takrorlanib,
mustahkamlanadi va kengaytiriladi. “Gap” bo‘limi mavzusi o‘tilganda o‘quvchilar
gapning turi, gap turi, gap bo‘laklari va gapda so‘zlarning bog‘lanishi haqida
ma’lumot oladilar;”Darak va so‘roq gap , “His-hayajon gap”, “Gapning bosh‟

20bo‘laklari” (ega va kesim) , “Ikkinchi darajali bo‘laklar ” mavzularini; gapda bir-
biri bilan bog‘langan so‘zlarni juft-juft qilib ajrata olishni o‘rganadilar. Darslikdagi
yangi materialni o‘rganishga kirishish oldidan o‘quvchilarning ijodiy fikr
yuritishlari, izlanishlari, qiziqishlari va faolliklarini oshirish maqsadida “Nutq
nima?” “Nima uchun nutqimizda turli gaplar qo‘llanadi?”, “So‘roq gaplar qanday
36 tuziladi? , “His- hayajon gaplar qanday bo‘ladi? kabi savollar qo‘yilgan. Bu‟ ‟
kabi savollar darsning maqsad va vazifasini belgilaydi.
XX asrning 80-yillarida “samaradorlik” tushunchasining didaktik
jihatlarini O.Roziqov tahlil qilgan edi. U ta’lim jarayoniga qo‘yilgan o‘quv
maqsadi bilan bolalar erishgan natija o‘rtasidagi farqni tahlil qilib, samaradorlikni
ta’lim jarayoniga qo‘yilgan maqsad va erishilgan natija o‘rtasidagi tafovut shaklida
qayd etgan . Shu bilan birga muallifning yozishicha , samaradorlik fanlararo
tushuncha bo‘lib, uning mohiyati ta’limni tashkil etish muhiti, vaqt, natija, ta’limni
tashkil etish madaniyati kabi tushunchalar bilan aloqador. O.Roziqov didaktik
hodisalarni sist е m tahlil qilish m е todologiyasiga asoslanib, ta’limning
samaradorligini oshirishning qator tamoyillarini ham qayd etgan. Ta’limning
samaradorligini oshirish uchun ta’lim jarayonida qo‘yilgan maqsad bilan
erishiladigan natija o‘rtasidagi tafovutni kamaytirish (1), ta’lim vositalarining
ta’lim jarayoni mazmuniga mosligi (2), ta’lim mazmuni va faoliyat usullarini bir
paytda o‘zlashtirish (3), ta’limni bolalarning yuqori darajadagi taraqqiyotini
mo‘ljallab tashkil etish (4) kabilar samaradorlik tamoyillari sifatida asoslangan.
K е yinchalik O.Roziqovning M.Mahmudov va B.Adizovlar bilan hamkorlikda
e’lon qilgan asarlarida ta’limning samaradorligi yanada k е ngroq tadqiq qilindi .
“Ta’lim samaradorligini oshirishning ,-d е b yozadi mualliflar, - ikki xil ko‘rsatkichi
mavjud: samaradorlikning sifat ko‘rsatkichlari; samaradorlikning miqdor
ko‘rsatkichlari” . Mualliflarning yozishicha, samaradorlikning sifat ko‘rsatkichlari
ma’lumot mazmuni va faoliyat usullarini egallash shartlariga , samaradorlikning
miqdor ko‘rsatkichlari ta’lim maqsadi hamda bolalar erishgan haqiqiy bilim,
malaka va taraqqiyot o‘rtasidagi farqlarga ko‘ra aniqlanadi . Samaradorlikning

21sifat ko‘rsatkichlari quyidagilar: o‘quv-tarbiya ishlarini bolalarning eng yuqori
darajadagi taraqqiyotini mo‘ljallab tashkil etish; ta’lim jarayoni maqsadi bilan
natijasi o‘rtasidagi tafovutni uzluksiz kamaytira borish ; ta’lim vositalarining ta’lim
jarayoniga mosligini ta’minlash; o‘quv mat е riali va faoliyat usullarini bir paytda
(parall е l) o‘zlashtirish.
Gap ustida ishlash o‘quvchilarining nutqini o‘stirishda muhim ahamiyatga
ega. Gap ustida ishlashning asosiy vazifasi o‘quvchilarini sintaktik jihatdan
to‘g‘ri va aniq gap tuzib, tugallangan fikr bildirishga o‘rgatish hisoblanadi. Gap
(Grammatik jihatdan o‘zaro bog‘langan, tugallangan mazmun va tugallangan
intonatsiyaga ega bo‘lgan) nutq birligi bo‘lib, aloqa maqsadiga xizmat qiladi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun muhimi, birinchidan, gap nutq birligi
ekanligidir. Shunday ekan , nutqqa oid mashqlarga qo‘yilgan talablar gap ustida
ishlash mashqlariga ham taalluqlidir; ikkinchidan, gap- Grammatik tomondan
to‘g‘ri tuzilgan birlik , shunday ekan, gap ustida ishlash grammatika bilan
chambarchas bo‘gliq bo‘lib, bu jarayonda gap qurilishi, gapda so‘zlarning
bog‘lanishi va gapning turlari ustida ishlash juda muhimdir ; uchinchidan, gap,nutq
va til birligi bo‘lib, tugallangan mazmunni bildiradi. Binobarin, gapning mazmuniy
asosi , mazmun ottenkalari ustida ishlash va ularning gap tuzilishiga bog‘liqligi
ustida ishlash ham zarur; to‘rtinchidan gapning intonatsiyasi katta ahamiyatga ega,
shuning uchun intonatsiya ustida ishlash , intonatsiyaning mazmun bilan
bog‘liqligini tushuntirish kerak. Boshlang‘ich sinf dasturining “Grammatika, imlo
va nutq o‘stirish” bo‘limida sintaksisdan beriladigan bilimlar aniq ko‘rsatilgan.
Bola boshlang‘ich suinflarda beriladigan sintaktik materiallar hajmida faqat ona tili
darslaidagina emas, balki boshqa darslarda va maktabdagi barcha mashg‘ulotlar
jarayonida gap tuzish, uni tahlil qilish va qayta tuzishga o‘rgatib boriladi. Gap
ustida ishlashga oid mashqlar juda xilma – xil bo‘lib, analiz va sintezning
ustunligiga hamda o‘quvchilarning mustaqillik darajasiga ko‘ra tasnif qilinadi.
Analiz yoki sintezning ustunligiga nisbatan gap ustida ishlash mashqlari ikkiga
bo‘linadi: 1) analitik mashqlar , ya’ni tuzilgan tayyor matndan olingan gapni tahlil

22qilish; 2) sintetik mashqlar, ya’ni mustaqil gap tuzishga qaratilgan mashqlar ; 50
Analitik mashqlar sintetik mashqlarga zamin hozirlaydi, ular parallel holda yoki
sintetik mashqdan so‘ng analitik mashq o‘tkaziladi. O‘quvchilarning mustaqilligi
va bilish jarayonining faollik darajasiga ko‘ra gap ustida ishlash mashqlari uchga
bo‘linadi: 1) namuna asosidagi mashqlar; 2) konstruktiv mashqlar ; 3) ijodiy
mashqlar.
Boshlang‘ich sinfda gap ustida ishlashdagi izchillik.
Boshlang‘ich sinflarda sintaksis yuzasidan beriladigan bilimlar:1) amaliy
o‘rganiladigan; 2) nazariy o‘rganiladigan turlarga bo‘linadi. Sintaksis bilimlarni
amaliy o‘rganish savod o‘rgatish davridayoq boshlanadi va to‘rtinchi sinfda ham
davom ettiriladi. Boshlang‘ich sinfda “Bog‘lovsiz”, “Gap”, “Darak gap”,
o‘quvchilarda “His-hayajon gap”, “Sodda gap”, “Qo‘shma gap”, “Gap bo‘laklari”,
“Gapning uyushiq bo‘laklari”, “Undalma” mavzulari nazariy o‘rganiladi. Bu
mavzular yuzasidan turli mashqlar o‘rgatiladi.
Boshlang‘ich sinflarda ona tili darslarining muhim vazifalaridan biri fikrni
ifodalashda gapdan ongli foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish hisoblanadi.
Morfologiya va leksika , fonetika va orfografiya sintaksis asosida
o‘zlashtirilgani uchun tilni o‘rganishda gap ustida ishlash markaziy o‘rin egallaydi.
Gap nutqning asosiy birligi bo‘lib, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ot, sifat, son,
olmosh, fe’l, ularning muhim kategoriyalarning tilimizdagi rolini gap asosida bilib
oladilar. O‘quvchilar ona tili leksikasi ham gap negizida egallaydilar. So‘zning
leksik ma’nosi va uning qo‘llanish xususiyatlari so‘z birikmasi yoki gapda ma’lum
bo‘ladi. So‘z gapda bir ma’noli bo‘ladi (gapdan tashqari bir necha ma’no ifodalash
mumkin).
Metodist olima T. G. Ramzayeva boshlang‘ich sinflarda gap ustida ishlashni
o‘artli ravishda besh yo‘nalishga bo‘ladi:
1.Gap haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish (til birligi bo‘lgan
napning muhim belgilarini o‘rgatish).
2.Gap strukturasini o‘rgatish (so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishi ustida

23ishlash, gapning grammatik asosini, bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarining
xususiyatlari, yopiq va yig‘iq gaplar ustida ishlash).
3. O‘quvchilarning nutqida gapning maqsadga va ohangga ko‘ra turlaridan
foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish.
4.Gapda so‘zlarni aniq qo‘llash ko‘nikmasini o‘stirish.
5. Yozma nutqda gapni to‘g‘ri tuzib yozish , (uni bosh harf bilan boshlash,
tinish belgilarini qo‘yish) ko‘nikmasini shakllantirish.
Ishning bu besh yo‘nalishi bir-biriga o‘zaro ta’sir etadi va gapning ayrim
tomonlarini o‘rganish maqsadidagina ularning har biri mustaqil muhokama
qilinadi.
Gapni o‘rganish va nutqda undan foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish
o‘quvchilarning aniq bilimlarini doimiy kengaytirib, boyitib borishga asoslanadi.
O‘quvchi qanday yangilikni bilsa, unda bu yangilik haqida xabar berish
ehtiyoji tug‘iladi. U o‘z fikrini ifodalash uchun qulayroq shakl qidiradi. Demak,
aloqa qilish talabidan gapni mukammalroq egallash zaruriyati kelib chiqadi.
“Gap“ mavzusi barcha sinflarda o‘rganiladi. Gapning belgilari haqidagi
bilimlar chuqurlashtirib boriladi. O‘quvchilar fikr ifodalovchi nutq birligi-gap
xaqidagi elementar tasavvurdan gapning bosh va ikkinchi darajali bo‘laklari, gapda
so‘zlarning bog‘lanishi, gapning uyushiq bo‘laklarini o‘rganishga o‘tadilar.
Gap ustida ishlashning boshlang‘ich bosqichi savod o‘rgatish davriga to‘g‘ri
keladi. Bu davrda o‘quvchilar gapning muhim xususiyatlari (fikr ifodalashi ,
tugallangan ohang bilan aytilishi) bilan tanishadilar. Gapning bu xususiyatlarini
bilmasdan turib, so‘zlardan gap tuzib bo‘lmaydi. Agar o‘quvchilar gapning bosh
bo‘laklarini ajrata olmasalar, gap nutqning yaxlit birligi ekanini bilmaydilar. Ega
va kesim gapning qurilishi va mazmuning asosini tashkil etadi.
Shuning uchun ham savod o‘rgatish davrida gapning bosh bo‘laklari ustida
kuzatish o‘tkazish ma’qul.
Gapning bosh bo‘laklarini kuzatish bilan o‘quvchilar o‘z fikrlarini aniq
ifodalashga o‘rganadilar, ularda nutqdan gapni ajratish ko‘nikmasi shakllanadi.

24Gapni o‘rganish me’yoriga qarab uning tarkibiy qismlari, xususan so‘z birikmasi
haqidagi tasavvur aniqlanadi.
Boshlang‘ich sinflarda o‘rganiladigan sintaktik material kam bo‘lsa ham, butun
o‘quv yili davomida , boshqa mavzularga singdirilgan holda, gap ustida ishlab
boriladi.
Dasturga ko‘ra 1-sinfda o‘quvchilarga gap haqida elementar tushunchalar
beriladi. Gap tugallangan fikr bildirishi, gap so‘zlardan tashkil topishi, uning
oxiriga ma’lum tinish belgilari qo‘yilishi haqida amaliy ma’lumotlar beriladi.
2-sinfda esa o‘quvchilar gap haqida nazariy tushunchalar oladilar. Ular gapdan
kim yoki nima haqida aytilganini va u hakda nima deyilganini bildirgan so‘zni
ajratishga o‘rganadilar. Aslida gapning grammatik asosi ustida ishlash mana
shundan boshlanadi va bu bosh bo‘laklarni o‘rganishga muqaddima bo‘ladi.
3-sinf gap ustida ishlash yangi bosqichdir. O‘quvchilar gapni amaliy
o‘rganishdan tushuncha sifatida o‘rganishga o‘tadi. Ular gapning muhim
belgilarini bilib oladilar. Bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning ta’rifi, ega va
kesim terminlari kiritiladi.
Bu sinfda gapda so‘zlarning bog‘lanishiga katta e’tibor beriladi. O‘quvchilar
gapning asosi (ega va kesim) ni ajratadilar , ikkinchi darajali bo‘laklarni
farqlaydilar va gapdagi ikki so‘z (hokim va tobe so‘zni)ni, so‘zlarning grammatik
jihatdan, ya’ni qo‘shimchalar orqali bog‘lanishini bilib oladilar.
4-sinfda uyushiq bo‘laklarini o‘rganish bilan gap bo‘laklari haqidagi bilimlar
kengaytiriladi.
Shunday qilib , o‘quvchilarda gap bo‘laklari haqidagi tasavvurni o‘stirish gapni
o‘zlashtirishda yetakchi hisoblanadi. Birichidan, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari gap
bo‘laklarini ikkita katta guruhga (bosh va ikkinchi darajali bo‘laklar)ga bo‘linishini
o‘zlashtiradilar. Bu sinflarda ikkinchi darajali bo‘laklar turlarga ajratilmaydi.
Gapni o‘zlashtirish uchun bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning mohiyati
ochiladi: bosh bo‘laklar gapning grammatik asosini tashkil qiladi, fikr, asosan
gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi ; ikkinchi darajali bo‘laklar esa bosh

25bo‘laklarning aniqlovchilik va to‘ldiruvchilik vazifasini bajaradi.
Ikkinchi darajali bo‘laklarning mohiyatini ochish uchun o‘quvchiliar gapni
tahlil qiladilar va ular qaysi gap bo‘lagiga bog‘lanib, uni izohlab kelayotganini
aniqlaydilar. Ikkinchi darajali bo‘laklarning xususiyati gapni yoyish (yig‘iq gapni
yoyiq gapga aylantirish) jarayonida yaqqol ko‘rinadi. Masalan, o‘quvchilar
Qaldirg‘ochlar uchib keldi gapini yozadilar. Fikrni to‘liq ifodalash uchun gapga
qayerga? va qachon? so‘roqlariga javob bo‘lgan so‘zlarni qo‘yish topshiriladi.
O‘quvchilar bu vazifani bajarib, qaysi gap bo‘lagi (ikkinchi darajali bo‘lak)fikrni
yana aniqroq ifodalaganiga ishonch hosil qiladilar.
O‘quvchilarda gapda so‘zlarning bog‘lanishini aniqlash ko‘nikmasini
shakllantirish muhim sintaktik va nutqiy ko‘nikmalar qatoriga kiradi. So‘z
birikmasi gap qismi sifatida ajratiladi va boshlang‘ich sinflarni uning muhim
belgilari idrok qilinadi.”So‘z birikmasi” atamasi darsliklarga kiritilmagan, ta’rifi
berilmaydi. Ammo kichik yoshdagi o‘quvchilar uning quyidagi muhim belgilarini
amaliy bilib olishlari zarur:
1. So‘z birikmasi mazmun va grammatik tomondan bog‘langan ikki so‘z.
Masalan, Dunyo xalqlari tinchlik uchun kurashadilar gapida ikki so‘z birikmasi
bor:
1) dunyo xalqlari; 2) tinchlik uchun kurashadilar.
2. So‘z birikmasida bir so‘z hokim ikkinchi so‘z tobe bo‘ladi. Hokim so‘zdan
tobe so‘zga so‘roq beriladi , tobe so‘z shu so‘roqqa javob bo‘lgan so‘zdir. Masalan,
(qanday?) iqtidorli o‘quvchilar (qayerga?) to‘garakka a’zo bo‘ldilar. Ega va kesim
so‘z birikmasi emas, ular gapning asosini tashkil qiladi.
Gap tarkibida so‘z birikmalarni ajratish ko‘nikmasi uzoq mashq davomida
shakllantirib boriladi. Buning uchun o‘quvchilarning so‘z birikmasidan bir
so‘zning boshqa so‘zga tobeligini tushunishga qaratilgan mashqlar tizimidan
foydalaniladi.

26XULOSA
“O‘zbek tilida gaplar va ularning lingvistik xususiyatlari” tahlili natijasida
quyidagi xulosalarga kelindi: Ma’lumki,tilshunoslikda gaplar, kuzatilgan
maqsadning har xilligiga — maqsadning yo‘nalishiga qarab, quyidagi turlarga
bo‘linadi
1. Darak gaplar
2. So‘roq gaplar
3. Buyruq gaplar
4. Undov gaplar So‘roq gaplar quyidagi yirik guruhlarga bo‘linadi: Sof so‘roq
gaplar (asl so‘roq gaplar). Bular javob talab qiladigan so‘roqni ifodalaydi.
Masalan: Bugun qaerga borasan? Bunday so‘roq gaplar shubha, taajjub kabi
ottenkalarga ham ega bo‘la oladi. Bunday ottenkani og‘zaki nutqda ohang
ko‘rsatadi. Ritorik so‘roq gaplar. Bunday gaplar javob talab qilmaydi. Bunda
so‘roq yo‘li bilan tasdiq mazmuni beriladi (yashirin tasdiq). So‘roq gapning bu turi
fikrni emotsional tusda, kuchli, ifodali, ta’sirli qilib beradi. So‘roq-buyruq gaplar.
Bunday gaplar so‘roq yo‘li bilan bu- yurish ottenkasini ham beradi. So‘roq
gapning kuzatilgan maqsad bilan bog‘langan grammatikohang xususiyatlari ham
bor. Bunda biz mustaqil qo‘llangan, so‘roq gapligi aniq bilinib turadigan turlarni
nazarda tutamiz. Qo‘shma gaplarda to‘ldiruvchi ergash gapning bir turi, so‘roq gap

27tusida tuzilgan bo‘lishi mumkin, lekin bu ergash gapda so‘roq xususiyati deyarli
yo‘qolgan bo‘ladi (bunday hollarda so‘roq belgisi qo‘llanmaydi). So‘roq gapning
intonatsiyasi darak gapnikiga nisbatan yuqori bo‘ladi. Gapdagi eng so‘nggi
elementning keyingi bo‘g‘ini darak gapda tushuvchi ohang bilan aytilsa, so‘roq
gapda ko‘tariluvchi ohang bilan aytiladi (u aytdi gapi so‘roq va darak gaplar tusiga
kiritib aytilsa, bu holat ochiq ko‘rinadi). So‘roq gap maxsus so‘z — element orqali
ifodalanganda, bu gapning ohangi darak gapning ohangiga bir oz yaqinlashadi
(bunda ohang so‘roqni ifodalashda bosh rolni o‘ynamaydi). Lekin shunda ham
gapning oxiridagi ohang darak gapdagidek, u bilan tenglasharli darajada past
bo‘lmaydi. So‘roqni bildiruvchi so‘z gapning oxirida bo‘lmagan vaqtda bu element
boshqa so‘zlarga nisbatan kuchli aytilib, qolganlari bunga qaraganda past ohang
bilan aytiladi Nasriy matnlarda ritorik so‘roq gaplar juda faol qo‘llanilib, ular asar
qahramoning monologik nutqida uning o‘y-xayollari, ichki kechinmalarini yanada
ta’sirchan ifodalaydi, asarning badiiy estetik qiymatini oshiradi. Dialogik nutqda
esa so‘zlovchining tinglovchiga ta’sir etish, fikrini tasdiqlatish yoki inkor etish
vazifalarini bajaradi. Shu bois ham mahoratli yozuvchi va adiblar ritorik gaplardan
o‘z asarlarida mohirlik bilan foydalanadilar. Nasriy matnlarda ritorik so‘roq gaplar
yashirin tasdiq, g‘azab, kinoya, taajjub kabi ma’nolar ifodalanib, dialogik nutqda
qahramonlar nutqining jonli chiqishiga va ta’sirchan bo‘lishiga xizmat qiladi. Ular
orqali muallif o‘zi yaratayotgan obrazlarning fikrlarini ixcham, ta’sirchan tarzda
berishga erishadi, bu esa asarning o‘qimishli bo‘lishiga, asarning badiiy - estetik
qimmatini oshirishga xizmat qiladi. She’riy matnlardan olingan namunlarni tahlil
qilish asnosida shunday xulosa qilish mumkinki, ularda ta’sirchanlikni oshiruvchi,
lirik qahramon tuyg‘ularini ifodalovchi vositalardan biri bu ritorik so‘roq gaplardir.
Ular she’riy manlarda turli ma’nolarni, xususan yashirin inkor, tasdiq, taajjub,
g‘azab, gumon, ta’kid kabilarni turli leksik birliklar: olmosh, yuklama, tinish
belgilari orqali ifodalab keladi. Shuningdek, ritorik gaplarning qo‘llanilishi shoir
mahoratidan va she’rning mukammalligidan darak beradi. Nasriy matnlardan farqli
o‘laroq, she’riy asarlarda ritorik so‘roq gaplarni juda ko‘p uchratish mumkin.

28Bunday gaplar she’riyatning haqiqiy bezagi, ifoda va ta’sir etish vositasi sanaladi.
Bizga ma’lumki, she’riy asarlarda qahramon bitta yoki ikkita bo‘ladi va asosan
biror shaxsga, asosan yorga murojaat yo‘llanadi. Bunday vaziyatda fikrni eng
ta’sirchan, ixcham ifodalashning yagona va maqbul vositalaridan biri bu nazmda
ritorik gaplardan unumli foydalanishdir. She’riyat mulkining sultoni hisoblangan
Navoiy bobomiz asarlaridan tortib, to bugungi kungacha ijod qilayotgan
shoirlarimiz o‘z asarlarida bunday gaplardan ustalik bilan foydalanib kelmoqdalar.
Bizga ma’lumki, she’riyatda qahramon odatda bitta, ikkita yoki uchta bo‘lishi
mumkin. Ularning birinchisi muallifning o‘zi yoki lirik qahramon. Odatda 90 foiz
she’rlarda faqat shu lirik qahramon mavjud bo‘ladi va butun she’rda uning ichki
kechinmalari, tuyg‘ulari, boshidan o‘tkazgan voqea-hodisalari oniy lahzada aks
etgan qalb kechinmalari sifatida qog‘ozga to‘kiladi. Bu o‘rinda u she’riy matnda
aksariyat hollarda o‘zi bilan o‘zi gaplashadi, ya’ni monologiik nutq yuzaga keladi.
Lirik qahramon o‘z ichki meni bilan gaplashganligi sababli ham unda
savoljavoblar bo‘lishi mumkin. Aksariyat hollarda esa bu ritorik so‘roq gaplar
orqali yuzaga chiqadi. Shu bilan birga, lirik qahramon, she’riy matn ichida o‘z
yoriga, sevgilisiga, do‘stiga, Ollohga murojat qilishi va raqibiga yuzlanishi ham
mumkin. Ularga ham savollar beradi, ammo ularning javobini o‘zi bilib turadi. Shu
bois ham bunday o‘rinlarda shoirlar ritorik so‘roq gaplardan unumli
foydalanadilar.

29Foydalanilgan adabiyotlar:
1. I.A.Karimov. Barkamol avlod – O‘zbеkiston taraqqiyotining poydеvori.
Toshkеnt ―Sharq 1998.
2. I. A.Karimov. Barkamol avlod orzusi Toshkеnt. ―Sharq 1999.
3. Karimov. I. A. ―Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch, Toshkent
―Ma‘naviyat 2008-yil.
4. Karimov I. A.―Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining
poydevori. Toshken ―Sharq‖ nashriyot-matbaa konsemi 1997-yil.
5. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. Asarlar, 5-jild. – T.:
“O‘zbekiston” nashriyoti, 1997 yil.
6. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: “Ma’naviyat”
nashriyoti, 2008 yil.
7. Mengliyev B.R. Hozirgi o zbek
ʻ adabiy tili. Fonetika-fonologiya. Grafika.
Imlo. Leksikologiyasemasiologiya. Leksikografiya. I qism Qarshi. 2004.
8. Rahmatullayev Sh. O zbek
ʻ tilining yangi alifbosi va imlosi. Toshkent. 2002.
9. O zbek tilining imlo lug ati. N.M.Mahmudov tahriri ostida – Toshkent:
ʻ ʻ
Akademnashr, 2013.
10. Jamolxonov H., Sapaev Q. Imlo muammolari. O quv qo llanma. – Toshkent.
ʻ ʻ
2007.

3011. Hamrayeva Y. va b. Hozirgi o zbek adabiy tilidan mashqlar to plami. I qismʻ ʻ
(Fonetika. Grafika. Imlo), Qarshi , Nasaf. 2005.
12. SHoabdurahmonov SH.va b. Hozirgi o zbek
ʻ adabiy tili. I qism. 1980.
13. Davidov Y. J. WORD FORMATION PATTERNS IN UZBEK
LANGUAGE //International Conference on Agriculture Sciences,
Environment, Urban and Rural Development. – 2021. – С. 16-21.
14. Davidov Y. J. The Phenomenon of Polysemy and Different Aspects of
Conversion //European Journal of Life Safety and Stability (2660-9630). –
2021.
Foydalanilgan saytlar:
1. www.arxiv.uz
2. http://www.ziyonet .
3. http:/www.pedagog.uz/
4. www. p edagog.uz
5. www. edu. uz
6. https://azkurs.org/reja-i-kirish-i-bob-boshlangich-sinflarda-gap-mavzusini-
orgati.html

Ona tili-o’qish savodxonligi va uni o’qitish metodikasi

Sotib olish