Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	161.3KB
Покупки	2
Дата загрузки	20 Август 2024
Расширение	docx
Категория	Химия

Органик моддалар тузилиши ва изомерияга оид масала ва мисоллар ечиш

I-BOB
Organik kimyo – organik birikmalar kimyosini o`rganuvchi fandir.
Molekulasi tarkibida “C” atomi bo`lgan birikmalar organik birikmalar deyiladi.
Tarkibida C atomi bor noorganik birikmalar CO, CO
2 , HCN, HOCN, HSCN,
H
2 CO
3 va shu kislotalarning tuzlari anorganik birikmalarning muhim sinflariga xos
xususiyatini namoyon qilganliklari uchun anorganik kimyoda o`rganiladi
Bersellius fanga 4ta termin kiritgan
Organik kimyo – 1808 - yil
2. Izomeriya – 1830 - yil
3. Allotropiya – 1840 - yil
4. Kataliz – 1835 – yil

Organik birikmalarga tavsifli xossa — uglerod atomlarining bir-biri bilan
oddiy, qo sh yoki uch bog orqali to g ri chiziqli, zanjirsimon, 1, 2, 3 va ko pʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
halqali (yadroli) yoki karkasli birikmalar hosil qila olishidir. Bunday birikmalar

4

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI;
1. N.G.Raxmatullayev., X.T.Omanov., O.Yu.Iskandarov., Sh.M.Mirkomilov

36

4x + 4y = 0,3 │2,5
10x + 14y = 0,85
10x + 10y = 0,75
10x + 14y = 0,85 4y=0,1 y=0,025
n(C
2 H
5 NH
2 ) = 4y = 0,1mol m(C
2 H
5 NH
2 )
= nM=0,1 ∙ 45 = 4,5
Buten-2 va siklobutanning 5 litr aralashmasi mol miqdordagi kislorodda
oksidlanganda hosil bo’lgan gazlar aralashmasi 30 litrni tashkil qiladi.Reaksiya
uchun olingan kislorodning hajmini toping
Izoh : buten-2 va siklobutan sinflararo izomer moddalardir. Ikkala modda ham
bir xil fo’rmula (C
4 H
8 ) ga ega bo’lgani uchun bitta reaksiya yozsak ham bo’ladi.
5 ⸻⸻ x- ⸻⸻ y=20 x=30 l O
2
C
4 H
8 + 6O
2 → 4CO
2 + 4H
2 O sarflangan
1 ⸻⸻ 6 ⸻⸻ 4
O
2 → O
2
V(O2) = 30 – 20 = 10 l ortib qolgan .V(jami O
2 ) = 30 + 10 = 40 l
12 . Propen va siklopropanning 2 l aralashmasi mo’l kislorodda yondirildi va
suv bug'i kondensatlandi. Hosil bo'lgan gazlar 20 l ga teng bo’lsa, reaksiya
uchun olingan O
2 ning hajmini toping.
Izoh : propen va siklopropan sinflararo izomer moddalardir. Ikkala modda ham
bir xil fo’rmula (C
3 H
6 ) ga ega bo’lgani uchun bitta reaksiya yozsak ham
bo’ladi;
2 ⸻⸻ x ⸻⸻ y=6 x=9 l O
2
2C
3 H
6 + 9O
2 → 6CO
2 + 6H
2 O sarflangan
2 ⸻⸻ 9 ⸻⸻ 6

15

21-masala
Vodorod ,is gazi va metandan iborat aralashma (D(H
2 ))=8.4 )ning 1 hajmi to’liq
yonishi uchun 6,25 hajm havo sarf bo’lsa ,yonishdan so’ng hosil bo’lgan
aralashmaning vodorodga nisbatan zichligini (n.sh) aniqlang .
Yechimi:
Aralashma(n) 1 mol
O
2 (n) 6,25•0,2=1,25 mol
N
2 (n) 6,25-1,25=5 mol
H
2 0,5 O
2 H
2 O CO 0,5 O
2 CO
2 CH
4 2 O
2 CO
2 2 H
2 O
x 0,5x y 0,5y y z 2z z
2 x  28 y 16 z
16,8
x  y z x  0,2 mol
x  y z 1 y

0,3 mol 0,5 x  0,5 y  2 z 1,25 z  0,5 mol
D ( H 2) 15,1 J: A) M  30,2 g / mol
22-masala
0,2 mol to’yingan uglevodorod to’liq yondirilganda olingan gazlar aralashmasi
150 gr 57 % li Ba(OH)
2 eritmasidan yutirilganda 39,4 gr cho’kma olingan bo’lsa
nomolum bir molekula siklan tarkibidagi sp 3
orbitallar sonini aniqlang .
Yechimi:
Ba(OH) 2 (n) 150 0,57  0,5 mol

21

7 -masala . Etil yodid va propil yodidlar aralashmasi Na metali bilan
tasirlashganda qanday uglevodorodlar olish mumkin. Javob: butan, pentan,
geksan
8. Kapron tolasi qaysi reyaksiya asosida olinadi.
Javob: polikondensatlanish
9. Etilendan bitta vodorod chiqishi natijasida hosil bo’lgan radikal nomini
ko’rsating.
Javob: vinil (CH
2 = CH -)
10. Izopren yondirildi. Bunda 52,8g karbanat angidrid hosil bo’ldi. Ortib
qolgan alkadiyenni to’liq gidrogenlash uchun 1,6 g vodorod sarf bo’ldi.
Dastlabki izopren miqdorini aniqlang.
x -52,8 ⸻⸻⸻⸻
C
5 H
8 + 7O
2 = 5CO
2 + 4H
2 O 1
220
⸻⸻⸻⸻
x=0,24 y 1,6
⸻⸻
C
5 H
8 + 2H
2 = C
5 H
12
1 4g y=0,4
⸻⸻
0,24+0,4=0,64mol
11. Metilamin va etilamindan iborat 0,3 mol aralashma yondirilganda 15,3g
suv hosil bo’ldi. Etilamin massasini toping.
n(H
2 O) = 0,85mol
4CH
3 NH
2 + 9O
2 = 4CO
2 +10H
2 O + 2N
2
0,3 0,85
4y 14y
4C
2 H
5 NH
2 +15O
2 = 8CO
2 +14H
2 O + 2N
2

14

O 2 → O 2
V(O
2 ) = 20 – 6 = 14 l ortib qolgan
V(jami O
2 ) = 9 + 14 = 23 l Javob
;23 l
nCH=CH
2 (-CH
2 —CH
2 -)n
13- masala
Alken polemerlanishidan hosil bo’lgan sestemada sp 2

gibridlanganorbitallarsonining sp 3
orbitallar soniga nisbati 81,82% ga kamaygan
bo’lsa ,alkenni toping (reaksiya unimi 60%) Yechish:

Namunadan ko’rinib turibdiki qo’shbog’lar uzilib sp 3
gibrid orbiallar soni
ortmoqda 6/4n dastlaki sp 2
ni sp3 ga nisbati. 2,4/4,8+4n reaksiyadan keyin qolgan
sp 2
ni qolgan va hosil bo'lgan sp3 larga nisbati. 100%-81,82%=18,18%
6/4n ⸻⸻ 100%
2,4/4,8+4n ⸻⸻
18,18%
n=1 yana bir
usuli:
sp 2
sp 2
nsp 3
sp 3
sp 3
nsp 3

CH
2 ═CH
2 —R + H
2 ⸻⸻ >CH
3 —CH
2 —R
6
4 n

(4 0,6) Demak: radikal tarkbida 1 ta C atomi mavjud. J: B) C
3 H
6
(8 0,6)  4 n n 1
Yana bir usuli:
4 n 6  (6 0,6) 1

16

4) Asetilenni у deb olganimiz uchun у mol miqdori asetilen molyar massasiga
ko‘paytirib, m topiladi: m = M/ n = 26-0,2 = 5,2 g
Javob: 5,2 g asetilen

Xulosa
Ha г xil ko'rinishdagi masalala г o'quvchini mantiqiy fikriashini г ivojlanti г adi,
ayniqsa ularni bi г -bi г i bilan taqqoslash za г u г . Masalala г o'quvchilarga kimyoviy
tushunchani shakllanti г ishga, hayotni kimyo bilan bog'lashga kimyoning nazariy
asoslarining xatolarini topib tuzatishni o' г gatadi.
Masalalar darsni turli xil qiziqarli va mazmunli qiladi. Bundan tashqari
masalalar o'quvchila! uchun katta tartiyaviy ahamiyatga ega. Chunki ula г
o'quvchida ijobiy o'zgarishlami ya'ni qat'iylikni, jiddiylikni, e г kinlikni, o'z ishida
javobga г likni, ta г biyaviylikni, ozodalikni va ha! qanday qiyinchilikla г ga
tayyo г ligini ta'minlaydi.
Olib borilgan muamolarni yechimlari quyidagilarda o’z aksini topgan:

33

Kimyodan olimpiada masalalari.Toshkent., "O’qituvchi"-2007y
2. A.G.Muftaxov Ximiyadan olimpiada masalalari va ularning yechimlari.
Toshkent "O’qituvchi" 1993
3. N.G.Raxmatullaev, Yu.T.Toshpo’latov, O.Yu.Iskandarov Anorganik
kimyodan masalalar yechish. Toshkent 2003.
4. A.R.Xafizov. Gaz qonunlariga doir masalalar yechish. Buxoro 2004 y.
5. O.Yu.Iskandarov, Yu.T.Toshpo’latov. "Kimyo". Toshkent "Turon
iqbol".2014y.
6. Erigin D.P., Shishkin Ye.A. Metodika resheniya zadach po ximii.
M.Prosvesheniya. 1989.
7. Magdesieva N.N., Kuzmenko N.E. Uchis reshat zadachi po ximii.
M.Prosvesheniya. 1986.
8. Polskie Ximicheskoe olimpiadi: Sbornik zadach. Per.spolsk. M.Mir. 1980.
9. 500 zadach po ximii. M.Prosveshenie. 1981
10. Sereda I.P. Konkursnie zadachi po ximii. Kiev. Visshaya shkola. 1984.
11. Xomchenko G.P., Xomchenko I.G. Zadachi po ximii dlya postupaщix v
VUZi. M.Prosveщenie. 1986.
12. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasi xuzuridagi Davlat test
markazi. Testlar. Toshkent. 1996-2015y.
13. www. tdpu. uz
14. www. pedagog. uz
15. www. Ziyonet.

37

1. Kumulyativ (zich) - bu diyen uglevodorodlarda qo’shbog’lar yonma-yon
joylashgan. M: C=C=C
2. Oralatma yoki konyugirlangan - bu diyenlarda ikkita qo’shbog’ bitta oddiy
C-C bog’i bilan ajralgan bo’ladi. M: C=C–C=C
3. Ajralgan (izolyatsiyalangan) - bu uglevodorodlarda qo’shbog’lar 2 ta yoki
undan ortiq C-atomlari bilan ajralgan bo’ladi.
M: C=C–C–C =C
2 6 ;Etilen glikol qanday modda?
Javob: ikki atomli spirt
Qaysi karbon kislotada sp 3
gibridlangan atomlar soni 6ta?
Javop:geksan kislota
27; C
4 H
10 izomerlar soni nechta? Javob: 2ta
28; C
5 H
12 izomerlar soni nechta? Javob: 3ta
29;Butan izomeriyasida birlamchi uglerod atomlari nechta? Javob: 5ta 30;
Butilaminni birlamchi izomerlari nechta?
Javob: 4ta
Butinining barcha izomerlarini yozing va sistematik nomenklaturada nomlang.
Yechish: Н С = С - С Н
2 - С Н з С Н з - С = С - С Н з butin- 1 butin-2
Ushbu (СНз)зС-СН(СНз)
2 uglevodorodda nechta birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi
va to‘rtlamchi uglerod atomlari mavjud?
Yechish: 1) bu masalani yechishda dastlab moddaning struktura formulasi yoziladi:

25

16-masala
100 ml C
3 H
6 C4H
8 C
4 H
10 aralashmasiga 1050 ml kislorod qo’shib
yondirildi.Olingan aralashmadagi ortib qolgan kislorod hajmi ajralgan CO
2
hajmidan 1.2 marta kata b’lsa hosil bo’lgan aralashma hajmini aniqlang . Yechimi:
C
3 H
6
C 3
H 6
1
100 ml C
4 H
8  O
2 1050 ml C 4 H 8 2
C 4 H 10
2C
3 H
6 +9O
2 →6CO
2 +6H
2 O 2
⸻⸻ 9 ⸻⸻ 6 mol x-
⸻⸻ 4,5x ⸻⸻ 3x
C
4 H
8 +6O
2 →4CO
2 +4H
2 O
1 ⸻ 6 ⸻ 4
2x ⸻ 12x ⸻ 8x
2C
4 H
10 +13O
2 →8CO
2 +10H
2 O
2y ⸻ 13y ⸻ 8y
x  2 x  2 y 100
1050  4,5 x 12 x 13 y
1,2
3 x  8 x  8 y

x 19,05
y  21,43
21,43•8=171,44 ml
209,55+171,44=381 ml CO
2
381•1,2=457,2 ml O
2 ortib qolgan
Jami gazlar hajmi: 381+457,2=838,2
C=209,O
2 (V) 19,05•1155 ml=21945

18

С
3 Н
б +4,50
2 = 3C0
2 +3H
2 0
C
3 H
4 +40
2 =3C0
2 +2H
2 0
2) Aralashmaning umumiy moli n = V/22,4 = 0,336/22,4=0,015 mol.
3) x + у + z = 0,015. Bu yerda 0,9 g suv hisoblanib, uning moli n=m/M = 0,9/18 =
0,05 mol suv.
4) 4x + З 7 + 2z = 0,05 bromli suv bilan C
3 H
6 va H
4 birikadi:
С 3 Н б + B r2 = С 3 Н б Вг 2
C
3 H
4 + 2Br
2 = C
3 H
4 Br
4
5) Demak, og‘ir suyuqlikni 1,91 g ligini inobatga olib, uch noma’lumli sistema
tuziladi:
x + y + z = 0,015 4x
+ 3y + 2z = 0,05
100x+202y + 360z= 1,91
6 ) Ikkinchi tenglama birinchisidan ayrilsa, 1 ta noma’lum yo‘qolishi kerak. Lekin,
yuqorida bu holat yo‘qligi uchun 1-tenglamani har ikkala tomonini 4 ga
ko‘paytiriladi. 4x + 4y + 4z = 0,06
4x + 3y + 2z = Q5
0 + y + 2z = 0,01
Bundan у = 0,01-2z
7) 3-tenglamaga7 ning qiymatini qo‘yilsa,
(0,01-2z) + 360z= 1,91
2,02-404z + 360z= 1,91
44z= 0,11 z= 0,0025 z =
0,0025 mol
8) Bundan у topilsa, 7 =0,0 l-2z = 0,01-(2 0 ꞏ 0025) = 0,005 mol С
3 Н
б - 9)
Birinchi tenglamadan x ni topiladi: x + 7 + z =0,015

31

2) Endi asosiy zanjirdagi uglerodlarga nechta radikal (yoki qo‘shni uglerod)
birikkanligiga qarab, ulami birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi yoki to‘rtlamchi
ekanini aniqlaymiz:
3) Ikkinchi va uchinchi uglerod atomlariga birikkan barcha CH
3 radikallari
birlamchi hisoblanadi. Chunki bu radikallardagi uglerodning faqatgina bitta
«valenti» qo‘shni uglerod bilan, qolgan uchta «valenti» vodorod atomlari bilan
bog‘langan. Ikkilamchi uglerod atomlari mavjud emas. Uchinchi tartib raqamli
uglerod atomi uchlamchi hisoblanadi. Chunki uning uchta «elektroni» qo‘shni
uglerod atomlari va bitta «elektroni» bitta vodorod atomi bilan bog‘langan.
Ikkinchi raqamli uglerod atomi to‘rtlamchi uglerod atomi deyilib, uning to‘rtala
«elektroni» ham qo‘shni uglerod atomlariga bog‘lanishi uchun xizmat qilgan.
Demak, 5 ta birlamchi, ikkilamchi yo‘q, 1 ta uchlamchi va l ta to‘rtlamchi uglerod
atomlari mavjud ekan.
Javob: 5; 0; 1; 1.
31 -masaIa. Izobutan 127°C da yorug‘lik ta’sirida bromlanganda birlamchi,
ikkilamchi, uchlamchi vodorod atomlarining bromga almashinish tezligi (bitta
vodorod atomi uchun) tegishli ravishda
1:82:1600 ga tengligini hisobga olib hosil bo‘ladigan izomerlaming massa ulushini
hisoblang
Yechish. 1-usul: 1) reaksiya tenglamasi yozib olinadi:
2) Izobutandagi birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi vodorodlar sonini har
birini o‘zining bromga almashinish tezligiga ko‘paytiramiz:
9 1=9; 0 82=0; 1 1600=1600. ꞏ ꞏ ꞏ

26

yonishi uchun 19 hajm havo (n.sh.) kerak. Olingan aralashmaning foiz (%)
tarkibini aniqlang.
Yechish. I usul: dastlab aralashmaning o‘rtacha molekular massasini aniqlab
olinadi. Buning uchun Mendeleyev-Klapeyron tenglamasidan foydalaniladi: M =
pV Zichlikni topish formulasi p=m/V ekanligidan foydalanib, berilgan zichlikni
formulaga qo‘yib ishlanadi.
1) M =l,715-0,082-273/1 -2=19,2
2) Uchchala moddaning yonish reaksiyasi yoziladi:
CH
4 +20
2 -»C0
2 +2H
2 0
2C0+0
2 —>2C0
2
2H
2 + O
2 ->2H
2 0
3) 19/havoda qancha hajm O
2 bo‘ladi:
19 ꞏ 0,2=3,8 | 3,8 / O
2 sarflangan.
Demak, 4 / aralashmani yoqish uchun 3,8 / kislorod kerak bo‘ladi.
4) Yuqoridagi reaksiya tenglamasidan ko‘rinib turibdiki, 1 mol CH
4 ni yonishi
uchun 2 mol O
2 kerak bo‘Isa, CO va H
2 ning 1 moli yonishi uchun 0,5 moldan
O
2 zarur bo‘ladi. Shuning uchun, CH
4 ning hajmini x litr deb belgilansa, CO va
H
2 hajmini esa (4-x) litr deb belgilanadi va quyidagi proporsiya tuziladi:
CH
4 - ⸻⸻⸻⸻ 2x O
2 kerak bo‘ Isa,
(4-x) CO va H
2 ⸻⸻ 0,5 O
2 kerak bo‘ladi.
5) O
2 ning umumiy miqdori 3,8 litrligidan foydalanib, tenglama tuziladi:
2x + 0,5(4-x) =3,8
2x + 2-0,5x= 3,8
1,5x =1,8 = 1,2 mol CH
4
6) CH4 ning hajmiy foizi:

28

4 - 100% ⸻⸻⸻⸻⸻⸻
1,2 = 30
⸻⸻⸻⸻⸻ %
5) Demak, CO va H
2 aralashmaning 70% ni tashkil qiladi, ya’ni 0,7 mol bo‘ladi. m
= M÷ n formulaga asoslanib, umumiy tenglama tuziladi:
Bunda is gazining molini deb, vodorodniki deb belgilanadi:
0,3-16 +x -28 + 2-(0,7-)= 19,2
4,8 + 28 +( 1,4-2)= 19,2
26/2= 13 = 0,5 mol yoki 50% CO
Javob: 30% CH
4 , 50% CO va 20% (100-(30+50)) H
2 .
II usul: bu masalani tenglamalar sistemasi tuzib ham yechish mumkin.
1) Uchala gazlaming aralashmasini 1 molligiga asoslanib, quyidagi belgilash
kiritiladi:
CH
4 ni miqdori —x mol, CO - 7 mol, H
2 - z mol.
2) x+y+z= 1 yonish reaksiyasiga asoslanib har bir gazni yonishiga sarflangan O
2
laming miqdoriga belgilash kiritib, quyidagi tenglama tuziladi. Bunda aralashma
4 O
2 esa 3,8 / ekanligi inobatga olinadi.
8x + 2y + 2z = 3,8 / yoki tenglamani 2 ga bo‘lib, 4 x+y+z=
1,9 natija olinadi.
3) 0 ‘rtacha molekular massasi 19,2 ekanligidan ushbu tenglama tuziladi.
4) 6x + 28 у + 2z = 19,2 yuqoridagilardan foydalanib, 3 noma’lumli tenglamalar
sistemasi tuziladi:
X + 7 + z= 1
4x+y + z= 1,9
1 6x + 2y + 2z= 19,2
2 - tenglamadan birinchisini ayriladi,

29

1. O’quvchi o’zida mavjud bo’lgan vositalar yordamida hal qilishi kerak bo’lgan,
muayyan muammoli vaziyatning modeli bo’lgan kimyoviy ta'lim vazifasining ta'rifi
aniqlandi. Asosiy maqsad – masala yechishni bilmasligini emas, balki masala
yechish jarayonining o’quvchilarning kimyoviy tafakkurining shakllanishiga ta'siri.
2. O’quv, uslubiy va ilmiy adabiyotlarni tahlil qilishdan kelib chiqadiki, kimyoviy
masalalarni yechishni o’ganish jarayonini o’qitish usuli va nazorat vositasi sifatida
katta ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda kimyodan masalalar yechishning ahamiyati
ortib bormoqda va u o’qitishning muhim usuli bo’lib, masala yechish o’qitish
o’quvchilarning ko’nikma, malaka va shaxsiyatini shakllantirishda etakchi bo’lib
qolmoqda.
3.Kimyoviy muammolarning mavjud tasniflarini tahlil qilish ko’pchilik
tadqiqotchilar orasida yagona yondashuv yo’qligini ko’rsatadi. Taklif etilayotgan
tasnif EI uchun vazifalar tizimini ishlab chiqish uchun ishlatilgan.
4.Ishlab chiqilgan tasnifga muvofiq, elektron muhitga moslashtirilgan, har xil
turdagi vazifalar tuziladi yoki tanlanadi. Vazifalarni tanlash mezonlari ishlab
chiqilgan. Izohlar bilan bog'liq muammolarni batafsil hal qilish.
5. Kimyo fanidan muammolarni hal qilishni o’rgatishda ‘Kimyo hamma uchun -
XXI: masala yechish elektron qo’llanmasi. Mustaqil masala yechishni o’rgatish
uchun qo’llanma’ ENdan foydalanish odatiy kimyoviy masalalarni echish,
malakalarini oshirish va ko’nikmalarini mustahkamlashga yordam beradi,
talabalarning bilimlari, bu statistik ma'lumotlar bilan tasdiqlanadi. 6. ‘Kimyo
hamma uchun - XXI: masala yechish elektron qo’llanmasi. Mustaqil masala
yechishni o’rgatish uchun qo’llanma’ talabalarga o’qitishda sinovdan o’tkazildi.
Uning o’quv jarayonida qo’llanilishi ularning kimyo faniga bo’lgan qiziqishini
uyg'otadi va umumiy hissiy holatini yaxshilaydi. AKTlari elementlaridan
foydalanish o’qitish samaradorligini oshiradi, o’qituvchining ishini osonlashtiradi,

34

5-masal a: 0,28 g etilen gomologlaridan biri 0,8 g bromni biriktira oladi. Ushbu
uglevodorodning molyar massasi va empirik formulasini toping.
Berilgan:
M(C
n H
2n )=0,28 g m( Br
2 )=0,8 g M(C
n H
2n )=?
Yechish:
1.Reaksiya tenglamasini yozamiz.
C n H 2n +Br 2 =CnH 2n Br 2
2.Reaksiyada ishtirok etgan bromning modda miqdorini topamiz:
(Br
2 )=160 g/mol n(Br
2 ) =Mol = 0, 005 mol.
3. Olefinlar brom bilan ekvimolyar nisbatlarda reaksiyaga kirishadi.Demak
reaksiyada 0,005 mol etilen uglevodorodi qatnashgan .Shuning uchun buni biz
formula asosida olefinning molyar massasi topiladi: M(C
n H
2n ) = 0,28 g/l = 56
g /mol C=2n/ M= 0,005 mol
5. C
n H
2n formulani (CH
2 )n deb yozish mumkin. Bundan Mr(CH
2 )n=56 kelib
chiqadi yoki Mr(CH
2 )n = nAr(C ) + 2n Ar(H) = 12n +2n =14n Demak, 14n =
56; n = 4 Moddaning formulasi C
4 H
8.
6-masala
Nomalum alkin gidrogenlanganda 23,2g alkan hosil bo’ldi. Alkan yonganda 1,6
mol CO
2 hosil bo’lgan bo’lsa, alkinni toping.
C n H 2n – 2 + 2H 2 = C n H 2n+2
23,2—1,6
C
n H
2n+2 + (1,5n+0,5)O
2 = nCO
2 + (n+1)H
2 O
14n+2—n
23,2n = 22,4n+3,2
0,8n=3,2 n=4 C
4 H
6 (butin)

13

shu bilan birga unga ijodkorlik imkoniyatlarini beradi, o’quvchilar va o’qituvchilar
faoliyatining xususiyatini o’zgartiradi, hamkorlik ularning munosabatlarining
asosiga aylanadi.Kimyo hamma uchun - XXI: masala yechish elektron qo’llanmasi.
Mustaqil masala yechishni o’rgatish uchun qo’llanma misolida mustaqil masala
yechishni o’rgatish uchun axborot texnologiyalarini qo’llashning ishlab chiqilgan
usuli an'anaviy o’qitish uslubiga zid emas, u bilan yaxshi integratsiyalashgandan
kimyoviy masalalarni yechishni o’rgatishda foydalanish bo’yicha amaliy tavsiyalar
uning o’quv jarayoniga qo’shilishini osonlashtiradi.
Organik kimyodagi ayrim masalalar o’quvchilarning hayotiy qarashlarini
kengaytiradi Chunki biz yashab turgan olamda biz qulaydigan mahsulotlarning 80
% organik moddalar va ular haqidagi malumot organik kimyoda o’rganiladi.Bu
kurs ishimda organikaga oid masala va mashqlar mavjud .Izomeriya turlari va
izomerlanish konstantansiga oid masalar ishlash davomida organik kimyoning hali
ochilmagan sirlari ko’pligini bilib olamiz . Masalan alkanllar mavzusini olsak
Alkanlarning olinish usullasi 20 dan ortiq usuli bordir.Izomeriyasi ham huddi
shunday Masalan tautomeriya TAUTOS yunoncha xuddi uzi va meros qism degani
.Bunda bir xil birikma bir necha izomeraga aylanadi .Bu dinamik izomeriua ham
deyiladi .
Organik moddalar tuzilishi nazariyasining ahamiyati davriy qonundan kam
emas.Bu nazariya yordamida malum organik moddalarning tuzilishi xossalari
tushuntiribgina qolmay hali sintez qilinmagan yangi moddalarning xossalari olinish
usullari bashorotlash mumkin .
Professor Maxsumov tuzilish nazariyasining moddaning electron va fazoviy
tuzilishini takomilashgan variantini taklif etdi.Organik kimyoning hali ochilmagan
qirralari juda ham ko’p deb o’ylayman.

35

29.6=x- ⸻⸻ 0.8mol
29.6-0.4 ꞏ 30(C
2 H
6 )=17.6gr
17.6 ⸻⸻ 0.4mol 44=x
⸻⸻⸻ 1mol
C n H 2n-2 +2H 2 =C n H 2n+2
14n+2=44 N=3
24-masala
Pentan katalizator ishtirokida qizdirilganda uning 60 % izopentanga aylandi.
Pentanning izomerlanish konstantasini aniqlang.
Yechimi ;Demak 1 mol pentan olingan deb olamiz ,0.60 mol izopentan hosil
bo’lgan 1-0,6=0.4 mol pentan ortib qolgan .
K
m =0.60/0.4=1.5 =
Javob;1.5
24.2 Oktanning izomerlanish konstantasi 2 ga tengligi aniqlandi.Bu jaroyon
qizdirilish bilan olib borildi.Bunda necha foiz % izooktan hosil bo’lgan. Reaksiya
unumi 80%/
Javobingizni sharxlab bering
Yechimi; Demak;
K
m= 2 Topish kerak izooktan hosil bo’lish % ni
K
m= 2 Dastlab x mol deb olamiz va x -0.8=x-0,8 mol qolgan .
Formula asosida ko’rsak;
K
m =0.8/x=2
X=o.4 mol kelib chiqadi
Dastlab 0,4 mol olingan ekan Oktan .Reaksiyada faqar hammasi emas 80 % sarf
bo’lgan. Konstanta 2 degani 2 marta ortadi yoki kamayadi degani .shu asosida
ishlasak aniq javib kelib chiqadi Javob; 0,4 mol dastlab . 25-masala

23

Органик моддалар тузилиши ва изомерияга оид
масала ва мисоллар ечиш

Kirish......................................................................................... 5
Birinchi bob. Asosiy qism
1. 1.Organik moddalar tuzilishi....................................................7
1.2 Izomeriya haqida malumot....................................................8
Ikkinchi bob Ekspremental qism
2.1 Organik moddalar tuzilishiga oid masala va mashqlar.........11
2.2 Izomerlanish konstantasini topish.........................................19
2.3 Izomeriyaga oid masalalar va mashqlar bajarish va izomer
sonini topish................................................................................24
Xulosa ..........................................................................................32
Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar ro yxatiʻ ....................35

1

II-bob.Ekspremental qism
1-masala. Miqdoriy element analizida noma'lum uglevodorod tarkibida 80%
uglevodorod va 20% vodorod borligi, shu uglevodorodning vodorodga nisbatan
zichligi 15 ga teng ekanligi topilgan. Noma'lum uglevodorodning kimyoviy
formulasini toping. Berilgan Yechish:
W(C)=80% 1-usul: Foiz haqidagi ta'rifga muvofiq yondirilgan uglevodorod
W(H)=20% miqdorini 100 g deb olsak, uning tarkibida 80 g uglerod va 20 g
D(H
2 )=(C
x H
y )=15 vodorod bo'lishi kerakligi asosida, uglevodorodning, C
X H
Y -?
shuningdek, C va H massalari nisbatini aniqlab olamiz.
Masalani yechishda ushbu qo'shimcha ma'lumotlardan foydalaniladi:
Uglerod va vodorodlarning modda miqdori n = m formula asosida topiladi.
1. n(C) = 80/12= 6,67 mol n(H) = 20/1 = 20,00 mol
Topilgan modda miqdorlarining o'zaro nisbatidan atom soni va eng oddiy
formulasi aniqlanadi:
1. n(C) : n(H) = 6,67 : 20,00 =1 : 3
Noma'lum moddaning empirik fo г mulasi: CH
3 , haqiqiy formulasi esa (CH
3 )p
bo'ladi.
3. Noma'lum uglevodorodning nisbiy molekulya г massasi MrA=2D(H
2 ) (A)
formula asosida topiladi: Mr(C
X H
Y ) = 2D(H) • (C
X H
Y )=2 ꞏ 15=30.
Uglevodorodning kimyoviy formulasi (CH
3 )P deb belgilanadi va p ning qiymati
topiladi:
p Mr(CxHy) 30 P Mr(CH
3 ) 15; 2
Demak, P = 2. Mr(CxHy) Javob: Noma'lum uglevodoradning fornulasi CH
3 Xuddi
shu masalani 2-usul bilan ham yechish mumkin. 1. Uglevodoroddag uglerod va
vodorod atomlari orasidagi nisbatformula asosida quyidagicha topiladi:
80 : 12 = 6,67 20:1=20 1:3

9

KIRISH
Bu yorug’ olamda har bir odam o’zining mehribon ota-onasiga, ustoz va
muallimlarga nisbatan hamisha minnatdorlik tuyg’usi bilan yashaydi. Inson
o’z umri davomida qanday yutuq va natijalarga erishmasin, qayerda, qanday
lavozimda ishlamasin, maktab dargohida olgan ta’lim-tarbiyasi uning yetuk
shaxs va malakali mutaxassis bo’lib shakllanishida ulkan ahamiyatga ega
ekani Shubhasiz (SH. MIRZIYOYEV)
Mavzuning dolzarbligi . O'quv jarayonini to'g'ri tashkil etish o'qitish
samaradorligini ta'minlovchi eng asosiy manba hisoblanadi. O'qitish jarayonida,
pedagogik texnologiyalar talablari asosida ifoda etilgan, o'quv maqsadlariga
erishiladi. O'quv jarayoninig maqsadi uning zaruriy samaradorligini ta'minlash va
o’quvchilar tomonidan o'qishning ko'zlangan natijalariga erishishdir.
Mavzuni o'qitishda yangi interfaol metodlarni qo'llash orqali o’quvchilar bilim
saviyasini oshirish; o'quv mashg'ulotining loyihasini ishlab chiqish; o'quv
mashg'ulotida hal etilishi lozim bo'lgan aniq maqsad va vazifalarni belgilash; o'quv
mashg'uloti mazmunini ishlab chiqish; o'quv mashg'uloti samaradorligini
taminlashga yordam beruvchi usul hamda texnik vositalarni tanlash; o’quvchilar
faoliyatini nazorat qilish hamda baholashni tashkil etish; o'quv mashg'ulotida
o’quvchilarning mustaqil faoliyat ko'rsatishi uchun shart-sharoitlar yaratish hamda
ko'nikma va malakalarni shakllantirish.
Biz yoshlarga doir davlat siyosatini hech og’ishmasdan, qat’iyat bilan
davom ettiramiz. Nafaqat davom ettiramiz, balki bu siyosatni eng ustuvor
vazifamiz sifatida bugun zamon talab qilayotgan yuksak darajaga
ko’taramiz.

2

1- ⸻⸻ ×=2 mol Br
2 ketadi demak bu alkin.

=2.75
0.52.- ⸻ 75
1 ⸻⸻ ×=5.5
1.5n-0.5=5.5
n=4 Javob:C
4 H
6
3-masal a:
Tuzilishi
noma'lum 0,1
mol alkanning
to'liq yonishi
uchun 56 l
(normal
sharoitda) havo
sarf bo'lgan.
Ushbu
uglevodorodnin
g struktura
formulasi va
nomini
aniqlang (havo
tarkibida 20%
kislorod bor).

11

uglerod atomlari orasidagi bog larning turli tartibiga bog liq, masalan, pentanningʻ ʻ
3 ta izomeri bor: normal pentan (I), izopentan (II) va tetrametilmetan (III).
Molekulada uglerod atomi soni ortib borgan sayin keyingi kelayotgan har bir
uglevodorod uchun izomerlar soni ham ortib boraveradi. Geksan C
6 H
14 ning 5 ta
izomeri ma lum bo lsa, dekan C
ʼ ʻ
10 H
22 ning 25 ta izomeri ma lum va h.k.; 2) o rin ʼ ʻ
izomeriyasi — bir xil uglerod skeletida vodorod bilan almashinuvchi atomlar,
funksional guruhlar yoki qo sh bog larning molekulada har xil joylashishi,
ʻ ʻ
masalan, xlor almashgan propanlar: CH
3 —CH
2 —CH
2 C1 va CH
3 -CHC1-CH
3 ;
1buten CH
3 -CH
2 -CH = CH
2 va 2-buten CH
3 -CH=C = CH-CH
3 . Skelet izomeriyasi
bilan o rin izomeriyasi bir vaqtning o zida uchrashi ham mumkin; 3) dinamik
ʻ ʻ
izomeriya — tautomeriya — ma lum sharoitda muvozanatda bo lgan bir-biriga
ʼ ʻ
oson o tadigan ikki yoki undan ortiq izomer shaklning mavjudligi; 4)
ʻ
metameriyada ko p valentli atom (kislorod, azot va b.)ga har xil tarkibli va turlicha
ʻ
tuzilgan radikallar bog langan; masalan, C4H8OH oddiy efirining ikkita izomeri
ʻ
ma lum.Optik izomeriya molekulaning assimetrik joylashividan kelib chiqadi
ʼ
qarang ularning bazi izomeriya molekulalarning asimmetrik joylashuvidan kelib
chiqadi (qarang: Stereokimyo ) .
Izomerlar kimyoviy tuzilishi har xil bo lganidan fizik va kimyoviy xossalari
ʻ
bilan farq qiladi. Oddiy organik birikmalar, to yingan va to yinmagan
ʻ ʻ
uglevodorodlarning izomerlari, avvalo fizik xossalari (qaynash, su-yuqlanish tralari
va b.) bilan farq qiladi, funksional guruhari bor murakkabroq organik
birikmalarning izomerlari fizik xossalari bilan ham, kimyoviy xossalari bilan ham
farq qiladi. Optik izomerlarning kimyoviy xossalari, shuningdek,
polyarizatsiyalangan yorug likni burish xossasidan boshqa deyarli hamma fizik
ʻ
xossalari bir xil.

6

• Zanjir izomeriyasiga misol quyida tasvirlangan C
5 H
12 birikmasida kuzatilishi
mumkin.
Pozitsion izomeriya
• Funktsional guruhlar yoki o’rnini bosuvchi atomlarning pozitsiyalari yoki
joylashuvi bo’yicha farqlanadi.
• Odatda, bu izomeriya funktsional guruhlarning uglerod zanjiridagi turli uglerod
atomlariga biriktirilishini o’z ichiga oladi.
• Ushbu turdagi izomeriyaga misol C
3 H
7 Cl formulasiga ega bo’lgan birikmalarda
kuzatilishi mumkin.

8

Izomeriyani ilk bor nemis kimyogarlari Yu. Libix va F. Vyoler kuzatgan
(1823); bu terminni Berselius taklif etgan (1830). Kimyoviy tuzilish nazariyasi hali
noma lum izomerlar muvjudligini oldindan bilishga imkon berdi, buni A. M.ʼ
Butlerov isbot etdi (1864).
Strukturaviy izomeriya
Strukturaviy izomeriya odatda konstitutsiyaviy izomeriya deb ataladi. Ushbu
izomerlarning molekulalaridagi funktsional guruhlar va atomlar turli yo’llar bilan
bog’langan. Turli xil strukturaviy izomerlarga turli xil IUPAC nomlari beriladi,
chunki ular bir xil funktsional guruhni o’z ichiga olishi yoki bo’lmasligi mumkin.
Ushbu kichik bo’limda strukturaviy izomeriyaning har xil turlari ko’rib chiqiladi.
Zanjir izomeriyasi
• Funktsional guruhlar yoki o’rnini bosuvchi atomlarning pozitsiyalari yoki
joylashuvi bo’yicha farqlanadi.
• Odatda, bu izomeriya funktsional guruhlarning uglerod zanjiridagi turli uglerod
atomlariga biriktirilishini o’z ichiga oladi.
• Ushbu turdagi izomeriyaga misol C
3 H
7 Cl formulasiga ega bo’lgan birikmalarda
kuzatilishi mumkin.
Funktsional izomeriya
• Funktsional guruh izomeriyasi deb ham ataladi.
• Nomidan ko’rinib turibdiki, bu bir xil kimyoviy formulaga ega, ammo ularga
turli funktsional guruhlarga ega bo’lgan birikmalarni o’z ichiga oladi.
• Funktsional izomeriyaga misol C
3 H
6 O birikmasida kuzatilishi mumkin.
• Ushbu izomerlarning tarkibiy qismlari turli xil tarmoqlanib ketgan tuzilmalarni
ko’rsatadi.
• Odatda, zanjir izomerlari uglerodning shoxlanishida farqlanadi

7

 
4 n  (8 0,6) 6 18,18

n 1
CH
3 degan modda yuqligi bois C
2 H
6 deb 2 ga ko’paytiramiz.
Javob;C
2 H
6 .
1 4-masala
Metan va kisloroddan iborat aralashma yondirilganda sp2 gibrid orbitalalr soni
1,33 marta kamaydi. (Suv bug’lari kondensatlangan).Dastlabki aralashmadagi
metanning hajmiy ulushini aniqlang.
A) 0,2 B) 0,4 C)0,5 D) 0,3 Yechimi:
Metanni x mol O2ni esa 1mol olip xisoplaymiz
x ⸻ 12x ⸻ 6x CH
4 +2O
2 →CO
2 +2H
2 O
1 ⸻ 12 ⸻ 6
1 mol O
2 da 6 ta sp 2
gibrit orbital
1 mol CO
2 da 6 ta sp 2
gibrid orbital
6
1,333
(6
12 x )

6 x Demak boshlangich gazlar CH
4 =0,25 mol va O
2 =1 mol x  0,25
CH
4 ( w )   0,2
J:A)

17

Javob=838 ml
17-masala
Butan katalizator ishtirokida qizdirilganda uning 75% izobutanga aylandi
Butanning izomerlanish konstantasini aniqlang.
Yechimi:
Dastlab 1 mol butan olingan, 0,75 mol isobutan hosil bo’lgan, 1-0,75=0,25 mol
butan ortib qolgan.
Km   3 J: 3
18-masala
Atsetilen kuchli oksidlovchi tasirida oksidlanganda olingan kislotaning 2 moli
bilan necha gr 40 % li NaOH eritmasi tasirlashib ,natriy formiat hosil bo’ladi .?
Yecimi:
Agarda alkinlar kuchliroq oksidlansa, molekula uchbog‘ turgan joydan
parchalanadi:

HCOOH+NaOH→HCOONa+H
2 O
1 mol 40 g 40% 100 % ⸻ ⸻⸻
2 mol -x=80 g 80 g x=200 g J: 200 gr
⸻ ⸻⸻
1 9-masala
Etan, propen va divinildan iborat 4,8 g aralashmaning o‘rtacha molyar massasi 48
g/mol yonganda hosil bo'ladigan CO
2 ning mol miqdorini aniqlang.
A) 0,25 B) 0,45 C) 0,35 D) 0,30
YECHILISHI;
C
2 H
6 +O
2 =3H
2 O 4,8/48=0,1mol

19

Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy
salohiyatga ega bo’lib, dunyo miqyosida o’z tengdoshlariga hech qaysi
sohada bo’sh kelmaydigan insonlar bo’lib kamol topishi, baxtli bo’lishi
uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini
safarbar etamiz.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi «Ta'lim to'g'risida»gi O'zbekiston Respublikasi
Qonunining qoidalariga muvofiq holda tayyorlangan bo'lib, milliy tajribaning
tahlili va ta'lim tizimidagi jahon miqyosidagi yutuqlar asosida tayyorlangan
hamda yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka,
ijtimoiysiyosiy hayotda mustaqil ravishda mo'ljalni to'g'ri ola bilish mahoratiga
ega bo'lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning
yangi avlodini shakllantirishga yo'naltirilgandir.
Muammoning o’rganilganlik darajasi:
“Orgaganik birikmalarning asosiy sinflari mavzusiga oid tajribalar o’tkazish
m е todikasi” mavzusini innovatsion texnologiyalardan foydalanib mavzuni
yaqindan
tanishtirish, ularda mavjud bilimlar asosida amaliy ko’nikma, malakalarni
shakllantirish asosida kasbiy-pedagogik faoliyatga innovatsion yondoshish,
innovatsion xarakterdagi ilg’or g’oyalarni ilgari sura olish qobiliyatini
shakllantirishdan iborat. Ana shu maqsadda bitiruv malakaviy ishi mavzusi sifatida
innovatsion yondoshuv asosida o’qitish muammosi tanlandi.
Ishning maqsadi: Zamonaviy yondoshuv asosida Organik birikmalarning
asosiy sinflari mavzusiga oid tajribalar o’tkazish m е todikasi mavzusida o’qitish
metodikasining didaktik ta'minotini yaratish kerak.

3

Ar(C) Ar (H ) 12 ;1
Uglevodorodning eng oddiy formulasi - CH
3
2. Mr(A) = 2D(H
2 )(A) formula asosida uglevodorodning nisbiy molekulyar
massasi topiladi:
M(CxHy) = 2D(H
2 )(CxHy) = 2 ꞏ 15 = 30
3. Uglevodorodning kimyoviy formulasi (CH
3 )P bo'ladi.
P = (CH
3 ) ꞏ 2=C
2 H
6
Noma'lum uglevodorodning foimulasi : (CH
3 )
2 yoki C
2 H
6 . Endi bu masalani
yechishning 3-usulini ko'rib chiqsak ;
1. Gazning nisbiy zichligi asosida uning nisbiy molekulyar massasi aniqlanadi:
Mr(C
X H
Y )=2 DH
2 (CxHy)=2 15=30 ꞏ
2. Elementlarning massa ulushlari va nisbiy molekulyar massasidagi har bir
elementga to'g'ri keladigan ulush topiladi:
Uglerodga to'g' г i keladigan ulush: 30 ;0,8=24 Vodorodga to'g' г i keluvchi ulush 30;
0,2 = 6
3. Ushbu topilgan sonlarni elementlarning nisbiy atom massalariga bo'lishdan hosil
bo'ladigan sonlar noma'lum uglevodoroddagi C va H elementlari atomlari soniga
teng bo'ladi:

n(C)=24:12=2 n(H)=6:1=6
Noma'lum uglevodorodning haqiqiy formulasi CH
6 - etandir.
2-masala: 11,2 litr (n.sh) nomalum uglevodorodni to’kiq bromlash uchun 160 gr
brom sarflandi. Shuncha hajmdagi uglevodorodni to’liq yonishiga esa 61,6 litr
(n.Sh) kislorod sarflandi. Nomalum uglevodorodni toping.
0.5 mol
0.5 ⸻⸻ -1 mol

10

3) Chiqqan natijalar yig‘indisi 100 % deb qabul qilinadi va birlamchi, 4)
9+0+1600=1609.
5) 1609 -100 % ; ⸻
9 -0,6 %
⸻⸻
6) 1609 100 % Uchlamchi.
⸻
1600 99,4 %
⸻⸻⸻
2-usul: 1) bu usulda quyidagi formuladan foydalanib
Bunda: X) - almashinish tezligi; n - lamchilar soni;
t° - harorat.
D –umumiy lamchilar soni
2) Birlamchi, ikkilamchi va uchlamch ko‘paytiramiz: Bromga almashinish tezligini
berilgan . n=D-t°=l 127=127 (birlamchi) .
ꞏ
n=1600-127=203200 (uchlamchilari yo‘q. )Izobutanda ikkilamchi uglerod vodorod
atomlar soniga bog'liq ravishta birikadi.
3) Chiqqan sonlami o‘zining birlamchi soniga ko‘paytiriladi:
127 9=1143; 203200 1=203200 natijalar qo'shiladi: 1143 + 203200 = 204343
ꞏ ꞏ
4) Endi har birining massa ulushlari aniqlang
204343 ⸻ 100 % birlamchi
1143 ⸻⸻⸻ 0,6%
204343 ⸻ 100 % , (uchlamchi)
203200 ⸻⸻ 9,4 0/%
Javob: 0,6 % birlamchi; 99,4 % uchlamchi yonishidan (n.sh.da)
32-masala
Vodorod, metan va is gazidan iborat gazlar aralashmasining ikki atmosfera bosim
va 0°C haroratda zichligi 1,715 g/ml ga teng. 4 hajm shunday aralashmani to'la

27

171 CO
2 Ba ( OH )
2
BaCO
3 H 2 O
1 mol 1 mol 197 g ⸻ ⸻
0,2 mol=x—0,2 9,4 g
⸻
0,5-0,2=0,3 mol Ba(OH
)2
2 CO
2 Ba ( OH )
2 Ba ( HCO 3)
2
2 mol 1 mol
⸻
0,6 mol=x- 0,3 mol
⸻
CO
2 (n) 0,2+0,6=0,8 mol
C
n H
2 n 1,5 nO
2 nCO
2 nH
2 O
1 mol- 1n
⸻⸻
0,2 mol 0,2n
⸻⸻⸻
0,2n=0,8
n=4 C
4 H
8 J: B)
23-masala . Etan bilan nomalum alkindan iborat 17.92 litr aralashma
katalitik gidrogenlanganda zichligi D
He = 9.25 bo’lgan aralashma olindi Shunday
miqdordagi dastlabki aralashma 64.8 HBr bilan ta’sirlashsa nomalum alkinni
aniqlang?
17.92÷22.4=0.8mol
Alkan+HBr= ❌
C n H 2n-2(alkin) +2HBr= C n H 2n Br 2
1mol- ⸻⸻ 162
0.4=x ⸻⸻ 64.8
0.8mol aralashmada 0.4mol C
2 H
4 6va 0.4mol Alkin ekan.
9.25 ꞏ 4=37gr- ⸻⸻ 1mol

22

Karbosiklik va geterosiklik birikmalarni bir biridan farqini ko’rsating.
Javob: Karbosiklik birikmalar – faqat C atomlaridan iborat halqasimon (siklik)
birikmalardir. Masalan: sikloalkanlar, aromatik uglevodorodlar.
Geterosiklik birikmalar – molekulasida C dan boshqa element (kislorod, azot,
oltingugurt) atomlari ham bor bo’lgan halqasimon (siklik) birikmalardir. Masalan

25-masala
20 ta sp 3
orbitalga ega to’yingan karbon kislotani ko’rsating.
Izoh: sp 3
gibridlanishda 4 ta orbtal qatnashadi. 20:4=5 Demak, tarkibida 5ta sp 3
gibridlangan atom tutgan kislotani topishimiz kerak.

Javob: pentan kislota (valerian kislota)
Dien uglevodorodlar qo’shbog’ning joylashishiga ko’ra qanday turlarga bo’linadi?
Javob: 3 turga bo’linadi.

24

C
3 H
6 +O
2 =3H
2 O
C
4 H
6 +O2=3H
2 O
1 ⸻⸻⸻ -54(H
2 O) ⸻ 6g(H)
0,1mol ⸻⸻⸻ 0,6g H
4,8-0,6=4,2 (C) 12g(C ⸻⸻ 1mol CO
2
4,2 ⸻⸻⸻ x=0.35
20-masala
Propan va etin gazlar aralashmasi yondirilganda hosil bo'lgan gazlar aralashmasi
tarkibida CO
2 va H
2 O ning hajmiy ulushlari mos ravishda 50% va 50% ga teng
bo'lsa dastlabki aralashmaning o'rtacha molyar massasini toping.
A)32,8 B)31,8 C)35 D)33,8 Yechimi:
Hajmiy ulush mol ulushga teng Demak:
CO
2 (n) 0,5 mol H
2 O(n)
0,5 mol
x. 3x. 4x
C
3 H
8 5O
2 3CO
2 4H
2 O
2y. 4y. 2y
2C
2 H
2 5O
2 4CO
2 2H
2 O
3x+4y=0,5
4x+2y=0,5 x=0,1
y=0,05 C
3 H
8 (n)
0,1 mol
C
2 H
2 (n) 0,05×2=0,1 mol
M   35 J: C

20

asosini ochiq, zanjirli uglevoddan o zga atomlarga almashtirilishi mumkin. Buʻ
atomlar geteroatomlar deb ataladi (masalan, kislorod , azot , oltingugurt ) .
Strukturasiga ko ra, organik birikmalar
ʻ alifatik birikmala r (ochiq, zanjirli
uglevodorodlar va ular hosilalari)ga, yopiq uglerod zanjirli karbotsiklik birikmalar
(alitsiklik birikmalar, aromatik birikmalar) va geterotsiklik birikmalarga bo linadi.
ʻ
Zanjirida qo sh bog yoki 3 bog i bo lmagan uglevodorodlar va ularning hosilalari
ʻ ʻ ʻ ʻ
to yingan birikmalar, qo shbog yoki 3 bog tutganlari — to yinmagan birikmalar
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
hisoblanadi.
Har bir uglevodoroddagi vodorod atomlarini turli funksional guruhlarga
almashtirish yo li bilan genetik qator keltirib chiqarish mumkin, masalan, etan —
ʻ
etilxlorid — etanol — sirka aldegidi — sirka kislotasi va h.k. Bular uglevodorodlar
RH (funksional guruhi yo q), galogenalmashgan hosilalar RHal, spirtlar ROH,
ʻ
aldegidlar RCHO, ketonlar RCOR2, karbon kislotalar RCOOH, birlamchi,
ikkilamchi va uchlamchi aminlar RNH2, R2NH va RN nitrobirikmalar RNO2,
tiollar (markeptanlar) RCH, sulfidlar R2S va boshqa Uglerod — uglerodli
qo shbog lar ham funksional guruxlar qatoriga qo shiladi.
ʻ ʻ ʻ
Bir xil tuzilishga ega bo lgan o xshash funksional guruxli organik birikmalar
ʻ ʻ
uglerod zanjiridagi — CH
2 — guruxlari soni bilan farqlanganda gomologik
qatorlar kelib chiqadi.
Izomeriya (izo... va yun. meros — qism, bo lakcha) — tarkibi
ʻ
va molekulyar massasi bir xil bo lib, tuzilishi, fizik hamda kimyoviy xossalari har
ʻ
xil birikmalar mavjudligi. Asosan, organik birikmalarda uchraydi. Strukturaviy va
fazoviy izomeriyalar farq qilinadi. Strukturaviy izomeriya molekulada atomlarning
bog lanish tartibi bilan ajralib turadi. Turlari: 1) uglerod skeleta izomeriyasi —
ʻ
tarkibi va molekulyar massasi bir xil bo lgan molekula skeletini hosil qiluvchi
ʻ

5

x = 0,015-(y+z) = 0,015—(0,005+0,0025) = 0,0075 mol C
3 H
8
Gazlaming hajmi: C
3 H
8 = 0,0075-22,4 = 0,168 /
C
3 H
6 = 0,005-22,4 = 0,112/
C
3 H
4 = 0,0025-22,4 = 0,056 /
Javob: C
3 H
8 = 0,168 /; C
3 H
6 = 0,112 /; H , = 0,056 /.
3 З -masala. С , C
2 H
2 va СзН
б dan iborat 0,8 mol aralashma yondirilganda 31,36 I
karbonat angidirid va 14,4 g suv hosil bo'lsa, aralashma tarkibidagi asetilen
massasini toping.
Yechish: 1) dastlab, berilgan moddalaming mol miqdori topiladi, buning uchun
quyidagi formuladan foydalaniladi n = m/M.
a) n(C0
2 ) = 31,36/22,4 = 1,4
b) n(H
2 0 )= 14,4/18 = 0,8
2) Reaksiya tenglamalari yozib olinadi:
C+ O
2 —> Co 2
C
2 H
2 + 2,50
2 - » 2C0
2 + H
2 0
C
3 H
6 + 4,50
2 -> 3C0
2 + 3H
2 0
3) Reaksiya uchun olingan C, C
2 H
2 , C
3 H
6 ning mol miqdorlarini tegishli ravishda
x, y, z bilan belgilanadi:
x+y + z = 0,8 x
+ 2y + 3z=l,4 y
+ 3z = 0,8
Qisqartirishlar orqali quyidagi shaklga keltiriladi:
x+y = 0,6
z = 0,2 y
= 0,2

32

4x + у + z= 1,9
x + v + z= 1 3x
+ 0 + 0= 0,9
3x= 0,9 x= 0,3
x = 0,3 mol yoki 30 % CH
4 ekanligini bilgan holda, 1 -tenglamadagi x ning o‘miga
0,3 ni qo‘yib, z ni topiladi:
0,3 +y + z = 1
z = 1 -0,3-y z
= 0 ,7 - у
3-tenglamaga x va z ning qiymatlari qo‘yiladi:
16 ꞏ 0,3+28 ꞏ y-2(0,7-y) = 19,2
4,8+28y+l ,4-2y = 19,2 267
= 13.
7 = 0,5 mol yoki 50 % CO.
z = 0,7- 7 ekanligidan foydalanib, z = 0,7-0,5=0,2 mol yoki 20% H
2 ekanligini
topiladi.
Javob: 30 % CH
4 ; 50 % CO; 20 % H
2 .
33-masala. 0,336 / bo‘lgan propan, propilen, metilasetilen aralashmasi bromli suv
orqali o‘tkazilganda, 1,91 g og‘ir suyuqlik hosil boiadi. Shuncha miqdorda gaz
aralashmasi yoqilganda hosil boigan gazlar aralashmasi konsentrlangan H
2 S0
4
orqali o‘tkazilganda, kislota massasi 0,9 g ga ortgan. Aralashmaning tarkibini
aniqlang.
Yechish: 1) reaksiya uchun olingan C
3 H
8 , C
3 H
6 , C
3 H
4 ning mol miqdorlarini
tegishli ravishda x, y, z bilan belgilanadi va yonish reaksiyasi yoziladi:
C
3 H
8 +50
2 = 3C0
2 + 4H
2 0

30

Yechish: 0,1 mol alkanning yonishi uchun qancha hajm kislorod zarurligini
topamiz: 56 ꞏ 0,2 =11,2 l O
2 1 mol alkanning yonishi uchun 0,1mol - 11,2 l O
2
lozim. 1 mol - x l O
2 lozim. x= 112 l O
2
Alkanning umumiy yonishining reaksiya tenglamasi:
CnH
2n+2 + 1,5n + 0,5 O
2 = nCO
2 + (n+1) H
2 O
1 mol alkanning to'liq yonishi uchun (1,5n+0,5 ) ꞏ 22,4 l O
2 zarurligini hisobga
olgan holda quyidagi tenglamani tuzamiz;
(1,5n + 0,5) ꞏ 22,4 = 112 n=3
Demak, bu alkan C
3 H
8 -propandir. Alkenlarga - etilen qatori uglevodorodlari
kiradi. Sistematik nomenklaturaga ko'ra etilen uglevodorodlarning nomi tegishli
to'yingan uglevodorodlar nomidagi -an qo'shimchasini -ilen qo'shimchasiga
almashtirish bilan hosil qilinadi. Zanjirni raqamlash qo'shbog' yaqin turgan
tomondan boshlanadi. Alkenlar misolida ham bir nechta mashqlarni tahlil qilib
ko'raylik.
4-masala : Tarkibida 14,28 % vodorod bo'lgan uglevodorodning 27°C va 0,709
105 Pa bosimdagi bug' zichligi 1,594 g/l bo'lsa, uglevodorod tarkibini aniqlang.
Berilgan: W(H) = 14,28% t =27°C T = 27 + 273 = 300 K P = 0,709 105 Pa =
70,9 kPa R=8,31 P =1,594 g/l C
X H
Y formulasi-?
Yechish: Tarkibiy qismlar asosida gazning sodda formulasi C
X H
Y uchun:
(100 -14,28) = 85,72 % C x : y = 85,72/12 : 14,28/1 = 7,14 : 14,28 = 1 : 2 ni
topamiz. Gazning normal sharoitdagi hajmi: PVM = mRT formuladan M ni
topamiz;
M = mRT/PV; p = m/V ekanligini bilgan holda quyidagi formulani tuza olamiz:
M= pRT/P M= 1,594-8,31-300/70,9=56
Gazning haqiqiy molekulyar formulasi - C
4 H
8 bo'ladi, chunki gazning
molekulyar massasi 56 ga teng.

12

Органик моддалар тузилиши ва изомерияга оид масала ва мисоллар ечиш

Купить