• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 203.0KB
Покупки 2
Дата загрузки 09 Август 2024
Расширение docx
Категория Химия

Продавец

Diyorbek

Дата регистрации 29 Февраль 2024

159 Продаж

Organik polimerlar

Birikish tartibiga qarab maqromolekula zanjirining bir hil manomerlardanligi yoki har hil monomerlardan tuzilishiga qarab chiziqsimon, tarmoqlangian va fazoviylarga bo‘linadi. Chiziqsimon molekulaning tuzilishi o‘zun, zigzagsimon yoki buralgan spiral' holatlarda bo‘lishi mumkin., ular Kuchli egiluvchanliq hususiyatiga ega. Chiziqsimon maqromolekulalar bir-biriga nisbatan tartibsiz joylashishi mumkin. Ular huddi ipga uhshab chigallashib yotishi mumkin. Maqromolekulalarning bunday tartibsiz joylashishi polimernirng hossasiga ta'sir qiladi. Ularning uchuvchanligi qamayadi, mehaniq ta'sirlarga chidamliligi ortadi, past haroratda qattiqligi ortadi, qovushqoqligi ortadi yuqori haroratda. Ko‘pgina chiziqsimon maqromolekulalar past haroratda o‘zining egiluvchanligini saqlab qoladi. Tarmoqlangian maqromolekulalar zanjiri, qisqa tarmoqlangian tuzilishga ega bo‘ladi, bular uncha katta bo‘lmagan molekulali zanjirdan iborat bo‘ladi. Ular asosan tiqilgan polimerlar hosil qiladi. Buni kauchuklar misolida qo‘rish mumkin. Dienlarni polimerlash yo‘li bilan kauchuklar olinadi. S.V.Lebedeev birinchi bo‘lib divinil (SN2= SN-SN= SN2) ni polimerlash yo‘li bilan sintetikkauchuk hosil qildi. Uning makromolekulalari uzun egiluvchan zanjirlardan iborat bo‘lib, buralish hususiyatiga ega. CH2 = CH- CH = CH2 +CH2 = CH – CH =CH2 +… n CH2= CH – CH = CH2→ [- CH2 – CH = CH - CH2 -]n Zanjirdagi qo‘sh bog hisobiga oltingugurt bilan vulkanlab rezina hosil qilingan. …-CH2 - CH = CH +CH2 – + …-CH2 -CH = CH - CH2 - +mS …-CH2- CH– CH - CH2 -… S …CH2 - CH- CH - CH2 -… Bunda hosil bo‘lgan polimer materiallarning hossalari oltingugurt ko‘priklari yoki tikilishlar soniga bog‘liq. 23 Qaytar polikondensatlanishda ko`pincha Км<10-З l/mol*sek (10-3-10-5). Bunday reaksiyalarda EA= 84-168 kJ/mol. Qaytmas reaksiyalarda reaksiya tezligi katta EA= 8-42 kJ/mol, ham tez o`sadi. Shu sababli ko`proq qaytmas jarayonlarga asoslanadi. Poliefirlar, poliamidlar, poliuretanlar va karbamid smolalar polikondensatlanish usuli bilan katta miqdorda ishlab chiqariladi va xalq xo`jaligi hamda texnikaning turli sohalarida keng qo`llaniladi. Polimerlanish reaksiyasi nM→Мn kichik molekulalarning to`yinmagan bog`larini yoki yopiq zanjirning ochilishi bilan sodir bo`ladi. Bunda monomer va makromolekula bo`g`inining kimyoviy tarkibi bir-xil bo`ladi. Bu holdagi bo`g`inni polimerning monomer bo`g`ini deb ataladi. Polimerlanish monomerga alohida qo`shiladigan moddalar (inisiator, katalizator)dan aktiv zarracha hosil bo`ladigan (erkin radikal, ion)lar vositasida boradi. Har qanday jarayon kabi polimerlanish ham ma'lum sharoitdagina sodir bo`laoladi. Termodinamikaning II- qonuniga ko`ra polimerlanish o`z-o`zidan borishi uchun G=( H-T S)<0 bo`lishi kerak. Bu yerda G, H, S- monomerning polimerga aylanishidagi moddalar istemasining erkin Gibbs energiyasi, entalpiyasi H va entropiyasi S ning o`zgarishi. Ba'zi moddalarning polimerlanish issiqligi (Q) va yuqori harorati Ko`rinib turibdiki, vinil guruhli monomerlarning Tp.yu. baland, oddiy haroratda polimer mustahkam, chunki nM->Mn da ancha issiqlik ajralib chiqadi. Ammo karbonil C=0 guruhi tutgan moddalarning polimerlanishi esa issiqlik yutilishi bilan sodir bo`ladi va polimerlari chidamsiz. Formaldegidning polimerlari undan istisno, chunki u +120°С gacha mustahkam. 17 Agar oltingugurt ko‘priklari soni unchalik katta bo‘lmasa egiluvchan rezina ko‘payib ketganda izolyator sifatida ishlatiladigan qattiq va chidamli ebonit hosil bo‘ladi. Fazolararo polikondensatlanish. Bu keyingi vaqtda vujudga kelgan usuldir, polimer moddalar olishning bu usuli yuqori (200-300C ) haroratda eritmada o‘tkaziladigan oddiy polikondensatlanishdan afzaldir. Reaksiya hona haroratida bir necha minutda sodir bo‘ladi. Masalan, geksametilendiaminning suvdagi eritmasi va uglerod tetrahlorid eritmasidagi dihlorangiidridning sebatsin kislotasi ikki faza chegarasida o‘zaro reaksiyaga kirishib, molekulalar og‘irligi 10-4 va undan yuqori bo‘lgan plyonka hosil qiladi. -HCl nH2N(CH2)6NH2+nClC(CH2)8CCl→ [-NH-(CH2)6-NH-C-(CH2)8-C-]n O O O O Polikondensatlanish usuli bilan plastmassa tola, plyonka va qoplovchi materiallar ishlab chiqariladigan polimerlar poliefirlar, poliuretanlar, polikarbonatlar hamda polimer materiallar boshqa turlari olinadi. Konstruktsion polimer materiallar. Konstruksion materiallar sifatida tabiiy yuqori molekulali birikmalar sof holda yoki biroz boshqa moddalar smolalar aralashtirib ishlatiladi. Polietilen- etilenni polimerizasiya reaksiyasi natijasida olinadi 150-250 mPa va 1500- 2500 C yoki past bosim katalizator ishtirokida olinadi. Molekulalar massasi 10000 dan 400000 gacha bo‘lishi mumkin. Suv ta'siriga chidamli, oddiy haroratda ko‘pchilik erituvchilarda erimaydi. Uzoq vaqt ochiq havoda, quyosh ta'sirida va issiqlik ta'sirida quriydi qattiq va noziklashib qoladi. Polietilen juda yahshi dielektrik hossalarga ega bo‘lib, uzilishga, sovuqlikka, kimyoviy reagentlar ta'siriga chidamli, havo va namni o‘tkazmaydi. Bu makromolekuladan plyonka naychalar, elektr izolyatsion materiallar, turli texnika va ro‘zg‘or buyumlari tayorlashda ishlatiladi. Polistirol. Stirolni blokli yoki emul'sion polimerlash yo‘li bilan olinadi. 24 Naylon: molekulalari tarkibida ikki yoki undan ortiq, gruppa bo‘lgan organik birikmalar tegishli ravishda dialin, triamin va hoqazo aminlar deb ataladi. Geqsametilendiamin NH2-(CH2)6-NH2 muhim ahamiyatga ega. Geqsametilen diamin adipin kislota HOOC- ( CH2)4-COOH dan neylon tola oladigan polimer hosil qilinadi. COOH nNH2-(CH2)6-NH2+n(CH2)4 [-NH-(CH2)6-NH-CO-(CH2)4 –CO]n +2nH2O → COOH Naylon tabiiy ipak bilan tabbiy jun o‘rnida ishlatish mumkin. Bu tolaning qimmatli hossalari mehanikaviy jihatdan goyat muhimligi, sovuqqa chidamliligi elastiqligi eyilishga chidamliligi va gijimlanmasligidir. Kremniy- Organik polimerlar. Polisiloqsanlar- kremniy Organik polimerlar eng katta amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan polimerlardir. R R R HO-Si-OH+HO-Si-OH+ HO-Si-OH → R R R R R R …[-O-Si-O-Si-O-Si-]…nH2O R R R (R - alkil yoki aril) Polisiloqsanlar yuqori va past haroratlar, oksidlovchilar ta'siriga chidamli bo‘lgan har hil yog surqov moylari tayorlashda ishlatiladi. Kremniy Organik polimer plyonkalar suv o‘tkazmaydigan, havo va gazni o‘tkazadigan material sifatida ishlatiladi. Polisiloqsanlar issiqbardosh va sovuqqa chidamli kauchuklar hamda plastmassalar, sementlovchi va gidrofob moddalar elektroizolyatsion moddalar sifatida ishlatiladi. Polimerlarning ichki tuzilishi va fizik-kimyoviy hossalari. Organik polimerlarning fizik va kimyoviy hossalari uning ichqi tuzilishiga ya'ni maqromolekula zvenosining tuzilishiga, polimerning massasini o‘rtacha qiymatiga, polidispersliq darajasiga maqromolekula zanjirining birikish haraqteriga bog‘liq. 22 R-CH2-CH2 - + CH2 = CH2 R-CH2-CH2 - CH2-CH2-(2) nCH2 =CH2 (-CH2-CH2-)n Umumiy holda shunday yozish mumkin, polivinilhloridni olish uchun vinilhlorid polimerlanadi. CH2=CH+CH2 = CH +CH2=CH → Cl Cl Cl …-CH2 – CH - CH2 - CH - CH2 - CH -… Cl Cl Cl Bu polimer juda puhta va issiqbardosh material. Ba'zi erituvchilarda qiyin eriydi. Polivinilhloriddan tayorlangian elastiq massa (vinilplast) qabel' ishlab chiqarishda kimyoviy barqaror trubalar, elektroliz hamda trabiol vannalar, havo o‘tkazgichlar, kislota va ishqor rezervuarlari, akkumulyator detallari va boshqalar tayorlashda ishlatiladi. Viniplastni selluloyd va ebonit o‘rnida ishlatish mumkin. Polivinilftorid vinilftoridni polimerlash natijasida hosil bo‘ladi. 100-150oC CHFCl-CH2Cl → (-CH2-CHF-)n Zn Vinilftorid oddiy sharoitda rangisiz gaz. U turli sharoitda qatalizator va initsiatorlar ishtiroqida oson polimerlanadi. Polivinilftorid issiqbardoshligi yuqori haroratlarda yumshashi va past haroratlarda ham elastiqligini saqlab qolishi tufayli texnikaning turli tarmoqlarida ishlatiladi. 2.3 Polikondensatlash metodi . Bu metod yordamida maqromolekula olishda, Poliqondensatlanish reaksiyasi vaqtida qichiq molekulyar moddalar ajralib chiqadi, binobarin kimyoviy tarqib o‘zgaradi. Polikondensatlanish reaksiyasiga fenol bilan formal'degid orasida boradigan reaksiya misol bo‘la oladi. Shundan qeyingi qondensatlanish natijasida novolaq smola hosil bo‘ladi, yuqorida smolaning umumiy tuzilishi qeltirilgan. Bu reaksiya kislota yoki ishqor (qatalizator) ishtiroqida boradi. 21 XULOSA Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Polimerlarning tarkibi va sintez usullariga ko ra, ulardan qattiq va elastik, puxta va mo rt, issiq va sovuqqa chi-ʻ ʻ damli, kimyoviy ta sirlarga bardoshli va h.k. xossaga ega bo lgan mahsulotlar olish ʼ ʻ mumkin. Mahsulot hosil qilish uchun polimerlarga to ldirgichlar va boshqa ʻ moddalar qo shiladi. Polimerlarning muhim xu-susiyati shuki, ulardan ʻ shtampovkalash, presslash kabi oddiy usullarda buyumlar tayyorlash mumkin. Polimerlarch. dastlab murakkab bo lmagan moddalar, kumir va yog ochni ʻ ʻ qayta ishlash mahsulotlari (mas, fenol, formalin va boshqalar)ga asoslangan edi. Keyinchalik polimerlar olish uchun neftni kayta ishlash mahsulotlari, tabiiy gaz, qattiq yoqilg ilarni qayta ishlash mahsulotlari, yogoch va turli o simlik xom ʻ ʻ ashyolari chiqindilari ishlatiladigan bo ldi. Xossasining yaxshiligi va xalq ʻ xo jaligiga keltiradigan foydasining kattaligi hamda xom ashyo zaxiralarining ʻ ko pligi polimerlarni keng ko lamda ishlab chiqarishga imkon berdi. ʻ ʻ Yuqori molekulali birikmalar olishning ikki metodi mavjud. Polimerizatsiya va poliqondensatsiya metodlari. Polimerizatsiya reaksiyasi deb monomerlardan maqromolekulalar hosil bo‘lishda zanjirda faqat monomerlarning navbatlanib joylashgan molekulalari bo‘ladi. Poliqondensatsiya reaksiyasiga esa, maqromolekula hosil bo‘lish monomerlardan, zanjir hosil bo‘lishda oraliq mahsulot (suv, ammiaq, vodorod sul'fit va boshqalar) ajraladi. 26 dastlabki moddaning tarkibiga mos kelishi kerak. Shu sababli polimerlanish jarayonini umumiy holda quyidagicha ifodalash mumkin: polimerlanish nM--------------------------→ (—M—)n Polimerlanish jarayoniga kirisha oladigan quyi molekulyar moddalar --- monomerlar bo’lib, ular o’zaro birikishidan polimerlar hosil bo’ladi. Molekulasi tarkibida qo’shbog’, uchlamchi bog’ bilan bog’langan atomlarga ega bo’lgan, shuningdek yopiq halqali quyi molekulyar moddalar polimerlanish jarayoniga kirisha oladi. Polimerlanish jarayoni asosan qo’shbog’ yoki uchlamchi bog’larning uzilib monomer zvenolari orasida yangi birlamchi bog’lar hosil qilishi orqali amalga oshishi mumkin. Masalan: CH2 = CH + CH2 = CH + CH2 = CH + …→ | | | R R R → — CH2 —CH—CH2—CH—CH2—CH— … | | | R R R CH2 — CH2 + CH2 — CH2 + CH2 — CH2 + . . . → \ / \ / \ / NH NH NH → — CH2 ― CH2 ― NH ― CH2 ― CH2 NH ― CH2 ― CH2 ― NH ― Shu bilan bir qatorda polimerlanish jarayonlari monomerlarning tabiatiga, aktivligiga va jarayon sharoitiga qarab molekulalararo ta‘sir natijasida geterologik parchalanish, ya‘ni ionlarga ajralish yoki go`lolitik parchalanish, ya‘ni aktiv erkin radikallar hosil bo’lishi natijasida polimerlanish jarayoni amalga oshadi. Ba‘zi hollarda polimerlanish jarayoni, zaryad uzatuvchi ko`lplekslar (ZUK) ta‘sirida sodir bo’ladi. Polimerlanish natijasida monomer molekulasi tuzilishidagi 11 to’yinmagan bog’lar, to’yingan birlamchi valent bog’larga aylanadi: dien uglevodorodlarda esa qo’shbog’lar kamayib boradi. Masalan: n CH2 = CH ― C = CH2 → . . . [ ― CH2 ― C = CH ― CH2 ]n | | CH3 CH3 Yuqorida qayd etilgan to’yinmagan uglevodorodlar va ularning bir qator hosilalaridan polimerlanish tufayli sanoat uchun qimmatli xo`lashyo hisoblangan karbozanjirli yuqori molekulyar birikmalar olinadi. Bular orasida polietilen, polipropilen har xil fazoviy tuzilishga ega bo’lgan polibutilen, polivinilxlorid, poliviniledenxlorid, polivinilftorid, turli xil kauchuklar, teflon, yuqori haroratga chidamli ftoroplastlar, poliakrilatlar, polivinilatsetatlar, poliakrilonitril va ularning o’zaro polimerlanishidan hosil bo’lgan sopolimerlar ko’plab ishlab chiqarilmoqda. Sintetik tola, sun‘iy charm va plastmassalarning qator turlarini ishlab chiqarishda, asosan, etilen va uning hosilalari polimerlanadi. Tarkibida ikki qo’shbog’ bo’lgan dien, uchlamchi bog’i bo’lgan atsetilen uglevodorodlarning polimerlari asosida kauchuklar, yuqori temperaturaga chidamli materiallar olinadi. Polimerlanish jarayoniga molekulasi tarkibida geteroatomi bo’lgan organik moddalar ham kirisha oladi, natijada geterozanjirli yuqori molekulyar birikmalar hosil bo’ladi. Masalan: formaldegid, formaldoksim va nitrillarning polimerlanishi quyidagicha sodir bo’ladi: n CH2 = O → . . . — CH2 — O — CH2 — O ― CH2 ― O . . . n CH2 = NOH → . . . CH2 — N — CH2 — N — CH2 — N — . . . | | OH OH OH n R — C ≡ N → . . . — C = N — C = N — C = N — . . . | | | R R R 12 Polimer molekulalari makromolekula ham deyiladi. Makromolekulada ko‘p marta takrorlanadigan atomlar gruppasi —CH2 — CH2 — struktura birliklari deyiladi. Polimer molekulasidagi n soni monomerning necha molekulasi birikib, makromolekula hosil qilishini ko‘rsatadigan son bo‘lib, polimerlanish darajasi deyiladi. YMB lar tuzilishi va xossalari jihatidan juda turli- tumandir. Lekin shu bilan bir qatorda polimer moddalarning o‘ziga xos xususiyatlari ham bor. YMB larning molekular massasi juda katta bo‘lib, bir necha mingdan bir necha milliongacha bo‘ladi. Odatda, YMB lar molekular massasi turlicha bo‘lgan mak romolekulalarning aralashmasidan tashkil topgan. Shu sababli, ham polimerlarning molekular massasi uning tarkibiga kirgan makromolekula molekular massasining o‘rtacha qiymatiga tengdir. YMB larning fizik va mexanikaviy xossalari ko‘p jihatdan ularning molekular massasiga bog‘liq. Molekular massaning ortib borishi bilan quyi molekular moddalar uchun xarakterli bo‘lgan diffuziya, uchuvchanlik, eritmalardagi harakatchanlik singari xossalar asta-sekin yo‘qolib, makromolekulalarning o‘ziga xos (bo‘kish, yuqori qovushqoqlik, qizdirilganda haydalmasdan parchalanish kabi) xususiyatlari paydo bo‘ladi. Hozirgi kunda YMB lar kimyosi organik kimyoning tez sur’atlar bilan rivojlanib borayotgan sohalaridan biridir. Paxta sellulozasining fizik kimyosini o‘rganish bo‘yicha taniqli o‘zbek kimyogari, akademik X. U. Usmonovning maktabi dunyoga ma’lum. O‘zbekistonda tabiiy va sintetik YMB lar kimyosining rivojlanishiga akademiklar M. Asqarov, S. Sh. Rashidova hamda professorlar A. Yo‘lchiboyev, U. N. Musayev, Y. Toshpo‘latov, R. S. Tillayevlarning hissalari katta. 1.2 Polimerlarning olinishi va kimyoviy tuzilishi Polimer materiallar, jismlar va moddalarning xossalari ularni tashkil qilgan makromolekulalarning eng asosiy xarakteristikasi ikkita: kimyoviy tuzilishi (tabiati va tarkibi) va kattaligi- molekulyar massasi. Ana shu o`lchamning xususiyatlari va 7 massasi polimerning asosiy xususiyatlarini belgilaydigan o`lillaridir. Shunigdek, makromolekula zanjirida monomer zvenosining ketma-ket joylanishi va uning fazoviy tuzilishi, zanjirida bir xil kimyoviy xossali monomer zvenosining bo’lishligi va joylanish tartibi yuqorida keltirilgan xususiyatlarning asosini belgilaydi. Binobarin, hosil bo’layotgan yoki sintez qilinayotgan yuqori molekulyar birikmalarning o’lchami, polimerning qanday uzunchoq yoki tarmoqlanganligi, molekula massasini katta yoki bo’lishligi polimerlanish jarayonini o’rganish asosida yotadi. Binobarin, yuqori molekulyar birikmalar olishning asosiy usullari va jarayonlarini o’rganib turli tuzilishga ega bo’lgan hamma sanoat uchun qimmatli texnik xossalar namoyon qiladigan polimer materiallarini olish mumkin bo’ladi. Yuqori molekulyar birikmalar monomerlardan asosan polimerlanish va polikondesatlanish reaktsiyalari orqali olinadi 1.1 Yuqori molekulyar birikmalar haqida tushuncha Yuqori molekular birikmalar (YMB) kelib chiqishi bo‘yicha 3 ga bo‘linadi: 1) tabiiy; 2) sintetik va 3) sun’iy. Tabiiy YMB larga o‘simlik va hayvonot dunyosida keng tarqalgan va ularning hayoti uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan selluloza, kraxmal, oqsillar, nuklein kislota, lignin va tabiiy kauchuklar va boshqalar kiradi. Sun’iy YMB tabiiy yuqori molekular birikmalarni kimyoviy qayta ishlash natijasida hosil qilinadi. Masalan, viskoza va asetat tolalari — sellulozani qayta ishlash, rezina esa tabiiy kauchukni vulkanlash mahsulidir. Sintetik YMB larga sintetik-plastik massalar, kauchuklar va sintetik tolalar kiradi. Sintetik YMB tabiatda uchramaydigan kichik molekulali birikmalardan, polimerlanish va polikondensatlanish reaksiyalari asosida sintez qilib olinadi. YMB ko‘pincha polimerlar (grekcha «poli» — ko‘p, «meros» — qism ma’nosiga ega) ham deb ataladi. Bir necha ming molekulalari o‘zaro birikib, polimer hosil qiladigan quyi molekular moddalar monomerlar deyiladi. Masalan, quyidagi reaksiyada: 6 nH2C = CH → (-H2C-CH-)n Cl Cl Polistiroldan elektrotexnikada dielektriklar sifatida, kislotabardosh trubalar va ro‘zgor buyumlari ishlab chiqarishda foydalaniladi. Ba'zi sopolimerlardan katta gabaritli buyumlar (vanna, sovitgich detallari) tayorlashda ishlatiladi. Polivinilhlorid - vinilhloridni polimerlash natijasida olinadi: nH2C = CH → (-H2C-CH-)n Cl Cl Polivinilhlorid juda puhta va issiqbardosh material. Bulardan qabel' ishlab chiqarishda, kimyoviy barqaror trubalar, elektroliz vannalari, akkumulyator detallari va boshqa maqsadlar uchun ishlatiladi. Polivinilftorid- vinilftoridni polimerlar yo‘li bilan olinadi: nH2C = CH → (- CH2-CH-)n Polivinilftorid issiqbardoshligi, yuqori haroratlarda yumshashi va past haroratlarda ham elastiqligini saqlab qolishi tufayli tehnikaning turli tarmoqlarida ishlatiladi. Politetraftoretilen - tetraftoretilenni polimerizatsiya-reaksiyasi natijasida olinadi. nF2C = CF → (-CF2-CF2-)n Bu polimer yuqori haroratga chidamli teflon 320 C atrofida bir oz yumshaydi va 4000 C dan yuqori haroratda parchalana boshlaydi. U hatto ochiq alangiada ham yonmaydi va suyuqlanmaydi. Bu polimer Organik suyuqliklarda ham Anorganik suyuqliklarda ham buqmaydi va erimaydi. U qonts. Sul'fat va nitrat kislotalar ishqorli va vodorod ftoridga ham chidamli. Kimyoviy barqarorligidan oltin va plastinadan ham yuqori. U kabel' sanoatida, reaktor qran, membrana, nasos va haqozolar tayorlanadi. Oziq-ovqat sanoati uchun ham zarur-asbob uskunalar ishlab chiqariladi. Fenolformal'degid polimerlar- Fenoplastlar sanoatning turli tarmoqlarida qora va rangidor metallar o‘rnida ishlatiladigan juda muhim moddalardir. Ulardan keng iste'mol buyumlari elektr izolyatsiya materiallari va qurilish detallari tayorlanadi. Bulardan tashqari plastik massalar, rezina materiallari ham texnikada keng qo‘llaniladi. 25 Masalan: etilenoksiddan polietilenoksid, kaprolaktamdan polikaprolaktam hosil bo’ladi: n CH2 — CH2 → . . . — O — CH2 — CH2 — O — CH2— CH2 — O — . . . \ / O n CH2 — CH2 — CH2 — CH2 — CH2 — C = O → | | —————— NH ———————— O ‖ → . . . — NH — CH2 — CH2 — CH2 — CH2 — CH2 — C — . . . Polimerlanish jarayonida yopiq zanjirli monomerlardan chiziqli polimerlarning olinishi o’ziga xos jarayon bo’lib, uni keyinroq mufassal ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir. O’ttizinchi yillarda N. N. Semyonov tomonidan alohida jarayonlar (zanjir reaktsiyalar) nazariyasining asoslari yaratilgandan keyin ko’pgina kimyoviy reaktsiyalar aynan zanjirli mexanizm asosida kechishi har tomonlama ilmiy asoslanib, amaliy tajribalar orqali tasdiqlandi Quyimolekulali birikmalardan yuqorimolekulali birikmalar- polimerlarning sintezi 2 ta usul bilan amalga oshiriladi: polikondensatlanish va polimerlanish. Insoniyat o`tgan asrda yangi polimerlarni tabiat yaratgan tabiiy polimerlardan funksional guruhlarini kimyoviy o`zgartirib sintez qilgan. Bu uchinchi, polimeranalogik o`zgarishlar usuli deb ataladi. Bu usulda ma'lum (ko`pincha, tabiiy) polimerlardan ularning funksional guruhlarini kimyoviy o`zgarishlari- reaksiyalari bilan amalga oshiriladi. O`tgan asrning 2- yarmida insoniyat hali polimerni bilmagan holda paxtadan uni nitrat kislota bilan ishlab selluloid nomli plastmassa olgan. Bunda sellyulozaning gidroksil (OH) guruhlari bilan kislota o`rtasida reaksiya boradi: 14 Shuningdek, yopiq halqali tuzilishga ega bo’lgan geteroorganik birikmalarning polimerlanishi natijasida ham geterozanjirli chiziqli tuzilishga ega bo’lgan polimerlar hosil bo’ladi. 13 trimer + dimer pentamer trimer + trimer geksamer tetramer + dimer geksamer tetramer + trimer geptamer tetramer + tetramer octamer va hokazo umumiy ko`rinishda n- mer + m- mer (n+m)- mer Shuni aytish kerakki, polimer hosil bo`lishidan ancha avval monomer to`la sarf bo`lib n- merlarga aylanib bo`ladi. Polikondensatlanish reaksiyalari qaytar va qaytmas ikki guruhga bo`linadi. Qaytar polikondensatlanishda yuqorimolekulali birikma olish ancha qiyin kechadi, chunki P= ] /[S KM bu yerda P- polimerlanish darajasi, Км- muvozanat doimiysi, [S]- ajralib chiqqan kichik molekulalar moddalar konsentrasiyasi. Oddiy hollar uchun Karozers tenglamasi P= x 1 1 ; x- monomerlarning reaksiyaga kirishgan molyar qismi. Bu tenglamadan 50%, 90% va 99% bo`lganda, P 2, 10 va 100 bo`ladi. Yana bir tenglama P=Км[М0]t, bu yerda [Мо]- monomerning boshlang`ich konsentrasiyasi, t- vaqt. Yuqori molekulali birikma olish uchun «t» va Км katta bo`lishi kerak. Polikondensatlanish kinetikasi, bu reaksiya tezligi monomerlarning funksional guruhlarini kamayishi bilan o`lchanadi. DmFdt, reaksiya chuqurligi esa ] [ ] [ ] [ 0 M M M , Мо- boshlang`ich, M- ayni vaqtdagi konsentrasiya. Qaytar polikondensatlanishda (reagentlarining ekvimolyar nisbatida) Bunga qaraganda reaksiya tezligi juda katta. Ammo u reaksiya boshidagina, chunki monomerlar reaksiya boshidayoq har xil n- merlarga aylanib bo`ladi, keyin esa kinetik omillardan ko`ra termodinamik omillarga ko`proq bog`liq bo`ladi. Muvozanat holatiga yaqinligi, reaksiyaning tugallanganlik darajasiga ko`proq bog`liq bo`ladi. 16 tashqari (kislorod, azot, oltingugurt) elementorganik maqromolekulalar (masalan, kremniy Organik, polimerlar, germaniyorganik, temirorganik birikmalar) bo‘lishi mumkin. Tuzilishiga qarab, chiziqli, asosiy maqromolekuladan shahobcha chiqmagan bo‘lsa, tarmoqlangian ya'ni, asosiy molekulaga yon tarmoqlar qo‘shilgan bo‘lsa, bularga tiqilgan sopolimerlar. To‘rsimon polimerlar va boshqalarga bo‘linadi. Issiqlikqa chidamliligiga qarab, termoplastiq ya'ni issiqlik va sovuqliq ta'sirida yana o‘z holatiga qaytuvchi maqromolekulalar termoreaktiv ular isitilganda yoki sovitilganda ilgarigi holatiga qaytmaydigan maqromolekulalar qiradi. Polimerlar olish metodlari . Yuqori molekulali birikmalar olishning ikki metodi mavjud. Polimerizatsiya va poliqondensatsiya metodlari. Polimerizatsiya reaksiyasi deb monomerlardan maqromolekulalar hosil bo‘lishda zanjirda faqat monomerlarning navbatlanib joylashgan molekulalari bo‘ladi. Poliqondensatsiya reaksiyasiga esa, maqromolekula hosil bo‘lish monomerlardan, zanjir hosil bo‘lishda oraliq mahsulot (suv, ammiaq, vodorod sul'fit va boshqalar) ajraladi. Polimerizatsiya reaksiyasi . Polimerizatsiya reaksiyasini umumiy holda quyidagicha yozish mumkin. nM=Mn M- -monomer molekulasi n- monomer zvenosining soni Taqrorlanayotgan zveslar soni polimerlanish darajasi deb ataladi. Bunday reaksiyalar qo‘sh bogli moddalar (monomerlar) orasida sodir bo‘ladi va qo‘shbogning o‘zilishi hisobiga zanjir hosil bo‘ladi. Bunday birikmalar katta energiyaga ega bo‘lib, bu energiya qo‘sh bogning o‘zilish vaqtida ajralib chiqadi. Odatda, monomer molekulasida qo‘sh bogning o‘zilishi erkin radiqal (CH3C4H5 va boshqalar) ta'sirida sodir bo‘ladi, erkin valenlikka ega bo‘lgan radiqal esa tez reaksiyaga kirishish hususiyatiga ega. Masalan R1+CH2=CH2 → R-+-CH2-CH2- → R- CH2-CH2-(1) Radial (1) juda aktiv bo‘lib, o‘z navbatida bo‘lsa yangii etilen molekulasini biriktirib olib, uzunroq radiqal hosil qiladi: 20 MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….3 I BOB: YUQORI MOLEKULYAR BIRIKMALAR KIMYOSI 1.1 Yuqori molekulyar birikmalar haqida tushuncha…………………..…. ………..6 1.2 Polimerlarning olinishi va kimyoviy tuzilishi………………………..………… 7 1.3 Polimerlar sintezining umumiy uslublari………………………………...…… 10 II BOB: ORGANIK POLIMERLAR VA ULARNING TUZILISHI 2.1 Organik birikmalarning tuzilishi……………………………………………… 18 2.2 Organik polimerlarning sinflanishi……………………………………………18 2.3 Polikondensatlash metodi……………………………………………………..20 XULOSA…………………………………………………………………………25 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………….…………….26 2 Keyinchalik XX asr boshida sellyulozadan bir necha yangi polimerlar: sellyuloza uch asetati, sellyuloza ikki asetati va boshqa polimerlar (karboksimetilsellyuloza, metilsellyuloza) sintez qilindi. Bu usulda sintetik polimer- polivinilasetatdan polivinil spirti olinadi: Monomerlarning funksional guruhlarini o`zaro reaksiyasi vositasida yuqori molekulyar birikma sintez qilishni polikondensatlanish deb ataladi. Polikondensatlanish ko`pincha qo`shimcha kichik molekulyar birikmalarning (НОН, НСl, NН3, Н2, spirt) ajralishi bilan boradi. Sanoat ahamiyatiga ega bo`lgan ko`p tonnali polimerlarni ishlab chiqarishda ishlatiladiganiga misollar keltiramiz. Poliefirlarni ikki asosli kislotalarni ikki asosli spirtlar bilan polikondensasiya reaksiyasi orsali olinadi. Poliamidlarni aminokislotaning o`zaro reaksiyasidan olinadi. Poliuretanlarni diizosianatlarni diollar bilan reaksiyasi orqali olinadi, bunda kichik molekulyar modda ajralib chimaydi. Polikarbamidlarni mochevina bilan aldegidlarning funksional guruhlarining reaksiyasi orqali sintez qilinadi, natijada smolalar olinadi. Polikondensatlanish bosqichli jarayon, shu sababli molekulyar massa astasekin o`sib boradi. Monomer va oxirgi polimer o`rtasida hosil bo`lgan oraliq moddalarni istalgan qismida ajratib olish mumkin: monomer + monomer dimer monomer + dimer trimer dimer + dimer tetramer 15 Radikal polimerlanish faol markaz erkin radikallarning hosil bo‘lishi bilan boshlanadi. Erkin radikallar initsiator deb ataladigan moddalar (peroksidlar, azobirikmalar), issiqlik, yorug‘lik hamda katalizatorlar ishtirokida hosil bo‘ladi. Erkin radikallar o‘zida toq elektronli zarracha bo‘lib, ular juda beqaror, kimyoviy faoldir. Ular tezda monomer, masalan, etilen molekulasi bilan reaksiyaga kirishadi. Natijada etilendan toq elektronga ega bo‘lgan yangi radikal hosil bo‘ladi va shu tariqa polimer zanjiri o‘sa borib makromolekulaga aylanadi: Ionli polimerlanishda faol markaz ion hosil bo‘lish bilan boshlanadi va katalizator ishtirokida sodir bo‘ladi. Shu sababli ionli polimerlanishni katalitik polimerlanish deb ham ataladi. Bu jarayonda uchrayotgan zanjir uchida kation yoki anion hosil bo‘ladi. Ular o‘zining musbat yoki manfiy zaryadlarini zanjir bo‘ylab uzatishi orqali molekulaning o‘sishiga imkoniyat yaratadi. Katalitik polimerlanish zanjir uchida katalizatorning qanday ion hosil qilishiga qarab kationli va anionli bo‘ladi. 1.3 Polimerlanish jarayonlari va polimer sintezining umumiy uslublari Molekulasida bir yoki bir necha xil aktiv funktsional gruppalari bo’lgan quyi molekulyar moddalar monomer molekulalarining o’zaro birikib, yuqori molekulyar birikma hosil qilish jarayoniga polimerlanish deyiladi. Polimerlanish jarayonida qatnashayotgan quyi molekulyar moddalarning soniga qarab go`lopolimerlanish (faqat bitta modda qatnashsa) va sopolimerlanish  (ikki va undan ortiq modda qatnashsa) jarayoni sodir bo’ladi. Polimerlanish jarayonida yuqori molekulyar birimalardan boshqa qo’shimcha mahsulot hosil bo’lmaydi, chunki jarayon nihoyasida hosil bo’lgan polimer tarkibi 10 Har qanday moddalar (monomerlar) uchun H, S ma'lum bo`lsa Tp.yu. ni hisoblab topish mumkin. Shuni esda tutish kerakki, polimerlanishda monomerning erkinlik darajasi (ayniqsa, ilgarilanma harakat erkinligi) sezilarli kamayadi. Shu sababdan, polimer hosil bo`lishida sistemaning entropiyasi pasayadi. Odatda, S0 = -100 -120 J/mol*K oralig`ida bo`ladi. Polimerlanishning borishi va elementar bosqichlari quyidagicha: Polimerlanish monomerlarning qo`shbog`larini yoki yopiq zanjirini ochilishi va zanjirli birikishi natijasida sodir bo`ladi. Polikondensatlanishdan farhli o`laroq polimerlanish- zanjirli reaksiya va u bir necha bosqichdan iborat. 18 KIRISH Kimyo- modda (uning tuzilishi, xossalari va kimyoviy o`zgarishlari) haqidagi fan. Polimerlar kimyosi- polimer moddalar, ularning tuzilishi, xossalari va kimyoviy o`zgarishlari haqidagi kimyo fanining juda muhim va katta bo`limidir. Har qanday fan kabi polimerlar kimyosining ham o`z tili, atamalari bor. Poli- ko`p, meros- o`lcham demakdir. polimerlarning molekulyar massasi juda katta, ulkan bo`ladi. Ularning aniq ilmiy nomi- yuqorimolekulali birikmalar. Uning qisqaroq "polimer" deb ataluvchi sinonimik fan, texnika va hayotda ko`p ishlatiladi. Polimerlar molekulasi juda katta molekulyar massaga ega bo`lgani uchun makromolekula deb ataladi. Polimerlar deb makromolekulasi zanjirsimon tuzilishga ega bo`lib, ko`p marta qaytaruvchi atomlar guruhi (bo`g`in)lardan tashkil topgan yuqorimolekulali birikmalarga aytiladi. Polimerlarni monomer deb ataluvchi quyi molekulali moddalardan sintez qilib olinadi. Polimer makromolekulasining tarkibiga kirgan va uning ko`p marta qaytaruvchi atomlar guruhini tashkil qilgan "monomer" bo`g`ini yoki oddiy bo`g`in deb ataladi. Bo`g`inning kimyoviy brutto formulasi monomernikiga teng. Makromolekuladagi bo`g`inlar soni makromolekulaning nechta monomerni kimyoviy bog`lab sintez qilinganini bildiradi. Shuning makromalekulalarning bo`g`inlar soni "n" polimerlanish darajasi uchun deyiladi. (Polimerlanish- monomerlardan polimerlarni sintez qilish usulidir). Odatda n- 10,100,1000 va undan ham katta bo`lishi mumkin. Polimerlar makromolekulasining eng muhim xususiyati uning zanjirsimon tuzilganligi, ya'ni molekulani chiziqli uzunligining ko`ndalang o`lchamidan ko`p marta (bir necha tartibga) kattaligidir. Masalan, ko`p ishlatiladigan Har xil polietilen tasmalaridagi makromolekulalarning uzunligi diametridan 1000-10000 marta katta. Makromolekulaning zanjirsimon tuzilganligidan polimer moddalari quyi molekulali moddalarnikidan butunlay farqlanuvchi xossalarga ega bo`lib, ular quyidagilar: -makromolekulalarning zanjirsimon tuzilishi ularda egiluvchanlik xususiyatini barpo qiladi. Ana shu ma'lum chegarada ilgarlanma mustaqil harakat qiladi. 3 7. https://e-library.uz 28 Bu xossasi tufayli makromolekulalardan tashkil topgan jismlar yangi yuqorielastik holatini namoyon qiladi; -uzun va zanjirsimonligidan makromolekulalarning o`zaro ta'sirlashuvi, bog`liqligining kuchi juda katta. Shu sababli polimer moddalardan xilma-xil tolalar va tasmalar olinadi; -polimerlar eruvchanlikda ham yangi xususiyat namoyon qiladi. Ular to`g`ridan-to`g`ri eriy olmaydi. Avval bo`kadi, so`ng eriydi. Eritmasining qovushqoqligi benihoya katta bo`lib 1-2%li eritmalar oquvchanligini yo`qotadi va gelga aylanadi; - polimerlarning kimyoviy reaksiyalarida oddiy quyi molekulyar birikmalarda uchramaydigan hollar ham bor. Makromolekulalar va polimerlarning tuzilish va xossalariga oid keltirilgan xususiyatlari noyobdir. Ular quyimolekulyar moddalarda bo`la olmaydi. Shular sababli polimer holatni moddaning noyob holati desa bo`ladi. Shuning uchun ham, polimerlar kimyosining alohida fan sifatidagi tadsisoti, o`rganilishi va o`qitilishining sababi tushunarlidir. O`zbekiston polimerlar ishlab chiqarish uchun zarur xom ashyolarga boy. Gaz va neft, paxta linti, kaprolaktam, atsetilen, etilen va akrilonitril kabi monomerlar shular jumlasidandir. Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 2 ta bobdan iborat bo’lib umumiy hajmda 26 betni tashkil etadi 4 II BOB: ORGANIK POLIMERLAR VA ULARNING TUZILISHI 2.1 Organik birikmalarning tuzilishi Organik kimyo fanining X1X asr ohiri va XX asr boshlarida qo‘lga qiritgan yutuqlari kimyo fanining yosh tarmogi bo‘lgan polimerlar kimyosining yoki, aniqrogi, yuqori molekulyar birikmalar kimyosining jadal sur'atlar bilan rivojlanishi uchun katta yo‘l ochib berdi. Yangii hil materiallarning plastiq massa, kauchuk va texnika vositalariga ega bo‘lgan qimmatli boshqa mahsulotlarning hosil bo‘lishi kimyogar tadqiqotchi va tehnologlarda polimerlar kimyosiga nisbatan qiziqish uygotdi. XX asrning boshlarida polimer materiallar ishlab chiqarish sanoati sof tajribalarga asoslangian edi. Keyingi yillarda polimerlar olish reaksiyasi va polimer zanjirida sodir bo‘ladigan kimyoviy o‘zgarishlarni, bu prosesslar mehanizmini va polimerlarning fizik-kimyoviy hossalari kompleksi ularning tuzilishi va tarkibiga bog‘liqligini chuqur o‘rganish natijasida polimer sanoatining tez sur'atlar bilan o‘sishi plastiq massalar, sintetiq kauchuklar, tolalar, qoplovchi moddalar, elim va hilma-hil boshqa moddalar olish uchun asos bo‘ladi. Hozirgi zamon asbobsozligi va mashinasozligi, radiaotehnika va elektroniqa, televidenie, tez uchar samolyotlar yasash, raqeta va qosmiq qemalar, avtomobillar, turar joy va boshqalarning rivojini tobora ko‘payayotgan sintetiq polimerlarsiz tasavuur qilish qiyin. Qishloq ho‘jaligi, oziq-ovqat sanoatida keng qo‘llanilmoqda. Ya'ni sintetiq tolalar (lafsan,nitron, visqoza va boshqalar) sherst' va pahta o‘rnini bosadigan puhta, gijimlanmaydigan, yahshi bo‘yaladigan mahsulotlar olishga imqon bermoqda. Yangii sintetiq kauchuklar qimmatbaho tabiiy o‘rnini bosmoqda. 2.2 Organik polimerlarni sinflanishi . Polimerlarni sinflashda ularning asosiy belgilari kelib chiqishi, tarkibi, miqromolekulaning tuzilishi, issiqlik va bosimga munosabatlari e'tiborga olinadi. Kelib chiqishiga qarab ular tabiiy (qrahmal, qlechatqa, oqsillar va boshqalar) modifiqatsiyalangian ya'ni tabiiy moddalarni qayta ishlangian va sintetiq ya'ni su'niy usulda monomerlardan olingan. Tarkibiga qarab Organik miqromolekulaning tarkibida qarbozanjirli, faqat zanjirda uglerod atomlaridan iborat, geterozanjirli ya'ni zanjir tarkibida ugleroddan 19 imkoniyatlari jihatidan ham polimer moddasi oddiy moddalardan ancha farq qiladi. Polimerlarning tuzilishi shunchalik xilma-xilki ularni bu xarakteristikasini uni kimyoviy belgilariga qarab sinflarga bo`lmasdan tushunib olish qiyin. Makromolekulasining asosiy zanjirini tashkil qilgan elementlarga qarab 2 guruhga bo`linadi: a) faqat uglerod atomidan tashkil topgan bo`lsa- karbozanjirli polimerlar deyiladi — С —С — С — С — С —. b) asosiy zanjirni tashkil qilgan atomlar 2 va undan ortiq elementdan iborat bo`lsa polimerni geterozanjirli polimerlar deb yuritiladi. Oqsil va sintetik poliamidlar makromolekulalarining asosiy zanjiri 3 xil element S, H, N atomlaridan, mochevina-formaldegid smolasi va poliamidlarniki 3 xil S, O va N atomlaridan atomlaridan tashkil topgan. Polimerlar makromolekulasidagi bo`g`inlar bir xil bo`lsa- gomopolimerlar, har xil bo`lsa- sopolimerlar deyiladi. Makromolekulalarning kimyoviy tuzilishi- konfigurasiyasiga oid yana bir omil- bo`g`inlarning o`zaro tuzilishi, ya'ni makromolekula stereoizomeriyasidir. Ma'lumki, uglerod atomidagi o`rinbosarlar 2 xil bo`lsa (R va H, yoki R1 va R2) uglerod atomi asimmetrik atom bo`lib, u L- yoki D- shaklda (o`ng va chapga buruvchi) bo`la oladi. Agar makromolekulaning asimmetrik atomlari faqat L- yoki faqat D- shaklda bo`lsa (asosiy zanjir yotgan tekislikka nisbatan) o`rinbosarlar asosiy zanjirning bir tomonida bo`ladi: Bunday makromolekula izotaktik deb ataladi. Agar zanjirda L- va D- shakllar almashinib kelsa (L-, D-, L-, D- ) bunday makromolekula sindiotaktik deyiladi: 8 I BOB: YUQORI MOLEKULYAR BIRIKMALAR KIMYOSI Polimerlarga oid ximiya, fizikaviy ximiya va fizika asoslari asrimizning 30- yillaridan boshlab mustaqil fan sifatida jadal sur‘atlar bilan rivojlangan. Hozirgi kunda xalq xo’jaligining turli sohalarini polimerlarsiz tasavvur qilish qiyin. Sanoatning eng yirik tarmoqlari: rezina, plastmassa, ximiyaviy tola, polimer pardalar, lok-bo’yoq, yelim, dielektriklar hamda boshqa tur buyumlar dunyo miqiyosida keng ko’lamda ishlab chiqariladi. Bu sohalarni ham polimerlarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Yuqori molekulyar birikmalar nomininig kelib chiqish sababi shundaki, bu moddalar juda katta nisbiy molekulyar massaga ega. Oddiy quyi molekulyar moddalarning nisbiy molekulyar massasi ba‘zangina 300-400 lar atrofida bo’ladi, ammo yuqori molekulyar birikmalarning nisbiy molekulyar massasi yuz ming, ba‘zan milliondan ortiq bo’ladi. Masalan, tabiiy kauchukning nisbiy massasi 70000-2500000 atrofida (vaholanki suvning nisbiy massasi 18 ga teng). Polimer sintezi uchun olingan dastlabki moddalar m o n o m e r l a r deb ataladi. Ya’ni yuqori molekulyar birikmalar hosil qiluvchi quyi molekulyar birikmalar monomerlar deyiladi. Monomer bo’lishi uchun bir qancha talablarga javob berishi kerak: 1. To’yinmagan (etilen yoki asetilen qatori) uglevodorodlar 2. Funksional guruhlar tutgan birikmalar 3. Beqaror siklik tuzilishga ega bo’lgan birikmalar. Polimerlar – inson hayotida katta ahamiyatga ega. Bu birikmalar xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida: meditsinada, qishloq xo‘jaligida, samolyotsozlikda, kemasozlikda, mashinasozlikda, qurilishda, kimyo sanoatida, turmushda va boshqa sohalarda ham ishlatiladi. Polimerlar hosil qilishning umumiy qoidalari Yuqori molekulyar birikmalarning olinish jarayonini chuqur o’rganish bilan hosil bo’layotgan yuqori molekulyar birikmalarning xossalarini oldindan aniqlash mumkin. Molekulyar massani ortib borishi bilan makromolekulaning asosiy xossalarini keskin o’zgarishi bu jarayonni nazorat qilib borish imkonini yaratadi. Shu sababli makromolekulaning tarkibi, polidispersligi, tuzilishi, uning molekulyar 5 KURS ISHI Mavzu: Organik polimerlar FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Sh.M.Mirkomilov, N.I.Bozorov, I.I.Ismonov., “Polimerlar kimyosi” Nazariy asoslar-laboratoriya ishlari darslik., Toshkent 2010. 2. Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar fizikasi va kimyosi (II-qism)” 3. Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar fizikasi va kimyosi (I-qism)” 4. Polimerlar kimyosi va fizikasi (M.Asqarov, I.Ismoilov) 5. Polimerlar kimyosidan praktikum (O_.Musayev va b.) 6. Yuqori molekulyar birikmalar.Babayev.B.( Yuqori molekulyar birikmalar. ii-qism. dexqanov r.) 7. N.A.Parpiyev, H.R.Rahimov, A.G.Muftaxov. asoslari. Toshkent. «O'zbekiston». 2000 y.Anorganik kimyo nazariy 8. Q.Ahmerov, A.Jalilov, R.Sayfutdinov Umumiy Toshkent. «O'zbekiston» 2003 y.va anorganik kimyo. 9. Y.M.Maqsudov. "Polimer materiallarni sinash bo'yicha amaliyot". Toshkent, "O'qituvchi", 1984 yil 8-22, 27-42-betlar 10. Y.M.Maqsudov. "Polimer materiallarni sinash bo'yicha amaliyot". Toshkent, "O'qituvchi", 1984 yil 43-107-betlar 11. M.A. Asqarov, I.I Ismoilov. “Polimerlar kimyosi va fizikasi”., Toshkent <<O’zbekiston>> Nashriyoti-matbaa ijodiy uyi., 2004 Foydalanilgan internet saytlar 1. https://wikipediya.org 2. https://ziyouz.com 3. https://openai.com 4. https://arxiv.uz 5. https://reja.tdpu.uz 6. https://unilibrariy.uz 27 Izo- va sindiotaktik makromolekulalar stereoregulyar (fazoviy tartibli) deb yuritiladi. Ulardan tashkil topgan polimerlar stereoregulyar polimerlar deb ataladi. Makromolekulaning o`rinbosarlari fazoda tartibsiz (L- va D- shakllar aralash- quralash, statistik betartiblikda) joylashgan bo`lsa uni ataktik makromolekula deyiladi. Stereoregulyar makromolekulalar o`zaro tartibli joylashishi mumkin, ataktik makromolekulalarda bunday imkoniyat yo`q (silliq va silliq bo`lmagan taxtaning taxlanishiga o`xshash). Shu sababli stereoregulyar polimerlarning materiallari yuqori mexanik xossalarga ega bo`ladi. Chunki stereoregulyar makromolekulali polimer ko`pincha kristallik strukturaga, ataktik polimerlar esa amorf strukturaga ega bo`ladi. Izotaktik polipropilenning sindiotaktikadan zichligi va erish temperaturasi (20 °С dan) yuqori. Polimerlarda sis-trans izomeriya dienlarning (masalan, polibutadien) polimerlarida uchraydi. Bu ham fazoviy (geometrik) izomeriyaning xususiy bir turidir: Sintetik polimerlar ikki usulda polimerlanish va polikondensatlanish reaksiyalari orqali sintez qilinadi. Polimerlanish reaksiyasi — quyi molekular moddalar — monomerlarning o‘zaro birikib YMB hosil qilish reaksiyasidir. Polimerlanish molekulalararo birikish reaksiyasi bo‘lib, bunda polimerdan boshqa qo‘shimcha mahsulot hosil bo‘lmaydi. Polimerlanish monomer tarkibidagi qo‘shbog‘ning uzilishi yoki halqaning ochilishi hisobiga yuqori temperatura, bosim, yorug‘lik, katalizator ta’sirida sodir bo‘ladi. Polimerlanish reaksiyasining mexanizmi monomerning tabiatiga qarab zanjirli va bosqichli bo‘ladi. Bosqichli polimerlanish sekin, zanjirli esa unga nisbatan tez ketadi. Zanjirli polimerlanish o‘z navbatida radikal va ionli mexanizmda boradi. 9

Organik polimerlar_KOLLOID KIMYOSI_ORGANIK KIMYO_UMUMIY KIMYO

Купить