Palmanamolar qabilasi - Biologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	65000UZS
Hajmi	341.8KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	22 May 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Biologiya

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

71 Sotish

Palmanamolar qabilasi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA
O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
Biologiya ta’lim yo’nalishi 1-kurs, 20.71-guruh
talabasi
« PALMANAMOLAR QABILASI »
mavzusidagi
Kurs ishi
Kurs ishi rahbari:
Farg’ona – 2020

MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………………3
I BOB. ADABIYOTLAR TAHLILI…………………………………………….6
II BOB. O`ZBEKISTONDA TARQALGAN YALPIZNAMOLAR
QABILASIGA MANSUB YALPIZDOSHLAR –LAMIACEAE L. OILASI
O‘SIMLIKLARINING SISTEMATIK TARKIBI
2.1. Lamiaceae oilasining umumiy tavsifi ……………………………………….11
III BOB. LAMIACEAE OILASI SHIFOBAXSH VA DORIVOR
TURLARNING BIOEKOLOGIK XOSSALARI
3.1. Lamiaceae oilasi o‘simliklari tarkibi…………………………………………34
3.2. Lamiaceae oilasi shifobaxsh va dorivor o`simliklar konspekti va tahlili…….39
XULOSALAR ……………………………………………………………………47
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………………..49
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O`zbekiston florasi ko`plab foydali, dorivor,
efir moyli va manzarali o`simlik turlariga boyligi bilan boshqa floralardan
ajralib turadi. Aksariyat o`simlik turlari meditsinada, kulinariyada,
ko`kalamzorlashtirish va shu boshqa sohalarda keng ishlatiladi. Biroq,
O`zbekiston florasidagi foydali ahamiyatga ega o`simlik turlari, turkumlari va
oilalari hali to`la to`kis o`rganilgan emas. Kishilarning kundalik hayotida yoki
ishlab chiqarishning ayrim tarmoqlarida mahalliy bioxilma-xillikdagi ko`plab
o`simlik turlari hali o`z o`rnini topgani yo`q. Yana bir faktni aytish mumkinki,
dunyo florasidagi 300 000 dan ortiq o`simlik turlaridan faqatgina 2500 ga
yaqin o`simlik turlari odamlarning kundalik turmush tarzida u yoki bu darajada
ishlatiladi, xalos.
O`zbekiston xududida 4300 ga yaqin o`simlik turlari tabiiy sharoitda
yovvoyi holda uchraydi. Ulardan 120 ga yaqin turlar rasmiy ravishda
farmakologiya ro`yhatidan o`tgan turlar hisoblanadi. Olimlarning
ma‘lumotlariga ko`ra, O`zbekiston florasidagi 2000 ga yaqin o`simlik turlari
halq tabobatida turli darajada ishlatiladi, xalos. Qolgan o`simlik turlarining
foydalilik xususiyatlari yoki ularni kundalik turmushda ishlatilishi borasidagi
ma‘lumotlar yetarli darajada emas.
Bunday holat mahalliy biologik xilma-xillik ob‘ektlarini yanada ko`proq
o`rganish lozimligini belgilaydi. Flora tarkibini, ayniqsa mavjud oilalarning
sistematik va floristik nuqtai nazardan o`rganish va uning keng ko`lamli
tahlilini amalga oshirish bu botanika fanining dolzarb mavzulardan biri bo`lib
qolmoqda. Ayniqsa, aholi o`ta zich joylashgan va kishilarning kundalik
turmush tarzi atrof muhitga ta‘sir ko`rsatishi bilan qattiq bog`liq bo`lgan
xududlarda bunday tadqiqotlarning nafaqat ilmiy, balki amaliy ahamiyati
yanada yuqori bo`lib bormoqda.
Yalpiznamolar qabilasini o`rganar ekanmiz, bu qabila sistematik jihatdan
xilma-xil ekanligiga guvoh bo’lamiz. Bu qabilaning O’zbekiston o’simliklar
qoplamida o’ziga xos o’rni mavjud. Qabila vakillarining turlari yildan-yilga
3

kamayib bormoqda. Kamayib borishiga asosiy sabab biotik, abiotik va antropogen
omillar ta`siri natijasidadir.
Mavzuning o`rganilganlik darajasi. O`zbekistonda olib borilgan
botanik izlanishlar ichida aynan Yalpiznamolar qabilasiga bag`ishlangan ilmiy
tadqiqotlar, manbalar va ilmiy adabiyotlarning, shuningdek, oilaning turlari
ro`yhatini tuzilmaganligi mavzuning dolzarbligini belgilaydi.
Kurs ishining maqsadi. O`zbekistonda tarqalgan Yalpiznamolar qabilasiga
mansub o`simliklarining zamonaviy holati, o`simlik jamoalarining xilma-xilligi,
tur tarkibi, turlar morfologiyasi, tarqalish mintaqalari, hayotiy shakllari, xalq
xo`jaligi va xalq tabobati hamda ilmiy meditsinada qo`llanilish usullarini
o`rganish.
Kurs ishining vazifalari:
─ Yalpiznamolar qabilasiga umumiy tavsif;
─Yalpiznamolar qabilasining zamonaviy holatini o`rganish;
─Yalpiznamolar qabilasining turlar tarkibini aniqlash, kamyob va endem
turlarning kamyoblik maqomini o`rganish
─ ayrim vakillarining morfologiyasini, bioekologik xususiyatlarini o’rganish;
─ taksonomik tahlil;
─ hayotiy shakllari va tarqalish mintaqalarini yoritib berish;
─ xalq xo`jaligi va tabobatda ahamiyatini o`rganish;
Kurs ishining ob`ekti: O`zbekistonda tarqalgan Yalpiznamolar qabilasi
vakillari;
Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati. Yalpiznamolar qabilasi ayrim
vakillarining morfologiyasi, bioekologik xususiyatlari va ahamiyati ilmiy adabiyot
manbalari asosida o`rganildi:
- O`zbekiston florasidagi Lamiaceae oilasi dorivor o`simliklarining 69 tur, 26
turkumdan iborat bo‘lgan zamonaviy konspekti tuzildi;
- dala tadqiqotlari va gerbariy namunalarini o‘rganish orqali Lamiaceae
oilasining istiqbolli dorivor o`simliklari taksonomik tarkibi va alohida
turlarning tarqalishi haqidagi ma’lumotlar aniqlandi va to‘ldirildi;
4

- O`zbekiston florasidagi Lamiaceae oilasining istiqbolli dorivor o`simliklari
hayotiy shaklining turli guruhchalari o‘rtasidagi nisbatlari o‘rganildi;
- Lamiaceae oilasining istiqbolli dorivor o`simliklarining endemizm
ko‘rsatkichi aniqlandi, ular Lamiaceae oilasining 29% dan ko‘prog‘ini
tashkil qilishi aniqlandi;
Natijalarining amaliy ahamiyati shundan iboratki, olingan natijalar Lamiaceae
oilasining istiqbolli dorivor o‘simliklar dunyosidan oqilona foydalanish va uni
saqlash tizimini ishlab chiqish uchun asos sifatida xizmat qiladi. Shu bilan bir
qatorda, u kamyob va yo‘qolib borayotgan dorivor o‘simlik turlarining davlat
kadastrini tuzish uchun, yovvoyi dorivor o`simliklarni madaniylashtirishga doir
o‘tkaziladigan izlanishlar uchun ilmiy-amaliy ahamiyatga ega.
Kurs ishi quyidagi metodlar asosida amalga oshirildi:
Klassik floristik, solishtirma-morfologik, floristikaning solishtirma-
geografik usullari, O`zbekiston florasi, O`rta Osiyo o`simliklari aniqlagichi,
O‘zbekiston Respublikasi «Qizil kitobi»ni tahlil qilish va kuzatishlarimizga
asoslangan.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: Kurs ishi kirish, 3 bob, 4 bo`lim,
umumiy xulosa va tavsiyalar, 4 ta rasm, 6 ta jadval, adabiyotlar ro`yhatidan iborat.
Umumiy hajmi 50 sahifa kompyuter matnidan tashkil topgan.
5

I BOB. ADABIYOTLAR TAHLILI
O`rta Osiyo olimlarning o`rta asrda qilgan ilmiy tadqiqotlarining ko`pginasi
bizgacha etib kelmaganligi o`sha davrlarni holati haqida xususan, botanika haqida
fikr yuritish ancha mushkul. Masalan, Abu Rayxon Beruniyning 150 ta asaridan
bizgacha 27 tatasigina yetib kelgan xolos. Beruniy o`zining «Kitob as-Saydana fi-
t-tib» kitobida tabiatshunoslik va tibbiyot masalalariga to`xtagan bo`lsada, lekin u
o`z ma‘lumotlarida botanika fani bilan bog`liq ko`p masalalarni hal qilgan. O`rta
asrlarning botanika va o`simlik dunyosi rivojlanishiga muhim hissa qo`shgan
olimlardan yana biri Abu Ali Ibn Sinodir. Ibn Sino o`zining «Tib qonunlari»
kitobiga dorivor o`simliklarga keng to`xtab, ularning morfologiyasini,
nomlanishini kelib chiqishini va geografiyasini yoritgan. Ibn Sino o`simliklarni
lotincha, grekcha, arabcha atamalari bilan birga ularning mahalliy atamalarini ham
keng qo`llagan. Ular hozirgi zamon ilmiy atamashunoslik amaliyotiga kirgan.
O`simliklar haqida qo`shimcha ma‘lumotlar Mahmud Qoshg`aroiyning (XI
asr) «Devonu Lug`atiy turk» asarida ham keltirilgan. Sharqiy Turkistonning
ensiklopedik va geograf olimi 200 ga yaqin o`simliklarni geografik, ekologik
tarqalishi va morfologiyasiga oid ma‘lumotlarni bergan. Mashhur arab geografi
Ibn Boyto`t (Muhammad Ibn Abdulloh) o`zining Afrika, Osiyo va Janubiy
Yevropaga qilgan sayohatida 14-asrning birinchi yarimida Xorazm, Buxoro va
Samarqandga ham kelgan. Uning asarlarida geografik ma‘lumotlar bilan birga
O`zbekistonning o`simliklar dunyosi xaqida ham o`ta muhim ma‘lumotlar
berilgan.
O`rta asrning oxiri (XV-XVI asrlar) dan meros bo`lib qolgan ajoyib va
mashhur asarlardan biri Sharqiy Farg`ona –Andijon farzandi Boburning
«Boburnoma» asaridir. Bobur bu asarda tarixiy geografiya masalasi bilan
shug`ullanganlar, lingivitstlar va botanik-geograflar uchun muhim ma‘lumotlar
kiritadi, uning florasi xalqda aniq faktlar beradi. Yuqoridagilarni yakunlab shuni
aytish kerakki, qadimgi asrlarda O`rta Osiyoda o`simliklar haqida bilimlar
chegaralangan edi, asosiy etibor oziq ovqatbop o`simliklarga qaratilgan bo`lsa,
o`rta asrlarda bu ma‘lumotlar ancha kengaytirilgan va dorishunoslik nuqtai
6

nazardan biroz chuqurlashgan. XVIII asrning boshlaridan boshlab O`rta Osiyo rus
samoderjaviyasining e‘tiborini jalb eta boshladi, natijada 1914 yildan 1920
yilgacha O`rta Osiyoga ruslarning bir qancha ekspedetsiyalari tashkil etildi. Biroq,
bu xarbiy razvedka ekspeditsiyalari tarkibida tabiatshunoslar bo`lmaganligi tufayli
ularning to`plagan ma‘lumotlari tabiatshunoslik nuqtai-nazardan unchalik muhim
bo`lmagan. Shunga qaramay ulardan ayrimlari O`zbekiston tabiati haqida oz
bo`lsada ma‘lumotlar berilgan. Dastlabki Yevropalik tabiatshunoslar
O`zbekistonga 1820 yili kelganlar.
1841 yilda muxandis–injener Botenev boshliq ekspeditsiyasi (uning tarkibida
tabiatshunos Lemann ham bo`lgan) Qizilqumdan Samarqandgacha kelgan. Ular
Zarafshon bo`ylab yuqoriga ko`tarilishgan va o`simliklardan gerbariylar va boshqa
ma‘lumotlar yig`ishgan. Lemanning to`plagan ma‘lumotlari keyinchalik A.Bunge
tomonidan qayta ishlanib bosmadan chiqarilgan. Lemanning kundaliklari uning
vafotidan so`ng Gelmerson tomonidan nashr etilgan. Uning floristik ma‘lumotlari
o`simliklar geografiyasi nuqtai-nazardan muhim ahamiyatga ega bo`lib,
keyinchalik I.G.Borisov tomonidan Zarafshon vodiysini alohida botanik geografik
viloyat sifatida ajratish uchun asos bo`lgan. 50-60 yillarda O`zbekiston, jumladan
Farg`ona vodiysida yirik va ilmiy ahamiyatga ega tadqiqotlar olib borgan rus
olimlari P.P.Semenov, N.A.Seversev, I.G.Borisovlar tomonidan olib borilgan.
I.G.Borisov o`zining «Orol-Kaspiy o`lkasi botanik geografiyasi uchun
ma‘lumotlar» asarida (1885) O`rta Osiyoning ijtimoiy tekistliklarida tarqalgan
ayrim o`simliklarning geografik tarqalishini ko`rsatgan. I.G.Borisov shu o`lkaning
o`simlik formatsiyalarini o`rganib, bu o`lka o`simliklarning shu o`lkaga xosligi,
O`rta Osiyo o`simlmk dunyoing avtozon rivojlanganligi haqida fikrga keladi.
Keyinchalik uning bu fikrlarini A.N.Krasnov rivojlantiradi.
1865 yildan keyin, ya‘ni O`rta Osiyoning Rossiyaga qo`shilishi natijisida bu
joylarga kelishi sayohat qilish va uni o`rganish muammo bo`lmay qolganidan
so`ng rus olimi va tabiatshunoslari tez-tez keladigan bo`lib qolishdi. 1868-1871
yillarda Moskva tabiatshunoslar jamiyati yordamida er-xotin A.P. Fedchenko va
O.A.Fedchenkolar ekspeditsiya tashkil qilib O`zbekistonga, ya‘ni Farg`ona
7

vodiysiga kelishadi. Olga Aleksandrovna Fedchenko Zarafshonning o`rta qismiga
yaqin bo`lgan Samarqand vohasini o`rganadi. 1870-1871 yillarda Zarafshon
daryosining yuqori qismi bo`yicha Janubiy-Sharqiy Qizilqum va Farg`ona vodiysi
bo`yicha ko`pgina kolleksiyalar to`pladi. Uning botanika sohasidagi asosiy va
muhim ishlari 1901,1904,1906,1909,1911 yillarda nashr qilingan. U 1500 ortiq
o`simlik turlarini qayta ishladi. Ular orasida yangi tur va turkumlar ham bor edi.
A.V.Bunakovskiy 1869 yilda Chirchiq daryosining vohasini, A.A.Ivanov esa
uning o`rmon zonasini o`rgangan. Huddi shu vohaning o`simlik dunyosi bilan
1873 yilda N.I.Korolkov ham shug`ullangan.
1975 yilda Xisor ekspeditsiyasining boshlig`i N.I.Isaev yo`l- yo`lakay
Samarqandning Taxtaqoracha atroflari bo`yicha o`simliklardan kolleksiyalar
yig`adi. 1878 yilda V.Fomanin boshchiligidagi ekspeditsiya tarkibidagi
qatnashgan M.Nevesskiy esa Samarqand Taxtaqorcha yo`nalishida, 1876 yillarda
L.S.Borshevskiy Samarqand, Urgo`t, Panjikent, Zarafshon vodiysi hududlarining
o`simlik dunyosi bilan shug`ullanib, muhim ma‘lumotlar to`plagan. 1976 yilda
A.Regel Tyan-Shanning Toshkent atrofi tumonlarni, 1980 yilda esa Toshkent,
Jizzax, Samarqand, Xo`jand va Farg`ona vodiysining Noringacha bo`lgan qismini
o`simlik dunyosini o`rgandi. 1880-1882 yillarda u Kuxistonning Xisor- Zarafshon
qismining o`simliklarini, Toshkent, Samarqand atroflarini, Dovon, Termiz,
Sherobod, G`o`zor o`simliklarini, 1883 yilda Bobotog` atroflarining o`simliklari
dunyosini o`rgandi. 1884 yilda Zarafshon vodiysining O`zbekiston qismining
qamrab olib Qoraqum o`simlik dunyosi bilan mashg`ul bo`ldi.
Regelning topshirig`i bilan 1881 yilda Musa Maxmud G`arbiy TyanShanning
Toshkent xududlarining o`simliklarini o`rgangan. Ayniqsa 1881 yilda
O`zbekiston o`simlik dunyosini o`rgangan franso`z Kopyu va Bonvanlarning
ishlari diqqatga sazovordir. Kopyu 1880 yilda Samarqand atroflarini va
Samarqand tog`lari, Qarshi-Sherobod, va Zarafshonning yuqori qisimlari o`simlik
dunyosini tadqiq qildi. A.F.Middendorf 1878yildan boshlab Farg`ona vodiysining
barcha xududlarini ilmiy jihatdan o`rgangan. 1920 yilda Turkiston Davlat
Universiteti (keyinchalik O`rta Osiyo davlat Universiteti SAGU) deb nomlangan)
8

tashkil etiganligi munosabati bilan O`zbekistonga M.G.Papov, E.P.Korovin,
M.V.Kultiasov, R.I.Abolin, A.I.Vvedenskiy, P.A.Baranov, V.P.Drobov,
I.A.Raykova, M.M.Sovetkina kabi mashhur botaniklar O`rta Osiyoga, xususan
O`zbekistonga kelib, uning flora va o`simlik qoplamini o`rganishda o`zlarining
muhim hissalarini qo`shganlar.
Universitet tasaruffida «Tuproqshunoslik va geobotanika» (1923-1932y)
instituti tashkil etildi va unga N.A.Dimo rahbarlik qildi. Instito`t 10 yil davomida
mustaqil ilmiy tadqiqot muassasasi sifatida faoliyat ko`rsatdi. Bu davrda
botaniklarning eng ilg`or vakili M.G Popov hisoblanar edi. Institutning
geobotanika bo`limiga esa R.I.Abolin rahbarlik qildi. M.G.Popov O`rta Osiyo
floarsi va o`simlik dunyosining migratsion nazariyasini yaratdi. Uning fikricha
Tetisning o`rnida hosil bo`lgan –Qurg`oq yerda Janubiy Afrikaning «Velvagiya
florasi va shimolning migrant florasi-«Ginkgo florasi» ning elamentlar to`qnash
kelgan. Natijada chatishish jarayoni ketib, O`rta Osiyo florasi kelib chiqqan.
1828 yilda SAGU tasarrufida «Yuksak o`simliklar» va «O`simliklar
geografiyasi» kafedrasi ochilib, unda shu bugunga qadar 400 dan ortiq
mutaxassilar yetishib chiqadi. Ulardan ko`pchiligi Fan sohasida xizmat qiladilar
ham ularni ko`pchiligi faoliyat ko`rsatmoqda.
O`zbekiston florasi va o`simliklar dunyosini o`rganishga V.G.Kultiasov
I.I.Granitov, A.YA.Bo`tkov, S.X.Chevrinidi, R.S.Vernik, I.F.Momotov,
R.D.Melnikov, O.N.Bondarenko kabi rus olimlari qatorida M.M.Orifxonova,
Q.Z.Zokirov, T.A.Odilov, A.U.Usmonov, P.K.Zokirov, O`.P.Pratov,
A.M.Maxmedov, T.X.Xudoyberdiyev, M.M.Nabiyev, I.Sottiboev, S.Holiqov kabi
olimlar o`z xissalarini qo`shganlar. 1920 yilda O`rta Osiyo universiteti tashkil
etilishi munosabati bilan Farg`ona vodiysidagi botanik tadqiqotlar ham ancha
kuchayadi. Universitetga taniqli botaniklar P.A. Baranov, E.P. Korovin, V.P.
Drobov, I.A. Raykova, A.I. Vvedenskiy, M.M. Sovetkinalar tashrif buyurishadi.
Ular bilan birga 1932-1933 yillar tashrif buyurishgan Leningradlik botaniklar P.N.
Ovchinnikov, F.A. Zapryagaev, V.I. Zapryagaeva, Yu.S. Grigorev, A.S. Koroleva,
K.S. Afanasev, V.N. Nikitinlar ham Farg`ona vodiysi florasini o`rganish va tahlil
9

qilishda katta ishlar olib borishadi. O`sha davrdagi yirik olimlardan ta‘lim olgan
mahalliy botanik olimlarning hizmatlari Farg`ona vodiysining o`simliklarini
o`rganishga katta xissa qo`shadi 1967 yil M.M. Arifxonova Farg`ona vodiysi
o`simliklari qoplamini o`rganishga bag`ishlangan tadqiqotlariga yakun yasab,
«Rastitelnost Ferganskoy dolin ы » nomli monografiyasini chop etadi. Bu asarda bu
xududda mavjud bo`lgan barcha o`simlik tiplari to`g`risida ba‘tavsil ma‘lumotlar
berilgan. Bizning tadqiqotimiz ob‘ekti bo`lgan to`qay o`simliklari borasidagi ilk
to`laqonli ma‘lumotlar ham aynan M.M. Arifxanovaning izlanishlarining natijasi
hisoblanadi.
Farg`onalik professor A.M.Maxmedov birinchi marta O`rta Osiyo
yalpizdoshlarini sistematik tahlil qilib bir necha yangi turlarni aniqlagan. T.X.
Xudayberdiev tomonidan birinchi marta Farg‘ona vodiysida tarqalgan
Yalpizdoshlar ( Lamiaceae ) oilasi flora va o‘simliklar qoplami tarkibidagi
taksonomik birlik sifatida tadqiq qilingan. Ish asosan oila vakillarining o‘simliklar
qoplamida tutgan o‘rni, tur tarkibini aniqlashtirishga bag‘ishlangan. Dissertatsiya
ishida markaziy o‘rinni turlarning xalq xo‘jaligida tutgan o‘rni va oqilona
foydalanishning asoslariga bag‘ishlangan. Muallif ma’lumotlariga ko‘ra, mazkur
hudud florasida 36 turkumga mansub bo‘lgan 184 tur uchrashini qayd etilgan.
Flora davlatimizning yirik tabiiy boyligi undan oqilona foydalinib, muhofaza
qilish uchun uning turlarini botanika nomenklaturasi nuqtai-nazaridan puxta
o`rganish zarur. Aks holda juda murakkab chalkashliklarga olib kelishi mumkin.
Ta‘kidlash joizki, so`ngi 20 yil ichida, ayniqsa chet ellarda sistematikaga oid qator
asarlar nashr etildi, ularda tavsiya etilgan fikr va taksonomik birliklar jahon
botanik olimlari tomonidan ma‘qullandi, «Xalqaro botanika nomenkaturasining
kodeksi»ga sistematik taksonlarga oid qator o`zgarishlar kiritildi. O`zbekistonda
esa «Flora Uzbekistana» nomli monagrafiyalar nashr etilgandan so`ng fan uchun
yangi ko`plab tur va turkumlar kashf etildi.
10

II BOB. O`ZBEKISTONDA TARQALGAN YALPIZNAMOLAR
QABILASIGA MANSUB YALPIZDOSHLAR –LAMIACEAE L. OILASI
O‘SIMLIKLARINING SISTEMATIK TARKIBI
2.1. Lamiaceae oilasining umumiy tavsifi
Yalpizdoshlar (Lamiaceae) oilasi Yalpizkabilar kichik sinfi, Yalpiznamolar
qabilasiga mansub yer yuzidagi eng yirik oilalardan biri hisoblanadi. Uning
vakillari asosan issiq va mo`tadil iqlimli mamlakatlarda keng tarqalgan. Bu oilaga
200 ga yaqin turkum va 3000 tur kiradi. O`rta Osiyoda 53 turkumga mansub 360
tur, O`zbekistonda esa 39 turkumga mansub 238 tur, Farg`ona vodiysida esa 26
turkumga oid 59 tur o`sishi ma‘lum. Yalpizdoshlar oilasi O`zbekiston florasida
ham keng tarqalgan oilalardan biri bo`lib, foydali turlarga boyligi bilan boshqa
oilalardan ajralib turadi.
Yalpiz, Marmarak, Kiyiko`t, Bozulbang, Tog`rayhon, Limono`t,
Arslonquyruq kabi turkumlarning vakillari juda qadimdan beri tibbiyotda, oziq
ovqat, qandolatchilik va parfyumeriya sanoatida foydalanib kelinmoqda.
Bu katta oilaga o`t, chala buta va buta o`simliklari kiradi. Poyasi 4 qirrali buta
shaklida qarama-qarshi joylashdi. Yon barglari bo`lmaydi. Gullari zigomorf, ikki
jinsli gultojisi 2 ta tojbargining qo`shilib o`sishidan vujudga kelgan bo`lib,
qalpoqsimon yoki yassi shaklda bo`ladi.
Ostki 3 ta tojbargdan vujudga kelgan bo`lib, yotiq holatda yoki pastga egilib
turadi va aksariyat o`simliklarda bu tojibarglarning o`rtadagisi 2 ga ajralgan
bo`ladi. Kosachalari besh tishli, barglari qo`shilib o`sgan bo`lib ba‘zan ikki labli
bo`ladi va lablarning ustki 3 ta tojbargdan, ostkisi 2 ta tojbargdan tuziladi
changchilari 4 ta gultoj naychasiga qo`shilib o`sadi va oldingi 2 tasi keyingi 2
tasiga qaraganda uzunroq bo`ladi. Ba‘zan 2 tagina changchi bo`lib qolgan
changchilar reduksiyalangan urug`chilari 2 ta mevacha bargdan tuzilgan
tugunchali ustki 4 uyalidir. Gullarning bandi juda qisqa bo`lib gullar uchki
barglarining qo`ltig`ida oddiy to`pgullarga to`plangan bu kichik to`pgullar esa
shingil boshcha yoki ro`vakga o`xshash murakkab to`pgullar hosil qiladi. Gulning
changi tumshuqchasidan oldin yetiladi. Gullar hashoratlar yordamida chetdan
11

changlanadi. Mevalari bir urug`li 4 ta yong`oqchaga ochiladi. Urug`ida endosperm
bo`ladi. Labgullilarning aksari turlari efir moyli o`simliklardir. Labguldoshlar
oilasining 200 turkumi va 3500 turi bor. Ular butun yer yuzining deyarli hamma
joyida uchraydi va o`rmon, dasht, sahro va tog`larda o`sadi. Gul formulasi:
Ca
(5) Co(
2/3 ) A
4 G(
2 )
Yalpiz turi (Mentha). Ko`p yillik o`t o`simliklari bo`lib efir moylidir. Bu
oilaning vakillari asosan zax yerlarda, ariq va kanal bo`ylarida tarqalgan
O`zbekiston florasida Osiyo yalpizi (M.asiatica) keng tarqalgan. Cho`l yalpiz (M.
arvensis) va jingalak yalpizlar (M. crispa) ekiladi.
Oddiy rayhon-(Acimum basilicum). Bir yillik o`t o`simlik, uning oq rayhon,
qora rayhon, osh rayhon, turlari ma‘lum. Ular ziravor va xushbo`y o`simlik sifatida
ekiladi.
Yasnotkalar turkumi - Lamium. Bir va ko`p yillik o`t o`simliklar. O`zbekiston
florasida pushti yasnotka (L.amplexicanle) va oq yasnotka (L.alla) turlari begona
o`t sifatida o`sadi. L.alla dori tayyorlashda ishlatiladi. Ular asal beruvchi o`simlik
hisoblanadi.
Kiyiko`tlar turkumi - Ziziphora. Bular tarkibida efir moylari bor bir yillik va
ko`p yillik o`tlardir.
Tog` jambili (Origanum)- Faqat bir turi (O.tythantum) O`zbekiston florasida
tarqalgan.
Lavanda turkumi - Lavandula. Asl lavanda L.vera bu gullari ko`p yoki to`q
binafsha rangli juda xushbo`y hidli chala butadir. Efir moyi olish uchun Qrimda,
Kavkazda va Moldaviyada ekiladi. Efir moyidan odekolonlar tayyorlanadi.
Quritilgan gullari kiyimlarni kuyadan saqlash uchun sepiladi. Bu oila vakillari efir
moyiga boy bo`lgandan ularning ko`pgina vakillari efir moyi olish uchun ekiladi.
Masalan Mavrak (muskat mavragi), lavanda, nano va boshqalar. Bulardan olingan
efir moyi atir upa sanoatida, ovqat va likyor-aroq ishlab chiqarish sanoatida
qo`llaniladi. Bir necha turlari masalan, tog` jambili, logoxillus, limono`ti, jingalak
nano, dori mavrak, arslonquyruq va boshqalar tibbiyotda ishlatiladi. Yalpiz, osh
rayhon, jambil va boshqalar ovqat mazasini yaxshilashda ishlatiladi.
12

Lamiaceae oilasi vakillarining tarqalish areali 2.1.1-jadval
1. Ajuga turkestanica (Regel) Briq. Pomir-Oloy (Hisor tizmasi va uning janubiy-g`arbiy tizmasi, Darvoz, Janubiy Pomir-Oloy endemi
Tojikiston, Ko`xitang past tog`ligi)
2. Teucrium scordioides Schreb. Olako`l botig`i, Balxashbo`yi cho`li, Ili d.vodiysi, Muyunqum, Chuy daryosi
etagi Sariqsuv, Sirdaryo daryo vodiysi, Chirchiq, Zarafshon, Surxandaryo,
Farg`ona vodiysi, Mirzacho`l, onda-sonda Tyan-Shanda va Pomir-Oloyda,
Pomirdan tashqari Kopet-Tog`da
3. Scutellaria adenostegia Briq. Surxandaryo daryo vodiysi, Tyan-Shan (Susamir, Uzun-Axmat, Norin daryosi Tog`li O`rta Osiyo
o`rta oqimi tog`lari, tizmalari Chotqol, Qurama, Farg`ona tizmalari), Pomir- endemi
Oloy (Turkiston, Oloy tizmalari, Oloy vodiysi, Zarafshon, Hisor, Qorategin,
Pyotr I, Darvoz, Bobotog` tizmalari, Janubiy Tojikiston past tog`ligi)
4. Scutellaria adsurgens Popov Tyan-Shan (Qoratog`, Talas, Olatov, Korjontog`, Ugom, Chotqol, Qurama
tizmalari)
5. Scutellaria angrenica Juz. & Vved. G`arbiy Tyan-Shan(Angren daryosi havzasi, Qurama tizmasi shimoliy qiyaligi- Oxangaron daryosi
Laylak-soy) O`zbekiston endemi
6. Scutellaria anitae Juz. Pomir-Oloy (Hisor tiz., Sardai-Mion daryosi havzasi) Janubiy-G`arbiy
Pomir-Oloy,
O`zbekiston endemi
7. Scutellaria baldschuanica Nevski ex Pomir-Oloy (Bobotog`, Janubiy Tojikiston past tog`ligi) Janubiy Pomir-Oloy
Juz. endemi
8. Scutellaria botschantzevii M.N. Nurota tog`lari
Abdull. endemi, O`zbekiston
endemi
9. Scutellaria bucharica Jus. Pomir-Oloy (Cho`lbair tog`lari, Bobotog` tiz.) Janubiy-G`arbiy
Pomir-Oloy,
O`zbekiston endemi
10. Scutellaria colpodea Nevski Surxandaryo daryo vodiysi, Pomir-Oloy (Hisor, Ko`xitang, Bobotog` tizmalari) Janubiy-G`arbiy
Pomir-Oloy,
O`zbekiston endemi
11. Scutellaria comosa Juz. Farg`ona vodiysi, Dasht yalanglik, Tyan-Shan(Chotqol, Farg`ona, Mo`g`ultog`
tizmalari), Pomir-Oloy (Oloy vodiysi, Turkiston, Nurota, Oloy, Zarafshon
tizmalari)
13

12. Scutellaria cordifrons Juz. Tyan-Shan (Qoratog`, Talas, Olatov, Korjontog`, Ugom, Pskom, Sandalash,
Chotqol, Qurama tizmalari), Pomir-Oloy (Turkiston tizmasi)
13. Scutellaria cristata Popov Pomir-Oloy (Vaxsh, Bobotog` tizmalari, Janubiy Tojikiston past tog`ligi) Janubiy Pomir-
Oloyning endemi
14. Scutellaria fedtschenkoi Bornm. "Surxon-Sherobod vodiysi, Pomir-Oloy (Hisor tizmasi, Ko`xitang tizmasi) Janubiy-G`arbiy
Pomir-Oloy,
O`zbekiston endemi
15. Scutellaria filicaulis Regel "
16. Scutellaria galericulata L. Tyan-Shan (Talas Olatovii: Kalba daryosi xavzasi, Qurama, Farg`ona
tizmalari), Pomir-Oloy (tizmalari Oloy, Oloy orti, Turkiston, Zarafshon, Hisor,
Pyotr I)
17. Scutellaria glabrata Vved. Zaysan tog` havzasi, Qozog`iston m., Balxashbo`yi cho`li, Turgay botig`i,
Orolbo`yi sahrolari, Katta Barsuklar, Muyunqum, Chuy daryosi vodiysi,
Sariqsuv, Sirdaryo daryo vodiysi, Amudaryo daryo vodiysi, Farg`ona vodiysi,
Zarafshon daryo vodiysi, Qoratovatrofi tog` etagi tekisligi, Toshkent va
Samarqand sh.atrofi, Qashqadaryo daryo havzasi, Tarbagatay, Jung`or Olatovi,
Tyan-Shan(Iliy orti Olatovi, Kungey Olatovi, Terskey Olatovi, Qirg`iz Olatovi,
Talas Olatovi tizmalari, Norin daryosi o`rta oqimi tog`lari, Qoratog`,
Korjontog`, Chotqol, Qurama tizmalari), Pomir-Oloy (Turkiston, Molguzar,
Zarafshon, Hisor tizmalari, Janubiy Tojikiston past tog`ligi)
18. Scutellaria guttata Nevski ex Juz. Pomir-Oloy (tizmalari Turkiston, Molguzar, Nurota, Zarafshon, Hisor) Hisor-Darvoz,
O`zbekiston endemi
19. Scutellaria haematochlora Juz. Pomir-Oloy (Hisor tiz.: To`palang daryosi havzasi, Sangardak)
20. Scutellaria heterotricha Juz. & Tyan-Shan (Korjontog`, Ugom, Pskom, Chotqol, Qurama tizmalari)
Vved.
21. Scutellaria hissarica B. Fedtsch. Pomir-Oloy (Ko`xitang tizmasi) Hisor tizmasi
endemi
22. Scutellaria holosericea Gontsch. ex Pomir-Oloy (Hisor tizmasi) Hisor-Darvoz,
Juz. O`zbekiston endemi
23. Scutellaria immaculata Nevski ex Pomir-Oloy (Hisor tizmasi: Tupalang daryosi xavzasi i Shatrut)
Juz.
24. Scutellaria intermedia Popov Tyan-Shan (Talas Olatovi, Qoratog`, Korjontog`, Ugom, Pskom, Chotqol,
Qurama, Farg`ona, Mo`g`ultog` tizmalari), Pomir-Oloy (Oloy, Turkiston,
14

Molguzar, Nurota tizmalari)
25. Scutellaria iskanderi Juz. Tyan-Shan(Farg`ona, Qurama, Mo`g`ultog` tizmalari), Pomir-Oloy (Turkiston,
Nurota: Oqtov tog`lari, Xobduntov, Zarafshon tizmalari)
26. Scutellaria leptosiphon Nevski Tyan-Shan(Qurama, Farg`ona tizmalari), Pomir-Oloy (Turkiston, Zarafshon
tizmalari)
27. Scutellaria lipskyi Juz. Surxon-Sherobod vodiysi, Pomir-Oloy (Zarafshon, Hisor, Ko`xitang tizmalari) Hisor tizmasi,
O`zbekiston endemi
28. Scutellaria microdasys Juz. Pomir-Oloy (Hisor tizmasi)
29. Scutellaria microphysa Juz. Toshkent atrofi dashtlari, Tyan-Shan(Qoratog`, Talas Olatovi Mashat,
Korjontog`, Ugom tizmalari)
30. Scutellaria nevskii Juz. & Vved. Pomir-Oloy (Turkiston, Zarafshon, Hisor(tizmalari) Janubiy-G`arbiy
Pomir-Oloy endemi
31. Scutellaria ocellata Juz. Pomir-Oloy (Ko`xitang tizmasi)
32. Scutellaria oxystegia Juz. Pomir-Oloy ( Oloy, Turkiston, Zarafshon, Pyotr Itizmalari)
33. Scutellaria phyllostachya Juz. Tyan-Shan(Chotqol, Farg`ona tizmalari), Pomir-Oloy (Turkiston, Nurota, Oloy
tizmalari)
34. Scutellaria physocalyx Regel & Tyan-Shan(Ugom, Chotqol, Qurama tizmalari), Pomir-Oloy (Zarafshon, Hisor,
Schmalh. Vaxsh, Darvoz tizmalari, Janubiy Tojikiston past tog`ligi)
35. Scutellaria pycnoclada Juz. Pomir-Oloy (Turkiston, Oloy, Oloy vodiysi, Zarafshon, Hisor, Oloy orti Pyotr I,
Vaxsh, Qorategin, Pomir tizmalari)
36. Scutellaria ramosissima Popov Tyan-Shan(Korjontog`, Chotqol, Sandalash, Qurama, Farg`ona tizmalari)
37. Scutellaria schachristanica Juz. Tyan-Shan(Norin daryosi o`rta oqimi tog`lari, Korjontog`, Ugom, Chotqol, G`arbiy Pomir-Oloy
Qurama, Mo`g`ultog`, Farg`ona tizmalari), Pomir-Oloy (Turkiston tizmalari: endemi
Guralash qo`riqxonasi)
38. Scutellaria squarrosa Nevski Pomir-Oloy (Turkiston, Zarafshon tizmalari)
39. Scutellaria striatella Gontsch. Surxon-Sherobod vodiysi, Pomir-Oloy (Turkiston, Molguzar, Zarafshon, Hisor, Janubiy-G`arbiy
Ko`xitang tizmalari) Pomir-Oloy endemi
40. Scutellaria villosissima Gontsch. ex Pomir-Oloy ( Bobotog` tizmasi, Janubiy Tojikiston past tog`ligi) Hisor-Darvoz,
Juz. O`zbekiston endemi
41. Drepanocaryum sewerzowii Pomir-Oloy (Hisor tizmasi)
(Regel) Regel
42. Thuspeinantha persica (Boiss.) Qizilqum (Oqtov tog`lari), Amudaryo daryo vodiysi(Termiz sh.atrofi), Farg`ona
15

Briq. vodiysi, Zarafshon daryo vodiysi (Qoratog` tog`lari), Tyan-Shan(Chu-Iliy
tog`lari, Issiqko`l ko`lining shimoliy qirg`og`i, Qirg`iz Olatovi: Uchbuloq,
Syugat daryosi o`rta oqimi, Talas Olatovi: Ulkunburul tog`lari, Oqsuv daryo
vodiysi, Qoratog`, Korjontog`, Chotqol tizmasi, Qurama tizmasi: Asht-Bolo,
Kalqanoti tog`lari, Mo`g`ultog`) Pomir-Oloy (Turkiston, Molguzar, Oloy,
Nurota, Zarafshon tizmalari, Zirabuloq-Ziadin tog`lari, Hisor tizmasi va uning
janubiy-g`arbiy tizmasi, Bobotog`, Darvoz, Pyotr I, Ko`xitang, Qorategin,
G`arbiy Pomir, Janubiy Tojikiston past tog`ligi), Kopet-Tog`, Katta
Balxanlar,Badxiz
43. Marrubium anisodon Koch Orolbo`yi sahrolari, Ustyurt, Qoratov etagi tekisligi, Qizilqum, Amudaryo
d.havzasi, Sherobod vodiysi, Qoraqum,Badxiz, Katta Balxanlar
44. Sideritis montana L. Ustyurt, Mangishloq, Qizilqum, Mirzacho`l, Tyan-Shan(Chu-Iliy tog`lari,
Ketmontov, Iliyorti Olatovi, Kungey Olatov, Terskey Olatov, Ichkeletov
tog`lari, Talas Olatovi, Qoratog`, Korjontog`, Ugom, Pskom, Chotqol, Qurama,
Mo`g`ultog`, Farg`ona tizmalari, Toshkent sh.atrofi), Pomir-Oloy (Oloy,
Turkiston tizmalari, Sariqtov tog`lari va Xobduntov, Nurota, Zarafshon, Hisor
tizmalari, Zirabuloq-Ziadin tog`lari, Bobotog`, Ko`xitang, Janubiy Tojikiston
past tog`ligi, G`arbiy Pomir), Kopet-Tog`, Kichiki va Katta Balxanlar
45. Lophanthus ouroumitanensis Zaysan tog` havzasi, Qozog`iston m., Embin platosi, Quyi CHu, Farg`ona
(Franch.) Kochk. & Tzukerv. vodiysi, Jung`or Olatovi, Tyan-Shan, Pomir-Oloy (Sharq. Pomirdan tashqari),
Kopet-Tog`
46. Lophanthus schrenkii Levin Pomir-Oloy (Oloy, Turkiston, Zarafshon, Oloyorti, Hisor, Ko`xitang, Darvoz,
Qorategin, Pyotr I, G`arbiy Pomir tizmalari, Janubiy Tojikiston past tog`ligi)
47. Lophanthus schtschurowskianus Balxashbo`yi cho`li (Archali tog`lari), Qozog`iston m. (Qizilray tog`lari),
(Regel) Lipsky Betpakdala, Qoratog` atrofi yonbag`ir tekisligi, Tarbagatay, Jung`or, Olatov,
Tyan-Shan tizmalari (Chu-Iliy tog`lari, tizmalari Qoratog`, Korjontog`, Talas
Olatovi, Iliyorti Olatovi, Qirg`iz Olatovi, Pskom, Chotqol, Farg`ona)
48. Lophanthus subnivalis Lipsky Tyan-Shan(tiz. Farg`ona), Pomir-Oloy (tizmalari Oloy, Oloyorti, Turkiston,
Nurota)
49. Lophanthus tschimganicus Lipsky Pomir-Oloy (tizmalari Oloy, Turkiston, Zarafshon, Oloyorti, Hisor, Qorategin,
Pyotr I, Oloy vodiysi, Sharqiy Pomir- daryosi xavzasi Kaindlar, Janubiy
Tojikiston past tog`ligi)
50. Lophanthus virescens (Lipsky) Tyan-Shan (Talas Olatovi, Korjontog`, Pskom, Ugom, Chotqol, Qurama
16

Kochk. tizmalari)
51. Nepeta alatavica Lipsky Pomir-Oloy (Oloy, Zarafshon, Hisor, Oloyorti, Ko`xitang, Pyotr I tizmalari
Janubiy Tojikiston past tog`ligi)
52. Nepeta bracteata Benth. Tyan-Shan(Qirg`iz Olatovi, Talas Olatovi, Korjontog`, Ugom, Pskom, Chotqol
tizmalari)
53. Nepeta bucharica Lipsky Pomir-Oloy (Turkiston, Zarafshon, Ko`xitang, G`arbiy Pomir tizmalari)
54. Nepeta cataria L. Tyan-Shan(Talas Olatovi, Chotqol, Farg`ona, Uzunaxmaty, Atoynak tizmalari),
Pomir-Oloy (Zarafshon, Hisor, Petr I, Darvoz, Qorategin, G`arbiy Pomir
tizmalari, Janubiy Tojikiston past tog`ligi)
55. Nepeta formosa Kudrjasch. Turgay botig`i, Balxashbo`yi cho`li, Orolbo`yi sahrolari, Sirdaryo daryo
vodiysi, Ustyurt, Mangishloq, Amudaryo daryo vodiysi, Toshkent atrofi
dashtlari; Jung`or Olatovi, Tyan-Shan(Iliyorti Olatovi, Chu-Iliy tog`lari, Qirg`iz
Olatovi, Kungey Olatov, Terskey Olatov, Talas Olatovi, Qoratog`, Korjontog`,
Ugom, Pskom, Chotqol, Qurama, Farg`ona, Atoynak tizmalari); Pomir-Oloy
(Oloy, Turkiston, Nurota, Zarafshon, Oloyorti, Hisor, Ko`xitang, G`arbiy Pomir
tizmalari, Janubiy Tojikiston past tog`ligi), Kopet-Tog`, Katta Balxanlar
56. Nepeta kokanica Regel Tyan-Shan(i Qoratog`, Chotqol, Uzun-Axmat, Farg`ona, Atoynak tizmalar);
Pomir-Oloy (Oloy, Turkiston, Zarafshon, Hisor, Darvoz, Qorategin, Pyotr I
tizmalari, Janubiy Tojikiston past tog`ligi)
57. Nepeta lipskyi Kudrjasch. Pomir-Oloy (Oloy, Turkiston, Zarafshon, Hisor, Darvoz, Qorategin, Pyotr I
tizmalari, Janubiy Tojikiston past tog`ligi)
58. Nepeta mariae Regel Pomir-Oloy
59. Nepeta maussarifi Lipsky Tyan-Shan, Pomir-Oloy
60. Nepeta micrantha Bunge Pomir-Oloy (Zarafshon, Hisor tizmalari)
61. Nepeta olgae Regel Turgaybotig`i, Alakul botig`i, Balxashbo`yi, Orolbo`yi sahrolari, Betpakdala,
Sirdaryo daryo vodiysi, Qizilqum, Jung`or Olatovi, Tyan-Shan(Kungey Olatov,
tizmalari Norin d.o`rta oqimi tutashmasi, Iliyorti Olatovi, Chu-Iliy tog`lari,
Qoratog`), Pomir-Oloy (Turkiston, Zarafshon, Hisor, G`arbiy Pomir tizmalari)
62. Nepeta Pomirensis Franch. Sirdaryo daryo vodiysi, Qizilqum, Farg`ona vodiysi, Surxon-Sherobod vodiysi
63. Nepeta pannonica L. Pomir-Oloy (tizmalari Oloy, Hisor, Petr I, Pomir)
64. Nepeta podostachys Benth. Zaysan tog` havzasi, Qozog`iston m., Turgaybotig`i, Balxashbo`yi cho`li, Saur,
Tarbagatay, Jung`or Olatovi, Tyan-Shan (Ketmontov, Iliyorti Olatovi tizmalari,
17

Chu-Iliy tog`lari, Kungey Olatov, Terskey Olatov, Qirg`iz Olatovi, Talas
Olatovi, Qoratog`, Korjontog`, Chotqol, Farg`ona, Kavaktau), Pomir-Oloy
(Oloy, Zarafshon, Hisor, Qorategin, Darvoz, Pyotr I tizmalari, Janubiy
Tojikiston past tog`ligi)
65. Nepeta pungens (Bunge) Benth. Pomir-Oloy (Oloy, Turkiston, Zarafshon, Hisor, Darvoz, Qorategin, Pyotr I,
Pomir tizmalari, Janubiy Tojikiston past tog`ligi)
66. Nepeta santoana Popov Zaysan tog` havzasi, Turgaybotig`i, Balxashbo`yi cho`li, Betpakdala,
Kaspiybo`yi cho`li,Sariqsuv quyi oqimi, Ustyurt, Qizilqum, Jung`or Olatovi,
Tyan-Shan(Kungey Olatov, Iliyorti Olatovi tizmalari, Chu-Iliy tog`lari,
Qoratog`, Qurama, Mo`g`ultog`), Pomir-Oloy (Oloy, Turkiston, Nurota,
Zarafshon, Hisor tizmalari, Janubiy Tojikiston past tog`ligi),Badxiz, Kopet-
Tog`, Katta Balxanlar
67. Nepeta satureiodes Boiss. Pomir-Oloy (Oloy, Turkiston, Zarafshon tizmalari)
68. Nepeta subhastata Regel Ustyurt, Mangishloq, Qizilqum, Farg`ona vodiysi, Tyan-Shan(Qoratog`, Shimoliy Pomir-
Qurama tizmalari), Pomir-Oloy (Oloy, Turkiston, Zarafshon, Darvoz, G`arbiy Oloy endemi
Pomir tizmalari),Badxiz
69. Nepeta ucranica L. Pomir-Oloy (Oloy, Turkiston tizmalari)
70. Dracocephalum adylovii I.I. Zaysan tog` havzasi, Qozog`iston m., Turgaybotig`i, Alakulskayabotig`i, G`arbiy Tyan-Shan,
Malzev Balxashbo`yi cho`li, Betpakdala, Muyunqum, Chuy daryosi etagi Sariqsuv, O`zbekiston endemi
Zakratauskaya tekisligi, Qoratog` atrofi yonbag`ir tekisligi, Toshkent atrofi
dashtlari, Saur, Jung`or Olatovi, Tyan-Shan(Iliyorti Olatovi, Chu-Iliy tog`lari,
Terskey Olatov, Norin daryosi o`rta oqimi tog`lari, Qirg`iz Olatovi, Talas
Olatovi, Qoratog`, Korjontog`, Chotqol, Qurama), Pomir-Oloy (Oloy,
Turkiston, Oloy vodiysi, Zarafshon, Oloyorti, Pyotr I tizmalari)
71. Dracocephalum bipinnatum Rupr.
72. Dracocephalum discolor Bunge "Jung`or Olatovi, Tyan-Shan(tizmalari Iliyorti Olatovi, Kungey Olatov, Terskey
Olatov, Issiqko`l yabotig`i, tiz. Ketmontov, Norin d.o`rta oqimi tog`lari, Qirg`iz
Olatovi, Talas Olatovi, Qoratog`, Chotqol, Farg`ona tizmalari), Pomir-Oloy
(Hisor, Qorategin, Pyotr I, Darvoz, G`arbiy Pomir tizmalari, Janubiy Tojikiston
past tog`ligi)
73. Dracocephalum diversifolium Rupr.
74. Dracocephalum formosum Jung`or Olatovi, Tyan-Shan(Iliyorti Olatovi, Kungey Olatov, Terskey Olatov, G`arbiy Pomir-Oloy
18

Gontsch. Qirg`iz Olatovi, Talas Olatovi, Susamirtov, Ko`kshaltov tizmalari, Norin endemi
daryosi o`rta oqimi tog`lari, Chotqol i Qurama tizmalari), Pomir-Oloy
(Turkiston, Hisor, Oloy tizmalari, Oloy vodiysi, Oloyorti, Qorategin, Pyotr I,
Pomir tizmalari)
75. Dracocephalum imberbe Bunge Tyan-Shan(Iliyorti Olatovi, Kungey Olatov, Terskey Olatov, Qirg`iz Olatovi,
Ichkeletau, Talas Olatovi, Susamirtov tizmalari, Norin daryosi o`rta oqimi
tog`lari, Chotqol, Qurama, Farg`ona tizmalari), Pomir-Oloy (Oloy, Turkiston
tizmalari, Oloy vodiysi, Zarafshon, Hisor tizmalari)
76. Dracocephalum integrifolium Pomir-Oloy (Hisor tizmasi)
Bunge
77. Dracocephalum karataviense Pavl. Tarbagatay, Jung`or Olatovi, Tyan-Shan(tizmalari Iliyorti Olatovi, Kungey
& Roldugin Olatov, Terskey Olatov, Ketmontov, Qirg`iz Olatovi, Talas Olatovi, tizmalari,
Norin d.o`rtayuqori oqimi tutashmasi), Pomir-Oloy (Oloy vodiysi, Oloy,
Turkiston, Zarafshon, Qorategin, Oloyorti tizmalari)
78. Dracocephalum komarovii Lipsky Tarbagatay, Jung`or Olatovi, Tyan-Shan(Chu-Iliy tog`lari, Iliyorti Olatovi, tog`li O`rta
Kungey Olatov, Terskey Olatov, Ketmontov, Qirg`iz Olatovi, Talas Olatovi, Osiyoning endemi
Susamirtov, Qoratog`, Korjontog`, Ugom, Pskom, Chotqol, Qurama, Farg`ona
tizmalari), Pomir-Oloy (Oloy, Turkiston, Oloy vodiysi, tizmalari Zarafshon,
Oloyorti, Hisor, Qorategin tizmalari)
79. Dracocephalum nodulosum Rupr. Tyan-Shan(Talas Olatovi: Daubaba va Mashattov tog`lari, Qoratog`, Chotqol:
Chotqol qo`riqxona - Zindonsoy)
80. Dracocephalum nuratavicum Tyan-Shan(Talas Olatovi, Ugom, Chotqol, Qurama tizmalari), Pomir-Oloy Nurota tog`lari,
Adylov (Turkiston, Zarafshon tizmalari) O`zbekiston endemi
81. Dracocephalum nutans L. Jung`or Olatovi, Tyan-Shan(tizmalari Iliyorti Olatovi, Kungey Olatov, Terskey
Olatov, Ketmontov, Issiqko`l botig`i, Qirg`iz Olatovi, Talas Olatovi tizmalari,
Korjontog`, Chotqol, Qurama, Farg`ona tizmalari), Pomir-Oloy (Oloy, Nurota
tizmalari, Oloy vodiysi, Zarafshon, Oloyorti, Hisor tizmalari, Janubiy
Tojikiston past tog`ligi: Kugi-Frush)
82. Dracocephalum oblongifolium Pomir-Oloy (Nurota tizmasi)
Regel
83. Dracocephalum scrobiculatum Zaysan tog` havzasi, Balxashbo`yi cho`li, Saur, Tarbagatay, Jung`or Olatovi,
Regel Tyan-Shan(tizmalari Iliyorti Olatovi, Kungey Olatov, Terskey Olatov, Issiqko`l
botig`i, tizmalari Ketmontov, Qirg`iz Olatovi, Talas Olatovi, Susamirtov,
19

tizmalari Norin d.o`rta oqimi, tizmalari Ugom, Pskom, Chotqol, Farg`ona)
84. Dracocephalum spinulosum Popov Tyan-Shan(Talas Olatovi, Uzun-Axmat, Ugom, Pskom, Chotqol tizmalari), G`arbiy Tyan-Shan
Pomir-Oloy (Oloy, Turkiston, Zarafshon, Hisor tizmalari) endemi
85. Dracocephalum stamineum Kar. & Pomir-Oloy (Turkiston, Zarafshon, Hisor tizmalari)
Kir.
86. Kudrjaschevia jacubi (Lipsky) Tyan-Shan(Ugom, Pskom, Chotqol tizmalari)
Pojark.
87. Lallemantia royleana (Benth.) Tarbagatay, Jung`or Olatovi, Tyan-Shan( Iliyorti Olatovi, Kungey Olatov,
Benth. Ketmontov, Terskey Olatov, Qirg`iz Olatovi, Talas Olatovi, Chotqol, Farg`ona
tizmalari), Pomir-Oloy (Oloy, Turkiston, Zarafshon, Oloyorti, Hisor, Qorategin,
Pyotr I, Darvoz tizmalari, Oloy vodiysi, Pomir)
88. Hymenocrater incisodentatus Pomir-Oloy (tizmalari Turkiston, Zarafshon, Hisor, Ko`xitang, Darvoz, Janubiy-G`arbiy
Boriss. Janubiy Tojikiston past tog`ligi) Pomir-Oloy endemi
89. Hypogomphia bucharica Vved. Zaysan tog` havzasi, Qozog`iston m., Turgaybotig`i, Olako`l botig`i,
Balxashbo`yi cho`li, Betpakdala, Orolbo`yi sahrolari, Embin platosi,
Kaspiybo`yi cho`li, Muyunqum, Chuy daryosi etagi Sariqsuv, Sirdaryo
d.vodiysi, Ustyurt, Qoratog`orti tekisligi, Qoratog` atrofi yonbag`ir tekisligi,
Qizilqum, Amudaryo d.havzasi, Farg`ona vodiysi, Toshkent atrofi dashtlari,
Mirzacho`l, Zarafshon daryo vodiysi, Karnabchul, Qarshi dashtligi, Sandiqli
qumliklari, Surxon-Sherobod vodiysi, Qoraqum, Zauzbay, Janubiy-g`arbiy-
Turkman pasttekislik, Tarbagatay, Jung`or Olatovi, Tyan-Shan(Chu-Iliy
tog`lari, tizmalari Iliyorti Olatovi, Kungey Olatov, Qirg`iz Olatovi, Talas
Olatovi, Qoratog`, Korjontog`, Chotqol, Qurama, Mo`g`ultog`), Pomir-Oloy
(tizmalari Oloy, Turkiston, Nurota, Zarafshon, Zirabuloq-Ziadin tog`lari, Hisor,
Qorategin, Darvoz, G`arbiy Pomir, Ko`xitang, Bobotog`, Janubiy Tojikiston
past tog`ligi), Kopet-Tog`, Karabil-Badxiz.
90. Hypogomphia turkestanica Bunge Pomir-Oloy (Hisor tizmasi: daryosi xavzasi, Sangardak, tiz. Ko`xitang,
Ko`xitang, Karlyuk, Vandob)
91. Prunella vulgaris L. "Amudaryo d.vodiysi, Sandiqli qumliklari, Surxon-Sherobod vodiysi, Pomir-
Oloy (tizmalari Hisor, Ko`xitang, Bobotog`, Janubiy Tojikiston past tog`ligi)
92. Phlomoides alaica (Knorring) "
Adylov, Kamelin & Makhm.
93. Phlomoides ambigua (Popov ex Balxashbo`yi cho`li, Priiliyskie cho`li, Betpakdala, Muyunqum, Chuy daryosi G`arbiy Pomir-Oloy,
20

Pazij & Vved.) Adylov, Kamelin & etagi Sariqsuv, Sirdaryo d.vodiysi, Qoratog`orti tekisligi, Qoratog` atrofi O`zbekiston endemi
Makhm. yonbag`ir tekisligi, Qizilqum, Amudaryo daryo vodiysi(Kelif, Oguzbulak,
CHarshanga), Farg`ona vodiysi, Toshkent atrofi dashtlari, Mirzacho`l,
Zarafshon daryo vodiysi, Karnabchul, Qarshi dashtligi, Surxon-Sherobod
vodiysi, Tyan-Shan(Chu-Iliy tog`lari, tizmalari Iliyorti Olatovi, Kungey Olatov,
Qirg`iz Olatovi, Qoratog`, Korjontog`, Ugom, Pskom, Chotqol, Qurama,
Mo`g`ultog`), Pomir-Oloy (tiz. Nuratu, g`arbiy qismi Oloy, Turkiston,
Zarafshon va Hisor tizmasi, Ko`xitang, Bobotog` tizmalari, Janubiy Tojikiston
past tog`ligi)
94. Phlomoides angreni (Popov) Balxashbo`yi cho`li, Chu d.quyi qismi, Toshkent atrofi dashtlari, Farg`ona G`arbiy Tyan-Shan
Adylov, Kamelin & Makhm. vodiysi, Tarbagatay, Jung`or Olatovi, Tyan-Shan(Chu-Iliy tog`lari, Iliyorti endemi
Olatovi, Kungey Olatov, Issiqko`l botig`i, Terskey Olatov, Ketmontov, Qirg`iz
Olatovi, Talas Olatovi, Norin daryosi o`rta oqimi tog`lari, tizmalari Qoratog`,
Korjontog`, Ugom, Pskom, Chotqol, Qurama, Uzun-Axmat, Farg`ona), Pomir-
Oloy (tizmalari Oloy, Turkiston, Molguzar, Nurota, Zarafshon, Hisor,
Qorategin, Vaxsh, Pyotr I, Xozretisho, Darvoz, Zap. Pomir: tizmalari Vanch,
Shugnan, Rushan, Janubiy Tojikiston past tog`ligi), Kopet-Tog`
95. Phlomoides anisochila (Pazij & Pomir-Oloy (tizmalari Oloy, Turkiston) Nurota O`zbekiston
Vved.) Salmaki endemi
96. Phlomoides aralensis (Bunge) Pomir-Oloy (g`arbiy qismTurkiston tizmasi, tiz. Nurota: tog`lariKoytash, Hisor Qizilqum
Salmaki tiz.: r. Djidjikrud) O`zbekiston endemi
97. Phlomoides arctiifolia (Popov) Tyan-Shan(tizmalari Chotqol i Qurama)
Adylov, Kamelin & Makhm.
98. Phlomoides baburii (Adylov) Nurota tizmasi - tog`lari Koytash, qishl. Uxum Sherobod-Kelif
Adylov, Kamelin & Makhm. qoyalari endemi,
O`zbekiston endemi
99. Phlomoides baissunensis (Popov) Qizilqum Janubiy-G`arbiy
Adylov, Kamelin & Makhm. Pomir-Oloy endemi,
O`zbekiston endemi100
Phlomoides boissieriana (Regel) Pomir-Oloy (tizmalari Zarafshon, Hisor, Qorategin, Darvoz, Janubiy Tojikiston
Adylov, Kamelin & Makhm. past tog`ligi)
101
Phlomoides brachystegia (Bunge) Pomir-Oloy (Ko`xitang tizmasi: tog`lariAktash)
Adylov, Kamelin & Makhm.
21

102 Phlomoides canescens (Regel) Pomir-Oloy (tizmalari Hisor, Ko`xitang)
Adylov, Kamelin & Makhm.
103 Phlomoides codonantha Sennikov Amudaryo d.havzasi, Surxon-Sherobod vodiysi, Pomir-Oloy ( Janubiy
Tojikiston past tog`ligi: tog`lariXodja-Kazyan, Koykitau, Buryutau, okr. oz.
Djilikul, Tuganakkul)
104 Phlomoides cordifolia (Regel) Tyan-Shan(tizmalari Qoratog`, Talas Olatovi, Korjontog`, Ugom, Pskom,
Adylov, Kamelin & Makhm. Sandalash, Chotqol, Qurama)
105 Phlomoides desertorum (Regel) Pomir-Oloy (tizmalari Oloy, Turkiston, Zarafshon, Hisor, Bobotog`, Ko`xitang)
Salmaki
106 Phlomoides dszumrutensis (Afan.) Farg`ona vodiysi, Tyan-Shan(tizmalari Chotqol, Qurama), Pomir-Oloy Shimoliy Pomir-
Adylov, Kamelin & Makhm. (tizmalari Turkiston: sharqiy qism i Oloy: g`arbiy qism) Oloy endemi
107 Phlomoides ebracteolata (Popov) Pomir-Oloy (tizmasi Turkiston: tog`lari Sar ы tau, tog`lari Dulon. Vorux, tizmasi
Adylov, Kamelin & Makhm. Oloy)
108 Phlomoides eriocalyx (Regel) Zarafshon d.Vodiysi (Konimex), Karnabchul, Qarshi dashtligi O`zbekiston endemi
Adylov, Kamelin & Makhm.
109 Phlomoides eriolarynx (Pazij & Pomir-Oloy (tiz. Turkiston) O`zbekiston endemi
Vved.) Adylov, Kamelin &
Makhm.
110 Phlomoides fulgens (Bunge) "Tyan-Shan(tizmalari Korjontog`, Ugom, Chotqol)
Adylov, Kamelin & Makhm.
111 Phlomoides gypsacea (Popov) " Hisor tizmas
Adylov, Kamelin & Makhm. endemi,
O`zbekiston endemi
112 Phlomoides hissarica (Regel) "Qizilqum, Mirzacho`l, Pomir-Oloy (tizmalari Turkiston, Molguzar, Nurota
Adylov, Kamelin & Makhm. tog`lari, Zirabuloq-Ziadin tog`lari)
113 Phlomoides impressa (Pazij & "
Vved.) Adylov, Kamelin &
Makhm.
114 Phlomoides integior (Pazij & Qizilqum
Vved.) Adylov, Kamelin &
Makhm.
115 Phlomoides isochila (Pazij & Tyan-Shan (tizmalari Korjontog`, Ugom, Pskom, Chotqol)
Vved.) Salmaki
22

116 Phlomoides kaufmanniana (Regel) Pomir-Oloy (Hisor tiz.: k YUV ot g. Guzar)
Adylov, Kamelin & Makhm.
117 Phlomoides kirghisorum Adylov, Pomir-Oloy (tizmalari Hisor, Bobotog`, Janubiy Tojikiston past tog`ligi)
Kamelin & Makhm.
118 Phlomoides labiosa (Bunge) "Qoratog` atrofi yonbag`ir tekisligi, Toshkent atrofi dashtlari, Tyan-
Adylov, Kamelin & Makhm. Shan(tog`lari Korjontog`, Mo`g`ultog`)
119 Phlomoides labiosissima (Pazij & "
Vved.) Adylov, Kamelin &
Makhm.
120 Phlomoides lehmanniana (Bunge) Farg`ona vodiysi, Tyan-Shan(Qurama tizmasi: Kalkanata, Mo`g`ultog`
Adylov, Kamelin & Makhm. tog`lari), Pomir-Oloy (Turkiston tizmasi i g`arbiy qismOloy tizmasi)
121 Phlomoides leiocalyx (Pazij & Turgaybotig`i, Betpakdala, Orolbo`yi sahrolari, Muyunqum, vodiysi r. CHu, Qarshi dashtlari ,
Vved.) Adylov, Kamelin & Priiliyskaya tekisligi, Qoratog`orti i Qoratog`oldi tekisligi, Toshkent atrofi O`zbekiston endemi
Makhm. dashtlari, Jung`or Olatovi, Tyan-Shan(Chu-Iliy tog`lari, Iliyorti Olatovi, Qirg`iz
Olatovi, Talas Olatovi, Qoratog`, Korjontog`, tizmalari Ugom, Pskom, Chotqol,
Qurama, Farg`ona, Mo`g`ultog`), Pomir-Oloy (tizmalari Turkiston, Oloy)
122 Phlomoides mihaelis Adylov, Pomir-Oloy (tizmalari Turkiston, Molguzar, Nurota, Zarafshon, Hisor,
Kamelin & Makhm. Ko`xitang, Zirabuloq-Ziadin tog`lari, Janubiy Tojikiston past tog`ligi: tiz.
Koykitau)
123 Phlomoides napuligera (Franch.) Farg`ona vodiysi (Farg`ona, Chotqol, Oloy tizmalari etaklari)
Adylov, Kamelin & Makhm.
124 Phlomoides nuda (Regel) Adylov, Qoratog` atrofi yonbag`ir tekisligi, Toshkent atrofi dashtlari, Mirzacho`l, Tyan-
Kamelin & Makhm. Shan(tizmalari Qirg`iz Olatovi, Qoratog`, Korjontog`, Ugom, Pskom, Chotqol,
Qurama, Farg`ona, Mo`g`ultog`)
125 Phlomoides ostrowskiana (Regel) Pomir-Oloy (janubiy-g`arbiy tizmasi Hisor tizmasi, Bobotog`)
Adylov, Kamelin & Makhm.
126 Phlomoides pulchra (Popov) Pomir-Oloy (tizmalari Turkiston, Zarafshon, Oloy, Hisor, Karatentskiy, Vaxsh,
Adylov, Kamelin & Makhm. Teryay, Pyotr I, Darvoz)
127 Phlomoides regeliana (Aitch. & Qarshi dashtligi (vdol jeleznoy dorogi mejdu gorodami Guzar i Karshi)
Hemsl.) Adylov, Kamelin &
Makhm.
128 Phlomoides sarawschanica (Regel) Farg`ona vodiysi, Pomir-Oloy (tiz. Oloy)
Adylov, Kamelin & Makhm.
23

129 Phlomoides sogdiana (Pazij & Toshkent atrofi dashtlari, Mirzacho`l, Qizilqum, Karnabchul, Qarshi dashtligi, G`arbiy Pomir-Oloy
Vved.) Salmaki Pomir-Oloy (tizmalari Turkiston, Molguzar, Nurota tog`lari, Pistalitau, endemi
tizmalari Zarafshon, Oloy, Hisor, Ko`xitang, Janubiy Tojikiston past tog`ligi), O`zbekiston endemi
Kopet-Tog`, Karabil-Badxыz
130 Phlomoides speciosa (Rupr.) Farg`ona vodiysi, Tyan-Shan(Norin d. vodiysi, tizmalari Chotqol, Qurama,
Adylov, Kamelin & Makhm. Farg`ona), Pomir-Oloy (Oloy tizmasi, Oloy vodiysi)
131 Phlomoides tadschikistanica (B. Tyan-Shan(tizmalari Ugom, Pskom, Sandalash, Chotqol, Qurama)
Fedtsch.) Adylov, Kamelin &
Makhm.
132 Phlomoides transoxana (Bunge) Pomir-Oloy (Turkiston tizmasi sharq.qismi: Qizilqiyoq tog`i, Oloy tizmasi) Qizilqum
Salmaki O`zbekiston endemi
133 Phlomoides tschimganica (Vved.) Zarafshon daryo vodiysi (quyi oqimi), Sandiqli qumliklari, Qarshi dashtligi, Chimyon endemi,
Adylov, Kamelin & Makhm. Qoraqum (jan.jan-sharq.), Karabil-Badxiz O`zbekiston endemi
134 Phlomoides tytthaster (Vved.) Pomir-Oloy (tizmalari Turkiston, Zarafshon, Hisor, Qorategin, Pyotr I, Darvoz) Oloy tizmasi
Adylov, Kamelin & Makhm. endemi
135 Phlomoides uniflora (Regel) Surxon-Sherobod vodiysi, Pomir-Oloy (Nurota tog`lari, tizmalari Malguzar, O`zbekiston endemi
Adylov, Kamelin & Makhm. Turkiston, Zarafshon, Hisor, Ko`xitang)
136 Phlomoides uralensis Salmaki Toshkent atrofi dashtlari, Qoratog` atrofi yonbag`ir tekisligi, Jung`or Olatovi,
Tyan-Shan(Chu-Iliy tog`lari, Iliyorti Olatovi, Ketmontov, Kungey Olatov,
Terskey Olatov, Qirg`iz Olatovi, Talas Olatovi, Norin d.havzasi tog`lari,
Qoratog`, Korjontog`, Ugom, Pskom, Chotqol, Qurama, Uzunaxmaty, Farg`ona
tizmalari, Mo`g`ultog`), Pomir-Oloy (tizmalari Turkiston, Zarafshon, Hisor,
Ko`xitang, Oloy, Oloyorti, Oloy vodiysi)
137 Phlomis bucharica Regel Pomir-Oloy (tizmalari Hisor, Qorategin, Pyotr I, Janubiy Tojikiston past
tog`ligi)
138 Phlomis betonicifolia Regel Qizilqum (Aytim, Djirik, Oguz, Segett quduqlari)
139 Phlomis cyclodon Knorring Tyan-Shan(tiz.Chotqol: Bolshoy CHimgan) Janubiy Pomir-Oloy
endemi
140 Phlomis drobovii Popov & Vved. Pomir-Oloy (tiz. Oloy) Oloy tizmasi endemi
141 Phlomis hypoleuca Vved. Qizilqum, Karnabchul, Pomir-Oloy (tizmasi Nurota: Oqtov tog`lari, Baxiltau)
142 Phlomis fruticetorum Gontsch. Turgaybotig`i, Orolbo`yi sahrolari, Embin platosi, Kaspiybo`yi cho`li,
Mangishloq, Ustyurt, Muyunqum, Qizilqum (krayniy Shimoliy-zapad)
24

143 Phlomis linearifolia Zakirov Pomir-Oloy (tizmalari Zarafshon, Hisor, Bobotog`, Janubiy Tojikiston past Shimoliy-G`arbiy
tog`ligi) Pomir-Oloy endemi,
O`zbekiston endemi
144 Phlomis olgae RegelPomir-Oloy (tizmalari Hisor, Xozretisho, Bobotog`, Janubiy Tojikiston past
tog`ligi, Djilantau, Qoratog`)
145 Phlomis oreophyla Kar. & Kir. Pomir-Oloy ( Janubiy Tojikiston past tog`ligi, tizmalari Sanglok, Sarsaryak,
Qoratog`)
146 Phlomis nubilans Zakirov Pomir-Oloy (Oloy tiz.) Nurota tog`lari,
O`zbekiston endemi
147 Phlomis regelii Popov Tyan-Shan(Norin daryosi o`rta oqimi tog`lari, tizmalari Chotqol - vostoch.
qism, Atoynak, Farg`ona), Pomir-Oloy (Oloy tiz.: vostoch. qism)
148 Phlomis salicifolia Regel Pomir-Oloy (tizmalari Zarafshon - sharqiy qism, Hisor, Qorategin, Vaxsh,
Xozretisho, Pyotr I, Darvoz)
149 Phlomis sewerzowii Regel Pomir-Oloy (tizmalari Molguzar, Turkiston, Nurota tog`lari)
150 Phlomis spinidens Nevski Pomir-Oloy (tizmalari Molguzar, Turkiston, Zarafshon, Hisor, Bobotog`, Janubiy-G`arbiy
Ko`xitang, Janubiy Tojikiston past tog`ligi) Pomir-Oloy endemi
151 Phlomis thapsoides Bunge Tarbagatay, Jung`or Olatovi, Tyan-Shan(tizmalari Iliyorti Olatovi, Kungey
Olatov, Terskey Olatov, Qirg`iz Olatovi, Talas Olatovi, Farg`ona, Uzunaxmaty,
Baubashata, Norin daryosi o`rta oqimi tog`lari, tizmalari Chotqol, Qurama),
Pomir-Oloy (Oloy vodiysi, tizmalari Oloy, Oloyorti, Turkiston, Zarafshon)
152 Stachyopsis canescens (Regel) Pomir-Oloy (tizmalari Nurota, Aktau) G`arbiy Tyan-Shan,
Adylov & Tulyag. O`zbekiston endemi
153 Stachyopsis oblongata (Schrenk) Toshkent atrofi dashtlari, Tyan-Shan(tizmalari Qoratog`, Korjontog`,
Popov & Vved. Ugamckiy, CHatkalckiy, Qurama)
154 Lamium album L. Muyunqum (yujnaya qism), Toshkent atrofi dashtlari (uroch. Kaplanbek),
Tyan-Shan(Kapatay, Talas Olatovi, Qirg`iz Olatovi - dol. r. Ala-Archa,
Chotqol, Qurama, Mo`g`ultog` tizmalari), Pomir-Oloy (Molguzar, Turkiston,
Nurota, Zarafshon, Hisor tizmalari)
155 Lamium amplexicaule L. Tyan-Shan(Qoratog`, Talas Olatovi, Qirg`iz Olatovi, Korjontog`, Ugom,
Pskom, Santalash, Chotqol, Qurama, Farg`ona tizmalari)
156 Leonurus glaucescens Bunge Pomir-Oloy (Hisor tizmasi-jan.g`arb., Ko`xitang)
157 Leonurus kudrjaschevii Kamelin & Pomir-Oloy (tizmalari Molguzar, Turkiston – g`arb.qism., Nurota tog`lari Hisor tizmasi ,
Tulyag. Xobduntov i Karakchitau, tiz. Zarafshon, Zirabuloq-Ziadin tog`lari, Hisor, O`zbekiston endemi
25

Ko`xitang, Bobotog`)
158 Leonurus panzerioides Popov Tyan-Shan(tizmalari Korjontog`, Ugom)
159 Leonurus turkestanicus V.I. Krecz. Jung`or Olatovi, Tyan-Shan(Chu-Iliy tog`lari, tizmalari Iliyorti Olatovi, Kungey
& Kuprian. Olatov, Ketmontov, Terskey Olatov, Qirg`iz Olatovi, Talas Olatovi, Norin
daryosi o`rta oqimi tog`lari, tizmalari Korjontog`, Ugom, Pskom, Chotqol,
Qurama, Farg`ona), Pomir-Oloy (tizmalari Oloy, Turkiston, Zarafshon, Hisor,
Qorategin, Pyotr I, Darvoz, Xoretisho, Pomir: Issiq d., Janubiy Tojikiston past
tog`ligi)
160 Lagochilus acutilobus (Ledeb.) Zaysan tog` havzasi, Alakulskayabotig`i, Balxashbo`yi cho`li, Toshkent atrofi O`rta Osiyo
Fisch. Fisch. & C. A. Mey. dashtlari, Saur, Tarbagatay, Jung`or Olatovi, Tyan-Shan(tizmalari Iliyorti cho`llari endemi
Olatovi, Kungey Olatov, Terskey Olatov, Qirg`iz Olatovi, Talas Olatovi, Issiq
ko`l botig`i, Susamir vodiysi, Norin daryosi o`rta oqimi tog`lari, tizmalari
Qoratog`, Korjontog`, Ugom, Pskom, Chotqol, Qurama, Farg`ona, Uzun-
Axmat), Pomir-Oloy (tizmalari Oloy, Nurota, Zarafshon, Oloyorti, Hisor,
Vaxsh, Pyotr I, Janubiy Tojikiston past tog`ligi), Kopet-Tog`
161 Lagochilus botschantzevii Kamelin Balxashbo`yi, Orolbo`yi va Kaspiybo`yi cho`li, Muyunqum, Chu d.quyi, Bobotog` endemi,
& Tzukerv. Sirdaryo d.vodiysi, Qoratog` atrofi yonbag`ir tekisligi, Qizilqum, Amudaryo O`zbekiston endemi
d.havzasi, Farg`ona vodiysi, Toshkent atrofi dashtlari, Qoraqum, Zauzboy,
Janubiy-g`arbiy-Turkman pasttekislik, Jung`or Olatovi, Tyan-Shan(Chu-Iliy
tog`lari, tizmalari Iliyorti Olatovi, Kungey Olatov, Issiqko`l botig`i, tizmalari
Qoratog`, Qirg`iz Olatovi, Korjontog`, Ugom, Pskom, Chotqol, Qurama,
Mo`g`ultog`, Farg`ona), Pomir-Oloy (tizmalari Oloy, Turkiston, Molguzar,
Nurota, Zarafshon, Zirabuloq-Ziadin tog`lari, tizmalari Hisor, Darvoz,
Ko`xitang, G`arbiy Pomir: vodiysi r. Bartang, Gunt, Pyandj, Garm-Chashma,
Shaldarya, Vaxan, Janubiy Tojikiston past tog`ligi), Kopet-Tog`, Katta va
Kichik Balxanlar,Badxiz
162 Lagochilus diacanthophyllus (Pall.) Zaysan tog` havzasi, Qozog`iston m., Turgaybotig`i, Alakulskayabotig`i,
Benth. Balxashbo`yi, Orolbo`yi i Kaspiybo`yi cho`li, Muyunqum, Sirdaryo daryo
vodiysi, Farg`ona vodiysi, Mirzacho`l, Tarbagatay, Jung`or Olatovi, Tyan-Shan,
Pomir-Oloy, Kopet-Tog`
163 Lagochilus hirsutissimus Vved. Hisor tizmasi (Beshnau tog`lari)
164 Lagochilus gypsaceus Vved. Tyan-Shan(tizmalari Talas Olatovi, Korjontog`, Ugom, Pskom, Chotqol,
Qurama, Farg`ona), Pomir-Oloy (tizmalari Zarafshon, Hisor)
26

165 Lagochilus inebrians Bunge Zaysan tog` havzasi, Qozog`iston m., Turgaybotig`i, Alakulskayabotig`i,
Balxashbo`yi cho`li, Orolbo`yi sahrolari, Kaspiybo`yi cho`li, Muyunqum,
Sirdaryo daryo vodiysi, Farg`ona vodiysi, Mirzacho`l, Tarbagatay, Jung`or
Olatovi, Tyan-Shan, Pomir-Oloy, Kopet-Tog`
166 Lagochilus knorringianus Pavlov Orolbo`yi, Kaspiybo`yi cho`li, Ustyurt, Mang`ishloq
167 Lagochilus nevskii Knorring Pomir-Oloy (tiz. Bobotog`: Arganchi soyi)
168 Lagochilus occultiflorus Rupr.
169 Lagochilus olgae Kamelin Tyan-Shan(tizmalari Chotqol, Qurama), Pomir-Oloy (tiz. Oloy) Nurota endemi,
O`zbekiston endemi
170 Lagochilus paulsenii Briq. Qizilqum, Karnabchul, Surxon-Sherobod vodiysi, Pomir-Oloy (tizmalari
Nurota, Hisor, Bobotog`, Ko`xitang, Janubiy Tojikiston past tog`ligi)
171 Lagochilus platyacanthus Rupr. Qizilqum, Farg`ona vodiysi, Zarafshon va Amudarya d.vodiylari, Karnabcho`l,
Qarshi dashtligi, Pomir-Oloy (tizmalari Turkiston, Nurota, Zarafshon,
Zirabuloq-Ziadin tog`lari, Hisor, Ko`xitang)
172 Lagochilus platycalyx Schrenk Tyan-Shan(tizmalari Qoratog`, Talas Olatovi, Qirg`iz Olatovi, Chotqol,
Sandalash, Farg`ona), Pomir-Oloy (tiz. Turkiston)
173 Lagochilus proskorjakovii Ikramov Pomir-Oloy (tizmalari Oloy, Zarafshon, Hisor, Xo`ja-Gurgurot, Belaut, Nurota endemi,
Ko`xitang) O`zbekiston endemi
174 Lagochilus pubescens Vved. Tyan-Shan(Norin daryosi xavzasi tog`lari, tizmalari Moldotau, Talas Olatovi,
Korjontog`, Ugom, Pskom, Chotqol, Qurama, Farg`ona)
175 Lagochilus serawschanicus Pomir-Oloy (tiz. Nurota: Gurdara darasi, Sarimsoq q., tog`lari Qoytosh)
Knorring
176 Lagochilus setulosus Vved. Pomir-Oloy (Oloy, Turkiston, Pyotr I tizmalari, Oloy vodiysi)
177 Lagochilus vvedenskyi Kamelin & Jung`or Olatovi, Tyan-Shan(Iliyorti Olatovi, Terskey Olatov, Ketmontov, Qizilqum qoldiqlari
Tzukerv. Qirg`iz Olatovi, Talas Olatovi, tog`lariv Norin daryosi xavzasi ), Pomir-Oloy endemi,
(Oloy, Oloyorti, Oloy vodiysi, Bobotog`, G`arbiy Pomir) O`zbekiston endemi
178 Otostegia bucharica B. Fedtsch. Muyunqum, Qoratog`orti i Qoratog`oldi tekisligi, Farg`ona vodiysi, Toshkent Janubiy-G`arbiy
atrofi dashtlari, Tyan-Shan(Chu-Iliy tog`lari, tizmalari Iliyorti Olatovi, Kungey Pomir-Oloy endemi,
Olatov, Terskey Olatovi, Ketmontov, Qirg`iz Olatovi, Talas Olatovi, Qoratog`, O`zbekiston endemi
Ugom, Pskom, Chotqol, Korjontog`, Qurama, Mo`g`ultog`, Farg`ona)
179 Otostegia fedtschenkoana Pomir-Oloy (tiz. Nurota) endemi Janubiy-
Kudrjasch. G`arbiyPomir-
27

Oloyning
180 Otostegia megastegia Vved. Sirdaryo daryo vodiysi, Tyan-Shan(tiz. Mo`g`ultog`), Pomir-Oloy (tizmalari Bobotog` endemi,
Oloy, Turkiston) O`zbekiston endemi
181 Otostegia olgae (Regel) Korsch. Tyan-Shan(tizmalari Talas Olatovi, Qurama), Pomir-Oloy (tizmalari Turkiston,
Oloy, Zarafshon, Hisor, Darvoz, Oloy vodiysi, Pomir)
182 Otostegia sogdiana Kudrjasch. Qoratog`orti Qoratog`oldi tekisligi, Sirdaryo daryo vodiysi, Toshkent atrofi
dashtlari, Tyan-Shan(tiz. Qoratog`)
183 Stachys annua L. Qizilqum (Tomditov, Qing`irtov, Bukantov, Kuljuktov qoldiqlari)
184 Stachys betonicaeflora Rupr. Surxon-Sherobod vodiysi, Pomir-Oloy (Hisor tizmasi)
185 Stachys hissarica Regel Pomir-Oloy (tizmalari Hisor, Bobotog`, Janubiy Tojikiston past tog`ligi)
186 Stachys setifera C.A. Mey. Pomir-Oloy (tiz. Bobotog`)
187 Phlomidoschema parviflorum Farg`ona vodiysi, Surxon-Sherobod vodiysi, Tyan-Shan(Issiqko`l botig`i,
(Benth.) Vved. tizmalari Talas Olatovi, Susamirtov, Uzun-Axmat, Norin daryosi o`rta oqimi
tog`lari, tizmalari Chotqol, Farg`ona), Pomir-Oloy (tizmalari Oloy, Hisor,
Ko`xitang, Bobotog`)
188 Chamaesphacos ilicifolius Schrenk Pomir-Oloy (tizmalari Zarafshon, Hisor, Bobotog`, Janubiy Tojikiston past
tog`ligi)
189 Salvia aequidens Botsch. Tyan-Shan(tiz. Iliyorti Olatovi, Toshkent sh.atrofia) Shimoliy-G`arbiy
Pomir-Oloy endemi,
O`zbekiston endemi
190 Salvia aethiopis L. Tyan-Shan(Chu-Iliy tog`lari, tizmalari Iliyorti Olatovi, Kungey Olatov, Qirg`iz
Olatovi, Talas Olatovi, Susamir, Qoratog`, Kaz ы kurt, Korjontog`, Ugom,
Pskom, Chotqol, Qurama, Farg`ona, Atoynak, Uzun-Axmat), Pomir-Oloy
(tizmalari Oloy, Hisor, Darvoz, Pyotr I, Xozretisho, Janubiy Tojikiston past
tog`ligi)
191 Salvia ariana Hedge Tyan-Shan(tizmalari Talas Olatovi, Korjontog`, Ugom, Pskom, Chotqol),
Pomir-Oloy (tizmalari Turkiston, Zarafshon, Hisor, Qorategin, Xozretisho,
Pyotr I, Darvoz, Ko`xitang, Janubiy Tojikiston past tog`ligi)
192 Salvia bucharica Popov Tarbagatay, Tyan-Shan(tizmalari Qoratog`, Chotqol, Qurama), Pomir-Oloy
(tizmalari Turkiston, Nurota, Zarafshon, Hisor)
193 Salvia deserta Schangin Pomir-Oloy (Zarafshon tizmasi)
194 Salvia drobovii Botsch. Turgaybotig`i, Alakul botig`i, Balxashbo`yi cho`li, Betpakdala, Orolbo`yi G`arbiy Pomir-Oloy
28

sahrolari, Kaspiy bo`yi cho`li, Muyunqum, Chuy daryosi etagi Sariqsuv, endemi,
Sirdaryo d.vodiysi, Ustyurt, Mangishloq, Qizilqum, Amudaryo d.havzasi, O`zbekiston endemi
Farg`ona vodiysi, Karnabchul, Sandiqli qumliklari, Surxon-Sherobod vodiysi,
Qoraqum, Zauzboy, Janubiy-g`arbiy-Turkman pasttekisligi, Jung`or Olatovi,
Tyan-Shan(Chu-Iliy tog`lari, tizmalari Iliyorti Olatovi, Ketmontov, Terskey
Olatov, Priiliyskaya vodiysi, Qirg`iz Olatovi, Talas Olatovi, Chotqol,
Mo`g`ultog`), Pomir-Oloy (tizmalari Nurota, Zarafshon, Hisor, Ko`xitang,
Vaxsh vodiysi), Kopet-Tog`, Katta va KichikBalxanlar, Karabil,Badxiz
195 Salvia glabricaulis Pobed. Pomir-Oloy (tizmalari Turkiston, Nurota)
196 Salvia insignis Kudrjasch. Tyan-Shan(Qirg`iz Olatovi g`arb.tarmoqlari), Pomir-Oloy (tizmalari Zarafshon, JanubiyPomir-Oloy
Hisor, Ko`xitang), Kopet-Tog` (Markaziy va g`arbiy) endemi
197 Salvia komarovii Pobed. Ko`xitang, Janubiy Tojikiston past tog`ligi - Tuyuntau, Aktau, Kopettog` G`arbiy Pomir-Oloy
endemi
198 Salvia korolkovii Regel & Pomir-Oloy (tizmalari Zarafshon, Hisor, Vaxsh, Ko`xitang, Bobotog`, Janubiy G`arbiy Tyan-Shan
Schmalh. Tojikiston past tog`ligi: Gazimaylik tog`i, Sanglok, Sarsaryak) endemi
199 Salvia lilacinocaerulea Nevski Zaysan tog` havzasi, Balxashbo`yi cho`li (dol. r. Ayaguz), Chu d.vodiysi, Janubiy-
Tarbagatay, Jung`or Olatovi, Tyan-Shan(tizmalari Iliyorti Olatovi, Kungey G`arbiyPomir-Oloy
Olatov, Terskey Olatov, Ketmontov, Qirg`iz Olatovi, Talas Olatovi, Qoratog`, endemi
Korjontog`, Chotqol, Qurama, Farg`ona), Pomir-Oloy (tizmalari Oloy,
Turkiston, Molguzar, Nurota)
200 Salvia macrosiphon Boiss. Pomir-Oloy (tizmalari Zarafshon - zapad. qism, Hisor - sev.-zapad. qism)
201 Salvia margaritae Botsch. Tyan-Shan(tiz. Qurama: g. Okurtau), Pomir-Oloy (tiz. Turkiston: O`ratepa va Oloy tizmasi
Zomin orasi,d.O`tkansoy) endemi
202 Salvia nemoroza L. Pomir-Oloy (tiz. Bobotog`)
203 Salvia sarawschanica Regel & Pomir-Oloy (Zarafshon tizmasi: Fan tog`lari)
Schmalh.
204 Salvia sclarea L. Tyan-Shan(yugo-vost. otrogi tiz. Korjontog`, tizmalari Ugom, Pskom, Chotqol -
shim.-g`arb. qism)
205 Salvia spinosa L. Pomir-Oloy (janubiy-g`arbiy tizmasi Hisor tizmasi: tog`lari Suzistau va
Boysuntog`, Ko`xitang tizmasi)
206 Salvia submutica Botsch. & Vved. Toshkent atrofi dashtlari, Chirchiq d.vodiysi, Angren, Sirdaryo, Zarafshon Nurota endemi,
Qashqadaryo, Surxon-Sherobod vodiysi, Pomir-Oloy (tizmalari Oloy, O`zbekiston endemi
29

Turkiston, Molguzar, Nurota, Zarafshon, Hisor, Vaxsh, Xozretisho, Ko`xitang,
Bobotog`, Janubiy Tojikiston past tog`ligi),Badxiz - dolin ы rek Kushka i
Murgab
207 Salvia tianschanica Makhm. Pomir-Oloy (Oloy tizmasi) G`arbiy Tyan-Shan,
O`zbekiston endemi
208 Salvia turcomanica Pobed. Orolbo`yi i Kaspiybo`yi cho`li
209 Salvia virgata Jacq. Pomir-Oloy (tizmalari Nurota, Turkiston, Zarafshon, Hisor, Ko`xitang
210 Perovskia angustifolia Kudrjasch. Tyan-Shan(Chu-Iliy tog`lari, tizmalari Iliyorti Olatovi - jan.g`arb.qism, Qirg`iz
Olatovi, Talas Olatovi, Qoratog`, Korjontog`, Ugom, Pskom, Sandalash,
Chotqol, Qurama, Chortosh, Uzun-Axmat, Farg`ona, Susamir), Pomir-Oloy
(tizmalari Oloy, Turkiston, Molguzar, Nurota, Zarafshon, Xozretisho,
Ko`xitang, Bobotog`, Janubiy Tojikiston past tog`ligi), Kopet-Tog`
211 Perovskia botschantzevii Qizilqum (ostansov ы e gor ы ), Toshkent atrofi dashtlari, dolin ы rek Zarafshon i
Kovalevsk. & Koczk. Kashkadarya, Pomir-Oloy (Nurota, Malguzar garb.qiyaliklari, Turkiston
tizmalari, Zarafshon i Hisor tizmasi), Kopet-Tog`,Badxiz
212 Perovskia kudrjaschevii Gorschk. Pomir-Oloy (tizmasi Nurota)
& Pjataeva
213 Perovskia scrophulariefolia Bunge Tyan-Shan(tizmalari Chotqol - yugo-g`arbiy qismi Qurama)
214 Ziziphora capitata L. Pomir-Oloy (tizmalari Hisor, Hisor vodiysi i Qashqadaryo d. vodiysi, Janubiy
Tojikiston past tog`ligi), Kopet-Tog` (g`arbiy va markaziy)
215 Ziziphora clinopodioides Lam. Tyan-Shan(Ichkeletov tog`lari, zap. otrogi Kirgizskogo Olatov, tizmalari Talas
Olatovi, Qoratog`, Korjontog`, Ugom, Pskom, Sandalash, Chotqol, Qurama,
Baubashata, Farg`ona), Pomir-Oloy (Oloy, Turkiston, Molguzar, Nurota,
Zarafshon, Hisor, Qorategin, Vaxsh, Pyotr I, Xozretisho, Darvoz, Ko`xitang,
Bobotog tizmalari , Janubiy Tojikiston past tog`ligi)
216 Ziziphora interrupta Juz. Tyan-Shan(tizmalari Chotqol, Uzun-Axmat, Farg`ona, Qurama, Mo`g`ultog`
tog`lari), Pomir-Oloy (Oloy, kamroq Turkiston, Nurota, Zarafshon, Darvoz
tizmalari, janubiy-g`arbiy tizmasi Hisor tizmasi, G`arbiy Pomir)
217 Ziziphora Pomiroalaica Juz. Tyan-Shan(tizmalari Chotqol, Farg`ona, Uzun-Axmat, Qurama, Mo`g`ultog`),
Pomir-Oloy (tizmalari Nurota, Ko`xitang)
218 Ziziphora pedicellata Pazij & Vved. Tyan-Shan(tizmalari Korjontog` - Ak-Tash, Pskom – Bog`ustan va Burchmulla
orasida, Chotqol, Farg`ona - Arslanbob), Pomir-Oloy (tizmalari Nurota,
30

Turkiston - Sulyukl, Hisor - janubiy-g`arbiy tizmasi, Ko`xitang)
219 Ziziphora persica Bunge Tyan-Shan(Farg`ona tizmasi), Pomir-Oloy (tizmalari Oloy, Turkiston, Nurota,
Zarafshon, Hisor - g`arbiy qismi janubiy-g`arbiy tizmasi, Ko`xitang)
220 Ziziphora suffruticosa Pazij & Tyan-Shan(tizmalari Qoratog`, Qurama), Pomir-Oloy (tizmalari Oloy,
Vved. Zarafshon, Hisor), Kopet-Tog`
221 Ziziphora tenuior L. Zaysan tog` havzasi, Turgaybotig`i, Alakul botig`i, Balxashbo`yi cho`li,
Sirdaryo d.vodiysi, Qoratog`orti tekisligi, Toshkent atrofi dashtlari, Farg`ona
vodiysi, Surxon-Sherobod vodiysi, Saur, Tarbagatay, Jung`or Olatovi, Tyan-
Shan(Chu-Iliy tog`lari, tizmalari Iliyorti Olatovi, Kungey Olatov, Terskey
Olatov, Ketmontov, Issiqko`l botig`i, tizmalari Qirg`iz Olatovi, Talas Olatovi,
Ichkeletau, Norin daryosi o`rta oqimi tog`lari, tizmalari Qoratog`, Susamirtov,
Korjontog`, Ugom, Pskom, Chotqol, Qurama, Farg`ona, Uzun-Axmat, Atoynak,
Mo`g`ultog`), Pomir-Oloy (tizmalari Oloy, Oloyorti, Turkiston, Nurota,
Zarafshon, Hisor, Qorategin, Vaxsh, Pyotr I, Xozretisho, Darvoz, Bobotog`,
Ko`xitang, Oloy vodiysi, Janubiy Tojikiston past tog`ligi), Kopet-Tog`.
222 Melissa officinalis L. Surxon-Sherobod vodiysi, Tyan-Shan(tizmalari Qurama, Mo`g`ultog`), Pomir-
Oloy (Turkiston, Zarafshon, Hisor, Qorategin, Vaxsh, Ko`xitang, Darvoz,
Xozretisho, Bobotog`, Vanch, Yazgulem, Rushan, Shugnan, Shaxdaryo
tizmalari, Janubiy Tojikiston past tog`ligi)
223 Satureja hortensis L. Surxon-Sherobod vodiysi, Zarafshon daryo vodiysi, Tyan-Shan(Chu-Iliy
tog`lari, Iliyorti Olatovi, Kungey Olatov, Terskey Olatov, Norin daryosi o`rta
oqimi tog`lari, tizmalari Qirg`iz Olatovi, Talas Olatovi, Ugom, Pskom, Chotqol,
Farg`ona, Susamirtov, Mo`g`ultog`) Pomir-Oloy (tizmalari Oloy, Oloyorti,
Oloy vodiysi, tizmalari Turkiston, Nurota, Zarafshon, Hisor, Qorategin, Vaxsh,
Pyotr I, Darvoz, Xozretisho, Ko`xitang, Pomir, Janubiy Tojikiston past
tog`ligi)
224 Micromeria popovii (B. Fedtsch. & Toshkent atrofi dashtlari, Tyan-Shan(Issiqko`l botig`i, Qirg`iz Olatovi, Kungey
Gontsch.) Vved. Olatov, Talas Olatovi, Qoratog`, Korjontog`, Ugom, Pskom, Chotqol, Qurama,
Farg`ona tizmalari, Qazi-qurt tog`lari)
225 Antonina debilis (Bunge) Vved. Pomir-Oloy (tizmalari Zarafshon, Hisor, Ko`xitang), Kopet-Tog`,Badxiz
226 Clinopodium integerrimum Boriss. Tyan-Shan(tizmalari Qirg`iz Olatovi, Qurama, Mo`g`ultog`), Pomir-Oloy
(tizmalari Turkiston, Molguzar, Hisor)
227 Acinos rotundifolius Pers. Zaysan tog` havzasi, Turgaybotig`i, Alakulskayabotig`i, Balxashbo`yi cho`li,
31

Betpakdala, Orolbo`yi sahrolari, Muyunqum, Chu d.quyi qismi, Sirdaryo
d.vodiysi, Ustyurt, Mangishloq, Qizilqum, Qoraqum, Amudaryo d.havzasi,
Farg`ona vodiysi, Toshkent atrofi dashtlari, Mirzacho`l, Zarafshon daryo
vodiysi, Karnabchul, Qarshi dashtligi, Sandiqli qumliklari, Surxon-Sherobod
vodiysi, Tarbagatay, Jung`or Olatovi, Tyan-Shan(Chu-Iliy tog`lari, tizmalari
Iliyorti Olatovi, Ketmontov, Kungey Olatov, Issiqko`l botig`i, Norin daryosi
o`rta oqimi tog`lari, tiz. Qirg`iz Olatovi, Talas vodiysi, tizmalari Talas Olatovi,
Qoratog`, Korjontog`, Ugom, Pskom, Chotqol, Qurama, Mo`g`ultog`, Farg`ona,
Susamir), Pomir-Oloy (tizmalari Oloy, Turkiston, Nurota, Zarafshon, Hisor,
Qorategin, Vaxsh, Pyotr I, Darvoz, Bobotog`, Ko`xitang, G`arbiy Pomir,
Janubiy Tojikiston past tog`ligi), Kopet-Tog`, Katta va Kichik Balxanlar,
Karabil,Badxiz.
228 Hyssopus serawschanicus (Dubj.) Tyan-Shan(tizmalari Qirg`iz Olatovi, Qoratog`, Korjontog`, Ugom, Pskom,
Pazij Chotqol, Atoynak, Qurama, Farg`ona), Pomir-Oloy (tizmalari Oloy, Zarafshon,
Hisor, Qorategin, Pyotr I, Xozretisho, Darvoz, Janubiy Tojikiston past tog`ligi),
Kopet-Tog`
229 Origanum tyttanthum Gontsch. Shahar atrofi: Toshkent, Farg`ona, Andijon, Jalolobad, Xiva, Chardjou, Farab,
Ashxabod
230 Thymus dmitrievae Gamajun. Qarshi dashtligi, Pomir-Oloy (tizmalari Hisor, Bobotog`, Janubiy Tojikiston
past tog`ligi)
231 Thymus insertus Klokov Jung`or Olatovi, Tyan-Shan(tizmalari Iliyorti Olatovi, Kungey Olatov, Terskey
Olatov, Qirg`iz Olatovi, Ichkeletau, Talas Olatovi, Norin daryosi o`rta oqimi
tog`lari, tizmalari Susamirtov, Ugom, Pskom, Chotqol, Qurama, Farg`ona),
Pomir-Oloy (tizmalari Oloy, Turkiston, Zarafshon, Hisor, Qorategin, Darvoz,
Xozretisho, Janubiy Tojikiston past tog`ligi)
232 Thymus serawschanicus Klokov CHuyskaya vodiysi, Farg`ona vodiysi, Tyan-Shan(tizmalari Iliyorti Olatovi,
Chotqol, Atoynak, Farg`ona), Pomir-Oloy (tizmalari Oloy, Oloyorti, Zarafshon,
Hisor, Qorategin, Vaxsh, Pyotr I, Darvoz, G`arbiy Pomir - r. Vanch), Kopet-
Tog`
233 Thymus subnervosus Vved., Tyan-Shan(tizmalari Qirg`iz Olatovi, Qoratog`, Korjontog`, Ugom, Pskom, Nurota tog`lari,
Nabiev & Tulyag. Chotqol, Kaz ы kurt, Qurama, Mo`g`ultog`), Pomir-Oloy (tizmalari Turkiston, O`zbekiston endemi
Zarafshon, Hisor, Ko`xitang, Janubiy Tojikiston past tog`ligi), Kopet-Tog`,
Katta Balxanlar,Badxiz
32

234 Lycopus europeanus L. Farg`ona vodiysi, Surxon-Sherobod vodiysi, Tyan-Shan(tizmalari Talas
Olatovi, Qirg`iz Olatovi, Susamir, Uzun-Axmat, Atoynak, Ugom, Pskom,
Chotqol, Qurama, Farg`ona), Pomir-Oloy (tizmalari Oloy, Oloyorti, Nurota
Zarafshon, Hisor, Qorategin, Vaxsh, Pyotr I, Darvoz, Zap. Pomir - Shugnan
tizmasi)
235 Lycopus exaltatus L. Toshkent atrofi dashtlari, Farg`ona vodiysi, Surxon-Sherobod vodiysi,
Priiliyskaya tekisligi, Tyan-Shan(Chu-Iliy tog`lari, tizmalari Iliyorti Olatovi,
Qirg`iz Olatovi, Talas Olatovi, Qoratog`, Korjontog`, Ugom, Pskom, Chotqol,
Qurama, Farg`ona, Uzun-Axmat, Atoynak), Pomir-Oloy (tizmalari Oloy,
Oloyorti, Turkiston, Molguzar, Nurota, Zarafshon, Hisor Qorategin, Vaxsh,
Xozretisho, Ko`xitang, Bobotog`, Pyotr I, Darvoz, Vanch, Janubiy Tojikiston
past tog`ligi)
236 Mentha arvensis L. Tyan-Shan(Chu-Iliy tog`lari, tizmalari Iliyorti Olatovi, Kungey Olatov,
Ketmontov, Terskey Olatov, Qirg`iz Olatovi, Talas Olatovi, Qoratog`,
Korjontog`, Ugom)
237 Mentha longifolia var. asiatica Tyan-Shan(tizmalari Iliyorti Olatovi, Kungey Olatov, Terskey Olatov, Qirg`iz
(Boriss) Rech. f. Olatovi, Talas Olatovi, Susamir vodiysi, Norin daryosi o`rta oqimi tog`lari,
tizmalari Korjontog`, Ugom, Pskom, Chotqol, Atoynak, Farg`ona), Pomir-Oloy
(tizmalari Oloy, Zarafshon, Hisor)
238 Mentha Pomiroalaica Boriss. Balxashbo`yi cho`li, Embin platosi, Farg`ona vodiysi, Surxon-Sherobod G`arbiy Pomir-Oloy
vodiysi, Saur, Tarbagatay, Jung`or Olatovi, Tyan-Shan(tizmalari Iliyorti endemi
Olatovi, Kungey Olatov, Ketmontov, Terskey Olatov, Issiqko`l botig`i, O`zbekiston
tizmalari Qirg`iz Olatovi, Ichkelitau, Talas Olatovi, Susamirtov, Norin daryosi endemi
o`rta oqimi tog`lari, tizmalari Qoratog`, Korjontog`, Ugom, Pskom, Chotqol,
Qurama, Farg`ona, Uzun-Axmat), Pomir-Oloy (tizmalari Oloy, Oloyorti, Hisor,
Qorategin, Vaxsh, Pyotr I, Darvoz, Xozretisho, Oloy vodiysi, Pomir, Janubiy
Tojikiston past tog`ligi)
33

III BOB. LAMIACEAE OILASI SHIFOBAXSH VA DORIVOR
TURLARNING BIOEKOLOGIK XOSSALARI
3.1. Lamiaceae oilasi o‘simliklari tarkibi
O`zbekistonda tarqalgan Lamiaceae oilasining turkum va turlari
3.1.2-jadval
Turkum nomi Turlar soni Umumiy tur soni %
1. Phlomoides Moench45 19 %
2. Scutellaria L.
38 16 %
3. Salvia L.
21 8,9 %
4. Nepeta L.
19 8 %
5. Lagochilus Bunge ex Benth.
18 7,5 %
6. Dracocephalum L.
16 6,7 %
7. Phlomis L.
15 6,3 %
8. Ziziphora L.
8 3,3 %
9. Lophanthus Adans.
6 2,5 %
10.
Otostegia Benth. 5 2,1 %
11.
Leonurus L. 4 1,7 %
12.
Stachys L. 4 1,7 %
13.
Perovskia Kar. 4 1,7 %
14.
Thymus L. 4 1,7 %
15.
Mentha L. 3 1,3 %
16.
Lycopus L. 2 0,8 %
17.
Hypogomphia Bunge 2 0,8 %
18.
Lamium L. 2 0,8 %
19.
Stachyopsis Popov et Vved. 2 0,8 %
20.
Drepanocaryum Pojark. 1 0,4 %
21.
Marrubium L. 1 0,4 %
22.
Kudrjaschevia Pojark. 1 0,4 %
23.
Lallemantia Fisch. et C.A. Mey. 1 0,4 %
24.
Hymenocrater Fisch. et Mey. 1 0,4 %
25.
Prunella L. 1 0,4 %
26.
Ajuga L. 1 0,4 %
27.
Sideritis L. 1 0,4 %
28.
Thuspeinantha Durand. 1 0,4 %
29.
Phlomidoschema (Benth.) Vved. 1 0,4 %
30.
Chamaesphacos Schrenk 1 0,4 %
31.
Teucrium L. 1 0,4 %
32.
Melissa L. 1 0,4 %
33.
Satureja L. 1 0,4 %
34.
Micromeria Benth. 1 0,4 %
35.
Antonina Vved. 1 0,4 %
36.
Clinopodium L. 1 0,4 %
34

37. Acinos Mill.1 0,4 %
38. Hyssopus L.
1 0,4 %
39. Origanum L.
1 0,4 %
Jami
238 100 %
O`zbekistonda tarqalgan Lamiaceae -Yalpizdoshlar oilasiga mansub turkum
va turlar tahlil qilinganda Phlomoides Moench. turkumining 45 turi oilaga mansub
turlarning 19 %, Scutellaria L. 38 turi 16%, Salvia L. 21 turi 8,9 %, Nepeta L. 19
turi 8%, Lagochilus Bunge ex Benth . 18 turi 7,5 %, Dracocephalum L. 16 turi
6,7%, Phlomis L. 15 turi 6,3%, Ziziphora L. 8turi 3,3 %, Lophanthus Adans . 6 turi
2,5 %, Otostegia Benth. 5 turi 2,1 %, Leonurus L., Stachys L., Perovskia Kar.,
Thymus L. turkumlarining 4 tadan turlari 1,7 % dan 6,8% ni, Mentha L . 3 turi 1,3%,
Lycopus L., Hypogomphia Bunge, Lamium L., Stachyopsis Popov et Vved.
turkumlari 2 tadan turga ega bo`lib 0,8 % dan 3,2% ni, qolgan 20 ta turkum faqat 1
tadan turga ega bo`lib 0,4 % dan 8% ni tashkil qildi. Phlomoides Moench. turkumi
vakillari (45) ko`pligi bilan ajralib turadi. Ikkinchi o`rinda Scutellaria L. (38),
uchinchi o`rinda esa Salvia L. turkumi (21) turlari ko`p tarqalishi jihatidan
yetakchi o`rinlarda turadi. Lamiaceae oilasining O`zbekiston “Qizil Kitobi”ga
kiritilgan 30 tur o`simligidan Farg`ona vodiysi florasida faqat 1 turi ya‘ni, Salvia
margaritae Botsch. uchraydi xolos.
Yalpizdoshlar oilasiga mansub 238 turdan 144 ta ko`p yillik o`t, 73 ta chala
buta, 20 ta bir yillik, faqat 1 ta ikki yillik hayotiy shaklga ekanligi, oilada
fanerofitlar uchramasligi aniqlandi.
Lamiaceae oilasi turlarining hayotiy shakllari (Raunkiyer bo`yicha)
3.1.3-jadval
№ Hayotiy shakli. Tur soni. Umumiy tur soni
nisbati %
1 Fanerofit ( daraxt ) lar. - -
2 Xamefit (buta, yarim buta va liana) lar. 73 30,6 %
3 Gemikriptofit (ko`p yillik o`t o`simlik) lar. 145 61 %
35

4 Kriptofit (ildizmevali, piyozchali o`simlik) - -
lar.
5 Terofit ( bir yillik o`simlik ) lar. 20 8,4 %
Jami: 238 100 %
O‘simliklar hayotiy shakllari Raunkiyer sistemasi ancha sodda va oson
bo‘lib, u 5 ta tipdan iborat. O‘simliklar hayotiy shakllarini Raunkiyer sistemasi
bo‘yicha quyidagicha joylashtirish mumkin: fanerofitlar (ya’ni daraxtlar) yo`q,
xamefitlar bo‘yicha barcha yarimbuta, chalabuta va butalar bitta katta guruhga
(chalabuta) bo‘linadi, ya`ni ular 73 turdan (30,6%) iborat. Eng ko‘p turlar ko‘p
yillik o‘tchil o‘simliklar tipiga to`g`ri keldi (gemikriptofitlar 145 turdan iborat
(61%). Kriptofitlar uchramaydi, terofitlarga 20 tur (8,4 %) o`simliklar mansubligi
aniqlandi. Lamiaceae oilasi turlarining xalq xo`jaligida foydalanilishi va ishlatilishi
bo`yicha tahlil qilinganda quyidagilar ma`lum bo`ldi, 238 turdan eng ko`p 143 tur
asal-shirali 60%, 69 ta dorivor 29%, 100 ta efir moyli 42%, 27 ta dekorativ, ya`ni
manzarali 11,3%, 19 ta oziq-ovqat 8% ni tashkil qildi. Oilaga mansub 74 tur
o`simlikdan esa hozircha foydalanilmasligi ma`lum bo`ldi.
3.1. 4-jadvalDorivor
Asalli
Efir m
oyli
Oziq-ovqat
Yem-xashak
Dekorativ
Bo`yoqbop
D
ubil Xushboy-ziravor
Zaharli,alkaloidli
Ishlatilm
ayd
i
69 143 100 19 5 27 9 2 10 5 74
29% 60% 42% 8% 2,1% 11,3% 3,8% 0,8% 4,2% 2,1% 31%
36

Lamiaceae oilasi turlarining xalq xo`jaligida foydalanilishi va ishlatilishi 3.1.5- jadval
Turkum nomi dori asalli Efir Oziq- Yem- deko Bo`yoq dubil Xushboy Zaharli, Ishlatilm
vor moyli ovqat xashak rativ bop ziravor alkaloidli aydi
1. Phlomoides 39 1 6
Moench
2. Scutellaria L. 2 2 2 1 1
36
3. Salvia L. 7 21 21 2 21
4. Nepeta L. 3 19 19 1
5. Lagochilus Bunge 11 5
6. Dracocephalum L. 7 6 1 1 7
7. Phlomis L. 2 15 15 1 2
8. Ziziphora L. 8 8 8 8 8
9. Lophanthus Adans. 6 6
10. Otostegia Benth. 5
11. Leonurus L. 1 1 3
12. Stachys L. 4 3 3
13. Perovskia Kar. 4 4 4 4
14. Thymus L. 1 4 4 1 1
15. Mentha L. 3 3 3 3 3 1
16. Lycopus L. 2 2 2 2 2
17. Hypogomphia 1
Bunge
18. Lamium L. 2 2 1 1
19. Stachyopsis Popov 2
20. Drepanocaryum 1
Pojark.
21. Marrubium L. 1 + + +
37

22. Kudrjaschevia 1
Pojark.
23. Lallemantia Fisch. 1 +
24. Hymenocrater 1
Fisch.
25. Prunella vulgaris L. 1 + + + +
26. Ajuga L. 1
27. Sideritis L. 1 + + +
28. Thuspeinantha 1
Durand.
29. Phlomidoschema 1
30. Chamaesphacos 1
Schrenk
31. Teucrium L. 1 + +
32. Melissa L. 1 + + +
33. Satureja L. 1 + + +
34. Micromeria Benth. 1
35. Antonina Vved. 1
36. Clinopodium L. 1 + +
37. Acinos Mill. 1
38. Hyssopus L. 1 + + + +
39. Origanum L. 1 + + +
38

3.2. Lamiaceae oilasi shifobaxsh va dorivor o`simliklari konspekti va tahlili
Yalpizdoshlar - Lamiaceae oilasi dorivor o`simliklari konspekti dala
tadqiqotlari, adabiyot ma’lumotlari va gerbariy namunalarini o‘rganish asosida
tuzildi. To‘plangan ma’lumotlarni umumlashtirish O`zbekiston florasida 39
turkumga mansub bo‘lgan 238 turdagi Lamiaceae oilasining turlari mavjudligini
ko‘rsatdi. Konspektda har bir tur uchun birlamchi ma’lumot manbaiga ko‘rsatma,
“Flora Uzbekistana”, “Flora Kirgizii”, “Flora Tadjikistana”, “Opredelitel rasteniy
Sredney Azii” asosiy manbalar sifatida keltirilgan. Bundan tashqari, keltirilgan
turlarning taksonomik statusini aniqlashtirishda Farg‘ona vodiysidagi Lamiaceae
oilasi turlarini qamrab olgan ilmiy manbalardan hamda xalqaro elektron
resurslardan ( www.theplantlist.org , www.ipni.org ) foydalanildi. Farg‘ona
vodiysining Qirg‘iziston Respublikasi hududida tarqalgan Lamiaceae oilasining
istiqbolli dorivor o`simliklari tur tarkibini aniqlashtirish va tarqalishini keltirishda
G.A.Lazkov va B.A.Sultanovalarning asaridan foydalanildi. Konspektda oilalar
gulli o‘simliklarni zamonaviy taksonomik tizimi APG IV (2016) asosida
joylashtirilgan. Oila ichida turkumlar va turlar esa alfavit tartibida joylashtirilgan.
Lamiaceae oilasining 26 turkumga mansub 69 turi dorivor shifobaxsh
xususiyatga ega bolib, turkumlar orasida Lagochilus Bunge ex Benth. 11 ta ,
Ziziphora L. 8 ta, Salvia L. 7 ta, Dracocephalum L. 7 ta turga ega bo`lib
yetakchilik qiladi. Perovskia Kar., Stachys L. 4 tadan, Mentha L. , Nepeta L . 3
tadan, Lycopus L., Lamium L., Scutellaria L. 2 tadan, qolgan 14 turkumning faqat 1
tadan dorivor vakillari borligi ma`lum bo`ldi.
3.2.6-jadval
Turkumlar Turlar soni Umumiy tur
soni nisbati %
1
Lagochilus Bunge ex Benth. 1116 %
2
Ziziphora L. 8
11,6 %
3
Salvia L. 7
10,1 %
4
Dracocephalum L. 7
10,1 %
5
Perovskia Kar. 4
5,8 %
39

6
Stachys L. 45,8 %
7
Qolgan 20 turkum 28
40,6 %
69
100 %
Quyida Lamiaceae oilasining ayrim dorivor vakillari bioekologik
xususiyatlari haqida ma`lumotlar beriladi.
Turkiston ayugasi - Ajuga turkestanica (Regel) Briq. Ko‘p yillik,
poyasining balandligi 25 sm. Bargi teskari uzunroq lansetsimon, yirik tishchali,
osti tuksiz, ust tomoni siyrak tuklangan. Gullari halqasimon to‘pgullar hosil qiladi.
Kosachasi qo`ng‘iroqsimon, ko‘k rangda 7 mm uzunlikda. Tojbarglari havorang 15
mm uzunlikda tashqi tomoni tuklangan. May oyida gullab urug‘laydi. Toshkent
viloyati dalalarida tarqalgan.
Xalq tabobatida yer ustki qismining damlamasi, qaynatmasi bezgak, rak
kasalliklarni davolashda qo‘llaniladi.
Komarov tog‘bo‘znochi (ajdarbosh)- Dracocephalum Komarovii Lipsky.
Ko‘p yillik, poyalari ko‘p sonli, asos qismi yo‘g‘onlashgan, balandligi 10-20
sm. Barglari uchburchaksimon, asosan yuraksimon, chetlari tekkis, kalta bandli.
Gullari yuqori qismidan kichraygan, barglar qo‘ltig‘idan bittadan hosil bo‘ladi,
kalta tutqichli. Kosachasi 10-11mm uzunlikda binafsha rangda, ikki labli, mayda
burmali, uch tishchali. Tojibarglari ko‘rinishi, tashqi tomondan momiq tuklar bilan
qoplangan, 20-22 mm uzunlikda. Yong‘oqchasi nashtarsimon uzunchoq uch
qirrali, tekkis, 3 mm uzunlikda. Iyul-avgust oylarida gullab, avgust-sentyabrda
urug‘lari yetiladi. Tog‘larning yuqori qismidagi toshli joylarda o‘sadi. Toshkent,
viloyati (Oxangaron daryosi yuqori qismida) tarqalgan.
Mahalliy aholi tomonidan qadrlanib uni tuyub, qaynoq suvga bir choy
qoshiqda qo‘shib choy o‘rnida ham istemol qilinadi. Qaynoq choyi oshqozon
spazmasida, qorindagi boshqa og‘riqlarda ham ichiladi.
Harxiltishli devortagi o‘ti -Marrubium alternidens Rech . Ko‘p yillik, ko‘p
sonli poyali, kam shoxlanandigan dag‘al tuklangan, balandligi 30-80 sm. Barglari
yumaloq uzun bandli, tishchali-egatchali. Gullari ko‘p sonli bo‘lib halqasimon
40

joylashgan kosachasi 9-11 mm uzunlikda, yulduzsimon tuklari bilan qoplangan.
Toj barglari oq, tashqi tomoni yulduzsimon tuklar egalangan, uzunligi 9-11 mm,
bargi ikki bo‘lakli qirqilgan. Yong‘oqchasi uch qirrali tuxumsimon, 1,5 mm
uzunlikda. May-sentyabr oylarida gullab urug‘laydi.
Begona o‘t sifatida bog‘larda, ekinzorlar chetida va tashlandiq yerlarda
o‘sadi. Toshkent, Farg‘ona, Samarqand, Buxoro va Surxondaryo viloyatlarida
tarqalgan.
Xalq tabobatida yer ustki qismi ishlatiladi. Yer ustki qismining qaynatmasi
xalq orasida tomoq og‘rig‘i, nafas yo‘llarining surunkali shamollashi va tish
og‘rishi kabi kasalliklarda og‘iz va tomoq chayishda ishlatiladi. Surmasi
(nastoykasi) esa tinchlantiruvchi va qon bosimini pasaytiruvchi ta’sirga ega
ekanligi tajribada aniqlangan.
Dorivor limono‘t - Melissa officinalis L . Ko‘p yillik, poyasi tik, asosidan
shoxlanuvchan, qalin dag‘al bezlar va tuklar bilan qoplangan, limon singari hidga
ega, 30-60 sm balanlikdagi o‘t o‘simlik. Barglari tuxumsimon, chetlari yirik
tishchali, ostki tomoni tuksiz, ust tomoni siyrak kalta tuklangan. Gullari uzun
tutqichli, halqasimon joylashgan. Kosachasi 7-8 mm uzunlikda, uzun tolali
tuklarga ega. Tojbargalari oq, tashqi tomoni biroz tuklangan, 13-14 mm uzunlikda.
Yong‘oqchasi uch qirrali, to‘q-qo‘ng‘ir 1.7 mm uzunlikda. Iyun-avgust oylarida
gullab, Iyul-sentyabr oylarida urug‘i yetiladi. Tog‘larning o‘rta mintaqalarida,
qoyalar, soyalarda o‘sadi.
Toshkent, Qashqadaryo, Farg‘ona, Surxondaryo viloyatlarida tarqalgan.
Tibbiyotda yer ustki qismi ishlatiladi. Yer ustki qismining (ba’zan
bargining) damlamasi ovqat hazm bo‘lishi buzilganda uni tartibga solish,
kamqonlik, ba’zi asab va yurak kasalliklarini davolash uchun hamda tirishishga
qarshi ta’sir etuvchi, og‘riq qoldiruvchi, surgi, siydik va yel haydovchi vosita
sifatida qo‘llannladi. Limono‘t asosan xalq tabobatida ishlatiladi.
Qalampir yalpiz - Mentba piperita L . Ko‘p yillik, balandligi 30-40 sm,
poyalari oddiy kam shoxlangan. Barglari uzun nashtarsimon, uchi uchli, qisqa
bandli, tishchalari arrasimon. Gullari poya va shoxchalar uchida boshoqsimon
41

to‘pgul hosil qiladi. Kosachasi binafsha, tuksiz, uch burchakli, uchli kipriksimon
tishchali. Tojbarglari pushti-ko‘kish 3-4 mm uzunlikda. Changchilari tojbarglardan
qisqa. Iyun-avgust oylarida gullaydi.
Kam hollarda ariqlar qirg‘og‘ida o‘sadi. Toshkent viloyatida tarqalgan.
Bargi tinchlantiruvchi, o‘t haydovchi va me’da kasalliklarida ishlatiladigan
choylar yig‘malar, efir moyi qorin og‘rig‘ini qoldiruvchi tabletka va tomchilar,
mentol ingofen tarkibiga kiradi. O‘simlikning bargi Zdrenko yig‘masi tarkibiga
kiradi.
Mushuk zufo -Nepeta cataria L . Ko‘p yillik, poyalari yo‘g‘on, sershox,
balandligi 60-80 sm. Barglari uchburchakli, teskari tuxumsimon, asosi yuraksimon,
yirik tishchali, yuzasi tuksiz, ostki tomoni siyrak tukli. Gullari siyrak, ko‘p sonli,
yarim soyabonsimon, to‘pgul hosil qiladi. Gul tutqichlari 5-10 mm uzunlikda, gul
yon barglari juda mayda, nashtarsimon ignaga o‘xshash tuklangan. Kosachasi 5-6
mm uzunlikda, kulrang momiqli. Tojibarglari och havorang yoki ko‘k ayrim
hollarda oq, 7-8 mm uzunlikda. Yong‘oqchasi ellipisimon, qo‘ng‘ir rangda, tekkis
1,5 mm uzunlikda. Iyun-iyul oylarida gullaydi, iyul-avgustda urug‘laydi.
Tog‘larning o‘rta mintaqasigacha begona o‘t sifatida o‘sadi. Toshkent,
Farg‘ona, Surhondaryo viloyatlarida va Qoraqalpog‘istonda tarqalgan.
O‘simlikning yer ustki qismi bosh og‘rig‘ida, oshqozon yallig‘lanishida,
yo‘talda qo‘llaniladi.
Mayda gulli tog‘ rayhoni- Origanum tytthanthum Jontseh. Ko‘p yillik,
poyasi tik o‘suvchi, ko‘p sonli, yuqori qismidan shoxlanuvchi balandligi 30-60 sm.
Bargi tuxumsimon yoki uzunchoqroq, to‘mtoq asosi ponasimon chetlari tekkis,
yuzasi tuksiz. Gullari o‘troq boshoqsimon yarim soyabonsimon qalqonsimon
to‘pgullarga to‘plangan. Kosachasi 3 mm uzunlikda kalta tuklangan. Tojbargi och
ko‘kish-pushti 5 mm uzunlikda. Y o ng‘oqchasi to‘q-qo‘ng‘ir 0,75 mm uzunlikda .
Iyul-avgust oylarida gullab iyul-sentyabr oyida urug‘lari y etiladi. Tog‘larni ng o‘rta
va pastki mintaqalaridagi toshli-shag‘alli joylarida o‘sadi. Toshkent, Andijon,
Farg‘ona, Samarqand va Surxondaryo viloyatlarida tarqalgan.
42

Yer ustki qismi tarkibida efir moyi, triterpen kislotalar, kumarinlar,
flavonoidlar va boshqa moddalar bor. Oddiy tog‘ rayhonning yer ustki qismining
Suyuq ekstrakti nafas yo‘llari kasalliklarida balg‘am ko‘chiruvchi vosita sifatida,
ichak yurishi zaiflashganda, ishtaha ochish, ovqat hazm qilishni yaxshilash, siydik
va yel haydash uchun qo‘llaniladi. Suyuq ekstrakti nafas yo‘llari kasalligida va
ko‘k yo‘talda ishlatiladigan pertussin tarkibiga kiradi. Timol og‘iz shilliq qavatini
dezinfeksiya qilish va tish og‘rishini qoldirish hamda terining zamburug‘li
kasalliklarini davolash, ba’zan, gijjalarni haydash uchun ishlatiladi.
Muxallis barg qisraq (xapri )-Perovskia serophulariifolia Bunge . Ko‘p
yillik, yo‘g‘onlashuvchan poyali, qo‘ng‘ir qobiqli chala buta, balandligi 60-120
sm. Barglari uzunchoq yoki tuxumsimon, to‘ntoq tishchali, gullari kalta tutqichli
kam gulli, halqasimonga o‘xshash joylashgan shingili to‘pgul hosil qiladi.
Kosachasining uzunligi 5-6 mm, binafsha rangli, barcha qismi uzun tuklar bilan
qoplangan. Tojibarglari binafsha rangda, uzunligi 11-12 mm, siyrak momiq. Iyun-
iyulda gullab, iyul–avgust oylarida yetiladi.
Tog‘larning pastki mintaqalaridagi suyurma toshlar, shag‘alli joylarda
o‘sadi. Farg‘ona, Samarqand va Surxondaryo viloyatlarida tarqalgan.
Xalq tabobatida yer ustki qismi ishlatiladi. Yer ustki qismidan tayyorlangan
qaynatmasi xalq orasida qo‘tir va teri kasalliklarini davolash uchun qo‘llaniladi.
Yer ustki qismining surmasi (nastoykasi) va damlamasidan tayyorlangan surtmasi
bakteritsid ta’siriga hamda yaralarni davolash xossasiga ega ekanligi tajribada
aniqlangan va shu maqsadda ilmiy tibbiyotda ishlatishga tavsiya etilgan.
Sigirquyruqsimon qo‘ziquloq -Phlomis thapsoides Bunge . Ko‘p yillik,
ko‘p sonli poyali, tik o‘suvchi, shoxlangan, yulduzsimon momiq tuklar bilan
qoplangan, balandligi 30-50 sm. Barglari keng tuxumsimon, ostki barglari bandli
yuqoridagilari qisqa bandli, yuza va ostki qismlari ham yulduzsimon tuklar bilan
qoplangan. Gullari yuqoridagi gul barglarini qo‘ltig‘ida 2-6 tadan joylashgan.
Kosachasi 12-14 mm uzunlikda, qalin yulduzli tuklar bilan qoplangan, qobirg‘ali,
0,5-2 mm uzunlikdagi kalta tikansimon tishchali, tojibarglari pushti-ko‘k rangda.
Iyun-iyul oylarida gullab, iyul-avgust oylarida urug‘lari yetiladi.
43

Tog‘ oldi yaylovlarida asosiy landshaft o‘simligi sifatida o‘sadi. Samarqand,
Surxandaryo, viloyatlarining g‘arbiy qismlarida tarqalgan.
Gullari oz miqdorda choy bilan aralashtirilib shamollashda qabul qilinadi.
Turkiston arislonquyrug‘i -Leonurus turkestanicus V.Krecz.et, Kuprian.
Ko‘p yillik, poyasi ko‘p sonli tik o‘suvchi, yuqori qismidan shoxlanuvchan,
mayda tuklangan, 40-50 sm balandlikda. Barglarining ko‘rinishi doirasimon besh
panjali bo‘laklarga bo‘lingan. Gullari o‘troq, kam sonli halqasimon joylashgan.
Kosachasi 8-9 mm uzunlikda, kalta tuklangan, uzun uchlari tikanga aylangan.
Tojbarglari pushti-qizg‘ish, tashqi tomoni tuklangan 12-13 mm uzunlikda.
Yong‘oqchali mevasi ochiq qo‘ng‘ir, o‘tkir uch qirrali. Iyun-iyul oylarida gullab,
iyul-avgust oylarida urug‘lari yetiladi.
Tog‘larning o‘rta mintaqalarida nam, shag‘alli tuproqli joylarda o‘sadi.
Toshkent, Smarqand, Qashqadaryo va Surxandaryo viloyatlarida tarqalgan.
Yer ustki qismi tarkibida flavonoidlar (rutin, kversetin va kvinkvelozid),
alkaloidlar, efir moyi vitamin C, karotin, oshlovchi va moddalar bor. Dori
preparatlari damlamasi, surmasi (nastoykasi) va Suyuq ekstrakti tinchlantiruvchi
vosita sifatida qon bosimi oshishi, asabiylanish va ba’zi yurak kasalliklari, yurak
nevrozida hamda kardiosklerozni davolash uchun qo‘llaniladi.
Zarafshon ko‘k o‘ti (issop)- Hyssopus zeravschanicus (Dubjan.) Pazij.
Ko‘p yillik, ko‘p sonli poyari bor, shoxlangan, 20-50 sm balandlikda. Barglari
nashtarsimon, o‘troq, chetlari tekkis. Gullari kalta tutqichli, oz sondagi gullarga
ega. Kosachasi rangli, 7-8 mm uzunlikda, mayda tuklangan, uchburchaksimon.
Tojbarglari to‘q ko‘k-binafsha ranglarda, 9-10 mm uzunlikda. Iyul-avgustda
gullab, avgust-sentyabr oylarida urug‘i pishadi.
Tog‘larning o‘rta mintaqadagi quruq toshli yonbag‘irlarida o‘sadi. Toshkent,
Andijon, Samarqand Surxondaryo viloyatlarida tarqalgan.
O‘simlikning yer ustki qismini gulli qismi novdalari bilan qaynatmasi
ko‘krak organlarida astma, bronxit, tamoq va angina xastaliklarida qo‘llaniladi.
Shuningdek ovqat hazm organlarini davolashda ham ishlatiladi.
44

O‘rmon quddusi - Stachys silvatica L . Ko‘p yillik, poyasi to‘g‘ri o‘suvchi,
balandligi 1m. Bargi yirik, katta arrasimon tishli, ikki yuzasi siyrak tuklangan,
bandli. Gullari siyrak halqasimon bo‘lib, gul barglar qo‘ltig‘ida joylashgan.
Kosachasi 8-9 mm uzunlikda uchburchak shaklda bo‘lib uchki qismi tikanga
aylangan. Tojibarglari to‘q qo‘ng‘ir qizil, 14-16 mm uzunlikda, ostki lab tojibargi
1.5 marta uzun yuqoridagidan. Iyunda gullaydi.
Tog‘larning o‘rta mintaqasida butazorlarda o‘sadi. Farg‘ona viloyatida
(Chodaksoy) tarqalgan. Yer ustki qismidan tayyorlangan suyuq ekstrakti
yallig‘lanish, fibromioma natijasida qon ketishiga qarshi, bachadonni tez
qisqartirishda qo‘llaniladi.
O‘tkirtangachali ko‘kamaron- Scutellaria oxystegia Juz . . Ko‘p yillik,
siyrak ko‘p sonli yostiqsimon, bir yillik novdalari ingichka 5-10 sm uzunlikda,
o‘tsimon o‘simlik. Barglari ellipsisimon, ayrim hollarda chetlari tkis. Gullari
yuqoridagi barglar qo‘ltig‘ida joylashgan. Kosachasi 2 mm uzunlikda, Urug‘i
yetilishida biroz uzunlashadi. Tojibarglari och sariq, 25-30 mm uzunlikda. Iyun-
avgustda gullab, iyul-sentyabrda urug‘lari yetiladi. Tog‘larning o‘rta
mintaqalaridagi qoyalarda o‘sadi. Toshkent (shag`altog`) Farg‘ona, Samarqand
viloyatlarida tarqalgan. Ushbu o‘simlikni ildizidan spazmatik xastaliklariga qarshi
qo‘llaniladi.
Zarafshon tog‘jambuli -Thymus serpyllum L. Ko‘p yillik, yer bag‘irlab
o‘suvchi, ildizlari oldidagi qismlari yog‘ochlangan chala buta. Yangi novdalari
tuklangan, balandligi 5-10 (15) sm. Barglari teskari tuxumsimon o‘troq. 3-4 tadan
tomirlangan, tuksiz, chetlari tekkis. Gullari poyalarini uchki joylashgan
boshoqsimon to‘p gullardir. Kosachasi 4-5 mm uzunlikda. Tojbarglari 5-7 mm
uzunlikda pushti-qizg‘ish, pushti-qizil ranglarda. Iyun-avgust oylarida gullab, iyul-
sentyabrda urug‘lari yetiladi. Tog‘larning o‘rta va yuqori mintaqalaridagi toshli va
mayda shag‘alli tuproqlarda o‘sadi. Toshkent, Farg‘ona va Samarqand
viloyatlarida o‘sadi. Yer ustki qismi damlamasi og‘riq qoldiruvchi, radikulitda,
yo‘talga qarshi, ich burug‘da qo‘llaniladi.
45

Muxallis barg qisraq (xapri)- Perovskia serophulariifolia Bunge . Ko‘p
yillik, yo‘g‘onlashuvchan poyali, qo‘ng‘ir qobiqli chala buta, balandligi 60-120
sm. Barglari uzunchoq yoki tuxumsimon, to‘ntoq tishchali, Gullari kalta tutqichli
kam gulli, halqasimonga o‘xshash joylashgan shingili to‘pgul hosil qiladi.
Kosachasini uzunligi 5-6 mm, binafsha rangli, barcha qismi uzun tuklar bilan
qoplangan. Tojibarglari binafsha rangda, uzunligi 11-12 mm, siyrak momiq. Iyun-
iyulda gullab, iyul–avgust oylarida yetiladi. Xalq tabobatida yer ustki qismi
ishlatiladi. Yer ustki qismidan tayyorlangan qaynatmasi xalq orasida qo‘tir va teri
kasalliklarini davolash uchun qo‘llaniladi. Yer ustki qismining surmasi
(nastoykasi) va damlamasidan tayyorlangan surtmasi bakteritsid ta’siriga hamda
yaralarni davolash xossasiga ega ekanligi tajribada aniqlangan va shu maqsadda
ilmiy tibbiyotda ishlatishga tavsiya etilgan.
3.2.1-rasm. Ziziphora 3.3.2 -rasm. Z. tenuior L. pedicellata Pazij. et Vved.
3.2.3-rasm. Prunella vulgaris L 3.2.4-rasm. . Origanum tytthanthum Gontsch.
46

XULOSALAR
Hozirgi kunda dunyo bo‘yicha ilmiy tibbiyotda va halq tabobatida 120
mingdan ortiq o‘simliklar turlari ishlatiladi. Jumladan O‘zbekiston florasida 1000
dan ortiq turlarning dori–darmonlik xususiyatlariga ega ekanliklari to‘g‘risida
ma’lumotlar bor.
Yalpizdoshlar – Lamiaceae oilasi shifobaxsh va dorivor o`simliklarini
o`rganish boyicha tadqiqot ishi birinchi marotaba qilindi.
1. Lamiaceae oilasi shifobaxsh va dorivor o`simliklarining 26 turkum va 69
turdan iborat ekanligi aniqlandi.
2. Turkumlar bo‘yicha turlar bir hil tarqalmagan. Turlarning ko‘pligi jihatidan
Phlomoides Moench. turkumi vakillari (45) ajralib turadi. Ikkinchi o`rinda
Scutellaria L. (38), uchinchi o`rinda esa Salvia L. turkumi (21) turlari ko`p
tarqalishi jihatidan yetakchi o`rinlarda turadi. O`zbekistonda tarqalgan Lamiaceae -
Yalpizdoshlar oilasiga mansub turkum va turlar tahlil qilinganda Phlomoides
Moench. turkumining 45 turi oilaga mansub turlarning 19 %, Scutellaria L. 38 turi
16%, Salvia L. 21 turi 8,9 %, Nepeta L. 19 turi 8%, Lagochilus Bunge ex Benth . 18
turi 7,5 %, Dracocephalum L. 16 turi 6,7%, Phlomis L. 15 turi 6,3%, Ziziphora L.
8turi 3,3 %, Lophanthus Adans . 6 turi 2,5 %, Otostegia Benth. 5 turi 2,1 %,
Leonurus L., Stachys L., Perovskia Kar., Thymus L. turkumlarining 4 tadan turlari
1,7 % dan 6,8% ni, Mentha L . 3 turi 1,3%, Lycopus L., Hypogomphia Bunge,
Lamium L., Stachyopsis Popov et Vved. turkumlari 2 tadan turga ega bo`lib 0,8 %
dan 3,2% ni, qolgan 20 ta turkum faqat 1 tadan turga ega bo`lib 0,4 % dan 8% ni
tashkil qildi.
1. Lamiaceae oilasining O`zbekiston “Qizil Kitobi”ga kiritilgan 30 tur
o`simligidan Farg`ona vodiysi florasida faqat 1 turi ya‘ni, Salvia margaritae
Botsch. uchraydi xolos.
2. Yalpizdoshlar oilasiga mansub 238 turdan 144 ta ko`p yillik o`t, 73 ta chala
buta, 20 ta bir yillik, faqat 1 ta ikki yillik hayotiy shaklga ekanligi, oilada
fanerofitlar uchramasligi aniqlandi.
47

O‘simliklar hayotiy shakllarini Raunkiyer sistemasi bo‘yicha fanerofitlar
(ya’ni daraxtlar) yo`q, xamefitlar 73 tur (30,6%), gemikriptofitlar 145 tur (61%),
kriptofitlar uchramaydi, terofitlarga 20 tur (8,4%) o`simliklar mansubligi
aniqlandi.
5. Lamiaceae oilasi turlarining xalq xo`jaligida foydalanilishi va ishlatilishi
bo`yicha tahlil qilinganda quyidagilar ma`lum bo`ldi, 238 turdan eng ko`p 143 tur
asal-shirali 60%, 69 ta dorivor 29%, 100 ta efir moyli 42%, 27 ta dekorativ, ya`ni
manzarali 11,3%, 19 ta oziq-ovqat 8% ni tashkil qildi. Oilaga mansub 74 tur
o`simlikdan esa hozircha foydalanilmasligi ma`lum bo`ldi.
3. Lamiaceae oilasining 26 turkumga mansub 69 turi dorivor shifobaxsh
xususiyatga ega bolib, turkumlar orasida Lagochilus Bunge ex Benth. 11 ta ,
Ziziphora L. 8 ta, Salvia L. 7 ta, Dracocephalum L. 7 ta turga ega bo`lib
yetakchilik qiladi. Perovskia Kar., Stachys L. 4 tadan, Mentha L. , Nepeta L . 3
tadan, Lycopus L., Lamium L., Scutellaria L. 2 tadan, qolgan 14 turkumning faqat 1
tadan dorivor vakillari borligi ma`lum bo`ldi.
7. Lamiaceae oilasi dorivor o`simliklarning taksonomik tarkibi aniqlanib
keng tarqalgan turlarining konspekti tuzildi.
8. Lamiaceae oilasi shifobaxsh va dorivor o`simlik turlari taksonomik,
geografik va fitotsenologik tahlil qilindi. Ularning turli guruhchalari o‘rtasidagi
nisbati aniqlandi.
TAVSIYALAR
Markaziy Farg‘ona hududlarida madaniylashtirish va kelajakda atroflicha
o‘rganish uchun yalpizdoshlar oilasining Salvia, Nepeta , Leonurus, Ziziphora,
Thymus, Origanum kabi istiqbolli dorivor o‘simliklarini tavsiya qilish mumkin.
Kurs ishibo`yicha olingan ma`lumotlarni:
1. Umumta`lim maktablarida, akademik lisey va kasb – hunar kollejlarda
botanika darslarida qo`llanma tarzida tavsiya etish mumkin.
2. Viloyat tabiatni muhofaza qilish qo`mitasi hamda o`rmonchilik va ekologiya
boshqarmasi xodimlari uchun targ`ibot va tashviqot ishlarida manba tariqasida
foydalanishni tavsiya etish mumkin.
48

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YHATI
1. Арифханова М.М. Растительность Ферганской долины. -Ташкент: Фан, 1967.-295 с.
2. Акопов Н.Э. Кровоостанавливающие растения. -Ташкент: Медицина, 1981.-296 с.
3. Атлас лекарственных растений СССР. М., 1962.703с.
4. Артюшенко З.Т. Атлас по описательной морфологии высших растений: Семя. —
Л.: Наука, 1990. — 204 с.
5. Ашурметов О.А., Қаршибоев Х.Қ. Ўсимликларда репродукция жараёнини
ўрганишга оид методик кўрсатмалар.-Тошкент: Фан, 2008. -22б.
6. Абу Али ибн Сино. Тиб қонунлари. -Тошкент: Фан, 1982.Т.1.-497 б.
7. Yunusov S.Yu. Alkaloidi. 3-e izd. Tashkent, 1981.
8. Xalmatov X.X. Dikorastu щ ie lekarstvennie rasteniya Uzbekistana, Tash. 1964.
9. Pavlov N.V. Rastitelnoe sire Kazaxstana. M.-L., 1947. 550 str.
10. Ibn Sino Abu Ali. Tib qonunlari. III kitob, ikkinchi nashri, Tosh., 1980; IV kitob, 1960.
11. Madrahimov A.S. Ibn Sino shifobaxsh o‘simliklar haqida. Toshkent, Mehnat, 1990, 140
bet.
12. Alimbaeva P.K., Nuralieva J.S., Arabaeva Z.S. Lekarstvennie rasteniya Kirgizii. Frunze,
1990.
13. Rastitelnie resursi SSSR. Tom I-VI, L., 1985-1991.
14. Tabobat durdonalari. Toshkent, Ibn Sino nomidagi nashriyoti, 1990.
15. Pakudina Z.P., Sadikov A.S. Rasprostranenie v rasteniyax i fiziko-ximicheskie svoystva
flavanoidov, flavanolov i ix glikozidov. Tashkent, 1970.
16. Xojimatova A.K. Lekarstvennie rasteniya Zapadnogo Tyan-Shanya (v predelax Respubliki
Uzbekistan). Avtoref. diss. na soisk. uch. st. d.b.n. Tashkent, 2008.
17. Malsev I.I. Lekarstvennie rasteniya basseyna r.Tupalang (Surxandarinskaya obl. Uz SSR).
Avtoref. diss. na soisk. uch. st. k.b.n. Tashkent, 1989.
18. Shreter A.I., Krilova I.L., Borisova N.A. Metodika opredeleniya zapasov sirya lekarstvennix
rasteniy. M., 1986.
19. Xolmatov X.X. osnovnie dikorastuщie lekarstvennie rasteniya Sredney Azii. “Meditsina”,
20. Hamidov G‘.H. O‘zbekiston foydali o‘simliklarini muhofaza etish. Toshkent, “Fan”, 1990 y.
63 b.
21. Xamidov G, Xalmatov A.R. O neobxodimosti uglublennogo issledovaniya resursov lekarstv.
rast. V kn.: Materiali II mejdunarodnoy konf. molod. ximikov, Namangan, 1998, chast II.
22. Xamidov G., Xalmatov A., Xakimov M. Resursi lekarstvennix rast. Ferganskoy dolini i puti
ix ratsionalnogo ispolzovaniya i oxrani. V kn.: Materiali II mejdunarodnoy konf. molod.
ximikov, Namangan, 1998, chast II.
49

23. Xamidov G‘, Qoratoeva CH. Farg‘ona vodiysining shifobaxsh o‘simliklari va
ulardan
samarali foydalanishga doir. “Farg‘ona vodiysining o‘simlik, hayvonot dunyosi va ulardan
oqilona foydalanish muammolari”, Konf. materiallari, Andijon, 1999.
24. Xakimov O. Biologicheskie osnovi oxrani i vozmojnie puti ispolzovaniya fizoxlayni
alayskoy. Avtoref. diss. na soisk. uch. st. k.b.n. Tashkent, 1980.
25. Xojimatov K. Efirnomaslichnie rasteniya Uzbekistana i puti ix ratsionalnogo
ispolzovaniya. Dissertatsiya na soiskanie uch. st. d.b.n. v forme nauchnogo doklada.
Tashkent, 1999.
26. Xojimatov K., Xojimatov O.K. Osnovnie rezultati i perspektivi izucheniya lekarstvennix i
efirnomaslichnix rasteniy v Uzbekistane. V sb. Botanika, ekologiya, o‘simliklar
muhofazasi
(xalqaro ilmiy-amaliy konf. materiallari). Andijon, 2007.
27. Nabiev M. SHifobaxsh giyohlar. T.: “Fan”, 1980.
28. Xolmatov H.H. O‘zbekistonning shifobaxsh o‘simliklari. T.: “meditsina”, 1976.
29. Ibrohimov A.S. Ibn Sino shifobaxsh o‘simliklar haqida (tuzuvchi-avt. Madraximov A.S.).
T.:
“Mehnat”, 1990, 144 bet.
30. Hamidov G‘., Axunov I. Limono‘tning bioekologik xossalari. (To‘plam: Mintaqamizdagi
ekologik muammolar va ularning echimi. Ilmiy anj. Materiallari. Farg‘ona, 2012.
31. Hamidov G‘., Mahmudov V., Sahobiddinov R. Farg‘ona vodiysining dorivor o‘simliklari
va
ulardan samarali foydalanish. To‘plam: Biologiya va ekologiyaning hozirgi zamon
muammolari. Toshkent, 1995.
V. INTERNET SAYTLARI:
1. http://eco . Uz.
2. http://www.bav.su/art_ginkgo.php
3. http://ziyonet.uz/uzc/library
4. http://ru.wikipedia.org
5. www.plantarium.ru
6. www.theplantlist.org
7. www.ziyonet.uz ,

30

Sotib olish