Psixologik tahlilning dramaturgik usuli - Psixologiya - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	152.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Psixologiya

Psixologik tahlilning dramaturgik usuli

Sotib olish

M U N D A R I J A
Bitituv malaka ish boblari va paragraflari Beti
Kirish 5
1 - b o b . Psixologik tahlilning dramaturgik usuli 7
1.1. Dramatik asarlarda kommunikatsiya turlari.
7
1.2. Yozuvchining psixologik imkoniyatlari va qahramon ruhiyati.
11
1.3. Psixologik kontrast.
15
1.4. Adabiyotga vulgar sotsiologik yondashish.
1.5. Dinamik prinsip asosiga qurilgan xarakterlar ruhiyati
2 - b o b . Psixologik stress — alomatlari, turlari, sabablari, davolash va oldini
olish 17
2 . 1 . Psixologik stress alomatlari va turlari
17
2 . 2 . Stress sabablari.Stressni davolash va oldini olish
21
Xulosa va takliflar 30
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
Ilovalar
1

ANNOTATSIYA
Mazkur bitiruv malakaviy ish : Malaka oshirish jarayonida olingan bilim
va ko’nikmalar hamda ularni amaliyotda joriy etish deb nomlangan bo’lib, u
2 ta bob, 6 . ta paragraf, xulosa, takliflar va foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxatidan iborat.
Bitiruv malakaviy ishning kirish qismida Malaka oshirish jarayonida
olingan bilim va ko’nikmalarni amaliyotda joriy etish usullari ochib berilgan,
m a v z u n i n g d o l z a r b l i g i y o r i t i l g a n , maqsadi, vazifalari b a y o n e t i l g a n ,
amaliy ahamiyati kelitirlgan.
Mazkur ishning birinchi bobi 3 ta paragradan iborat bo’lib, unda M a l a k a
o s h i r i s h j a r a y o n i d a o l i n g a n b i l i m v a k o ’ n i k m a l a r ning ilmiy-nazariy
asoslari yoritib berilgan. Uning ikkinchi bobi ham 3 ta paragrafdan iborat
bo’lib, bu bobda esa M a l a k a o s h i r i s h j a r a y o n i d a o l i n g a n b i l i m v a
k o ’ n i k m a l a r n i a m a l i y o t d a j o r i y e t i s h yo’llari
yoritib berilgan.
Bitiruv malakaviy ishning xulosa qismida Malaka oshirish jarayonida
olingan bilim va ko’nikmalarni amaliyotda joriy etish ishlari mazmuni va
mohiyatidan kelib chiqqan tarzda umumlashtirilgan. Mazkur masala bo’yicha
aniqlangan muammolarni bartaraf etish va rivojlantirish bo’yicha takliflar
berilgan.
Bitiruv malakaviy ishni tayyorlashda rahbariy adabiyotlar, normativ-
huquqiy hujjatlar, ilmiy va ommaviy adabiyotlardan foydalanilgan.
2

Kirish
O’zbekiston Respublikasida iqtisodiy rivojlanishning globallashuvi sharoitida
davlatning raqobatbardoshligi uning mavjud ilmiy-ma’rifiy va ilmiy-texnikaviy
salohiyatidan to’laqonli foydalanish, innovatsiyalarni iqtisodiyotgagina emas,
balki ta’lim sohasiga ham samarali joriy etish imkoniyatlari bilan bevosita
bog’liq. Shu sababli Prezidentimiz tomonidan sohada tub islohotlarni amalga
oshirish va zamonaviy professional ta’lim tizimini barpo etishning maqsad va
ustuvor vazifalari belgilab berildi.
Bugungi kunda Malaka oshirish jarayonida olgan bilim va
ko’nikmalarimizni amaliyotda joriy etish orqali professional ta’limda qisqa
muddatda barcha professional standartlar va ish beruvchilar talablariga mos
keladigan malakali kadrlar tayyorlash oldimizda turgan dolzarb vazifalardan
biri ekanligini hayotning o’zi ko’rsatib turibdi
Bitiruv malakaviy ishning maqsadi: Malaka oshirish jarayonida olingan
bilim va ko’nikmalarni amaliyotda joriy etish orqali yangi sifat va formatda
inson resurlarini rivojlantirish, yoshlarda ichki va tashqi mehnat bozori talab
qilayotgan amaliy kvalifikatsiyalarni shakllantirish, ularning Vatanga
muhabbatini, xalqiga sadoqatini yuksaltirishdan iboratdir.
Ushbu maqsadga erishmoq uchun bitiruv malakaviy ish oldiga quyidagi
vazifalar qo’yildi:
- Ish beruvchilarning talab va takliflariga asosan kadrlarga bo’lgan real
ehtiyojni inobatga olgan holda iqtisodiyot soha va tarmoqlari uchun zarur
bo’lgan malakali mutaxassislarni tayyorlash;
-Mehnat faoliyatida zamonaviy axborat-kommunikatsiya texnologiyalarini
tatbiq qilish bo’yicha amaliy ko’nikmalarga ega bo’lgan kadrlarni tayyorlash;
-Ta’lim olish bilan birgalikda o’quvchilarga tadbirkorlik faoliyatini yo’lga
qo’yish bo’yicha zarur bilimlarni berish va ularni kelgusida o’z biznesini
tashkil etishga yo’naltirish;
3

- Professional ta’lim bitiruvchilarining malakali mehnati orqali o’z hayot
farovonligini ta’minlashga o’rgatish;
- Simulyasion markazlar faoliyati modellarini ishlab chiqish;
-Professional ta’lim o’quvchilarning o’z mehnat faoliyatiga innovatsion va
kreativ yondashish, yaratuvchanlik, intellektual, madaniy, ma’naviy potensialni
rivojlantirish kabi kompetensiyalarni shakllantirish.
Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati: Ushbu vazifalarning
amalga oshirilishi esa iqtisodiyotni taraqqiy ettirish, kambag’allikni
qisqartirish, yoshlar va xotin-qizlarning hayotda munosib o’rin topishi, natijada
xalqimiz turmush farovonligini oshirish masalalarining ijobiy hal etilishida
yordam beradi.
4

1 BOB Psixologik tahlilning dramaturgik usuli
1.1. Dramatik asarlarda kommunikatsiya turlari.
Badiiy asarni qabul qilish jarayoni kommunikatsiya turi sifatida
o’quvchidan muayyan faollikni, ijodiy tasavvurini ishga solib, yozuvchiga
hammuallif bo’lishlikni taqozo qiladi. Ayniqsa, dinamik prinsip asosiga
qurilgan xarakterlar psixikasini, xatti-harakatlarining ruhiy asoslarini anglashda
bu narsa muhim ahamiyat kasb etadi. Gap shundaki, bu xildagi qahramonlar
ruhiyasi ularning muayyan hayotiy situatsiyalarda o’zini tutishlari, xatti-
harakatlari va gap-so’zlari orqali ochiladi. Muallifning qahramon ruhiy holati
haqidagi ma’lumotlari o’ta siqiq, asosan, mimik-pantomimik harakatlar, tashqi
psixofiziologik belgilarni qayd etish bilan cheklangan bo’ladi. Boshqacha
aytganda, o’quvchi qahramon xatti-harakatlarini, yuz-ko’z ifodalarini
«ko’rish», gap-so’zlarini «eshitish» imkoniyatiga ega. YA ’ ni , bu tipdagi
qahramonlar ko ’ proq dramatik asar personajlari ( deystvuyuhee litso ) ga yaqin
turadi . Ayrim adabiyotshunoslarning buni psixologik tahlilning dramaturgik
usuli deb atashlari bejiz emas. O’quvchi saviyasi va badiiy tasavvur
imkoniyatiga qarab bunday obrazni qabul qilishda bir aktyorday obrazga
kirishi, rejissyorday talqin qilishi yoxud oddiy tomoshabin darajasida qolishi
mumkin. Ulug’ rus adibi L.N. Tolstoy: «Har birimizda mavjudligi mumkin
bo’lgan barcha xarakterlarning imkoniyatlari mavjud, shuning uchungina
san’at ifodalagan xarakterlar bizga ta’sir qiladi», - deb yozgan edi. Shundan
kelib chiqsak, obrazni qabul qilish darajasi o’sha mavjud imkoniyatlardan qay
darajada foydalana bilishga bog’liq ekani anglashiladi. O’z-o’zidan ayonki,
kitobxon ongida aks etgan obraz uning statik holati (yozuvdagi ifodasi) ga
nisbatan ancha keng. Bu narsa tabiiy ham, chunki yozuvchi qahramon
ruhiyatiga kirib asar to’qimasida harakat qiladi. Aniqrog’i, qahramonga
«evrilgan» (perevoplohenie, vjivanie) yozuvchi uni o’zida mavjud psixologik
imkoniyatlar doirasida yaratadi , tirik odamni kuzatgandek kuzatadi-da, sirtdan
5

tasvirlaydi. O’zi yaratgan qahramon ruhiyatini juda yaxshi bilgan yozuvchi,
tabiiyki, asarni yozayotganida (yoki o’z asarini o’qiyotganida) beixtiyor
obrazga kiradi va qahramonini g’oyat keng tushunganidan har qanday tafsilotni
ortiqcha hisoblaydi. Bu, bir tarafdan, ijodiy aktning g’ayrishuuriy tomoni bilan
izohlansa, ikkinchi tarafdan, anglangan ijodiy priyom sifatida ham bo’y
ko’rsatadi. Masalan, A.P. CHexov: «Men yozayotgan vaqtimda o’quvchi
hikoyada etishmayotgan sub’ektiv unsurlarni o’zi qo’shib olishiga umid
qilaman», - deb yozadi.
«Kecha»ning eng dilbar qahramoni — Zebi obrazini yaratishda
CHo’lpon «evrilish san’ati»ning beqiyos namunasini namoyon qiladi. Albatta,
Zebining ruhiyatini anglashda u yashayotgan mikromuhitni nazarda tutish
lozim, lekin bu narsa avvalgi bobda ko’rilganidek etakchi ahamiyat kasb
etmaydi. Zero, A. Qodiriy Ra’no haqida «tabiat xasis emas: tikandan gul,
aridan bol yarataveradi» degani kabi, Zebi ham Razzoq so’fi xonadonida o’sha
sahovatli tabiat mo’’jizasidek ajralib turadi. Romanning boshlanishida
qo’llangan psixologik parallelizm usuli o’quvchini qahramon olamiga olib
kiradi. Lirik peyzaj lavhasida ko’rganimiz tabiatdagi jonlanish, hayot va
erkinlik nash’asi qiz ko’nglidagi hislar bilan uyg’unlik kasb etadi:
«Zebi(Zebinisa)ning qish ichi siqilib, zanglab chiqqan ko’ngli bahorning iliq
hovuri bilan ochila tushgan; endi ustiga poxol to’shalgan aravada bo’lsa ham,
allaqaylarga, dala-qirlarga chiqib yayrashni tusay boshlagan edi». Lekin
qizning tuyg’ulari, istagu intilishlari ko’nglining eng chuqur qatlamida botin,
ularning yuzaga chiqish jarayonini adib zo’r mahorat bilan ko’rsatadi.
O’quvchi Zebini ilk bor quyidagi holatda ko’radi: «Otasi bomdoddan
kirmagan, onasi sigir sog’ish bilan ovora, o’zi kichkina sahnni supurib turgan
vaqtida tashqari eshikning besaranjom ochilishi Zebining ko’nglini bir qur
seskantirib oldi . Bir qo’lida supurgisi, bir qo’li tizzasida — erga egilgan kuyi
eshik tomonga tikilib qoldi». Ko’ramizki, qahramoni ruhiga kirib olgan adib
borliqni uning sezgilari bilan qabul qiladi («eshikning besaranjom ochilishi»),
6

ya’ni, introspeksiya usulidan foydalanadi. Yozuvchi qahramonidagi
psixofiziologik o’zgarishni (ko’ngilning seskanishi) qayd etadi-yu, uning dilida
nelar kechganini aytmaydi. O’quvchi qarshisida tabiiy savol ko’ndalang
bo’ladi: sovchilardan bezgan qiz eshikning «besaranjom ochilishi»dan
seskanib, turgan joyida qotib qolgan dam dilida nelar kechdi? O’zida mavjud
psixologik imkoniyatlarga tayangan va konkret hayotiy situatsiyadan kelib
chiqqan kitobxon avvaliga qiz dilida shirin tashvish, qo’rqinchli umid hukmron
deb o’ylashi tabiiy. Lekin Zebining eshikdan kirib kelgan dugonasi bilan
muloqoti bu fikrni tez yo’qqa chiqaradi. «Salti endi gap ochdi:
— Erta saharlab chopganim bekor emas...
— Men ham sezganman... YUragim bir qur seskanib ham oldi...
— Nimaga, o’rtoqjon?
— O’zingiz bilgan sovchilar balosi-da ... Qish ichi keti uzilmadi.
— Menam bezganman, jonim qaqa... Shuning uchun bir qishloqqa chiqib
kelsakmikan deb edim...
— Nimasini aytasiz... Ariqdagi suv ham muzning tagidan chiqadi-ku.
Zebining yuzini, shu topda butun qish ichi to’planib qolgan
horg’inlik asarlari egallagan edi. Uning ikkala yuzi, ayniqsa, ko’rpaning
katta-katta qovig’iga tikilgan andishalik ko’zlari hovur bosgan oynakning
beti ga o’xshardi. Aksincha, Saltining yuzlari charaqlagan yulduzday ,
sernash’a, quvnoq va har qanday andishadan yiroq bo’lib, ko’nglining chuqur
burchaklaridan chiqib kelgan sevinch to’lqunlarini aks ettirardi. Shu uchun u
Zebining so’ng so’zlaridagi og’ir va ma’yuslikni payqay olmadi». Ko’ramizki,
CHo’lpon bu o’rinda psixologik kontrast yordamida qahramoni ruhiyasini
ochishga harakat qiladi. E’tibor qilinsa, Zebini chinakamiga tashvishga solgan
sovchilar balosi Saltini uncha tashvishlantirmayotgani seziladi. Uning:
«Menam bezganman, jonim qaqa» degani allaqanday bir ichki qoniqish hissi
bilan aytilmoqda. Ma’lumki, har ikki qiz ham endigina o’n beshdan o’n oltiga
qadam qo’ygan, o’sha davr sharoiti uchun bu yosh ayni turmushga
7

chiqariladigan vaqt, ya’ni, qizlar bunga ruhan tayyorlar. Saltining ko’ngli, ayni
situatsiyadagi aksariyat qizlarda bo’lgani kabi, shirin tashvishga yo’g’rilgan:
bo’lg’usi turmushi haqida ayrim shirin xayollar suradi, ayni paytda, yangicha
turmushning o’zi uchun mavhum jihatlari diliga tashvish soladi. Zebidan farq
qilaroq, Saltida zo’r tashvish uchun zohiriy sabab yo’q, shu bois ham
dugonasining «so’zlaridagi og’ir va ma’yuslikni» payqay olmadi. Aksincha,
Zebida «sovchilar balosi»dan astoydil tashvishlanish uchun etarli asos bor:
avvalo, qiz ota-onasi orasidagi munosabatlarni ko’raverganidan oilaviy
turmushdan bezillab qolgan; ikkinchidan, o’zi bilan zarracha
hisoblashmaydigan otasining fe’lini o’ylab ham qo’rqadi. Shu tashvishlardan
umidsizlangan qiz dilidagi ma’yuslik uning tabiatiga xos bo’lgan
hayotsevarlik, serzavq-sernash’alikka soya soladi. YA’ni, oila muhitida o’zini
qafasdagidek his qilgan Zebi hislarini jilovlashga, ruhini jism qafasida tutishga
majbur. Lekin botindagi narsa zohirga chiqmay qolishi mumkin emas, zero,
insonning his-tuyg’ulari nechog’lik o’zgaruvchan bo’lmasin, uning tabiatini
belgilovchi ichki «yadro» muqim xarakterga ega. Shuning uchun ham,
adabiyotshunos M.Baxtin aytmoqchi, «shaxs ekstensiv ochib berishlikni talab
qilmaydi, u yolg’iz bir tovushda namoyon bo’lishi, birgina so’z orqali ochilishi
mumkin». Xuddi shu narsa Zebining dugonasi bilan suhbatida ham kuzatiladi:
«— Teng-to’shlarimiz bilan bir borib (qishloqqa-D.Q.)
kelmoqchiman. Sizni ham olib boraman...
— Qachon?
Zebining bu kalta savolidan Salti ko’p narsani angladi. Bu savol
Zebining iloji bo’lsa hozir paranjisini qo’lga olib (yopib ham o’tirmasdan!).
shu erdan uzoqlashmoq uchun talpinganini ko’rsatardi».
Zebining shu erdan uzoqlashmoq uchun talpingani, ayonki, o’z
stixiyasida yashash istagidan tug’ilgan. Qiz ko’nglidagi hislarga erk bergach, u
bilan Salti orasidagi psixologik kontrast yo’qoladi, «ikki yosh bola nihoyasiz
quvonchlar ichida» qoladi. Yozuvchi qahramonining bir ruhiy holatdan
8

ikkinchisiga o’tishini ishonarli va jonli ko’rsatadi. Dugonasining taklifidanoq
hursandligi ichiga sig’may qolgan Zebi otasidan ruhsat olish kerakligini
o’ylaganida, « ko’zlari andisha bilan kengayib ochilgan i holda indamasdan
joylarni yig’a boshladi». Quvonch pardalarini pastroq olishga majbur bo’lgan
qiz endi ishonib-ishonmay otasini kutadi, sabrsizlikdan «otamdan darak yo’q-
ku ?» deya onasidan so’rab qo’yadi. Xayoli faqat otasida bo’lgan, butun vujudi
umidga aylangan qizning ruhiy zo’riqishdan qo’li ishga bormay di, «dasturxon
boshida choy kelishini kutib o’tirgan» mehmonini unutadi . Ko’ramizki, tashqi
belgilar dinamikasi qahramonda kechayotgan ruhiy jarayon — his-tuyg’ular,
fikrlar dinamikasini tasavvur qilishimizga imkon beradi. O’zining o’y-
tashvishlari bilan bo’lib mehmonini unutgan Zebi «uni uzr aytib qarshi oldi:
— O’rtoqjon, - dedi. - otam avrodda o’tirib qoldi, shekilli, shunaqa
odati bor. Endiyoq kirib kelsa kerak. Xafa bo’lmang-a?
Bu so’nggi jumlaning aytilishidagi samimiyat bir-biri bilan qalin
o’rtoq tutishgan yosh qizlardagina bo’ladi. «Xafa bo’lmang-a? » deb turgan
vaqtida Zebining yuzini ko’rish kerak edi! Bir qo’lida supurgi, bir qo’li
tizzasida, supurgi ham erdan uzib olingan emas, faqat bosh yuqori ko’tarilganu
butun vujud Saltining ixtiyorida! Ko’ngil, orzu, sevgi, sevinch... — bular
hammasi Saltiga tomon uchadi, unga tomon otiladi, uni o’rab, uni aylantirib,
uni quchadi! Zebining yuzlaridagi — oyday tiniq va quyoshday yoruq bu
holat moddiy haqiqatlar qadar ochiq ko’rinardi ». Zebining uzr aytishi,
aslida, o’zining mehmonini unutib qo’ygani uchun. «Xafa bo’lmang-a? »
deganida u otasidan emas, o’zidan xafa bo’lmaslikni o’tinadi, otasi haqidagi
gaplar esa go’yo qilgan «gunohi»ning sababini izohlaydi. Mazkur ko’chirmada
boshqa bir narsaga diqqatni jalb qilmoqchimiz: e’tibor berilsa, CHo’lpon
qahramonini qabul qilish yo’lini ko’rsatayotgani anglashiladi — «Zebini
ko’rish kerak! ». Muhimi shundaki, bu narsa sezdirmasdan amalga oshiriladi:
adib o’zining maftunligini o’quvchiga «yuqtiradi», natijada u «Zebining
yuzlaridagi oyday tiniq va quyoshday yorug’ holatni» o’z ko’zi bilan ko’rishga
9

harakat qila boshlaganini o’zi ham sezmay qoladi. Zebining yuz-ko’zlaridagi
ifodani ko’z oldimizga keltirsakkina, Saltining unga nisbatan ajabtovur mehri
iyib ketgani, ikkala qizchaning butun tashvishlarini unutib, bolalik ruhiga kirib
qolgani tabiiy va psixologik jihatdan asosli ekani ko’rinadi. Umuman, Zebi
obrazini yaratishda CHo’lpon qahramonidagi psixofiziognomik (mimika, yuz-
ko’z ifodasi) o’zgarishlarni ko’pincha qayd etmaydi. Ma’lumki, «barcha hislar
o’ziga maxsus tovush ohangi, yuz ifodasi va ishoralarga ega» Shunga ko’ra,
ruhiy tahlilning dinamik prinsipida psixofiziognomik parallelizmlar
qahramonning muayyan vaqtdagi ruhiy holatini moddiylashtiruvchi
unsurlardan biri sifatida tushuniladi. CHo’lpon bu narsaga etarli e’tibor
bermasa-da, uning o’rnini qahramoniga nisbatan o’quvchida uyg’otgan badiiy
simpatiya hisobiga to’ldiradi. Gap shundaki, kitobxon kundalik turmushida
yuz-ko’z ifodalarini ko’p kuzatgan, ular haqida muayyan tasavvurga ega.
Badiiy simpatiya mavjudligi uchun ham Zebining gap so’zlari orqali uning
ruhiga kirolgan o’quvchi psixofiziognomik holatni xayolida osongina tiklaydi
(sxematik tarzda ifodalamoqchi bo’lsak, bu jarayon quyidagicha kechadi:
Zebining muayyan paytdagi xatti-harakatlari va gaplari — ruhiy holat —
shunga mos yuz-ko’z ifodasi).
1.2. Yozuvchining psixologik imkoniyatlari va qahramon ruhiyati.
Psixologiyada kuchli, o’rta, mo’’tadil hislar ajratiladiki, ularning
hosil bo’lishi va kechishi turlichadir. Masalan, kuchli hislar (affekt) aniq
sabablarga ko’ra juda tez paydo bo’lib, qisqa vaqt davom qiladi. Bunday
holatda kishining tafakkuri xiralashadi, irodasi falajlanadi 1
. Zebida bu kabi hol
qiy-chuv to’polon ustiga otasi kelib qolgan vaqtda kuzatiladi. So’fining
eshikdan «kirar-kirmas ovozining boricha: «Bu nima qiyomat!!!» - deb
shovqin solishi ikkala yosh qizni chaqmoq tekkan daraxtday turgan joylarida
qotirib qo’ydi». Ko’ramizki, Zebidagi qo’rquv hissi ayni lahzada o’ta kuchli,
shu bois ham uning irodasi falajlanib, «turgan joyida qotib» qoldi. Ayni paytda
u sodir bo’lgan ishning oqibatini (deylik, otasining yubormaslik ehtimoli
1
10

ortganini) xayoliga ham keltirgan emas, chunki ma’lum muddat o’ylash
layoqatidan ham ayrilgan. Affekt holatidan chiqish barobari qizning fikri
tiniqlashadi, shundagina u bo’lib o’tgan ishning oqibatini o’ylay boshlaydi:
«So’fining bu avzoyini ko’rgandan keyin ikki qizning bor qadar
umidi ham uzilib bo’ldi. Zebi bu umidsizlikni yashirolmadi:
— O’ynashmay o’laylik, endi otam hech qaerga chiqarmaydi...
Salti ham o’z tashvishini anglatdi:
— Nima qilamiz endi? Siz bormasangiz, men ham bormayman.
Enaxon toza koyiydi-da.
— Tek o’tirgan bo’lsak ko’ngli yumsharmidikan? - dedi Zebi»
Garchi yozuvchi Zebining umidsilikka tushganini aytish bilan cheklansa-da,
uning ruhiyasida kechayotgan jarayon birmuncha kengroq tushuniladi. Qiz
dilida milt etgan umidni bosib kelayotgan umidsizlik hurujlaridan omon
saqlashga intiladi. Shu bois ham uning gaplarida tuyg’ulariga erk berganidan
pushaymonlik va shundan kelib chiqqan o’zidan ham dugonasidan xafalik hissi
yaqqol ko’riladi. Uning ikki martalab pushaymonini anglatishi ham bejiz emas:
butun vujudi milt etgan umidga aylangan qiz goh o’zlarini ayblash, goh
otasining ko’ngli toshligidan nolish bilan umidsizlikka tushmaslikka harakat
qiladi. Salti uchun «qishloqqa chiqib kelish» — dugonasi Enaxonning
ko’nglini ovlash, Zebi uchun — zarurat. Bu farq Zebi tilida otasidan nolib,
dilida unga yolvorib turgan choq Saltining o’rtog’i aytgan gapga nash’a qilib
kulib yuborganida ko’rinadi: «Zebining munga chinakam achchig’i kelgan edi,
qo’lini uzatib o’rtog’ining og’zini to’sdi:
— Voy, anavi qizni! YAna beshbattar qilasiz ishni! - dedi.
Salti zo’r bilan o’zini bosib oldi». Zebining harakatiyu gap
ohangidagi keskinlikni, yo yuzlaridagi hadik aralash hayajon ifodasini,
ko’zlaridagi o’rtog’idan koyish, «nahotki shuniyam tushunmasangiz!» degan
ifodalarni sezish va tasavvur qilish qiyin emas. Ko’ramizki, Zebi uchun
otasining roziligini olish hayot-mamot masalasiday muhim. Shu bois ham
11

uning otasi rozilik bergach, quvonishi, garchi adib ikkala qiz holatini birday
tasvirlasa-da, Saltining quvonishidan on chandon ortiq. Bu o’rinda ham affekt
holati kuzatiladi: Zebi ruhsat berilgani uchunoq o’zini unutar darajada hursand.
U hali otasining «Ovozim bor deb ashulaga zo’r bermasin. Nomahramga
ovozini eshittirsa rozi emasman !» deganini, jismi qafasdan bo’shalgani holda
ruh qafasiga qulf urilganini o’ylaganicha yo’q. Bu narsani u keyinroq, affekt
holatidan chiqqach, idrok qiladi. Yozuvchi aravada ketayotgan Zebining
yo’ldoshlari ashula aytishga qistagan choqdagi ruhiy holatini quyidagicha
tasvirlaydi: «Zebi «churq» etmasdan o’tirardi. Uning munday qilishi ham shu
xil taklifdan qo’rqqanidan edi. Albatta, yosh narsaning ko’nglida o’ynash,
kulish, xushvaqtlik qilish mayllari boshqa har narsadan kuchlik kelardi. Lekin
Zebi shunday bir otaning qizikim, uning qo’lida har qanday kuchli mayllarni
ham yuganlab tutmoq qa, ko’nglining har bir havas va tilagini ko’ringan
joyida bo’g’ib tashlamoqqa to’g’ri keladi ham. Zebi shunday qilishga
o’rganib qolgan ... <...> qizlar tomonidan aytilgan so’zlar uni iztirobga
tushirdi. Nima deyishini bilmas edi. O’ylabroq javob berish uchun ko’ngilning
talvasaga tushmasligi darkor. Holbuki, ko’ngil tashvishda va shu sababli
talvasada ...» Zebi yo’ldoshlarining qistashlarini rad qilishga jo’yaliroq gap
topolmaydi, uning «yaxshi emas, shunday zim-ziyo qorong’ida.... Gaplashib
ketaylik...» degan iltijosini esa yo’ldoshlari tushunmaydilar. Qizning dilidagi
iztirob shu bois ham kuchliki, u ko’nmasligining sababini aytsa, yo’ldoshlari
tushunmasliklarini, kulgi qilishlari mumkinligini ich-ichidan his qiladi.
CHo’lpon turli sharoitda shakllangan kishilar ruhiyatidagi tafovutni
ko’rsatarkan, Zebining tengdoshlari orasida nechog’li ajralib turishi yaqqol
namoyon bo’ladi. Otasining gapini xayolidan nari qilmagan qiz o’zi istagani
holda umumiy xushvaqtlikka qo’shilmaydi, ayni paytda o’zining hammadan
ajralib turganini o’ylab eziladi. O’z yog’tga o’zi qovrilib o’tirganida «Salti
yalindi:
— O’rtoqjon, bir narsa desangiz-chi. Hamma yuaravar tashna ekan...
12

Zebi o’rtog’ini astoydil koyib berdi:
— Sizdan kelgan gap shumi, hali? Otamning aytganlarini o’z
qulog’ingiz bilan eshitgan edingiz-ku ! Eshitib-netib qolsa nima bo’ladi?
Bilib turib ...» Zebining nazarida Salti — yo’ldoshlari orasida eng yaqin kishisi
— uni tushunishi, yordam berishi lozim edi. Jonajon o’rtog’ining aksincha ish
tutganini ko’rgan Zebi undan xafa, bunga o’zicha haqli edi. Lekin dugonalar
orasidagi suhbatni psixologik kontrast asosiga qurgan CHo’lpon Saltining ham
o’zicha haqligini ko’rsatadi: «Bilaman, o’rtoqjon, bilaman! Otangizning bir
emas, ikki qulog’im bilan eshitdim. Odamlar ichida, ko’pchilik orasida
qistasam , mendan xafa bo’ling. Bu er dala joy bo’lsa, odam asari bo’lmasa,
kechasi — qorong’i bo’lsa, bir-ikki juft aytib bermaysizmi? » Ko’ramizki, Salti
Zebi bilan qanchalik yaqin bo’lmasin, o’rtog’ining tabiatini yaxshi anglagan
emas. Uning o’ylashicha, Zebi otasidan qo’rqqani uchungina ashula aytmaydi.
Shu bois ham Salti «bu er dala joy bo’lsa (1), odam asari bo’lmasa (2), kechasi
— qorong’i bo’lsa (3)» deya qayta-qayta ta’kidlaydiki, go’yo bu bilan «ashula
aytganingizni otangiz bilmaydi» demoqchi bo’ladi. Zohiran, uning bu tarzda
o’ylashiga asos ham yo’q emasdek, zero, Zebining «eshitib-netib qolsa nima
bo’ladi? » degani Saltining bir tarafi haqligini ko’rsatadi. Lekin Salti
o’rtog’ining Razzoq so’fi xonadonida tarbiya topganini, baski, otasidan
qo’rqishdan boshqa sabablari ham borligini, xususan, otaning «rozi
bo’lmasligi» uning uchun nechog’ltk og’ir ekanini hisobga olmaydi. Zebining
o’rtog’i ta’kidla-ta’kidlab aytgan gapga javoban «Nomahramga eshittirib-a? »
deyishi (otasining «Nomahramga ovozini eshittirsa rozi emasman!» deganini
nazarda tutib) yuqoridagi fikrimizni dalillay oladi. Shu o’rinda CHo’lpon
psixologik kontrast doirasini kengaytiradi: «Zebi bu so’zni chin ko’ngildan
chiqarib va jerkib turib aytgan bo’lsa ham, qizlar hammasi birdan kulishib
yubordilar. YAna har xil ovozlar ko’tarildi.
— Shu ham nomahram bo’libdimi?
— Shu O’lmasjon- a ?
13

— Nomahram o’la qolsin ...» Bu erda, avvalo, ikki xil dunyoqarash
to’qnashuvi kuzatiladi. Zebi uchun kap-katta yigit bo’lib qolgan O’lmasjon,
albatta, nomahram sanaladi. Salti va boshqa qizlarga esa O’lmasjon
mahalladosh, kechagina birga-birga quvlashmachoq o’ynab yurgan bo’lishsa
mumkin. Tabiiyki, kuni-kecha paranjiga o’rangan qizlar uchun bu yigitcha hali
nomahram bo’lib ulgurmagan (ularning nazdida). Boz ustiga, Zebidan farq
qilaroq, uning yo’ldoshlari «nomahram» degan so’zga yuzakiroq qarashadi,
ya’ni xolini xoliga to’g’rilab o’tirishmaydi, ular uchun begona bo’lmagan
erkak nomahram sanalmaydi. Ko’nglidagi «mayllarni yuganlab tutmoqqa
majbur» bo’lgan Zebi endi bunga kuchi etmay qolayotganini sezadi, otasining
gapini esalab iztirobga tushadi. Qiz dilidagi iztirob shunchalar kuchliki,
ma’lum muddat ko’ngliga safarga otlanganidan pushaymonlik oralaydi. Uning
Saltiga «Munaqa -ilishingizni bilsam kelmas edim...» degan gapida xafalikka
qo’shimcha o’laroq pushaymonlik hissi ham seziladi. YUqorida ko’rib
o’tganimiz gap-so’zlar Zebi ruhiyatida kechgan kurashda hayot zavqining
g’olib kelishiga zamin hozirlaydi. Qafasdagi ruh qizlarning sho’x yallalaridan
quvvatlanib, tamomila erkinlikka chiqadi. CHo’lpon Zebi bilan O’lmasjon
munosabatlarini sirli-romantik ruhga chulg’aydi. Shu bois ham boshdanoq Zebi
ruhiga kirmagan kitobxon uchun qiz dilida muhabbat paydo bo’lishi ishonarli
ko’rinmasligi mumkin. Zero, yozuvchi dilni dilga payvandlagan lahza tasvirida
so’zga xasislik qiladi. Poyloqchi kampirning qilig’ini ko’rib «Zebi kamoli
hayron bo’lganidan aaravakashning nomahram ekanligini ham unutib, haligi
tang’irqash nazari bilan unga qaradi. Aravakash yumshoqqina kulimsiradi.
Yosh yigitning bu yosh va shirin tabassumini oy yorug’ida alayno ko’ra olgan
yosh qiz butun badanlaridan muloyimgina durkirash kechganini payqadi
va qizarib teskari qaradi. U qarash aravakash yigitchaga ham boshqacha ta’sir
qilgan bo’lsa kerak, kampirni turtib uyg’otmoq uchun qo’lini yuqori uzatdi.
Shunda kampirning boshidagi qo’l boshqa bir qo’lning o’ziga kelib tekkanini
boyagidan kuchliroq durkirash bilan sezdi. Erkak zoti bilan birinchi marta
14

bu xilda uchrashgan yosh qiz shu paytda bir oz gangiragan edi. Shuning uchun
qo’lini darrov tortib olmasdan, o’ziga kelganidan keyin birdaniga jerkib
tortdi». O’z vaqtida adibni «Kecha va kunduz»da xotin-qizlar juda lavashang,
bo’sh, ko’ngilchan, tez yig’layturg’on, jinsiy zavqqa intilaturg’on qilib
ko’rsatiladi (masalan, Zebi, Sultonxon, Poshshaxon, Enaxon). CHo’lpon xotin-
qizlardan kuladi...» deya ayblagan edilar. YUqoridagi ko’chirmada shu
ayblovni quvvatlaydigan o’rinlar yo’q emasday: agar parchani asar
kontekstidan uzb olinsa, unda balog’atga etgan ikki jins vakillarining bir-biriga
talpinishidan boshqa narsa qolmaydi. Lekin shu lahzagacha o’tgan ishlarni
xayolda tiklab, O’lmasjonning xatti-harakatlariga razm solinsa, o’zgacha
manzara kuzatiladi.: «Qizlar jim edilar. Aravakash zerikdi, shekilli, astsgina
ashula boshladi. Uning ashulasi hom hirgoyidan nariga o’tmaganidan keyin
Salti ko’tarildi:
— O’lmasjon, bormisiz? Durustroq aytsangizchi!
Saltining yana bir o’rtog’i—Qumri uning so’zini quvvatladi:
—Ha, rost, shunday yahshi ovozingiz bor ekan, Sho’x-sho’x
aytmaysizmi? Keng dalada qancha cho’zsangiz, shuncha ketadi jaranglab…
Yigitcha kuldi. U qorong’ida sekingina orqasiga qayrilgan edi. Orqa
safdagi qizlar chimmatini ko’tarib o’tirganlaridan ularning yuzlarini sal-pal
ko’rsa bo’lardi. Kulimsirab turib qizlarga bir lz qaragach:
—Orangizda dang’i ketgan ashulachingiz bor turib menga
osilganingiz qiziq!» Seziladiki, O’lmasjon Zebining ta’rifini, ehtimolki
qo’shig’ini ham eshitgan va unga ertaklardagidek g’oyibona oshiqbo’lgan.
CHo’lpon buni ochiq aytmaydi, qahramonining xatti-harakatlarini jonli
tasvirlaydi-da, uning ruhiyasini tushunishga imkoniyat yaratadi: O’lmasjonga
«sho’x-sho’x ayting» deyishmoqda, demak, u mungli kuylayapti. Aytish
mumkinki, bu mung ma’shuqasining shunchalar yaqin va uzoqligidan
tug’ilgan. Uning «sekingina orqasiga qayrilib» (birovni hurkitib yuborishdan
qo’rqqganday!», chimmatini ko’tarib o’tirgan orqa safdagi qizlarga qarab
15

qolishi (birovning diydoriga to’ymoqchiday!), «dang’i ketgan ashulachi»
Haqida yurak yutib gapirishi ham shundan dalolat beradi. Aravakash umumiy
xushvaqtlik fonida hazillashganday Zebiga dilini yoradi: «Ta’rifingizni
eshitibjigarlarimiz laxta-lahta qon bo’lib ketgan, opa…» o’zi bilan tegishgan
qizlarga qarata: «Qon bo’lgan yuraklarni bir nafasda yozish sizlarning
(«Sizning, Zebixon!- D.Q.) qo’lingizda opalar!» - deyishi avvalgi gapini
kuchlab tushadi. Qizlar yalla qilganlarida «indamasdan otini asta-asta
qamchilab ketayotgan» O’lmasjonning Zebi qo’shilishi bilan «og’ir bir «uh»
tortishi»,»qo’lidagi qamchisi daraxtdagi kuzgi yaproq singari zo’rg’a-zo’rg’a
barmoqlariga osilib qolgani» ham uning hazil tariqasida aytgan gapijiddiy
asosga ega ekanini ko’rsatadi. Albatta, Zebi yigitning o’zini tutishida, gap-
so’zlarida yuqoridagi ma’nolarni payqamay qolmagan. Qizlarning «O’lmasjon
nomahramligini ham unutib» unga «tang’irqash nazari bilan» (go’yo ular
eskitdan tanishu, nigoh orqali bir-birini tushunadigondek) qarashi ham bejiz
emas, bu ikki yosh orasida ko’rinmas rishtalar ilgariroq topilgan. Demak, asar
koteksidan kelib chiqsak, Zebining O’lmasjonga ko’ngil qo’yishi mehrga
tashna qalbning shaydo yurak chaqirig’iga «labbay» deyishi sifatida
tushunilishi mumkin.
1.3. Ppsixologik kontrast.
Tuyqus paydo bo’lgan his shunchalar kuchliki, u tezda tashna qalbni
butkul ishg’ol qiladi: «Zebi sekingina bo’ynini cho’zib, gapga quloq soldi. U
faqat Qumrining so ’ zini — « bittasi o ’ zimizning aravakash ...» degan so ’ nggi
so ’ zini eshitib oldi . YUragi o ’ ynadi ... va darhol burilib tashqariga qaradi .
Boshqa hech narsa ko ’ rinmasdi . YUrak o ’ ynashi bosilmadi . Lablari titramoqqa
boshlagan edi ... Birdaniga o ’ rnidan turdi , qizlar yo ’ l bo ’ shatdilar , ularni oralab
o ’ tdi ...» Ko’ramizki, CHo’lpon qahramonining ruhiy holatini tashqi
psixofiziologik belgilar orqali ochadi. Shu bilan birga qahramon ruhiyati statik
16

holatda emas, dinamikada ko’rsatiladi, ya’ni, ruhiy hayajon aks ettiriladi.
Aravakash nomini eshitgan Zebi uning o’zini deb kelganini o’ylaganida, yuragi
o’ynaydi, darhol burilib uni ko’rishni istaydi. Qiz dilidagi istak shunchalar
kuchliki, u birdaniga (g’ayrishuuriy tarzda) o’rnidan turadi, qizlar gap qilishi
mumkinligini ham o’ylab o’tirmasdan boqcha tomon yuradi. Yozuvchi
Zebining ayni paytdagi ruhiy holatiga quyidagicha ta’rif beradi: «Yosh qiz o’z
ko’nglining birinchi marta o’ziga begonalashganini, o’zidan boshqa bir
kuchning ko’ngliga egalik qilganini sezardi...» Seziladiki, ayni lahzada Zebi
kuchli his domida qolgan: yorqin ifodalangan psixofiziologik va
psixofiziognomik o’zgarishlar, fikrlash qobiliyatining susaygani, irodasining
falajlangani qahramonning affekt holatida ekanligidan dalolat beradi. Zebining
O’lmasjon bilan uchrashganida aytgan gaplari ham faqat qahramonning
umumiy psixologik kontekstida tushunilishi mumkin:
«— Bugun sahar... aravani qo’shamanmi?
— Nimaga?»
Qizning tuyqus aytib yuborgan gapi dilidagini oshkor qiladi: u
erkinlik nash’asidan, O’lmasjonning diydorini ko’rib turish baxtidan osongina
kechib ketolmaydi endi, bu damlarning uzoqroq cho’zilishini istaydi. Qiz
affekt holatidan chiqqan bo’lsa-da, hamon sarhush — karaxtday turadi,
O’lmasjonning gaplarini eshitmaydi go’yo: «Zebi tutga suyangan, o’zining
qayda turganini unutayozgan, shuncha gapga bir og’iz javob bermasdan, og’ir
o’ylarga tolgan edi». Bu o’rinda qahramonning tana holati (poza) uning ruhiy
sholatini ifodalashga xizmat qiladi. Zebining mazkur holatini kitobxon ko’z
oldiga keltirib qo’ygan adib sevgisining intihosini nurli ko’rolmagan va ham
undan kechib ketolmagan qiz dilidagi iztirobni o’z tilidan — psixologik
hikoyalash tarzida beradi. «U shu tobda hzining yaqin kelajakdagi qora
kunlarini, qay rangda ko’rinishini ma’lum bo’lgan baxti, toleini o’ylardi. Uning
butun baxti Razzoq so’fining johil vujudiga bog’liq emasmi? Uning bir og’iz
«ha» yoki «yo’q» qiz bechoraning behad quvnab yayrashiga yoxud xazon
17

yaprog’iday bir nafasda so’lib nobud bo’lishiga yaramaydimi?» Albatta, bu xil
o’ylar Zebi uchun yangilik emas, «faqat shirin bir umid, ko’zda ko’rilib, qo’lda
tutilgan - naqd bir umid bilan birga kelgan qora o’ylar qiz bechorani yomon
ezib tashlaydi! Bir- ikki kundan beri ashula, o’yin deganda o’zini bilmas
darajada berilib ketishi, shu iztiroblarning hordig’ini chiqarish uchun
emasmi?» Yozuvchi qo’llagan psixologik xikoyalash stilistik jihatdan lirik
chekinishga yaqin turadi: bu o’rinda qahramon ruhiy holati tasvir etilibgina
qolmasdan, muallif munosabati bevosita beriladi ham. Qahramonga ruhan
yaqin yaqin bo’lgan adib muayyan ma’noda unga qo’shilib ketadi. Muallifning
o’quvchiga qaratilgan ritorik savollari maqsadiga ko’ra o’quvchi uchun Zebi
qalbiga solingan ko’prik vazifasini o’tashi, uning ruhiga chuqurroq kirish
imkoniyatini berishi kerak. Zebining psixologik hikoyalashga qay holatda
qolgan bo’lsa, uning nihoyasida ham o’shanday holatda. Ko’rilishi (ya’ni, asar
syujetida uzilish bo’lgani kabi) ham lirik chekinishga xos. Aytmoqchimizki,
mazkur o’rinda psixologik hikoyalash va lirik chekinish uygunlashib ketadi.
Shunday bo’lsa-da, biz buni lirik chekinish deyishdan tiyilamiz, chunki maqsad
- mohiyatiga ko’ra u qahramon ruyasida kechayotgan jarayonni ko’rsatuvchi
psixologik hikoyalashdir.
1.4. Adabiyotga vulgar sotsiologik yondashish.
«O’z orqasida o’ynalayotgan o’yinlardan bexabar» Zebining
qishloqdan qaytgandan keyingi ruhiy holati ko’p jihatdan yuqoridagi holatning
tadrijiy davomidir. Garchi «uylari sovchilarning qatnov yo’llariga
aylanganidan beri u sho’rlikning qora o’ylarga botmagan kuni» bo’lmasa-da,
endi ular qizni ko’proq iztirobgo soladi. Shuning uchun ham hovlida kashta
tikib o’tirgan qizning qulog’iga otasinng o’zi haqida gapirgani chalinganida, u
«...ko’ngli bezota bo’lib darhol o’rnidan turdi. U bu yoqqa chiqqan vaqida
chol-kanpir uyda edilar, shuning uchun u astagina so’riga bori o’tirdi va ikki
18

ko’zi uyning eshigida , bilinmagan bir ko’ngil qoraligi bilan onasining
chiqishini kuta boshladi…» Qiz ko’nglidagi bezovtalik shunchalar kuchliki,
onasining chiqishini kutishiga- da chidamaydi, o’zi haqida qanday gaplar
bo’layotganini bilish uchun: «…uy darpardalaridan birining takkinasiga o’tirdi.
Endi uyda o’tayotgan gaplarning har birini uning quloqlari bitta-bitta ovlab
borardi» CHo’lpon chol-kampir orasidagi gaplar va Zebining ruhiy holatini
paralel ravishda tasvirlaydi. Intuitiv tarzda yomon bir narsa sezganidan
ko’ngliga «qoralik» ingan Zebi ruhiyasida ichkaridagi gaplarning ohangi va
mazmuniga xos o’zgarishlar kuzatiladi. Bu usul qizning bezovtaligini
o’quvchiga yuqtiradi, natijada qahramonni ko’rib, dilidagi har bir to’lqinni his
qilib turadi. Ichkaridagilar pichirlashib gapirayotganlaridan durust
anglamayotgan Zebi onasining «Mingboshi bo’lsa xotini bordir? Xudo urib
kundosh ustigami?» deganini aniq eshitadi: «U ikkala qo’lining qanday qilib
ko’kragiga borib qolganini o’zi payqayolmadi... Endi uning yuragi notob
bo’lgan kabi juda sust urmoqda, rangi oqargan , butun vujudi latta kabi
bo’shashgan edi... Devorga suyanganicha behol o’tirib qoldi». Keltirilgan
parchaga diqqat qilinsa, CHo’lponning inson ruhiyatini juda yaxshi
o’rganganiga, ruhiy holatni psixologiya ilmi nuqtai nazaridan ham to’g’ri va
aniq aks ettirganiga shohid bo’lish mumkin. Gap shundaki, birdan hosil
bo’lgan kuchli his inson organizmida turli fiziologik jarayonlarning
o’zgarishiga, xususan, qon aylanishining (yurak urishining tezlashishi yoki
sustlashishi), sekretor funksiyalarining (oqarish, qizarish, terlash) buzilishiga,
titroq-qaltiroq holatiga olib kelishi mumkin. Zebining, ozroq o’ziga kelgach,
miyasida «uch-to’rt kun burun o’tgan voqealar jonlangani» ham psixologik
jihatdan ishonarli. Zero, u qishloqda ekanida o’yin-kulguga «o’zini unutar
darajada berilgani»dan atrofida yuz berayotgan voqealarni informatsiya
shaklida qabul qilgan-u, idrok qilmagan. Endi esa, xayolida o’sha voqealarni
bir-bir tiklagach, ularning tub mohiyatiga etadi. Otasining so’nggi so’zlari uni
birmuncha tinchlantirgandek bo’lsa-da, qiz bu vaqt ichida bir o’lib-bir
19

tirilganki, «kampir tashqariga chiqqanida Zebi holsiz va darmonsiz darparda
yoniga cho’zilgan, uning hali juda yosh va jonli ko’zlarida ko’p yillik mehnat
va qiynalishlarning og’ir horg’inligi ko’rinadi ».
Zebining ko’ngli birmuncha tinchlangan bo’lsa-da, hali tamom taskin
topgan emas. Qiz ruhiyatidagi umid bilan «qora o’ylar» kurashida hali ularning
hech biri baland kelolmagan, g’ayrishuuriy tarzda hosil bo’lgan xavfsirash
«qora o’ylar»ga ittifoqchi bo’lib yuragini o’rtaydi. Shu bois ham « allaqanday
belgisiz bir tashvish va hadiksirash bilan jizlab yotgan ko’ksi ni shabadaga
berib kashta tikarkan, uning g’amli ovozi g’amli kuylar ni shabadaga qo’shib
olislarga uzatadi». Shu bois ham ko’nglini yozish bahona Saltilarnikiga borgan
qiz O’lmasjon haqida shirin xayollar suradi, lekin ular «birgina «mingboshi»
so’zi kelib chiqishi bilan bir varaqasiga parishon bo’lib sochiladi, to’kilgan
tariq kabi har tomonga tirqirab ketadi. Haligi shirin xayollar bilan kulib,
to’lib, cho’g’day qizarib turgan yuzlari garmsel tekkan ekin kabi bir nafasda
so’lib, o’lib, uchuqdek bo’zarib qoladi ...» O’lmasjonni bir ko’rish uchungina
kelgan Zebi atrofga shaydo nigoh bilan qaraydi: Saltining, uning onasiyu
buvisining yaxshi muomalalarini o’z xayriyatiga yo’yib («Saltanat o’zining bu
sevimli qarindoshiga bu sevimli o’rtog’ini olib bermoq istamaydimi?» )
quvonadi; yigitning onasiga nisbatan ajabtovur mehri iyadi. Bular qiz dilidagi
umid asta-sekin baland kela boshlaganidan darak beradi. Keyinroq, «Razzoq
so’fining uyidagilar «mingboshi» degan so’zni unutayozgan bo’lganlarida,
Zebi dilidagi umid butkul ustun kelgani kuzatiladi. Bu vaqtga kelib:
«O’lmasjon har o’tganida deyarlik so’fining baland devoriga osilib, hipchin
sindiradigan bo’ldi... Endi kashtachi qiz «voy o’laqolay!» deb ichkariga
qochmas, faqat betiga ro’molini parda qilib, ikki beti cho’g’day yongani holda,
kulumsiragan ko’zlari ila haligi pardaning yonidan mo’ralardi...» Zebining
dilida muqimlashgan umidvorlik hissi uni yana serzavq, sernash’a qizchaga
aylantiradi. Shu bois ham u «birgina qizil olma uchun devor oshib boshqa
boqqa tushgan yigitcha to’g’risidagi ashulani lang qo’yadi», hatto, onasi gap
20

so’raganida «ashulaning bo’linishini istamagan qiz javobni kalta qilib, yana
sernash’a qo’shig’ini boshlaydi». Zebining o’rtoqlarini chaqirtirmoq istagi ham
shundan, ular bilan yayrab o’ynagisi, quvonchini ulashgisi keladi, o’zini
bezovta qilgan «qora o’ylar» shirin xayollar ostida ko’milib ketganidan u endi
«nihoyat darajada totli tushlar bilan ko’p rohat uxlaydi». Mana shu xayoliy
baxtiyorlik fonida Zebi onasining iztiroblarini, qizining taqdiriga kuyib
to’kilgan yoshlarining chin mohiyatini anglamaydi. Qiz onasining yig’laganini
bilib avvaliga tashvishlansa-da, ko’nglidagi hadik ilgarigi kuchini yo’qotgani
uchun ham onasining soddagina vajhiga ishonadi, ko’ngli tinchiydi qoladi.
Zebining mazkur ruhiy holati quyidagicha ko’rsatiladi: «otasini nonushtaga
chaqirmoq uchun Zebiga Razzoq so’fi nimagadir:
— CHoyingni hovliga chiqib ich!- deb buyurdi.
Bu buyruqqa na ona e’tiroz qildi va na qiz. Ayniqsa, Zebi butun bu
narsalarni otasining fe’li ayniganidan ko’rardi. Onasining ko’zlarida shuncha
iztiroblar qaynab toshgani holda, yosh qizning sodda ko’ngli ularni ko’rolmas
edi. Onaning ko’ngli sir berkitish orqasida g’ashdan yorilay deganida, qizning
ko’ngli dam O’lmasjonni, dam Saltixonni erkalatib o’ynar di. Hovuz
bo’yida yana o’sha qo’shiq, yana o’sha yoqimli ovoz suvlarning jimjimasi
ustida yo’rg’alardi... YAna o’sha devordan, yana o’sha aravakash bola
mo’ralab yosh qizning mungli qo’shig’ini bo’lardi...» Mazkur emotsional-
psixologik fon Zebining keyingi iztiroblarini psixologik jihatdan asoslashda
muhimdir. Avvalo, qiz balog’at yoshiga etganidan beri hadikda kutgan «balo»
kutilmaganda keladiki, bu kutilmaganlik effektini beradi. Yozuvchi buni «yosh
qizning ko’ngil shishasiga bir tosh kelib tekkan kabi bo’ldi» deya lo’ndagina
izohlaydi. CHo’lpon qahramonining ayni kunlardagi ruhiy holatini tasvirlashda
chinakam realist san’atkorga xos ish tutadi: Zebiga zo’raki yo’l-yo’riq
ko’rsatmasdan, xarakter mantiqidan kelib chiqishga intiladi. Albatta, Zebi
uchun bu katta fojea, lekin «hislarini yuganlab tutmoqqa o’rganib qolgan», ota
amrini xudoning buyrug’i deb tushunadigan, qat’iy harakat qilishga tabiatan
21

ojiz qizning taqdirga tan berishi muqarrar edi. Unashilganidan keyingi
dastlabki kunlar Zebi yig’iga zo’r beradi. Tabiiyki, u kabi ojiz narsa uchun o’z
hislarini, noroziligini ifodalashning yolg’iz yo’li ham — shu. O’sha kunlar
uning «ko’z yoshlari sira tinmadilar», lekin qiz qat’iy harakat qilishga ojiz
ekan, bu hol uzoq davom qilolmaydi: «Bora-bora Zebining ko’z yoshlari ham
quridi. U ham xuddi suratday jonsizgina sudralib yura boshladi... Zebining
og’zidan na bir og’iz so’z chiqar, na bir bayt qo’shiq, na bir oh-voh».
Sezamizki, qiz so’nggi kunlarda o’ziga serzavqlik, xayolparastlik, jonlilik
baxsh etib turgan umidvorlik hissini o’ldirgan. Shu bois ham u «jonsiz surat»ga
aylanib qoladiki, endi unga hammasi baribirday ko’rinadi. Modomiki, qizning
ruhishunga ko’na boshlagan ekan, tanada ko’rilgan yuqoridagicha holat ham
uzoq davom etishi dushvor. Shu bois ham CHo’lpon Zebining «to’yga yaqin va
to’y kunlari o’rtoqlari bilan kulib gaplashgani»ni aytadi. Anglash mumkinki,
baribir qo’lidan hech narsa kelmasligini bilgan qiz iztiroblardan kelgan
karaxtlikdan so’ng kechgan keskin ichki kurash oqibatida muayyan ruhiy
muvozanatga erishgan. Bu muvozanatni tutib turgan omillardan biri
ushalmaydiga orzu sifatida O’lmasjonni unutishga o’zini majbur qilolgani
bo’lsa, ikkinchisi — mingboshi haqida qishloqda eshitgan gaplarini xayoliga
keltirmaslikka tirishgani. Shu holatda Umrinisaning «kichkina mitti»si qizga
mingboshini «shunday tasvir qildiki, endi uning o’rniga — kuyov roliga — bir
dev kirib kelsa Zebi «jon!» derdi!» Bu narsa qiz dilidagi muvozanatni buzadiki,
u «birdaniga burungi quruq surat shakliga kiribyu qoladi». Boz ustiga,
Umrinisabibi tayin qilgan xotinlarning atayin eshittirib qurgan suhbati qizni
birato’la yiqitadi: «Zebi ko’zlarini mo’ltiratib, qo’li ko’ksida bedarmon yotardi.
Og’zini ochib bir so’z demas, savollarga javob bermas, yoniga kirgan
Enaxonni ham tanimasdi. Rangi paxtadek oqargan, qovoqlari birushta uchib
tushardi». Ko’ramizki, Zebi mingboshi sovchilari haqida ilk bor eshitganda
boshidan kechirgan ruhiy holatga tushdi. Buning boisi shundaki, ruhiy
muvozanatga erishish uchun qiz ko’proq mavhum fikr yuritgan, ya’ni, o’zini
22

minglab baxtsizlarning biri sifatida tushunib, konkret o’zi va bo’lajak kuyovi
haqida o’ylashdan imkon qadar qochgan. Endi esa sharoit uni shunga majbur
qildiki, qiz dilida jimib ketgan iztiroblar kuchayib, uni yana psixiy shok
holatiga soldi.
Adabiyotga vulgar sotsiologik yondashish, uni monomafkura quroli
sifatidagina tushunish hukm surgan davrda Zebi tipidagi «taqdirga tan
beradigan» qahramonlar rag’bat topmas edi. Zero, adabiyotdan kurashchan,
ommaga «ibrat bo’larlik» qahramonlar yaratishni talab qilishlik aksariyat
kitobxonlaru adabiyotshunoslarga xos edi. Yozuvchi bo’lg’uvsi
opponentlarining malomatlarini his qilgani uchundirki, kitobxonni ham,
qahramonini ham ko’nishga obdon tayyorlaydi: otasining oppoq soqoli bilan
ko’z yoshlarini to’kib qarg’ashlari, «munday qarg’ishlarning ortiq darajada
qo’rqinch ekanini har og’izdan eshita-eshita o’sgan» qizga ta’sir etmasligi
mumkin emas; o’zi tufayli onasining, shundog’am umri azobda o’tayotgan
ayolning, chekkan sitamlari yuragini ezishi tabiiy; kundoshlarining sa’y-
harakatlari, negadir atrofdagilarning bari «shu»ni istashi Zebiday «ojiz,
irodasiz, ayanch va yakkabosh» qizni sindirishi aniq edi. Avvaliga ashula aytib
o’tirishgagina ko’nib yon bergan Zebi shart-sharoitlarni obdon o’ylagach:
«Yolg’iz jonim bilan hech narsa qilolmaydiganga o’xshayman, taqdirga tan
beraman, shekilli... Voy, xudoyim, o’zing tashlagandan keyin boshqa chora
bormi ?» degan qarorga keladi. CHo’lpon shu qarorni bergan qizning ruhiy
holatini, dilida kechgan aql va his kurashini zo’r mahorat bilan tasvirlaydi: «...
qiz bechora taqdirga tan berishga jazm qilganidan keyin omonsiz taqdirning
sunib turgan jomidan o’zini mast bo’lganday xayol qilib , o’zi xohlamagan va
o’zi qo’rqqan zaqqa toldi. O’sha shumlik kunda to kechgacha Zebi necha marta
tishini tishiga bosib g’ijindi , oyog’i bilan er depsib o’zini zo’rladi , oqshom
chog’i ko’nglidagi iztiroblarni dutor qillariga va Netayxon yallalariga
topshirdi. Ortiqcha qiynalmaslik uchun butun oqshom ichi fonar yoqmadi ,
tashqaridan tushga zaif yorug’da — mingboshiga qayrilib qaramasdan —
23

dutorini chalib yallasini qila berdi...» Ko’ramizki, Zebining mazkur holati
tabiiy qo’rquvdan ancha keng. Har jihatini o’ylab taslim bo’lishga jazm qilgan
qiz ko’ngli osongina ko’nadigan emas, zero, allaqachon hosil bo’lgan jirkanish
hissi, antipatiya hali ham kuchli. Shu bois ham Zebi qarshisidagi aynan
mingboshi ekanligini xayolidan chiqarishga, «o’zini mast bo’lganday xayol
qilishga» urinadi. Aqli shunday qilishi kerakligini aytib turgani holda, ko’ngli
bunga unamaydi. Yozuvchi Zebining «tashqarida hamma uxlagach, birdaniga
dutorni irg’itgani » va mingboshining «ochilgan quchoqlariga bir qulday
e’tirozsiz kirib ketgani»ni yozish bilan kifoyalanadi. Lekin sal ilgariroq ayni
shu lahza ayvonda hammaning uxlashini kutib o’tirgan Sultonxon ruhiyatidan
o’tkazib berilganki, ziyrak kitobxon buni ilg’amasdan qolmaydi: «Nihoyat,
hamma uxlab ketdi. Shundan keyin Zebining ashulasi tindi. YAna biroz keyin
dutor tovushi ham allanechuk birdaniga uzilib qoldi. Bu uzilishda allaqanday
bir zarda qilish , birdaniga dutorni irg’itib tashlash boridi...» Zebi, tushunish
mumkinki, «va’dasini buzmagan» mingboshiga zarda qiladi, zero, u kuch
ishlatganida qizga osonroq bo’lur edi. Yozuvchining «birdaniga» so’zini
ta’kidlab ishlatishi ham bejiz emas: ko’nglini bo’ysundirolmagan qiz bir
lahzagina unga quloq solmadi, ko’zini chippa yumib o’zini taqdir to’lqiniga
otdi-da, iztiroblardan birakay qutuldi. Zebining keyingi xatti-harakatlari haqida
adib: «Ertasi kuni uncha ijirg’anmadi. Undan keyin tabiat o’z ishini qildi.
Mamlakatning qizg’in quyoshida tez etilgan tan bechora qizning ma’yus
ko’nglini o’z quchog’iga oldi »,- deydi-da, gapni muxtasar qiladi. Zebining
keyingi xatti-harakatlaridan taqdiriga butkul ko’nib ketishi yaqqol sezilib
turadi. Ko’ramizki, CHo’lpon talqinida Zebining tabiiy fazilatlaridan
muhitning emiruvchi kuchi ustun keladi. Suyukli qahramonini kundoshlar
orasiga singdirib yuborish bilan adib katta badiiy umumlashmaga erishadi,
zebilarni poshshaxonu sultonxonlarga aylantirgan muhitga munosabatini
ifodalaydi.
24

Mingboshining zaharlanishi epizodini tasvirlar ekan, CHo’lpon
Zebini har qanday gumondan holi qilishga intiladi. Zero, zohiran gumon uchun
asos yo’q emasday: Poshshaxon kuchalani Zebi uchun «dam solingan»
choynakka solgan, bilganki,kundoshi bu suvni birovga tutmaydi. Yozuvchi
fojia tafsilotini tasvirlar ekan, Zebining ayni shunday harakat qilishi lozim
bo’lganini psixologik jihatdan asoslay bilgan: «Orada qancha uxlagandir, o’zi
ham bilmaydi, besaranjom bir qichqiriq bilan uyg’ondi:
— Suv! Suv! - deb qichqirardi mingboshi.
Zebi uyqusirab kelib yana fonarni balandlatdi. Ungacha
mingboshining qo’rqinch ovozi ham ko’tarila tushdi:
— Sintaloqdi qizi, suv deyman! Suv! (Zebi haligacha tushunib
etmaganidan mingboshi g’azabga minmoqda - D.Q.) YUragim kuyib ketdi!..
Yonib ketdi!.. Suv! Suv!..
1.5. Dinamik prinsip asosiga qurilgan xarakterlar ruhiyati
Zebi shoshib qoldi , tez borib choynakdagi tabarruk suvni qo’liga
oldi — hech narsa o’ylashga fursat yo’q — derhol mingboshiga uzatdi...» Bu
o’rinda, avvalo, Zebining juda qattiq uxlaganini nazarda tutmoq lozim, zero,
yarim kechada molday ichib kelgan erining cho’chqaga xos qiliqlarini ko’rib
ko’ngli alag’da bo’lganidan «tashqarida ancha shamollab va engillab
kirgach»gina uxlagan. Qattiq uyqudagi odamga xos karaxt shuuriga erining
nima degani etib bormaydi, uni baqiriq kuchigina o’rnidan qo’zg’atgan. Shu
bois ham u uyqusirab fonarni balandlatadi — nima gapligini bilishni istaydi.
Shu holatda erining so’kish aralash o’kirishi Zebini yana karaxt qilib (qo’rquv
affekti) qo’yadiki, uning talmovsirab turganini ko’rgan mingboshi gapini
qayta-qayta takrorlaydi. Shuuri tiniqlashishi bilanoq shoshib qolgan Zebi
tokchadagi «tabarruk suv»ni olib uzatadi, ayni paytda u suvning tabarrukligini
o’ylaydigan alpozda emas, tezroq erini tinchitishni, uning g’azabiga
25

qolmaslikni tilaydi, xolos. Sudda «Nimaga u suvni mingboshiga berdingiz?»
degan savolga Zebining «Juda tashna bo’lib so’ragan edi, shundoqqina
tokchadan olib uzatdim» deya javob berishi ham shundan.
Qahramonning ko’z oldida yuz bergan dahshatli voqeadan keyingi
ruhiy holati haqida adib «Zebi o’sha zaharlanish hodisasidan beri doim karaxt
bir holda bo’lardi, uning miyasi falajga yo’liqqan kabi edi» deb yozadi. Qiz
atrofida yuz berayotgan voqealarga o’ta loqayd, «o’zini nechik mudofaa
qilishni o’ylamaydi», karaxt shuurida «Men o’ldirganim yo’q.... Bu aniq...
Meni qo’yib yuboradilar...» degan qat’iy ishonch muqimlashgan. Zebi o’zining
taqdiri qay yo’sin hal qilinayotganini bilmaydi, sababki, «sud majlisida faqat
aybdorga berilgan savollar, so’ngra tergov protokoli bilan hukmnomaning eng
kerak joylari tarjima qilinar, boshqa so’zlar o’ruscha ketardi». Qizning o’zini
tutishidagi xotirjamlik, qo’rquv hissining yo’qligi yuqoridagicha ishonch va
anglamaslikdan kelib chiqadi. Shu bois ham u sudning savollariga jiddiy
javob berish kerakligini o’ylamaydi ham:
«— CHoynakda zahar borligini bilarmidingiz?
Zebi kuldi.
— Qiziq ekansan (o’rusni sizlab bo’lmaydi), men qaerdan bilay?
— Demak, eringizni o’zingiz o’ldirdingiz?
Zebi qattiqroq va cho’zibroq javob berdi:
— Yo’-o’-o’q!.. O’libmanmi o’z erimni o’ldirib».
Zebining o’pka aralash aytilgan oxirgi gapida «oppa-ochiq narsani»
ko’rmasdan o’smoqchilab so’raganlarga achchiq bilan birga uning
psixologiyasi, o’ylash tarzi ham ochiq seziladi: «U ortiq taqdirga tan bergan,
Akbaralini o’zining shar’iy eri deb biladi, binobarin, u Zebining haqiqiy
xo’jasi. Uning bir so’zigina emas, har qanday xohishi ham Zebi uchun qonun.
Xotin esa erini o’ldirishni xayoliga keltirishi u yoqda tursin, uning har qanday
istagini bajo keltirmog’i, uning ko’nglini olmog’i kerak. Bu xotin kishi uchun
ham farz, ham qarz. Shariatning yo’rig’i shunday» Zebi taqdiri avvaldanoq hal
26

qilinganini fahmlamaydi, zero, bunchalik adolatsizlik bo’lishi mumkinligini
tasavvuriga sig’maydi uning: «O’rus-musulmon bo’lib shuncha odam o’tiribdi,
axir mingboshini o’ldirgan Zebi emasligini hammasi biladi. Bilib turib yana
qaytalab so’raybergani qiziq!»- deya o’ylashi ham shundan. Albatta ozod
qilinishiga qattiq ishonganidan Zebini sudning natijasi emas, «uyimga qanday
etib olaman» degan o’y ko’proq tashvishlantiradi. Qizning sud hukmi o’qilgan
choqdagi reaksiyasi ko’rsatilgan emas, faqat uning «chimmat ostida ho’ngur-
ho’ngur yig’layotgani» kuzatiladi. Shu o’rinda uning «Ariza yozib beraymi?
deb so’ragan advokat bilan suhbatini kuzatish joiz. Advokat ariza yozilsa, ish
qayta ko’rilishi mumkinligini aytadi, Zebi:
«— Kim ko’radi? Shular... ko’radimi?
— Boshqa sud ko’radi.
— Bari bir... op-ochiq turgan narsani... bular tushunmaydi-yu, ular
tushunarmidi?
— Ariza bermaymi?
— Qo’yaqol! Men uchun... ovora bo’lib o’tirma...»
Bir qarashda Zebining gaplari uning «ko’zi ochilani»dan, «bula»ning
tili birligini anglaganidan dalolat berayotgandek. Lekin, bizningcha, qizning
yig’lab aytgan gaplari uning noroziligidan ko’ra ko’proq o’z taqdiridan
xafalanganini, «op-ochiq turgan narsani tushunmagan»larga nisbatan arazli
achchiqni ifodalaydi. Zebining oxirgi gapida esa ruhiy tushkunlikdan kelgan
o’z taqdiriga befarqlik ohanglari yaqqol ko’rinadi.
Albatta, romanning ikkinchi qismida, O.Sharafiddinov aytmoqchi,
Zebi taqdirining davomi qalamga olinishi ehtimoldan holi emas. Dilogiyaning
nomlanishi, yozuvchining «Novvoy qiz» hikoyasida «inqilobgacha —
inqilobdan so’ng» sxemasining sinab ko’rilgani ham bu fikrni ma’lum ma’noda
quvvatlaydi. Lekin Zebi keyingi romanda xarakter mantiqiga muvofiq harakat
qiladimi yoki... YAxshisi, bu savolni ochiq qoldirgan ma’qulroq ko’rinadi,
zero, ming yillik tariximizning ayni shu parchasidan mantiq izlash... qiyin.
27

Zebining tevaragida harakat qiluvchi personajlar ruhiyatini ham
CHo’lpon, asosan, dinamik prinsip vositasida ochib beradi. Ularning ayrimlari,
xususan, Salti bilan O’lmasjon to’g’risida yuqorida qisman to’xtaldik.
Bizningcha, bu prinsip asosiga qurilgan xarakterlar ruhiyatini to’laroq
tushunish uchun ularni qadam-baqadam kuzatish lozimdirki, Zebi haqida so’z
yuritganda biz shunga amal qildik. Lekin epizodik personajlar haqida
gapirganda bu narsa zarur emas, chunki badiiy asarda ularning xarakteri va
ruhiyatini atroflicha ochish maqsad qilinmaydi, balki ayrim qirralarigina
beriladi.
Masalan, CHo’lpon Zebining kundoshlari talqinida ularning barisi
uchun xos bo’lgan xudbinlikka alohida e’tiborni qaratadi. Avvalo shuni aytish
kerakki, ularning xudbinligi o’zlari yashagan mikromuhit shart-sharoitlaridan
kelib chiqadi. To’rttagacha xotin olishga ruhsat bergan shariat ularning
hammasiga bir ko’z bilan qarashni, har jihatdan bir xil ta’minlashni ham
talab qiladi. Biroq bu narsa, tabiiyki, kamdan-kam odamning qo’lidan keladi,
natijada o’z-o’zidan kundoshlar orasida raqobat kelib chiqadi. Kundoshlar
raqobatining ichki dvigateli — «menga!» hissi ularning tabiatiga singib ketadi
va ko’p jihatdan xatti-harakatlarini belgilaydi. «Menga!» hissining poymol
qilingani Poshshaxonni kuydirsa, Xadichaxon uning kuyganidan xursand
bo’lgani holda yayrab yurgan Sultonxonni kuydirish, buni o’z ko’zi bilan
ko’rish istagi oldida ojizlik qiladi. Aslida-ku, Xadichaxon eridan tamom
umidini uzgan, taqdirga tan berib, faqat mol-dunyodan ko’prog’iga ega bo’lish
umidida yashaydi, xolos. Lekin yuqoridagi kabi mayda intilishlar bot-bot
vujudini kemiradi, zero, kundoshlar kelmaganida er ham, mol-davlat ham faqat
uniki bo’lur edi. CHo’lpon kundoshlar orasidagi munosabatlarni nihoyatda
jonli va ishonarli tasvirlaydi. Misol tariqasida to’y arafasida uyiga otlangan
Sultonxonning Xadichaxon bilan muloqotini kuzatamiz:
«— Men oyimlarnikiga ketyapman. Uch-to’rt kun aylanib,
ko’nglimni yozib kelay...
28

Xadichaxon «Ha, mayli» deb qo’ya qolsa nima bo’lardi? Juda
chidamay ketsa — indamasinidi, bunga qarab miyig’ida bir kulsinidi — shu
ham etib ortardi. Yo’q! Poshsho afsunchining bu o’rgatma iloni bir marta
nishini botirib olmasa bo’ladimi?
— Voy,bu nima qilganingiz, Sultonxon?
Shunday yaxshi to’ylar bo’lyapti...
Tili zo’rg’a-zo’rg’a qaldirab:
— To’ygacha... kelaman... - deya oldi Sultonxon».
Xadichaxon kundoshining ayni shu holatini ko’rish uchun to’yga
sarkorlik qiladiki, lahzalik xudbinona «lazzat» uchun bir qiz baxtiga zomin
bo’layotganini o’ylamaydi ham, sababki, shu topda unda rashk-alam o’ti
kuchli. Lekin, e’tibor qilinsa, Xadichaxon shuning o’zi bilanoq qoniqish hosil
qilgani seziladi. Poshshaxonning to’ydan keyin birdan o’zgarib qolgan
Sultonxon haqida «Muning bu kulishidan qo’rqaman! Zebixon bilan apoq-
chapoq bo’lishi bekor deysizmi?» deganiga javoban aytgan gapida bu narsa
yaqqol ko’rinadi: «... Nima qilsin? Qo’lidan nima keladi? Kuyovingizda chiqib
boshqa erga tegaman, deb edi, kuyovingiz ko’nmadi. Otasi qizini har qancha
yaxshi ko’rsa ham, mingboshi bilan o’chakishuvdan qo’rqadi. Mingboshi
bo’lsa qayrilib ham qaramaydi... Nima qilsin? Qaerga borsin? Nochor-noiloj
o’zini xursand qilib yuradi-da». Ko’ramizki, Xadichaxon dilidagi xudbinlik
o’rnini insof hissi egallay boshlagan. Endi u Sultonxonni o’zicha tushunishga
harakat qiladi, o’zining qismatdoshi sifatida rahmi keladi unga. Albatta,
kundoshlar orasida yagona bolalik ayol (bu narsa unga alohida mavqe beradi),
boz ustiga, yoshi bir joyga borib qolgan odamning bu tarzda o’ylashi tabiiy.
Aksincha, oilaviy turmush baxtidan mahrum, davlat uchungina mingboshi
bilan yashab turgan Poshshaxon qoniqolmaydi, o’zining kesatig’u qochirimlari
ta’sir qilmayotganini, sa’y-harakatlari zoe ketganini o’ylab kuyadi.
Poshshaxonga ta’rif berarkan, CHo’lpon uni «mingboshi xotinlari orasida eng
jonli va eng esligi» deb aytadi. Haqiqatan ham u — harakatchan,qat’iyatli,
29

maqsadi yo’lida og’ishmay harakat qila oladigan ayol. Biroq uning butun
iqtidori o’zi yashayotgan muhit qolipiga tushgan, natijada uning dilidagi
shaxsiyatparastlik kurtaklari barg yozgan. Poshshaxon o’z maqsadlari, o’zining
huzur-halovati yo’lida hech narsadan qaytmaydi, boshqalarni tepalab-yanchib
bo’lsa-da, maqsadiga intiladi. Qilgan ishining natijasidan norozi
Poshshaxonning o’ylarini, uni mash’um qotillikka boshlagan ruhiy jarayonni
CHo’lpon mohirona tasvirlaydi. Tirishib-tarmashib qilgan ishi Sultonxonga
zarracha ta’sir qilmagani etmagandek, endi uning o’rnini Zebi egalladi.
Albatta, Sultonxonning beparvoligi Zebiga «kundoshlik» qilishni
Poshshaxonning o’ziga yuklagan, shuning uchun ham Poshshaxonning
o’ylarida mubolag’a yo’q emas. Zebining chindanam baxtli ekaniga o’zini
ishontirish (bu holda unga dushmanlik qilishi o’z nazdida oqlangan bo’ladi)
uchun Poshshaxon asos izlaydi, bu yo’lda hatto eri haqidagi fikrini ham
o’zgartiradi: «Mingboshi o’zi qari bo’lsa ham, quvvati joyida: u o’zi bir
xotinga qanoat qilsa, xotin kishi, albatta, qanoat qiladi... Xo’sh, mingboshining
o’zi odamlar aytganday juda xunuk va badbashara odammi? Albatta, ko’p
erkaklardan xunukroq... O’lgudek qo’pol... Ammo-lekin undan ham xunuk,
undan ham qo’pol erkaklar bor-ku!» Poshshaxoning «Zebi — baxtli» deya
o’zini ishontirishga urinishi, bu yo’lda o’z-o’zini aldashgacha borishi nimadan?
Bizningcha, u Zebini maqsadi (merosga ega bo’lib, Miryoqib bilan birga
bo’lish) yo’lidagi g’ov sifatida oradan ko’tarish lozimligi haqidagi fikrga
ilgariroq kelgan. Poshshaxonning katta kundoshiga «Muning (Sultonxonning -
D.Q.) bu kulishidan qo’rqaman ! Zebixon bilan muncha apoq-chapoq bo’lishi
bekor deysizmi ?» deya gap uchirgani ham bejiz emas: o’shandayoq Zebining
o’limi uchun ayb Sultonxonga yuklanishi haqida qayg’urgan, bir o’q bilan ikki
quyonni urishni ko’zlagan. Lekin fikr hali qaror shakliga shakliga kirib
ulgurmagan, nedir halaqit berayotirki, Poshshaxon o’zini shunga tayyorlash
zaruratini sezadi. O’zining xarakter mantiqiga ko’ra Poshshaxon «O’tgan
kunlar»dagi Xushro’ybibi, «Qutlug’ qon»dagi Nuri obrazlariga yaqin. Biroq
30

ulardan farq qilaroq, CHo’lponning qahramonida ikkiga ajralish kuzatiladi,
Tolstoy aytmoqchi, uning.vujudida ikkita odam yashaydi. Qahramon ongida
shu ikki «odam» o’rtasida keskin kurash boradi-yu, hech biri g’olib
kelolmaydi. Nihoyat, maqsadga etish uchun shunday qilish kerak, deb
hisoblagan Poshshaxon ko’zini chirt yumib ishga kirishadi. Qarorini «tez va
oson» bajarib — choynakdagi suvni zaharlab chiqqach, Poshshaxonning
azobga tushishi yuqoridagi fikrimizni dalillaydi: «Qahqahalar bilan dunyoni
boshiga ko’targan vaqtlarida ham o’z qo’lining beixtiyor ko’kragiga borib
qolganini payqar, allaqanday sovuq bir tuman parchasining ko’kragida ivirsib,
u er-bu erga qadalib yurganini sezardi. Shu qadalgan narsani chiqarib
yubormoq uchun qattiq-qattiq yo’taldi». Shu asnoda Zebining «Nima bo’ldi,
jonim, sizga?» deya ajib samimiyat, mehr bilan so’rash Poshshaxonni yiqitadi:
«Shundan keyin haligi tuman parchasi ko’krak tegrasiga ot qo’yib chopqilay
boshladi. Butun a’zoi badanida yalmog’iz kampirning muzdek sovuq qo’llari
o’rmalaganday bo’ldi. Yosh juvonning rangi o’chdi...» Ko’ramizki,
Poshshaxon o’zi sodir etgan jinoyat yukini ko’tarolmaydi, sababki, u tabiatan
yovuz emasdi. Poshshaxon o’zi yashagan siqiq muhit hayotidan qoniqmadi,
«esli va jonli» odam sifatida uni yorib chiqishga intildi, biroq xudbinlik
og’usidan to’yib ichgan aqliyu iqtidori yovuzlikni o’ziga ittifoqchi qildi.
CHo’lpon «maqsad vositani oqlaydi» degan aqidaga qo’shilolmaydi, yovuzlik,
inson hayoti badaliga erishilgan ozodligu baxtni tan olmaydi. Muhimi
shundaki, yozuvchi Poshshaxon obrazi talqinida «nish urmoq erur kasbi
chayonning» qabilidagi primitiv yo’ldan bormaydi, aksincha, uni jinoyatga
etaklagan tub sabablarni ochishga intiladi. CHo’lpon qahramonida avvalo
insonni ko’rishga intilganki, natijada Poshshaxon taqdiri o’quvchini befarq
qoldirmaydi, uni o’ylashga majbur qiladi.
Romandagi epizodik personajlar ruhiyati, asosan, dialoglar hisobiga
(albatta, bu o’rinda muallif sharhlari, psixofiziologik va psixofiziognomik
parallelizmlarning to’ldiruvchi vositaligi ham nazarda tutiladi) ochiladi.
31

Epizodik personajlar bilan bevosita bog’liq voqealar silsilasi bo’lmagani uchun
ham ularning ruhiyatini ochishda dialoglar etakchi ahamiyatga egadir. Bunda
psixologik tahlilning dramatik usuli yaqqol ko’zga tashlanadi. Zero, jonli
gavdalantirilgan hayotiy situatsiya(deylik, «sahna»)ni ko’rish, «eshitish»
hisobigagina qahramonlar ruhiyatini tushunishimiz mumkin. Shu jahatdan bir
epizodni — safarga otlangan Miryoqub bilan xotini orasidagi muloqotni
kuzatamiz. Miryoqub uyiga kelganida, «Ichkarida xotini yig’lab o’tirardi.
Tovoqdagi oshning ko’pi eyilmay qolganligi ko’rinardi. Dasturxon ustida
guruch donalari ko’p edi. Demak, oshni bolalar o’zlarigina eganlar... onalari
emagan...
— Nimaga yig’laysan?- dedi Miryoqub.
— Shahardan bugun keldingiz. Endi ikki oyga ketaman deysiz...
Yosh-yosh bolalaringiz bo’lmasa ham mayliydi ...
— Bolalarimga etarli pul qoldirdim. Baqqolga tayinlab qo’ydim,
nima desang berib turadi. Ikki oy uzoqmi? Lahzada o’tib ketadi. Ish bo’lmasa
yurmas edim, ish bor, nochor-noiloj yuraman. «Ish qilma, pul topma»» de;
ishni sen qil, pulni sen top, men uyda o’tiray, jon deyman...
Xotini jim bo’ldi , faqat yig’idan tiyilmagan edi.»
Miryoqubning xotini o’z qadriga yig’laydi, zero, yosh juvon uchun
erining ko’chadan beri kelmasligi — haqoratday gap. O’z taqdiridan noligan
ayolning Miryoqub aytgan gaplardan so’ng jim bo’lgani holda yoig’idan
tiyilmagani ham bejiz emas. Shu o’rinda Xadichaxonning kundoshi bilan
suhbat orasi: «Non bilan qiyom har kimnikida yo’q . Bu ham bornikida bor.
Shukr qilsak bo’ladi...» deganini eslash joiz. Albatta, Miryoqubning xotini
ham och-nahor yurgan odamlar ko’pligini biladi, erining oilani bekamu ko’st
ta’minlay olishini qadrlaydi, shuning uchun uning gaplaridan so’ng «jim
bo’ldi». Ko’rinadiki, ayol eri pisanda qilib aytgan gaplar zamiridagi haqiqatni,
usiz o’ziyu bolalari och-yupun qolishlarini tan oladi — tili qisiq. Biroq,
tabiiyki, moddiy ta’minlanganlikning o’zi baxtli bo’lish uchun kifoya emas:
32

ayolning «Ketadigan kuningiz bolalaringiz bilan birga yoting endi» degan
zorida mehrga tashnako’ngilning ojizona talabi, norozilik tug’yonlari seziladi.
Miryoqub jufti halolining dilidagi tug’yonlarni anglashdan ojiz, shu bois
bolalari bilan qolishga ko’nmaydi, «eshikni zanjirlab olish»ni buyuradi: «Xotin
indamasdan o’rnidan turdi va uzun engi bilan ko’z yoshlarini arta-arta erining
orqasidan darvozagacha keldi.
— Qachon uyg’otay? Yo’lga nimalarni tugib qo’yay?- deb so’radi
xotin xo’rlikdan ovozi tutilgan i holda.
— Hech narsa kerak emas. O’zim turaman.
O’rta eshik juda ohista lik bilan yopildi. So’ngra yana o’shanday
ohistalik bilan zanjir solindi. Undan keyin, ayvonchaga etib qolgan
Miryoqubning quloqlariga yana o’sha tomondan ho’ngrab yig’lagan bir ovoz
eshitildi...»
Ayol har qancha kuymasin, Sultonxonu Poshshaxondan farq qilaroq,
taqdiriga tan bergan. Ayol erini o’zining haqiqiy xo’jasi deb biladi, shu bois
ham umid bilan bir yostiqqa bosh qo’ygan odamidan xo’rlik ko’rsa-da, dilidagi
og’riqni engib, yana uning tashvishini qiladi; zarda bo’lib tuyulmasin, degan
andishada eshikni ohista yopib, ohista zanjir soladi. Uning qismati
Poshshaxonu Sultonxon qismatidan engil emas, shunday bo’lsa-da, hiyonat
ko’chasiga kirmagan. Zero, tabiatiga nomus hissi shunchalar singib ketganki,
halovatini o’ylab xiyonat qilishni xayoliga sig’dirolmaydi. U bolalari va eri
uchun har qanday og’irlikni elkasiga olishga qodir, bu yo’lda o’zidan-da kecha
oladigan fidoyi, «qanoat va mehr ma’budasi» (Z.Ro’zieva) deyishga arzigulik
chinakam o’zbek ayoli.
Epizodik personajlar ruhiyati haqida gapirganda konkret epizodning
o’zidangina kelib chiqish yaramaydi, aksincha, alohida sahna asar voqeligi
kontekstida olinishi lozimdir. Aks holda, qahramonning ayni paytdagi ruhiy
holatini, uning o’yidagini anglash dushvor. Misol tariqasida mingboshining
mirzasi Hakimjonni olaylik. Hakimjon ayollarga taalluqli gaplarni ikir-
33

chikirigacha bilishidan achchiqlangan Miryoqub «Men Hakimjonning
mingboshi dodhoga beshinchi xotin bo’lib tegmaganiga hayronman» deya uzib
oladi. Hakimjon o’zini oqlamoq uchun: «...ish bo’lsa ham shu erdaman, ish
bo’lmasa ham. Bo’sh vaqtim ko’p... zerikaman. O’tgan-ketgan xotin-xalaj, qiz
bolalarni to’xtatib gapga solaman»,- deydi. Aytish mumkinki, bu narsa
Hakimjon xarakteriga ozmi-ko’pmi ta’sir qilgan. Uning Sultonxon bilan ilk
uchrashuvda o’zini tutishi ham shundan dalolat berib turadi. Keyinroq,
Sultonxonni o’z hujrasida qoldirib chiqqan Hakimjonning mingboshiga:
«CHakki qilib qo’yibsiz, xo’jayin! Btlmadim, bu ishning oqibati nima
bo’larkin?.. Munday nozik vaqtda xizmatga qaramaydi, xo’jayin»,- deya
nasihatomuz, o’zini balanddan olib gapirishida endi o’ziga, o’z kuchi va aqliga
ishongan, yosh bolani koyiyotgan odam siyog’i bor. Gap shundaki,
Sultonxonning xiyonati, hujrada shivirlab aytilgan gap-so’zlar (albatta,
Sultonxon erini yomonlab, Hakimjonni maqtagan: bu, bir tarafdan,
minnatdorlik izhori, ikkinchi tomondan, maylni kuchaytirish vositasi sifatida
zaruratdir) uning o’ziga bahosini nechog’il oshirgan bo’lsa, mingboshiga
bergan bahosini shunchalik tushirgan. Psixologlarning ta’kidlashicha, hali
intim munosabatlarda bo’lmagan yigitga nisbatan tajribali erkakda mardonalik
hissi kuchliroq keladi. Hakimjoning hujrasiga qaytib, qo’rqib-qaltirab o’tirgan
Sultonxonga qarata «Qo’rqmang, siz o’z uyingizda o’tiribsiz...» deya qat’iyat
va ishoch bilan gapirishi buning yorqin dalilidir, zero, birmuncha ilgari u
bunga mutlaqo qodir emas edi.
YUqorida aytib o’tganimizdek, romandagi dinamik prinsip asosiga
qurilgan xarakterlar ruhiyati ko’proq dramaturgik usul yordamida ochiladi.
Yozuvchi o’z psixologik imkoniyatlaridan kelib chiqib yaratgan (yaratish esa,
tabiiyki, hayotdagi odamlarni kuzatishdan boshlangan) qahramonlarini
kitobxon ko’z oldida tirikday gavdalantiradi. CHo’lponning tasvir va ifoda
yo’sini o’quvchiga asar voqeligiga kirish, qahramonlarning xatti-harakatlarini
«ko’rish», gap-so’zlarini «eshitish» imkonini yaratadiki, ularning ruhiyatini
34

tushunish o’quvchining shu imkoniyatdan qay darajada foydalana olishiga
bog’liq bo’lib qoladi. Mashhur adib E.Xeminguey «CHol va dengiz»ga yozgan
epigrafida: «Men haqiqiy chol va haqiqiy bolani, haqiqiy dengiz va haqiqiy
baliqni, haqiqiy akulalarni tasvirlashga harakat qildim. Agar buni etarlicha
yaxshi uddalagan bo’lsam, ular turlicha talqin qilinishi mumkin»,- deb yozgan
edi. CHo’lpon ham, nazarimizda, shunga intilgan, u yaratgan obrazlar haqida
ham shunday gapni bemalol aytsa bo’ladiki, ushbu bobda biz o’z talqinimizni
berishga harakat qildik.
35

2 - b o b . Psixologik stress — alomatlari, turlari, sabablari,
davolash va oldini olish
2.1. Psixologik stress alomatlari va turlari
Stress — inson organizmining haddan tashqari zo’riqish, salbiy
emotsiyalar yoki oddiygina zerikishga bo’lgan javob reaktsiyasidir. Stress
chog’ida inson organizmi yechim izlashga undaydigan adrenalin gormoni
ishlab chiqaradi. Kichik miqdordagi stress hamma uchun kerak, chunki bu
kishini fikrlashga, muammodan chiqish yo’lini topishga undaydi, stresssiz
hayot zerikarli bo’lar edi. Boshqa tomondan, agar stress juda ko’p bo’lsa, tana
zaiflashadi, kuchsizlanadi va muammolarni hal qilish qobiliyatini yo’qotadi.
Ushbu muammoga bir qancha ilmiy tadiqotlar bag’ishlangan.
Stressning paydo bo’lish mexanizmlari batafsil o’rganilib chiqilgan va juda
murakkabdir: ular bizning gormonal, asab va qon tomir tizimlarimiz bilan
bog’liq.
36

Shuni ta’kidlash kerakki, og’ir stresslar sog’liqqa ta’sir qiladi. Stress
immunitetni pasaytiradi va ko’plab kasalliklarga sabab bo’ladi (yurak-qon
tomir, oshqozon-ichak va boshqalar). Shuning uchun stressli vaziyatga qarshi
tura olish va hayotga ijobiy qaray olishni o’rganishga to’g’ri keladi.
Stress alomatlari
Amaliy nuqtai nazardan stress nima? Buni tushunish uchun stressning
asosiy alomatlarini ko’rib chiqamiz:
 Doimiy bezovtalik, tushkun holatda yurish, ba’zida bu holatlar
hech qanday sabablarsiz yuzaga keladi.
 Yomon, notinch uyqu.
 Depressiya, jismoniy zaiflik, bosh og’rig’i, charchoq, biron narsa
qilish yoqmasligi.
 Diqqatni kamayishi, bu o’qish yoki ishlashni qiyinlashtiradi.
Xotiradagi muammolar va fikrlash jarayonining sekinlashishi.
 Dam olish, ish va muammolarni bir chetga chetga surib qo’ya
olmaslik.
 Boshqalarga, hatto eng yaxshi do’stlarga, oila va yaqin kishilarga
qiziqishning yo’qligi.
 Doimiy paydo bo’ladigan yig’lash, ko’z yosh to’kish,
xafagarchilik, umidsizlik, o’z-o’ziga achinish hissi.
 Ishtahaning pasayishi — ba’zida esa aksincha: oziq-ovqatni
ortiqcha yeb yuborish.
 Ko’pincha asabiy odatlar rivojlanadi: kishi labini tishlaydi,
tirnoqlarini tishlaydi va hokazo. Kishida befarqlik, odamlarga ishonchsizlik
paydo bo’ladi.
37

Agar siz stress holatda bo’lsangiz, bu bir narsa demakdir: sizning
organizmingiz qandaydir tashqi ta’sirga javob reaktsiyasini qaytardi.
Stress turlari
Ba’zi holatlarda «stress» ning ta’rifi qo’zg’atuvchining o’ziga
tegishlidir. Masalan, jismoniy — bu kuchli sovuq yoki chidab bo’lmaydigan
issiqlik, atmosfera bosimining pasayishi yoki oshishi.
Kimyoviy stress tushunchasi ostida barcha toksik moddalarning ta’siri
tushuniladi.
Ruhiy stress o’ta salbiy yoki ijobiy his-tuyg’ular natijasi bo’lishi
mumkin.
Jarohatlar, virusli kasalliklar, mushaklarning ortiqcha yuklanishi —
biologik stressdir.
Natijasiga qarab psixologiyada quyidagi turdagi stresslar
ajratiladi:
Eustresslar («foydali» stresslar). Muvaffaqiyatli yashash uchun har
birimiz stressning biroz miqdoriga muhtojmiz. Bu bizning rivojlanishimizning
asosiy omili. Bu holatni «uyg’onish reaktsiyasi» deb atash mumkin. Bu
uyqudan uyg’onish kabidir. Ertalab ishlashga borish uchun avvalo yotoqdan
turish va uyg’onishingiz kerak. Ish faolligiga erishish uchun sizga turtki —
kichik dozada adrenalin kerak. Eustress aynan shu vazifalarni bajaradi.
Distresslar (zararli stresslar) keskin zo’riqishlarda yuzaga keladi.
Stressning aynan shu turi barcha tushunadigan stressni ifodalaydi. Stress
oqibatlari:
38

Subyektiv Bezovtalik va aybdorlik hissi
Tez charchash
Hatti-harakatlardagi «Yomon» so’zlashuv
Janjal chiqarish ehtimoli
Fiziologik Qon bosimining ko’tarilishi
Yarali kasalliklar va hokazo
Kognitiv Oldiga qo’yilgan masalalarni yecha
olmaslik
Tarqoqlik
Ijtimoiy Dars va ish qoldirishlar
Mehnat ununmining pasayishi
2.2. Stress sabablari.Stressni davolash va oldini olish
Stressning sababi aslida insonni ta’sirlaydigan, bezovta qiladigan har
qanday narsa bo’lishi mumkin. Misol uchun, tashqi sabablarga biron nima
tufayli payo bo’lgan bezovtalikni kiritsa bo’ladi (ish joyini o’zgartirish,
qarindoshning o’limi).
39

Stressning ichki sabablari hayotiy qadriyatlar va e’tiqodlarni o’z ichiga
oladi. Bunga shaxsiy baholashi ham kiradi
Stress va depressiya ayol va erkaklarda taxminan teng darajada
uchrashi mumkin. Biroq, har bir organizm o’z xususiyatlariga ega. Agar siz
o’zingizda stress haqida so’zlashi mumkin bo’lgan alomatlarni sezsangiz,
birinchi navbatda holat sababchilarini aniqlash kerak. Stressning oqibatlaridan
ko’ra sabablarini bartaraf etish ancha osonroq. «Barcha kasalliklar asabdan»
degani yolg’on emas.
Klinik kuzatuvlar shuni ko’rsatdiki, kichik stresslar tanaga zararli emas,
hatto foydali. Ular odamni hozirgi ahvoldan chiqish yo’lini topish uchun
rag’batlantiradilar. Depressiya og’irroq, uzoq muddatli shaklga o’tmasligi
uchun har birimiz o’zimizni tarbiyalashimiz, irodamizni rivojlantirishimiz
kerak.
40

Ko’p odamlar stressga qarshi antidepressantlar, spirtli ichimliklar
yordamida kurashishga odatlanishgan. Biroq bunday yo’lni tanlash ularga
o’rganib qolish va mutaxxasis yordamsiz ulardan voz kecha olmaslikka olib
keladi.
STRESSNI DAVOLASH VA OLDINI OLISH
Barchaga ma’lumki, yaxshi uyqudan ko’ra yaxshiroq dori yo’q.
Shunday ekan, siz qanday uxlashingiz haqida o’ylab ko’rishingiz kerak.
Quyida uyquni yaxshilashga yordam beradigan ba’zi tavsiyalar keltirilgan.
 Muntazam mashqlar normal uyqu uchun katta yordam beradi.
Ularni yotishdan ikki soat oldin, ochiq havoda bajarish tavsiya etiladi.
 Uxlashdan oldin issiq vanna qabul qilib, sokin musiqa
tinglashingiz mumkin. Har kuni buni qilishga harakat qiling.
 Uyqu normal va sog’lom bo’lishi uchun organizmga melatonin
deb ataladigan gormon kerak. U gormon B guruhi vitaminlari qabulidan keyin
ortadi, bu vitamin esa guruch, bug’doy, arpa, pista urug’i, quritilgan o’rikda
ko’p bo’ladi.
 Yotoqxona shovqinli va yorug’ bo’lmasligi kerak, bular tinch
uxlashga xalaqit beradi.
Stressli vaziyatni yengishda bir tekis va soki nafas olish yordam beradi.
Nafasni burun orqali chuqurroq olish kerak, chiqarishda esa sekin, og’iz orqali
chiqarish kerak.
Stressda to’g’ri ovqatlanish ham muhim ahamiyatga ega. Oziq-ovqat
oson va yaxshi hazm bo’lishi kerak. Shoshmasdan, kam-kamdan ovqatlaning.
Ovqatlangandan keyin bir oz dam olish kerak.
41

Stress bilan kurashishda xalq tabobati usullari bor. Moychechak yaxshi
ta’sirga ega. Uning damlamasi bosh og’rig’i, uyqusizlik bilan kurashadi va
tinchlantiruvchi ta’sirga ega. Samarali yordam beruvchi xususiyatga
shuningdek, oregano o’ti va mavrak moyi ega. Charchoqqa qarshi ajoyib vosita
melissadir. Bu zo’riqishni, tashvishlarni yengillashtirish uchun ishlatiladi, hatto
og’ir stressda ham yordam beradi. Melissadan tayyorlangan choy uyqusizlik va
depressiya uchun yaxshidir.
STRESSDAN QUTULISH UCHUN
Stressga olib keluvchi omilga tog’ridan-tog’ri ta’sir o’tkazish:
 Stressli vaziyatning asl sababi nimada ekanligini aniqlang;
 Ushbu vaziyatni o’zgartira olishingizni baholang;
 Oqibatlarini baholang.
Vaziyatga bo’lgan qarashingizni o’zgartirish:
 Vaziyatni o’zgartirish sizning qo’lingizdan kelish-kelmasligini
baholang;
 Agar boshqalar hatti-harakatini o’zgartirib bo’lmasa, ularga
bo’lgan munosabatingizni o’zgartiring.
Stressni oldini olish — erishilsa bo’ladigan maqsadlar qo’ying:
 «Men ideal bo’lishim kerak», «Dunyo menga nisbatan doimo
adolatli bo’lishi kerak» degan fikrlardan yiroq bo’ling;
 «Agar reja tuzib chiqsam, men hammasini uddalayman», «Men
buni bosqichma-bosqich amalga oshiraman», «Agar uddasidan chiqa olmasam,
barchasini boshqatdan boshlayman» degan fikrga yaqinroq bo’ling.
42

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO’YXATI
Rahbariy adabiyotlar
1. Mirziyoev Sh.M. Prezidentning parlamentga qilgan murojaatnomasi
“Iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirishda.... ” “Xalq so’zi” 29
dekabr 2020y.
2. Mirziyoev Sh.M. O’zbekiston yoshlari forumida so’zlagan nutqi “ Har
bir tadbirkor yoshlarga madadkor” “Xalq so’zi” 26 dekabr 2020 y.
Normativ-huquqiy hujjatlar
3. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent. O’zbekiston
nashriyoti. 2017 yil.
4. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida qonuni”
T - 2020 y. Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 7 avgustdagi 466-sonli
“O’zbekiston Respublikasida uzliksiz boshlang’ich , o’rta va o’rta maxsus
professional ta’lim to’g’risida” nizomining
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 evraldagi
“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli Farmoni.
6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 6 sentyabrdagi
“Professional ta’lim tizimini yanada takomillashtirishga doir qo’shimcha
chora-tadbirlar to’g’risida”gi PF-5812-son Farmon.
7. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil
4 oktyabr dagi “Xizmatchilarning asosiy lavozimlari va ishchilar kasblari
klassifikatorini yanada takomillashtirish to’g’risida”gi 795-sonli qarori
Ilmiy va o’quv adabiyotlar
43

9. Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda kadrlarni
qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish Instituti “ Ta’lim muassasasi
o’quvchilarining Worldskills standartlari asosida kompetensiyalarini
shakllantirish” B.Xaydarov
INTERNET SAYTLAR
1. www.ziyo.net
2. www.lex.uz
3. https://classroom.google.com/w/MzI5MDU4MjM0NTUw/t/all?hl=ru
4. www.edu.uz
5. https://nationalteam.worldskills.ru/skills
6. https://worldskills2019.com/ru/event/skills
7. https://classroom.google.com/w/MzI5MDU4MjM0NTUw
8. 1 Obuchenie orientirovannoe na rezultat . https://infourok.ru/obuchenie-
orientirovannoe-na-rezultat-2011410.html.
44

Psixologik tahlilning dramaturgik usuli

Sotib olish