Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	309.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Июнь 2025
Расширение	docx
Категория	Естествознание

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini intestitsiyalar va ularning iqtisodiy samaradorligi

- agrosanoat ishlab chiqarishini rivojlantirishning dasturiy-me’yoriy
hujjatlarini hamda aniq dasturlami davlat va hududlararo miqyosdagi qisqa va o
‘rta muddatli tadbirlarga ajratgan holda ishlab chiqish va amalga oshirish;
- oziq-ovqat mahsulotlari va xom -ashyo resurslarini, tovar ishlab
chiqaruvchilami iqtisodiy rag‘batlantirish va bozor inirastrukturasini rivojlantirish
asosida shakllantirishning samarali mexanizm ini joriy qilish, jahon bozorida
mamlakatimiz tovar ishlab chiqaruvchilari faoliyatini jadallashtirishni ta’minlash
maqsadida tashqi iqtisodiy siyosatni erkinlashtirish;
- narxlar va daromadlar mutanosibligi, takomillashgan soliq, kredit, sug‘urta
va boshqa omillarni ta’minlash uchun qishloq xo‘jaligi va sanoat mahsulotlari
o‘rtasidagi narxlash munosabatlarini tartibga solish m exanizmini ishlab chiqish,
agrosanoat ishlab chiqarishini indiaktiv rejalashtirish va bashorat qilishning zam
onaviy tizim ini yaratish;
- yer-suv immosabatlarmi takomillashtirish, yerdan foydalanishda davlat
nazoratini kuchaytirish; yirik tovar ishlab chiqarishning buzilgan quw atlarini
tiklash, xo‘jalik yuritishning barcha shakllarida huquqiy va iqtisodiy tenglikoi
ta’minlash;
- qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash va sotishda,
agroservis xizmatida, savdo va kreditlashda mulkchilikning turli shakllaridagi
korxonalaming kooperatsiya va integratsiyasini rivojlantirishni rag‘batlantirish;
- qishloq xo‘jalik mahsulotlalarini ishlab chiqarish, saqlash va qayta
ishlashning samarali, energiya quw atlari va resurslami tejaydigan texnologiyalam
i keng qo‘llash, agrosanoat majmuini davlat siyosatining yagona ob‘ekti sifatida
tashkiliy-huquqiy jihatdan rasmiylashtirish va ajratish, boshqaruv tizim ini
takomillashtirish;
- agrosanoat ishlab chiqarish va ASM ni yuritish tizim ini rivojlantirishning
hududiy dasturini ishlab chiqish va tadbiq qilish asosida oziqovqat mahsulotlari
muammolarini yechishda hududlarning ahamiyatini kuchaytirish va hokazo.
Islohotlam ing navbatdagi bosqichida davlat boshqaruvi turli shakllardagi
narxlanadigan va narxlanmaydigan usullardan bevosita va bilvosita foydalangan
35

2.2. Agrosanoat majmuining asosiy tarmoqlari va ularning o‘ziga xos
xususiyatlari
ASM 4 asosiy sohadan iborat.
I soha — ASM ni ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlaydigan sanoat
tarmoqlarini o‘z ichiga oladi: traktor va qishloq xo‘jaligi mashinasozligi, oziq-
ovqat va yengil sanoat mashinasozligi, kimyoviy vositalar va mineral o‘g‘itlar
ishlab chiqarish, asbob-uskunalar va texnikalar ta’miri, qurilish. Soha hissasiga
yakuniy mahsulotning 10 foizi, asosiy ishlab chiqarish fondlarining 15 foizi, ASM
ishchilaming 20 foizi to‘g‘ri keladi.
П soha - qishloq xo‘jaligi bo‘lib, ASM ning markaziy bo‘g‘ini hisoblanadi.
Qishloq xo‘jaligi 80 ta tarmoqdan ishlab chiqarish resurslarini qabul qiladi va o‘z
mahsulotlarini 60 ta tarmoqqa tarqatadi. Qishloq xo‘jaligida band bo‘lgan har bir
ishchi tarmoqdan tashqarida 5 ta kishining bandligini ta’minlaydi. Ushbu sohaga
ASM yakuniy mahsulotining 50 foizga yaqini jalb qilingan va ASM ishchilarining
60 foizi band.
Ш soha - qishloq xo‘jaligi mahsulotini tayyorlash, qayta ishlash, saqlash,
tashish, shuningdek, yakuniy mahsulot realizatsiyasi bilan shug‘ullanuvchi
tarmoqlar va korxonalami o‘z ichiga oladi. Ushbu sohaga oziq-ovqat sanoati, (sut
va go‘sht sanoati), yengil sanoat (tekstil, jun-teri va poyafzal), omuxta yem
sanoati; tayyorlov va savdo tashkilotlari kiradi. Sohaga yakuniy mahsulot umumiy
hajmining 40 foizi, asosiy ishlab chiqarish fondlari va majmua ishchilarining 20
foizi to‘g‘ri keladi.
IV soha — ASM da infratuzilma muhim o‘ringa ega. Infratiralma tarmoqlari
ASM ning barcha sohalariga xizmat ko‘rsatadi. Infratuzilma - takror ishlab
chiqarishni amalga oshiruvchi xalq xo‘jaligi tarmoqlarining majmui.
Yakuniy mahsulot yalpi mahsulot (tovarlar va xizmatlar) qiymatidan ishlab
chiqarish sarfi chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismidir. Yakuniy mahsulot,
deganda iste’molga chiqib ketadigan mahsulotni tushunish mumkin. Korxona
darajasida uning tovar mahsulotdan farqi yo‘q. ASM da yakuniy mahsulot deganda
26

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abdug‘aniyev A., Abdug‘aniyev A.A. Qishloq xo‘jaligi iqtisodi. -T.:
O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2004
2. Abduraxmanov K.X., Boyev X. Bozor iqtisodiyoti sharoitida fermer
xo‘jaliklari. -T.: « O‘zbekiston bilim jamiyati», 1992
3. Abdug‘aniyev A. O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligida yer-suv
resurslaridan samarali foydalanishning ayrim masalalari. -T.: TIQXMII, 2001
4. Xakimov R., Otaqulov M., YUsupov E., YUsupov M.S. Agrosanoat
majmuasi iqtisodiyoti. – (O’quv qo’llanma), -T., TDIU, 2004.-160 b.
5. Salimov B.T., Hamdamov Q.S., Berkinov B.B., Xakimov R., YUsupov
M.S., Oripov M.A., O’roqov N.I. - Dehqon va fermer xo’jaliklari iqtisodi – (O’quv
qo’llanma), –T.: TDIU, 2004. – 176 b.
6. Salimov B.T., Hamdamov Q.S., Tursunxo’jaev T.L., To’raxo’jaev T.I.,
Hakimov R.X., O’roqov N.I, Aripov I.M. -Jahon qishloq xo’jaligi. – (O’quv
qo’llanma) – T.: TDIU, 2004. – 128 b.
7. Abdug’aniev A., Abdug’aniev A.A. – Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti –
(darslik). – T.: TDIU, 2004. – 304 b.
8. Экономика отраслѐй АпК / И.А.Минаков, Н.И.Куликов, О.В.Соколов
и др.; под р
ѐд. И.А.Минакова. – М.: КолосС, 2004. – 464с.- (Уч ѐбники и уч ѐб.
пособия для студ
ѐнтов висш. учун. зав ѐдѐний).
Internet ma’lumotlari
1. П
ѐтран ѐва Г.А., Экономика и управл ѐни ѐ в с ѐлском хозяйств ѐ.
Уч
ѐбник. 2004, http://textbook.ru/catalogue/book/33320.html
2. П
ѐтран ѐва Г.А., Экономика и управл ѐни ѐ в с ѐлском хозяйств ѐ,
Акад
ѐмия, 2003, http://rbip.bookchamber.ru/description7897.htm
3. Н.А. Попов «Основи риночной агро
ѐкономики и с ѐлского
пр
ѐдпринимат ѐлства», М: Танд ѐм /ЭКМОС, 2002,
http://family.taukita.ru/item22219310.html
4. Н.А.Попов. Экономика отрасл
ѐй АпК. Курс л ѐктсий, 2002,
http://shopper.h1.ru/books.shtml?topic935&page1
49

beradi. Holding birlashmalar kapitalning bozomi tezroq tovarlar bilan to‘ldirish
maqsadida yuqori tezlikda harakatlanishini ta’minlaydi.
Holding kompagiyalari - bu qator qishloq xo‘jaligi, sanoat korxonalari
hamda muzlatgichli saqlash, transport, hattoki savdo xo‘jaliklari yig‘indisi bo‘Hb,
ular ayniqsa, meva-sabzavot, konserva, uzumchilik, vinochilik va boshqa ishlab
chiqarishda keng tarqalgan.
Agrosanoat ishlab chiqarishini tashkil etishning yana bir shakli - ishlab
chiqarish (ilmiy-ishlab chiqarish) tizimlari. Ular o‘zlarida ma’lum tur mahsulot
ishlab chiqarish, qayta ishlash, saqlash bosh tashkilotning tashkiliy va texnologik
rahbarligi ostida o‘zaro mas‘uhyat va manfaatdorlik tamoyillari bilan ilmiy-texnika
yutuqlari va ilg‘or tajribalar asosida faoliyatining boshqa turlari bilan ham
shug‘ullanishini amalga oshiruvchi korxona va tashkilotlar guruhining
shartnomaviy munosabatlarini ko‘rsatadi.
O‘zaro bog‘liq, lekin yuridik jihatdan mustaqil faoliyat yurituvchi
korxonalarni integratsiyalash zarurligi va maqsadga muvofiqligini rivojlangan
mamlakatlar tajribalari tasdiqlamoqda. Bunday yo‘nalishlardan biri mohya-sanoat
guruhlaridir. Ular tovar va xizmatlar bozori raqobatbardoshligini oshirish va
kengaytirishga, ishlab chiqarish samaradorligini o‘sishiga, yangi ish joylari
yaratishga yordam beruvchi investitsion yoki boshqa loyihalami realizatsiya qilish
uchun yuridik jihatdan mustaqil shaxslami iqtisodiy integrallash asosida tuziladi.
Agrar sohada moliya-sanoat guruhini tuzish korxonalarga xizmat
ko‘rsatadigan va qayta ishlaydigan qishloq tovar ishlab chiqaruvchilarini oqilona
kooperativlashtirish uchun zarur. Agrosanoat sohasi va moliyaviy struktumlarning
koixonani integratsiyalash bo‘yicha turlicha variantlari bo‘hshi mumkin.
Hainkorlikdagi faoliyat haqidagi shartnoma asosida agrosanoat uyushmalari
tuziladi. U sheriklaming xo‘jalik faoliyatini muvofiqlashtirish (qishloq xo‘jalik va
qayta ishlovchi korxonalar savdo tashkilotlari) va mahsulot realizatsiyasidan
tushgan foydani teng taqsimlash borasidagi bir xil huquqlariga asoslangan notijorat
tashkilotidir. Uyusbmalar ikki xil yo‘nalishda tuziladi: tarmoq ichida va oziq-ovqat
bo‘yicha.
31

Xulosa
O’zbekiston Respublikasida olib borilayotgan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy
islohotlarning samarasi ko’p jihatdan agrosanoat majmuasi tarmoqlarining
rivojlanish darajasiga bog’liq.
Mamlakatimiz siyosiy, ijtimoiy – iqtisodiy imkoniyatlarini yuksaltirishda
agrosanoat majmuasining ahamiyati va o’rni katta. Agrosanoat majmuasi
faoliyatining asosiy maqsadi, bosh funktsiyasi qishloq xo’jaligi mahsulotlari
yetishtirish, ularni tayyorlash, qayta ishlash hamda iste’molchilarga yetkazib berish
bilan o’zaro bog’langan tizimning maqsadga muvofiq, bir me’yorda barqaror
ishlashini ta’minlash, provardida mamlakat iqtisodiyotini mustahkamlash, aholi
turmush darajasini oshirishga xizmat qilishdan iborat.
Majmuada bozor iqtisodiyoti talablariga javob bera oladigan iqtisodiy
mexanizmlarni yaratish, mahsulotlar miqdori va sifatini oshirish, ishlab
chiqarishning eng samarali va maqbul shakllarini vujudga keltirish, mahsulotlar
tannarxini arzonlashtirishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish va ularni
ishlab chiqarishga joriy etish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Agrosanoat
majmuasini rivojlantirish mamlakatning iqtisodiy quvvatini, aholining turmush
darajasini oshirishga xizmat qiladi.
SHu sababli mamlakat agrosanoat majmuasining rivojlanishiga O’zbekiston
Respublikasi prezidenti va hukumati tomonidan doimiy e’tibor berilib kelinmoqda.
Bu e’tiborning natijasi o’laroq, mustaqillik yillarida bozor iqtisodiyoti sharoitida
agrosanoat majmuasi tarmoq hamda korxonalari faoliyatini yuritish uchun zarur
huquqiy baza yaratildi va ular muttasil takomillashtirilib borilmoqda. Olib
borilayotgan iqtisodiy siyosat natijasida mamlakat iqtisodiyotida katta sifat
o’zgarishlar yuz berdi. Ayniqsa, mulkiy munosabatlar takomillashdi va bu holat
agrar sohada nodavlat sektorning tez rivojlanishiga olib keldi. Bugungi kunda
qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining 99,0 foizidan ortiqrog’i nodavlat sektorda
ishlab chiqarilmoqda.
47

Demak, tomonlar qishloq xo‘jaligi mahsulotini ishlab chiqamvchisi va
tayyorlovchidan iborat. Ishlab chiqaruvchi qishloq xo‘jalik mahsulotini ishlab
chiqaruvchi yuridik shaxs (tijorat tashkiloti), tadbirkor, jumladan, dehqon yoki
fermer xo‘jaligi rahbari bo‘lishi mumkin. Tayyorlovchi - qishloq xo‘jalik
mahsulotini sotish yoki qayta ishlash uchun sotib oladigan tadbirkor (tijorat
tashkiloti yoki yakka tartibdagi tadbirkor).
Kontraktatsiya shartnomasi kelgusidagi qishloq xo‘jalik mahsulotlari uchun
tuziladi (don, paxta, kartoshka, chorva mollari va boshqalar). Shuning uchun ham
shartnomani tuzish va amalga oshirish muddatlari to‘g‘ri kelmashgi mumkin.
Ishlab chiqariladigan mahsulot hajmini esa aniq raqamlar bilan ko‘rsatib
bo‘lmaydi. Mahsulot hajmi eng oxirgi raqamlar bilan belgilanadi, ya’ni eng kam va
eng ko‘p. 90 yillar boshigacha kontraktatsiya shartnomasi qishloq xo‘jaligi
mahsulotlariga davlat xaridini amalga oshirishda keng qo‘llanilgan. Bugungi
kunga kelib ham bu o‘z kuchini yuqotgani yo‘q. Biroq, yangi iqtisodiy tizim
sharoitida qishloq xo‘jaligi korxonalari o‘z mahsulotini sotishda ko‘proq oldi-sotdi
va yetkazib berish shartnomalaridan foydalanmoqdalar.
Oldi-sotdi shartnomasi. Shartnomada bir tomon (sotuvchi) ikkinchi tomonga
(sotib oluvchi) tovami sotishi kerak. Sotib oluvchi esa ushbu tovami ma’lum
narxga sotib olishi kerak. Sotuvchi tovar ishlab chiqaruvchi ham bo‘lishi mumkin
yoki ulguiji va chakana (boshqa vositachi) tashkilotlar bo‘lishi ham mumkin.
Istalgan narsa tovar bo‘la oladi, faqat oborotdan chiqarilgan yoki
chegaralanganlardan tashqari (masalan, qishloq xo‘jalik yerlari). Oldi-sotdi
shartnomasi ayni vaqtda sotuvchida mavjud bo'lgan tovarga yoki kelgusida ishlab
chiqariladigan tovarga tuzilishi mumkin. Sotuvchi tovami shartnomaga muvofiq
nomi, miqdori, sifati, o‘rami, qadoqlanishiga qarab ko‘rsatilgan muddatda va
belgilangan joyga yetkazib berishi shart.
Yetkazib berish shartnomasi Ushbu shartnomaga muvofiq tadbirkorlik
faoliyati bilan shug‘ullanadigan sotuvchi - ta’minotchi (yoki yetkazib beruvchi)
kelishilgan muddatda yoki tovar ishlab chiqariladigan yoki sotiladigan muddatda
tijorat maqsadlarida foydalanish uchun tovarlami yetkazib beradi.
39

Kirish
Mamlakatimiz agrosanoat majmui tarmoqlarida bozor munosabatlarini
shakllantirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlar jadal olib borilmoqda. Xususan,
qishloq xo’jaligini boshqarish tizimida tub tarkibiy o‘zgarishlar amalga oshirilib,
bozor iqtisodiѐ/ti mexanizmlari va tamoillari joriy etilmoqda. ushbu ijobiy
o‘zgarishlar bilan birga yechimini kutayotgan muammolarni hal qilishda
iqtisodi
ѐ/tni modernizatsiyalash asosida innovatsion faoliyat samaradorligi oshirish
muhim ahamiyatga ega.
Raqobatni oshirishni zamonaviy shartlaridan biri oziq ovqat mahsulotlari
orqali jahon bozoriga chiqishdir. Bunda qaysiki yuqori ishlab chiqarish
texnikalaridan, energiya saqlovchi texnologiyalardan keng foydalanuvchi va
malakali xodimlar mehnati orqali yuqori mehnat samaradorligiga erishgan qishloq
xo‘jalik korxonalariga ega davlatlar yutib chiqmoqdalar. Shu tarzda qishloq
xo‘jaligida ishlab chiqarish salohiyati yuqori bo‘lgan davlatlar asosan ishlab
chiqarish texnologiyasi hamda kadrlar malakasiga tayanmoqda. Mos ravishda
ishlab chiqarish salohiyatining rivojlanish darajasi va ishlab chiqarish
munosabatlari o‘rtasidagi mutanosiblik iqtisodi
ѐ/t rivojining birlamchi shartidir.
Ikkinchisi korxonadagi va mehnat munosabatlaridagi ijtimoiy jihatlarda yaqqol
namoyon bo‘ladi. Yuqori malakali kadrlar-ishchilar, mutaxassislar, boshliqlar,
ularning keyingi avlodlari ongli ravishda qulay mehnat sharoitlarini va sifatli
ijtimoiy infratuzilmani talab qiladilar (madaniyat muassasalari, savdo markazlari,
bolalar bog‘chasi, maktab, shifoxona, sport komplekslari va boshq.). Birinchisi
kabi ikkinchi shart ham faqat xo‘jalikning optimal o‘lchamlarda tashkil
qilinsagina, erishilishi mumkin (ishlab chiqarilgan mahsulot va ishlov beriladigan
yerning maydoni bo‘yicha). Katta bo‘lmagan xo‘jalikdagi yuksalish uchun
qilingan xarajatlar, zamonaviy uskuna va mashinalardan foydalanish, shuningdek
lozim bo‘lgan mutaxassislar va rahbariyatning shtat miqdori ishlab chiqarilgan
mahsulot birligiga katta summadan to‘g‘ri keladi. Lekin kichik korxonalarda
texnika kiritish va optimal xodimlarni tashkil etish uchun katta mablag‘lar yo‘q.
2

mahsulotlarini ishlab chiqarish va iste’molchiga yetkazib berish bilan
shug‘ullanadigan ASM sohalarining barcha tarmoq va tashkilotlari kiradi.
Agrosanoat majmuasi tarkibi maqsad hamda vazifalaridan kelib chiqqan
holda quyidagi 4 ta bo‘g‘indan tashkil topishi mumkin:
1-bo‘g‘in - agrosanoat majmuasi tarkibidagi korxonalar uchun ishlab
chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchi sanoat tarmoqlari.
2-bo‘g‘m - agrosanoat majmuasining asosiy tarmog‘i hisoblangan qishloq
xo‘jaligidan tashkil topadi.
3-bo‘g‘in. U qishloq xo‘jaligini tashkil etish hamda rivojlanishiga xizmat
ko‘rsatadigan tarmoqlar, jumladan, ekinlarni, chorva hayvonlarini suv bilan
ta’minlaydigan, yerlaming meliorativ holati yaxshilanishini ta’min etuvchi chora-
tadbirlar tizimini amalga oshiradigan suv xo‘jaligi tarmog‘i; qishloq xo'jaligida
foydalanilayotgan barcha texnikalarga servis xizmati ko‘rsatadigan tarmoq; yirik
bino-inshootlami quruvchi, mavjudlarini ta’mirlovchi tarmoq; zooveterinariya
xizmati, shuningdek, hashorotlarga, zararkunandalarga, begona o‘tlarga qarshi
kurashish maqsadida kimyoviy xizmat ko‘rsatadigan sohalami o‘z ichiga oladi.
4-bo‘g‘in. Unga qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi, saqlovchi
va iste’molchilarga yetkazib beruvchi tarmoqlar, jumladan, paxta tozalash, donni,
kanopni, qand lavlagini, go‘sht va sutni, tamakini, sabzavot va poliz
mahsulotlarini, meva, uzumni qayta ishlash, yengil va boshqa sanoat tarmoqlari;
bozor talabini e’tiborga olgan holda tayyor mahsulotlami ulgurji va chakana holda
yetkazib beradigan savdo tarmoqlari kiradi.
Oziq-ovqat majmui o‘z ichiga yana sakkizta tarmoqni oladi: don
mahsulotlari, kartoshka mahsulotlari, qand-lavlagi, mevasabzavot-konserva,
uzumsharbat, go‘sht, sut, yog‘-moy. Sanab o‘tilgan 8 ta tarmoq yagona tashkiliy-
huquqiy shaklga ega emas. Chunki, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab
chiqarish, qayta ishlash va sotish bir necha o‘zaro bog‘liq sohalarga taalluqli
mustaqil korxonalar tomonidan amalga oshiriladi.
O'zbekiston oziq-ovqat sanoatida don, go‘sht va sut ishlab chiqarish
tarmoqlariga yetakchilik qiladi. Ushbu tarmoqlarga jami ishlab chiqarilgan
28

taqozo etadi. Qish oylarida mehnat resurslarini ish bilan ta'minlash uchun
tarmoqda tadbirkorlikning boshqa shakllarini ham rivojlantirish talab etiladi;
f) ishlab chiqarish jarayonida tirik organizmlar ham mehnat vositalari
sifatida qatnashadi. Qishloq xo‘jaligi tarmog‘ida mehnat qilayotgan mutaxassislar
o‘simlik va hayvonlaming biologik hamda zoologik xususiyatlarini ham bilishi,
ishlab chiqarish jarayonida ulami hisobga olishi talab qilinadi. Qishloq xo‘jaligida
sarflanayotgan mehnatning samarasi ko‘p jihatdan o‘simlik va chorva mollarining
biologik imkoniyatlariga bogTiq;
g) qishloq xo‘jaligida yetishtirilgan mahsulotning bir qismi tarmoqning
o‘zida urugTik, yem-xashak, oziq-ovqat va boshqa maqsadlarda ishlatiladi;
h) qishloq xo‘jalik mahsulotlarining ayrim turlarini uzoq muddat saqlash
imkoniyatlari cheklangan va tashish uchun noqulaydir. Bu muammo qishloq
xo‘jalik mahsulotlarining deyarli bir vaqtda pishib yetilishi oqibatida yanada
chuqurlashadi. Bu o‘z navbatida yetishtirilgan mahsulotni nobud qilmaslik uchun
tayyorlovchi, saqlovchi va qayta ishlovchilaming bir me'yorda ishlashini, ma’lum
davrda katta quvvatlarning boiishini talab qiladi. Yilning qolgan davrlarida esa bu
quvvatlaming nisbatan bo‘sh qolishi kuzatiladi.
Qishloq xo‘jaligi tarmogida turli xildagi mahsulotlar yetishtiriladi, ishlar,
xizmatlar bajariladi va ular ehtiyojlami qondirish maqsadida taqsimlanadi, sotiladi.
Mamlakatimiz miqyosida kechayotgan bu jarayonlar erkin bozor munosabatlari
asosida amalga oshirilmoqda. Ularni nazariy va amaliy jihatdan talab darajasida
hal etish uchun respublikamizda tub islohotlar amalga oshirilmoqda.
Tovar-pul munosabatlariga asoslangan erkin bozor iqtisodiyotiga
bosqichma-bosqich o‘tish sharoitida davlatning ko‘magida qishloq xo‘jaligida
talabga javob beradigan, samarali huquqiy, tashkiliy-iqtisodiy va ijtimoiy
munosabatlar tizimi yaratilmoqda, ya’ni mulkchilikning turli shakllari barpo
etilmoqda. Natijada erkin mulkiy munosabat vujudga kelmoqda, tadbirkorlikning
turli shakllariga keng y o i ochib berish va ularni rivojlantirish yoiidan borilmoqda.
Bundan tashqari yer-suv islohotlari amalga oshirilmoqda, tarmoqning cheklangan
ishlab chiqarish resurslari (moddiy, kapital va mehnatjdan samarali foydalanish,
13

Lekin Respublikaning bu boradagi salohiyatidan to’liq foydalanilayotgani
yo’q. Uni ijobiy hal etish uchun tarmoqda etishtirilayotgan qishloq xo’jalik
mahsulotlarini qayta ishlab, jahon bozoriga tayyor mahsulotlarni chiqarish lozim.
Bu borada so’ngi yillarda chet el investisiyalarini jalb etib katta ishlar
amalga oshirilmoqda. Ularni kelajakda jadal sur’atlar bilan rivojlantirish siyosiy,
iqtisodiy hamda ijtimoiy jihatdan maqsadga muvofiqdir. Hozirgi davrda mamlakat
aholisining qishloq xo’jalik mahsulotlari bilan ta’minlash darajasi yil sayin ortib
bormoqda. 2004 yilda respublika aholisining jon boshiga 160 kg.ga yaqin un
mahsulotlari, 135 kg paxta xom ashyosi, 127 kg sabzavot mahsulotlari, 34 kg dan
ko’proq kartoshka, 38 kg. go’sht, 164 kg sut hamda 72 donaga yaqin tuxum ishlab
chiqarilgan.
Demak, mamlakatda aholining unga va un mahsulotlariga bo’lgan talabi
qondirilgan. Kelajakda uning sifatini yaxshilashga alohida e’tibor berish talab
etiladi.
Lekin boshqa mahsulotlar bo’yicha xalqimizning medisina me’yorlari
bo’yicha talabi to’liq qondirilganicha yo’q. Bunday xol O’zbekistonda qishloq
xo’jaligini yanada jadal sur’atlar bilan rivojlantirilishini taqozo yetadi. So’ngi o’n
yillarda bu borada muayyan ishlar amalga oshirildi. Jumladan, mamlakat qishloq
xo’jaligida erkin bozor iqtisodi talablariga mos iqtisodiy munosabatlarni
shakllantirish imkoniyatini beradigan, huquqiy, tashkiliy, iqtisodiy hamda ijtimoiy
islohotlar bosqichma-bosqich qat’iy ishonch bilan amalga oshirilishini ta’minlab
beradigan tadbirlar ishlab chiqilib, izchillik bilan hayotga joriy etilmoqda.
Masalan, yer fuqarolarga umurbod meros qoldirish huquqi bilan bepul
berilmoqda, fermer xo’jaliklariga esa 30 yildan 50 yilgacha bo’lgan muddatga
foydalanish uchun ijaraga berilmoqda. Qishloqda mulk islohoti natijasida
mulkdorlar sinfi barqaror ravishda shakllanib, rivojlanmoqda.
Barcha paxta, g’alladan tashqari boshqa mahsulotlarni etishtirib, ularni
sotishda erkinlik berildi. Tadbirkorlarga ishlab chiqarishini rivojlantirish uchun
turli xildagi imtiyozli kreditlar berilgan. Lekin amalga oshirilayotgan tadbirlar
o’sib borayotgan talabni to’liq qondira olmaydi.
10

holda bozor iqtisodiyotini barpo qihsh va rivojlantirishga yordam k o‘rsatadi, tovar
ishlab chiqaruvchilaming bozor sharoitiga ko‘nikishlari va o'"zini-o‘zi
boshqarishlari uchun zamin yaratadi.
Mamlakat oziq-ovqat ta‘m inotini yaxshilashda dastlabki qadamlar mahsulot
ishlab chiqaruvchilar va davlat boshqaruvi o‘rtasidagi o ‘zaro munosabatlami
faollashtirish hisoblanadi. Bu jarayon bevosita qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab
chiqaruvchilariga bog‘liq holda amalga oshirilishi lozim , biroq u davlat va m
ahalliy darajadagi qo‘llab-quw atlashni talab etadi. Birinchi navbatda davlatning
ishtiroki ulguiji oziq-ovqat mahsulotlari bozori infratuzilmalarining kapital sig‘im
ini yaratishda moliyalashtirish uchun juda zarur: mahsulotlarni saqlash bazalari,
unga ishlov berish, saralash va tashish, shuningdek, axborotlar bilan ta’minlash
shular jumlasidandir.
Respublikada oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini oshirish va
import qilinayotgan oziq-ovqat mahsulotlari darajasini pasaytirish uchun quyidagi
choralar majmuini ishlab chiqish va amalga oshirish zarur:
- oziq-ovqat ta‘minoti Kontseptsiyasini, ichki bozom i mahalliy ishlab
chiqarilgan oziq-ovqat mahsulotlari bilan to‘ldirishning respublika va hududiy
dasturini ishlab chiqish;
- oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmlarimng o ‘sishini ta’m inlash
va ushbu mahsulotlaming ichki va tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligini
oshirish uchun ishlab chiqarish omillaridan (texnologiya, xom -ashyo, materiallar,
qishloq xo‘jaligi resurslari) dan foydalanish samaradorligini oshirish choralari;
- oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarayotgan tarmoqlami ishlab chiqarish-
texnologik jihatdan qurollantirishni tezlashtirish uchun chet el investitsiyalarini
jalb qilish bo‘yicha choralar;
- oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish bo‘yicha zam onaviy
texnologiyalarga egalik qilish uchun valyuta bozorlarini shakllantirish asosida
mahalhy xom-ashyodan tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlari eksporti hajmini
oshirish bo'yicha choralar;
36

ishlab chiqarilgan mahsulotlami sotish jarayonini takomillashtirish, foyda hajmini
oshirish, investitsiyalami keng jalb etish, ulardan samarali foydalanish, tarmoq
ishlab chiqarishini maqsadga muvofiq joylashtirish, ixtisoslashtirish hamda
agrosanoat integratsiyasini rivojlantirish bilan bog‘liq botgan iqtisodiy
munosabatlar tizimi yaratilib, ular takomillashtirilmoqda va rivojlantirilmoqda.
Yuqorida ta'kidlangan iqtisodiy munosabatlar tizimini yaratishda xalqimiz
hamda qishloq xo‘jaligining o‘ziga xos xususiyatlarini e'tiborga olgan holda tabiiy
va iqtisodiy qonunlar, iqtisodiy kategoriyalar talablaridan oqilona foydalanish
taqozo etiladi.
14

3.2. Agrosanoat majmuasi ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik
ko‘rsatkichlari
Respublika agrosanoat majmuasi tarkibidagi tarmoqlarning tashkiliy,
texnikaviy, texnologik, iqtisodiy hamda ijtimoiy o’zaro bog‘lanishi, ya’ni
integratsiyalashuvi natijasida mehnat taqsimoti amalga oshirilmoqda. Bu
agrosanoat majmuasi ixtiyoridagi barcha resurslardan, shu jumladan,
cheklanganlaridan ham samarali foydalanilishni ta’minlashga, texnika va
texnologiyalarni rivojlantirishga, ishlab chiqarish jarayonlarini
mexanizatsiyalashtirishga avtomatlashtirishga, elektrlashtirishga,
kompyuterlashtirishga hamda tarmoqlarni boshqarishni takomillashtirishga
qaratilgan. Ularni talab darajasida amalga oshirilishi natijasida xaridorgir,
raqobatbardosh oziq-ovqat hamda xalq iste’m oli mollari ishlab chiqarish hajmi
ortadi. Ular iste’m olchilarga sifatli va qulay usullar bilan yetkazib borilishi
natijasida ahoUning shu mahsulotlar bilan ta’minlanish darajasi ortib, majmua
tarkibidagi tarmoqlaming foydalari ko‘payadi. Natijada agrosanoat majmuasining
iqtisodiy samaradorligi yuksaladi.
Agrosanoat majmuasining iqtisodiy samaradorlik darajasini qator
kо‘rsatkichlar yordamida aniqlash mumkin.
Jumladan, Respublika agrosanoat majmuasining yalpi mahsuloti. Bu
majmua tarkibidagi tarmoqlar korxonalar bir yil mobaynida ishlab chiqargan
tayyor mahsulot va k o‘rsatilgan xizmatlar miqdoridan tashkil topadi. Yalpi m
ahsulotning miqdori har bir tarmoq bo‘yicha absolyut, ya’ni natural k o‘rsatkichlar
yordamida hisoblanadi (tonna, dona, banka, litr, shisha idishda, tonna.km, gektar.).
Bu ko‘rsatkichlar yordamida agrosanoat majmuasidagi tarmoqlar yalpi
mahsulotining miqdori alohidaalohida aniqlanib, avvalgi yillardagi raqamlar bilan
taqqoslanib, tarmoqlaming qanday holatdaligi aniqlanadi.
O’zbekiston iqtisodiyoti rivojlanishida qishloq xo’jaligi muhim ulushga ega
soha hisobanadi. Jahon Bankining 2019 yilgi hisobotlariga ko’ra, qishloq xo’jaligi
mamlakat yalpi ichki mahsulotining 23% ni tashkil qiladi.
43

maqsadlariga erishish va atrof-muhitga stressni kamaytirishga yordam berish
uchun juda muhimdir.
Noto'g'ri ovqatlanish bilan bog'liq xavflar ham butun dunyo bo'ylab
o'limning asosiy sababidir. Millionlab odamlar to'yib ovqatlanmaydilar yoki
noto'g'ri oziq-ovqat turlarini iste'mol qiladilar, bu esa kasalliklar va sog'liq
inqiroziga olib kelishi mumkin bo'lgan to'yib ovqatlanmaslikning ikki barobar
yukini keltirib chiqaradi. Oziq-ovqat xavfsizligining buzilishi dietaning sifatini
yomonlashtirishi va to'yib ovqatlanmaslikning turli shakllari xavfini oshirishi
mumkin, bu potentsial ravishda to'yib ovqatlanmaslik, shuningdek, odamlarning
ortiqcha vaznli va semirib ketishiga olib keladi. Dunyoda taxminan 3 milliard
odam sog'lom ovqatlanishni sotib olishga qodir emas.
Jahon banki guruhi kambag'allikni kamaytirish va yashil, barqaror va
inklyuziv rivojlanishga erishish uchun oziq-ovqat tizimini o'zgartirish uchun past
va o'rta daromadli mamlakatlarda bilim, maslahat va moliyaviy resurslarni taqdim
etadi.
Oziq-ovqat va qishloq xo'jaligidagi ishimiz quyidagilarga qaratilgan:
Oziq-ovqat va oziq-ovqat xavfsizligi, bu erda biz ma'lumot almashish va
resurslarni zarur bo'lgan joylarda tezkorlik bilan ta'minlash, shuningdek, barqaror
oziq-ovqat va ovqatlanish tizimlarini yaratish uchun zarur bo'lgan uzoq muddatli
islohotlarni ishlab chiqishda mamlakatlarga yordam berish uchun harakat qilamiz.
Milliy kontekst va rivojlanish maqsadlarini tan olgan holda global iqlim
ustuvorliklarini hal qiluvchi yechimlarni taqdim etish uchun mijozlar hukumatlari
bilan hamkorlikda iqlimga mos qishloq xo‘jaligi.
Raqamli qishloq xo'jaligi uchun moliyalashtirish va ekspertiza chegarasini
kengaytirish orqali ma'lumotlarga asoslangan raqamli qishloq xo'jaligi.
Qishloq xo'jaligi va oziq-ovqat sanoatini rivojlantirish uchun kapitalni
safarbar qilish. Biz innovatsiyalar va ta'sirga e'tibor qaratgan holda samarali
investitsiyalar uchun o'sish yo'nalishlarini aniqlaymiz va foydalanamiz. Va biz
moliyalashtirish barqaror mahsuldorlikni oshirishni, kichik xo'jaliklar va kichik va
16

ko ra mamlakat va viloyat, tuman ASM mavjud. Ishlab chiqarayotgan pirovardʻ
mahsulot bo yicha don, paxta, meva-sabzavot, chorvachilik va boshqa majmuaga
ʻ
bo linadi. O zbekiston tarixan rivojlangan paxtachilik, suv xo jaligi, mashina-
ʻ ʻ ʻ
sozlik zavodlari, o g it va pestitsidlar ishlab chiqaradigan zavodlar, paxta to-zalash
ʻ ʻ
korxonalari, yog -ekstraksiya zavodlari, to qimachilik sanoati, ixtisos-lashgan
ʻ ʻ
ilmiy muassasalarga ega. O zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida ASM hissasiga
ʻ
yalpi mahsulotning 50% dan ortiqrog i, asosiy ishlab chiqarish fondlarining 40%
ʻ
dan ortig i, xalq xo jaligida band aholining 45% ga yaqini to g ri keladi. O z
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
navbatida Respublika ASMda paxtachilik agrosanoat majmui (PASM) eng yuqori
salmoqqa ega. Respublikada chorvachilik-sanoat majmui PASMdan keyingi
o rinda turadi.
ʻ
Ishlab chiqarish va muomala sohasining turli davrlarida ASM xalq
xo‘jaligining ko‘p tarmoqlari bevosita va bilvosita ishtirok etadi.
ASMning asosiy tarmog‘i - qishloq xo‘jaligi ijtimoiy mehnat taqsimotining
dastlabki davrlarida yuzaga kelgan bo‘lib, u faqat dehqonchilik va chorvachilik
tarmog‘idan iborat bo‘lgan. Keyinehalik dehqonchilik va chorvachilik
mahsulotlarini ishlab chiqarish bo‘yicha alohida mustaqil tarmoqlar ajralib chiqa
boshladi. Bular: paxtachilik, g‘allachilik, sabzavotchilik, bog‘dorchilik,
qoramolchilik, qo‘ychilik va boshqalar. Bu tarmoqlar ishlab chiqaradigan mahsulot
turi, texnologiyasi, ishlab chiqarishni tashkil etish, qo‘llaniladigan texnikalar tizimi
ham o‘ziga xosdir.
25

III BOB. AGROSANOAT MAJMUASIDAGI IQTISODIY
ISLOHOTLARNING IQTISODIY-IJTIMOY KO‘RSATGICHLARI
3.1. Agrosanoat majmuasi tarmoqlar tarkibi o‘rtasidagi munosabatlar
va ishlab chiqarishning iqtisodiy ko‘rsatgichlari.
ASM ning samarali faoliyatini ma’lum darajada iqtisodiy munosabatlar
tizimi belgilab beradi. Iqtisodiy munosabatlar - bu ishlab chiqarish jarayonida
korxonalaming iqtisodiy manfaatlarini ro‘yobga chiqaruvchi munosabatlar
shaklidir.
ASM da mahsulot ishlab chiqarish, tayyorlash, qayta ishlash, saqlash va
sotish bilan shug‘ullanadigan korxonalar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlaming
asosiy shakli xo‘jalik shartnomasi hisoblanadi.
Xo‘jalik shartnomasi - ishlab chiqarish jarayonida ikkala tomonning
majburiyatlarini belgilab beruvchi hujjat hisoblanadi. Ushbu hujjat orqali korxona
va tashkilotiar ishlab chiqarilgan mahsulot va ko'rsatilgan xizmatlar hajmining
bahosi va ta’riflarini tartibga soladi, mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish
hajmi, sifati buzilganda, tovarlami sotish muddati o‘tib ketganda tegishli choralar
ko‘riladi.
Shartnomada tomonlaming huquq va majburiyatlari, aniq natijalar
bo‘yichajavobgarligi aks etadi.
Shartnomaning bo‘limlari quyidagicha: 1. Shartnoma sharti. 2.
Tomonlaming majburiyatlari. 3. Hisob-kitob tartibi. 4. Shartnoma shartlari
bajarilmaganda tomonlaming javobgarhgi. 5. Tomonlaming manzili va bank
rekvizitlari.
ASM da turli xil shartnomalardan foydalaniladi, jumladan, kontraktatsiya,
oldi-sotdi, yetkazib berish, ijara, kredit, mulk sug‘urtasi shartnomasi va boshqalar.
Kontraktatsiya shartnomasi. Bunda qishloq xo‘jalik mahsulotini ishlab
chiqaruvchi yetishtirilgan (ishlab chiqarilgan) mahsulotni tayyorlovchiga yetkazib
beradi, tayyorlovchi mahsulotni qayta ishlash yoki sotish uchun ushbu tovami
olishi va belgilangan tartibda to‘lovni amalga oshirishi zarur.
38

o'rta korxonalarni qamrab olishni va qashshoqlik va ochlikni tugatish uchun ish
o'rinlarini yaratishni ta'minlash uchun loyihalar ishlab chiqamiz.
Davlat va xususiy sektor investitsiyalarini rag‘batlantiruvchi siyosatlar bilan
bir qatorda barqaror yondashuvlar, texnologiyalar va amaliyotlarni qabul qilishga
ko‘maklashish uchun hukumatlar bilan hamkorlik qilish orqali davlat siyosati va
xarajatlari.
Oziq-ovqat sog'lom aholini qo'llab-quvvatlashini ta'minlash uchun barqaror
va sog'lom parhezlar.
2023-moliya yili uchun XTTB/IDAning qishloq xo‘jaligi va tegishli
tarmoqlar uchun jami 5,9 milliard dollarlik yangi majburiyatlari tasdiqlandi. O‘sha
davr mobaynida yangi qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat loyihalari doirasida iqlim
harakatlarini bevosita qo‘llab-quvvatlovchi investitsiyalar 3 milliard dollarni
tashkil etdi.
Oziq-ovqat va oziq-ovqat inqiroziga keng qamrovli, global javob
choralarining bir qismi sifatida Jahon banki qisqa va uzoq muddatli javob
choralarini kengaytirmoqda. 2022-yil may oyida Jahon banki inqirozga qarshi
kurashish uchun 15 oy davomida 30 milliard dollar ajratish majburiyatini oldi. Biz
bu maqsaddan oshib ketdik. Jahon banki oziq-ovqat va oziq-ovqat xavfsizligi
bo'yicha chora-tadbirlarimizni kengaytirdi va hozirda 22 milliard dollar yangi
kreditlar va 23 milliard dollar mavjud portfelning kombinatsiyasi orqali 45 milliard
dollar ajratdi. Bizning oziq-ovqat va oziq-ovqat xavfsizligi portfelimiz hozirda 90
mamlakatni qamrab oladi. U ijtimoiy himoyani kengaytirish kabi qisqa muddatli
tadbirlarni, shuningdek, mahsuldorlikni oshirish va iqlimga mos qishloq xo'jaligi
kabi uzoq muddatli barqarorlikni o'z ichiga oladi.
Bank davlat siyosati va qishloq xo'jaligi va oziq-ovqat uchun sarf-
xarajatlarni har tomonlama ko'rib chiqish orqali mamlakatning oziq-ovqat tizimini
o'zgartirishga qaratilgan sa'y-harakatlarini tobora ko'proq qo'llab-quvvatlamoqda.
Ko‘p donorli yangi trast fondi, “Oziq-ovqat tizimlari 2030” ushbu sohadagi
o‘zgarishlar uchun platforma yaratadi.
17

2.1-rasm. ASM ning tarmoq tuzilmasi bir-biridan farq qiladi.
Shuningdek, ixtisoslashgan oliy o quv yurtlari, mutaxassislar va rahbarʻ
xodimlar malakasini oshirish fakultetlari, ixtisoslashgan texnikum va ishlab
chiqarish-texnika bilim yurtlari, tarmoq ilmiy tadqiqot instituti va laboratoriyalari,
IIB, loyiha va institutlari hamda tashkilotlari, konstruktorlik byurolari, tajriba va
davlat sinov stansiyalari tizimi ASMni shakllantiradigan tarmoqlar qatorida turadi.
O zbekiston ASMda qishloq xo jaligi mahsulotlarini birlamchi [un-yorma, yog -
ʻ ʻ ʻ
moy(paxta moyidan tashqari), go sht, sut, meva-konserva, vinochilik sanoa-ti) va
ʻ
ikkilamchi (non, makaron, kondi-ter, paxta moyi, go sht, sut konservasi va
ʻ
mahsulotlari, oziq-ovqat konsentratlari) qayta ishlaydigan tarmoqlar va sohalardan
iborat oziq-ovqat sanoati, texnika ekinlarini birlamchi (paxta, lub ekinlari, tamaki)
va ikkilamchi (ip gazlama, to qimachilik sanoati, lub to-lalari, tamaki-maxorka
ʻ
mahsulotlari) qayta ishlaydigan tarmoq va sohalarni o z ichiga olgan yengil sanoat
ʻ
muhim ahamiyatga ega. ASM hududiy xususiyatlar va ish-lab chiqarayotgan eng
muhim pirovard mahsulotiga qarab tizimlarga bo linadi. Hududiy xususiyatiga
ʻ
24

xarajatlari va har bir tovar ishlab chiqaruvchining iqtisodiy imkoniyatlari
uyg‘unligidan tashkil topadi (3.1-rasm).
3.2-jadval
Chorvachilik mahsulotlarining o‘rtacha narxlari, so‘mda
Mahsulot nomi O‘lchov
birligi Yillar kesimida mahsulot narxi, so‘mda
2021 2022 2023
Suyakli mol
go‘shti 1 kg 49500–78000
49500–78000 56-75000
Qo‘y go‘shti
1 kg 52000–80000
58000–90000 58000–
90000+
Sut 1 l 4000-5000
4000-6000 8000-10000
Tuxum
10 dona 5000 – 14000
7000–15000 15000-2000
Kartoshka Piyoz Sabzi01000200030004000500060007000
2021
2022
2023
3.1-rasm. Dehqonchilik mahsulotlarining o‘rtacha narxlari, so‘mda
Tovar ishlab chiqaruvchi uchun shu narsa muhimki, sotish baholari foyda
olish va kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni amalga oshirish imkonini berishi
lozim. Biroq ayrim qishloq xo‘jaligi mahsulotlari narxlari hamma vaqt ham
yetarlicha rentabellikka ega emas, ayniqsa, chorvachilikka sarflangan mehnat
moddiy xarajatlami oqlamaydi.
42

- oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqaruvchi qishloq xo‘jaligi va agrosanoat
majmui tarmoqlarida bozor va tarkibiy islohotlarni chuqurlashtirish b o‘yicha
choralar;
- oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish bo‘yicha zam onaviy mahalhy
qayta ishlovchi uskuna va texnologiyalarni yaratish bo‘yicha choralar va boshqalar.
37

Davlat Statistika Qo’mitasi ma’lumotlariga asosan mamlakat aholisining
55% qishloq joylarda istiqomat qilishadi. Jami ishchi kuchining 23% qishloq
xo’jaligi bilan band aholini tashkil qilmoqda. Ko’plab tadqiqotchilar qishloq
xo’jaligida mavjud imkoniyatlarni yuqori baholagan holda, ushbu sohaning
zamonaviy bozor tendensiyalariga moslashishi, xalqaro bozor shart-sharoitlari
asosida ishlab chiqarish yo’nalishlarini tranformatsiya qilish, tashqi bozorlarni
doimiy va tezkor tahlil qilish amaliyoti va malakasini shakllantirish kabi muhim
vazifalar hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi prezidenti 2019 yil 6 sentabrda qishloq xo’jaligini
2020- 2030 yillar mobaynida rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga
bag’ishlangan yig’ilish o’tkazdi. Ushbu yig’ilishda qishloq xo’jaligini
rivojlantirishning yangi bosqichiga chiqish, innovatsion va texnologik yangiliklarni
joriy qilish, xalqaro bozorlarni tahlil qilish masalalariga e’tibor berildi. Jumladan,
qishloq xo’jaligida qiymat zanjirini rivojlantirish, tashqi bozor talablari asosida
maxalliy ishlab chiqarishni rag’batlantirish iqtisodiy samaradorlikka olib keladi.
Zamonaviy ilm-fan ilgari surayotgan nazariyalar, mamlakatlar tashqi
savdosini rivojlantirishda marketing tadqiqotlarining ahamiyati birlamchi omillar
qatoriga qo’shishadi. Eksport potensialini baholash, mavjud imkoniyatlarini tahlil
qilish, xalqaro bozor o’zgarishlarini kuzatib borish va qarorlar qabul qilishda
xalqaro marketing sohasining ilmiy va amaliy tajribalarini o’rganish dolzarb
ahamiyatga ega.
Marketing sohasi olimlardan F.Kotler fikricha, marketing bu yangi yoki
sun’iy bir soha va ilmiy yo’nalish emas, balki bu qadimdan tabiiy ehtiyoj asosida
mavjud bo’lgan iqtisodiy aloqalarning muhim bo’g’ini. Iqtisodiyotning bosh
g’oyasi bu doimiy o’zgaruvchi ehtiyojlarni ta’minlashga qaratilgan bo’lsa,
marketing usha ehtiyojlarni aniqlash va taklifni shakllantiruvchi vosita hisoblanadi.
Mavjud ilmiy tadqiqotlar, adabiyotlar tahlili, hisobotlar va biznes
tahlillarining natijasiga ko’ra, marketing tadqiqotlarini tashkil qilish, rivojlantirish
bevosita qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish samaradorligidan tortib xalqaro
bozorlarda eksport hajmini oshirishga ta’sir ko’rsatadi.
44

I BOB. QISHLOQ XO‘JALIGINING IQTISODIYOTDAGI O‘RNI VA
AHAMIYATI
1.1. Qishloq xo‘jaligining respublika iqtisodiyotidagi o‘rni va ahamiyati.
Mamlakatimiz iqtisodiyotida qishloq xo‘jaligi tarmog‘i muhim ahamiyatga
ega. Chunki respublikamiz aholisining 48,4 foizi qishloq joylarda istiqomat qiladi
va ularning turmush farovonligi mazkur tarmoq rivoji bilan uzviy bog‘liqdir.
Bundan tashqari mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti tarkibida ham qishloq
xo‘jaligi tarmog‘i sezilarli salmoqqa ega.
Qishloq xo‘jaligi tannog‘i mamlakatimiz agrosanoat majmuasining muhim
bo‘g‘ini bo‘lib, uning quyidagi ahamiyati mavjud:
Birinchidan, u aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlaydi. Aholini
oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashda mazkur tarmoqning o‘rni beqiyosdir,
chunki aholi iste’mol qiladigan oziq-ovqat mahsulotlari asosan qishloq xo‘jaligi
tarmog'ida yetishtiriladi.
Ikkinchidan, qishloq xo‘jaligi yengil va oziq-ovqat sanoati uchun xom
ashyoning asosiy qismini yetkazib beradi. Qishloq xo‘jaligi tarmog‘ining
rivojlanish darajasi sanoat ushbu sohalarining ishlab chiqarish miqdori va
samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Mutaxassislaraing hisob-kitoblariga
ko‘ra, to‘qimachilik sanoatida barcha moddiy xarajatlaming 40 foizini qishloq
xo‘jalik xomashyosi tashkil qilsa, ushbu ko‘rsatkich qand ishlab chiqarish
sanoatida 70 foizni, sut va yog‘ mahsulotlari ishlab chiqarishda esa 80 foizga
yaqinni tashkil qiladi.
Uchinchidan, qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi mamlakat og‘ir sanoatining
rivojlanish sur’atiga va darajasiga samarali ta’sir ko'rsatadi. Qishloq xo‘jaligi
tarmog‘i yirik miqdorda ishlab chiqarish vositalarini iste’mol qilgani holda,
qishloq xo'jalik texnikalari va melioratsiya mashinalari ishlab chiqaruvchilar
hamda qishloq xo‘jalik mashinasozligi, kimyo sanoati, ayniqsa mineral o‘g‘itlar
ishlab chiqarishga faol ta’sir ko‘rsatadi. Hozirgi vaqtda qishloq xo'jalik
mahsulotlarini ishlab chiqarishga ketadigan moddiy xarajatlarning asosiy qismini
6

1.2. Qishloq xo‘jaligi tarmog‘ining o‘ziga xos xususiyatlari
Qishloq xo‘jaligi tizimida innovatsiyalar har qachongidan ham zarur.
Qishloq xo‘jaligida oziq-ovqat va biomassa dasturlariga talabning ortishi, narxlar
darajasiga bosimning oshishi, standartlarga rioya qilish va tartibga solish
tendentsiyalari bilan bir qatorda, ortib borayotgan global aholini oziqlantirish bilan
bog'liq muammolarga duch kelmoqda.
Innovatsiyalar ushbu muammolarni alohida fermer xo'jaliklari va umuman
soha uchun imkoniyatlarga aylantirishga yordam beradi. Shu munosabat bilan,
qishloq xo'jaligi tizimi o'z innovatsiyalari nuqtai nazaridan tarmoqlarda ishtirok
etishdan foyda ko'rishi mumkin.
Qishloq xo‘jaligi tarmog‘ining quyidagi o‘ziga xos xususiyatlari mavjud:
a) qishloq xo‘jaligida tabiiy omillaming ta'siri kuchli. Tarmoqda islilab
chiqarish jarayoniga harorat, yog‘ingarchilik, shamol va boshqa tabiiy omillar o‘z
ta'sirini o‘tkazadi;
b) qishloq xo‘jaligida yer asosiy ishlab chiqarish vositasi hisoblanadi.
Boshqa tarmoqlarga nisbatan qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida yeming
ahamiyati juda katta, chunki mazkur tarmoqda ishlab chiqarish jarayoni bevosita
yerda amalga oshadi. Yerga urug‘ sepiladi va yerda mahsulot yetishtiriladi. Yerdan
foydalanishning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud, ularni inkor etish yoki yetarlicha
e'tibor bermaslik salbiy oqibatlarga olib keladi;
d) qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish juda keng maydonlarda amalga
oshiriladi. Bu esa o‘z navbatida ishlab chiqarishni tashkil etishda ma’lum talablami
keltirib chiqaradi;
e) qishloq xo‘jaligi tarmog‘ida ishlab chiqarish mavsumiy xususiyatga ega.
Mahsulot yetishtirishda o‘simliklar va chorva mollari maTum vegetatsion davming
o‘tishini taqozo etadi. Bu holat tarmoqda xarajatlar va faoliyat natijasida
olinadigan daromadlar muddati o‘rtasidagi farqning katta boTishiga olib keladi.
Masalan, paxta yetishtirishda ishlab chiqarish jarayoni erta bahorda boshlanib,
kuzda nihoyasiga yetadi. Bundan tashqari ishlab chiqarishning mavsumiyligi
tarmoqda mayjud resurslardan yil davomida samarali foydalanishni tashkil etishni
12

2.3. Oziq-ovqat va aholi iste’moli mollari majmuasi.
Davlatning oziq-ovqat xavfsizligi
O‘zbekiston mustaqillikka erishgan dastlabki yillardan boshlab hukumatimiz
aholini muntazam ravishda oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashni ijtim oiy
siyosatning ustivor vazifalaridan biri qilib belgiladi. Ushbu siyosat izchillik bilan
amalga oshirilib va takomillashtirilib borilmoqda. Jumladan, mustaqilhkning
dastiabki yillarida aholining 8 turdagi zarur mahsulotlar bilan ta’minlanganligi va
ushbu mahsulotlar narxlarini nazorat qilib turilganligini m isol qilib keltirish
mumkin. So‘ngra aholi tomorqa yerlari hajmining kengaytirilishi, chorvachilik
komplekslarini xususiylashtirish, shaxsiy tomorqa xo‘jaliklariga huquqiy maqom
berilishi va shu asosda o‘zini-o‘zi oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’m inlash ichki
siyosatining qo‘llanilishi ham bu sohada amalga oshirilayotgan tadbirlaming
nechog‘lik to‘g ‘ri ekanligidan dalolat beradi (2.1 - jadval).
2.1 - jadval
Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan asosiy turdagi oziq-ovqat
mahsulotlari ishlab chiqarish dinamikasi
Shu bilan bir qatorda milliy oziq-ovqat ta‘minotini belgilovchi kopmleks
choralar ishlab chiqish respublika oziq-ovqat mahsulotlari ta‘minotidagi
murakkablik va oziq-ovqat mahsulotlarini xorijdan xarid qilishga bog‘liq bo‘lib
33

sabzavot, kinoa, sitrus, olma, kartoshka kabi mahsulotlar, shuningdek, kardamon
va zanjabil kabi qimmatli ziravorlar sifati va miqdorini oshirdi.
Burkina-Fasoda Bank 2017 yildan 2022 yilgacha davom etgan Burkina-Faso
chorvachilik sektorini rivojlantirish loyihasini qo'llab-quvvatladi. Loyiha tugashi
bilan tanlangan qiymat zanjirlaridagi benefitsiarlar o'z daromadlarini 8,4% ga
oshirdi. Qoramol, qo y va tuxum yetishtirish bo yicha hosildorlikning o sishi mosʻ ʻ ʻ
ravishda 6,76%, 11,93% va 6,50%ga yetdi. Savdolar 30% o'sish maqsadidan 45%
ga oshdi. Hamkor moliya institutlari tomonidan ajratilgan kreditlar hajmi 5,02
million dollarga yetdi va dastlabki maqsadli 4,38 million dollardan oshib ketdi.
Loyiha jami 329 000 nafar benefitsiarni qamrab oldi, ulardan 138 314 nafari
ayollar va 112 573 nafari yoshlardir.
Markaziy Afrika Respublikasida Favqulodda oziq-ovqat xavfsizligini
ta'minlash loyihasi orqali 330 000 kichik fermerlar urug'lar, dehqonchilik vositalari
va qishloq xo'jaligi va o'rim-yig'imdan keyingi texnikalar bo'yicha o'qitildi. Loyiha
fermerlarga ekin yetishtirishni ko‘paytirishga, iqlim va mojarolar xavfiga chidamli
bo‘lishga yordam berdi. Mahalliy oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish 250
foizga oshib, 2022-yil sentabrdagi 28 ming tonnadan 2023-yil iyunida 73 ming
tonnaga yetdi. Bundan tashqari, 21006 qishloq xo‘jaligi o‘rim-yig‘imdan keyingi
yo‘qotishlarni boshqarish bo‘yicha o‘qitildi va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini
qadoqlashni yaxshilash uchun ko‘chma saqlash moslamalari kabi jihozlar bilan
ta’minlandi. , yuqori sotish narxlariga olib keladi.
Xitoyda 2014 yildan beri Bank tomonidan qo'llab-quvvatlangan loyiha
iqlimga mos qishloq xo'jaligini kengaytirishga yordam berdi. 44 ming gektar
dehqonchilik maydonlarida suvdan foydalanish samaradorligini oshirish va yangi
texnologiyalar tuproq sharoitini yaxshilashga, sholi yetishtirishni 12 foizga,
makkajo‘xori yetishtirishni 9 foizga oshirish imkonini berdi. 29 000 dan ortiq
fermerlar kooperativlari yuqori daromadlar va iqlimga chidamlilik oshgani haqida
xabar berishadi.
Kolumbiyada 2010 yildan beri 4100 dan ortiq chorvachilik uchun ekologik
toza silvopastoral ishlab chiqarish tizimlarini (SPS) qabul qilish 100 522 gektar
20

Angolada Jahon banki va Frantsiya taraqqiyot agentligi tomonidan
birgalikda moliyalashtirilgan Angola tijorat qishloq xo'jaligini rivojlantirish
loyihasi tirikchilikdan ko'proq bozorga yo'naltirilgan, raqobatbardosh qishloq
xo'jaligi sektoriga o'tishni qo'llab-quvvatlash orqali hukumatning iqtisodiyotni
diversifikatsiya qilish kun tartibiga hissa qo'shdi. Loyiha ishlab chiqaruvchilarga
yoki kichik va o'rta korxonalarga texnik yordam, grantlar va qisman kredit
kafolatlari orqali xavfni kamaytirish orqali qishloq xo'jaligiga investitsiyalarni
tayyorlash va moliyalashtirishda yordam beradi. 2023-yil avgust holatiga ko‘ra,
qishloq xo‘jaligiga 26 million dollarga yaqin sarmoyaga teng bo‘lgan 101 ta loyiha
tasdiqlangan. Loyiha Angolada qishloq xo'jaligiga bag'ishlangan birinchi qisman
kredit kafolatlari sxemasini moliyalashtirdi - bu mamlakatning agrobiznes sektori
uchun innovatsiya - hozirgacha xususiy bank moliyalashtirishda 6,7 million
dollarni jalb qildi.
Argentinada Bank yaxshi ijtimoiy-iqtisodiy inklyuziyadan foydalangan 14
630 oilani qo'llab-quvvatladi. Loyiha doirasida 2409 oila inson va hayvonlar uchun
suv, shuningdek, sug'orish uchun; 7499 qishloq oilasi ishlab chiqarish quvvatini
oshirdi; va 900 dan ortiq oila infratuzilma, jihozlar va treninglardan foydalanishga
muvaffaq bo'ldi, bu esa marketingni yaxshilaydi. Samarali ittifoq modeli asosida
turli hududlardagi 2801 oila o‘z ishlab chiqarishini bozorlar bilan bog‘lab,
manfaatdor bo‘ldi. Moliyalashtirilgan tadbirlar orasida asal, mevali bog‘lar, em-
xashak, chorvachilik, yong‘oq, ziravorlar, yerba mate va choy yetishtirish va
boshqalar alohida ajralib turadi.
Armanistonda Bank chorvachilik va yaylovlarni boshqarishni yaxshilash
uchun 285 000 kishini qo'llab-quvvatladi. Loyiha doirasida 110 000 boshdan ortiq
chorva mollari, ya'ni Armanistondagi umumiy chorva mollarining qariyb 17 foizi
hayvonlarning sog'lig'ini yaxshilash xizmatlarini oldi. Loyiha 2022 yilda yopildi.
Ozarbayjonda 2021-yilda yakunlangan Qishloq xo‘jaligining
raqobatbardoshligini oshirish loyihasi kichik va o‘rta agrobiznesga o‘z
mahsuldorligi va sotish hajmini mos ravishda taxminan 60% va 70% ga oshirishga
yordam berdi. Loyiha mamlakatdagi barcha chorva mollarining 70 foizini
18

Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish asosan fermer, dehqon va shirkat
xo’jaliklari shaklida tashkil etildi, bozor talablari va davlat ehtiyojlaridan kelib
chiqib, ishlab chiqirishning tarkibi o’zgartirildi.
O’zbekiston Respublikasida olib borilgan iqtisodiy islohotlar natijasida
malakatda paxta yakkahokimligiga barham berildi, Aholining don mahsulotlariga
bo’lgan talabini hisobga olib g’allachilik tarmog’i keskin kengaytirildi. Natijada
g’allachilik bilan shug’ullanuvchi ixtisoslashgan maxsus tizim (tarmoq) vujudga
keldi. G’alla urug’chiligi keng yo’lga qo’yildi, g’allachilikning barqaror
rivojlanishini ta’minlaydigan zarur moddiy – texnika bazasi yaratildi.
Respublikada chorvachilik tarmog’i deyarli xususiylashtirildi. Mamlakatda
yetishtirilgan qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash darajasi va ularni
eksport qilish masalalari mamlakat manfaatlaridan kelib chiqqan holda ijobiy hal
qilinmoqda.
48

Yetkazib berish shartnomasi - bu shartnomaning mustaqil turi emas, balki
oldi-sotdi shartnomasining bir ko‘rinishi. Bunda oldi-sotdi shartnomasi singari
mulkdorlik huquqi xaridorda bo‘ladi.
Shartnomada tovarning miqdori, assortimenti, sifati, bahosi, to‘lov turi,
qadoqlanishi va shu kabi sifatlari haqidagi kelishuvlar aks etmaydi.
Biroq, ushbu shartnomaning o‘ziga xos belgilari mavjudki, ular oldisotdi
shartnomasining boshqa ko‘rinishlarida uchramaydi. Bular: yetkazib berish
shartnomasida sotuvchi - yetkazib beruvchi sifatida tadbirkor (tijorat tashkiloti
yoki yakka tadbirkor) namoyon bo‘ladi, oldi-sotdi shartnomasida - har qanday
jismoniy yoki yuridik shaxs. Ikkinchi muhim belgi - tovami sotib olish maqsadi.
Yetkazib berish shartomasida tovar tadbirkorlik qilish maqsadida (Sanoatda qayta
ishlash, keyingi sotuv va boshqalar) sotib olinadi. Ushbu maqsad shaxsiy, uy,
oilaviy iste’mol bilan bog'liq emas. Aksincha, oldi-sotdi shartnomasida tovarlar
oldi-sotdisi shaxsiy va oilaviy iste’mol uchun ham amalga oshiriladi. Shunday
qilib, yetkazib berish shartnomasida ikkinchi tomon ham ko‘pincha tadbirkor
hisoblanadi. Ijara shartnomasi ASM korxonasi xo'jalik faoliyatida muhim o‘rin
eg‘allaydi. Shartnoma bo‘yicha ijaraga beruvchi ijarachiga molmulkni to‘lov
evaziga vaqtinchalik egalik qilish yoki foydalanishga berishi lozim.
Ijarachi tomonidan olingan mahsulot va daromadlar shartnomada
kelishilganidek uning mulki hisoblanadi.
Ijaraga ishlab chiqarish jarayonida o‘zining tabiiy xususiyatini
yo‘qotmaydigan narsalar beriladi. Bular: yer uchatskalari, korxonalar, bino-
inshootlar, asbob-uskunalar, transport vositalari va boshqalar.
Shartnoma tomonlari - ijaraga beruvchi va ijarachi, ya’ni mol-mulkni ijaraga
beruvchi va ijaraga oluvchi tomonlar. Mol-mulkni ijaraga berish huquqi uning
mulkdoriga berilgan bo‘hb, bundan tashqari, ijaraga beruvchilar qonun tomonidan
ijaraga berish huquqi berilgan shaxslar bo‘lishi mumkin.
Ijara shartnomasi shartnomada belgilangan muddatga tuziladi. Agar muddat
ko‘rsatilmagan bo‘Isa, unda shartnoma noma’lum muddatga tuzilgan hisoblanadi.
Bunday vaqtda har ikkala tomon istalgan paytida shartnomadan voz kechishi
40

4280 ming tonna sut, 674,8 ming dona qorako’l teri, 1860,3 mlrd. dona tuxum va
boshqa qishloq xo’jalik mahsulotlaridan tashkil topgan.
Barcha turdagi qishloq xo’jalik mahsulotlarni ishlab chiqarishda respublika
iqtisodiyotida band bo’lgan mehnat resurslarining 31 foizga yaqini qatnashgan.
Lekin Respublika qishloqlarida jami aholining uchdan ikki qismi yashaydi.
Ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlar 26 mln. gektarga yaqin qishloq xo’jalik
yerlaridan olingan, shundan 3695,7 ming gektari ekinzor.
Mamlakat dehqonchiligi sug’orishga asoslanganligi uchun katta miqdordagi
suv resurslarini talab yetadi. Lekin bu talab ichki suv resurslari bilan atigi 40
foizgagina qondirilmoqda. Bunday hol Amudaryo hamda Sirdaryo xavzalaridan
katta miqdordagi suv resurslarini jalb etishni talab yetadi. Hozirgi davrda qishloq
xo’jaligida 42-46 mlrd m suv resurslaridan foydalanilmoqda. Tabiatda yer va suv
resurslari cheklangan, ular takror ishlab chiqarilmaydigan resurslar hisoblanadi.
Shuning uchun ularning har bir gektaridan, m dan tadbirkorlik bilan fan-texnika
yutuqlarini joriy etib, yil davomida to’liq va samarali foydalanish lozim.
Qishloq xo’jalik mahsulotlarini etishtirishda sanoat korxonalarida ishlab
chiqarilayotgan ko’plab qishloq xo’jalik texnikalari, kimyoviy vositalar, yoqilg’i,
yonilg’i, yog’lovchi materiallar va boshqa vositalardan foydalanilmoqda. Masalan,
tarmoqda 2004 yilda 78,9 mingga yaqin turli xildagi traktorlar, 22,7 mingtadan
ko’proq yuk tashish mashinalari, 4,4 mingtaga yaqin g’alla yig’ishtiradigan, bir
mingtaga yaqin paxta teradigan kambayinlar, ko’plab boshqa texnikalardan
foydalanilgan. Tarmoq miqyosida yerlarning unumdorligini, ekinlarning esa
hosildorligini oshirish maqsadida 332,7 ming tonna mineral o’g’itlardan
foydalanilgan. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqilayotgan mahsulotlarni jahon
bozoriga chiqarilishi natijasida O’zbekistonning mavqyei oshib bormoqda. Hozirgi
davrda A va Ye tipdagi paxta tolasini ishlab chiqarish bo’yicha jahonda Xitoy,
AQSh, Hindiston va Pokiston davlatlaridan so’ng beshinchi o’rinni, ularni
yeksport qilish bo’yicha esa 2-o’rinni egallab kelmoqda. Shuning bilan birgalikda
O’zbekiston jahon bozoriga nihoyatda sifatli bo’lgan qorako’l terisini, pillasini,
sabzavot, poliz va bog’dorchilik mahsulotlarini olib chiqib sotmoqda.
9

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini intestitsiyalar va ularning iqtisodiy
samaradorligi
MUNDARIJA:
KIRISH............................................................................................................. 3
I BOB QISHLOQ XO‘JALIGINING IQTISODIYOTDAGI O‘RNI
VA AHAMIYATI.......................................................................... 6
1.1 -§ Qishloq xo‘jaligining respublika iqtisodiyotidagi o‘rni va
ahamiyati....................................................................................... 6
1.2- § Qishloq xo‘jaligi tarmog‘ining o‘ziga xos xususiyatlari.............. 13
1.3- § Qishloq xo‘jaligining jahon iqtisodiyotidagi o‘rni va ahamiyati... 16
II BOB. RESPUBLIKA AGROSANOAT MAJMUASI VA UNI
RIVOJLANTIRISH IMKONIYATLARI.................................. 23
2.1 -§ Agrosanoat majmuasining zarurligi, maqsad va vazifalari.... 23
2.2- § Agrosanoat majmuining asosiy tarmoqlari va ularning o‘ziga xos
xususiyatlari................................................................................... 27
2.3- § Oziq-ovqat va aholi iste’moli mollari majmuasi. Davlatning
oziq-ovqat xavfsizligi..................................................................... 34
III BOB. AGROSANOAT MAJMUASIDAGI IQTISODIY
ISLOHOTLARNING IQTISODIY-IJTIMOY
KO‘RSATGICHLARI................................................................ 39
3.1 -§ Agrosanoat majmuasi tarmoqlar tarkibi o‘rtasidagi munosabatlar
va ishlab chiqarishning iqtisodiy
ko‘rsatgichlari................................................................................ 39
3.2 -§ Agrosanoat majmuasi ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik
ko‘rsatkichlari................................................................................ 44
XULOSA........................................................................................................... 48
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR........................................................ 50

tomonidan belgilangan. Eng asosiy ustuvor vazifa mamlakatni modernizasiya
qilish va aholiga munosib turmush sharoitini yaratib berishdir.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ““Raqamli O‘zbekiston — 2030”
strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida” 2020-yil 5-oktabrdagi PF-6079-son Farmoni hamda “Raqamli
iqtisodiyot va elektron hukumatni keng joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”
2020-yil 28-apreldagi PQ4699-son qaroriga muvofiq, shuningdek, qishloq va suv
xo‘jaligida raqamli va geoaxborot texnologiyalaridan foydalanish samaradorligini
oshirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 17
dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi agrosanoat majmui va qishloq xo‘jaligida
raqamlashtirish tizimini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 794-sonli
Qarorida quyidagi vazifalar belgilab berilgan:
 qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlardan, suv resurslaridan samarali
foydalanish va ekinlar holatini nazorat qilishning idoraviy va idoralararo axborot
tizimlarini joriy etish;
 agrosanoat majmuidagi tashkilotlar tomonidan ko‘rsatiladigan
xizmatlarni, shu jumladan, davlat xizmatlarini to‘liq elektron shaklga o‘tkazish;
 qishloq xo‘jaligi sohasida zamonaviy axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini joriy etish uchun davlat-xususiy sheriklik shartlari asosida
maqsadli loyihalarni amalga oshirish;
 suv omborlari va irrigatsiya tizimlarida suv resurslaridan
foydalanishni “onlayn” rejimida nazorat qilish texnologiyalarini joriy etish;
 suv resurslarini boshqarish tizimini takomillashtirish, suvdan
foydalanish va suv iste’moli hisobini yuritish hamda ma’lumotlar bazasini
shakllantirish;
 biznes-startap loyihalarni amalga oshirish va innovatsion faoliyat
natijalarini tijoratlashtirish uchun agrar sohadagi tadbirkorlik subyektlariga
ko‘maklashish.
5

sanoat tarmog‘i yetkazib beradigan ishlab chiqarish vositalari tashkil qiladi (YMM,
ehtiyot qismlar, mineral o‘g‘it, omuxta yem va boshqalar).
To‘rtinchidan, qishloq xo‘jaligi tarmog'i mehnat resurslarini ish bilan
ta’minlashda ham katta ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda mamlakatimiz aholisining
50 foizga yaqini qishloq joylarda istiqomat qiladi. Aholini ish bilan ta’minlash,
ulaming turmush farovonligini oshirish ko‘p jihatdan mazkur tarmoqda amalga
oshirilayotgan iqtisodiy islohotlaming natijalariga bevosita bog‘liqdir. Bu
tarmoqda 2000-yilda 3,7 mln. kishi band boigan boiib, u iqtisodiy faol aholining
38 foizini tashkil etgan. Keyingi yillarda qishloq xo'jaligida band boiganlam ing
jami mehnat resurslaridagi salmog‘i pasaygan bo'lsada, ushbu tarmoq qishloq
aholisini ish bilan ta’minlash va ulaming ftirmush farovonligini ta’minlashda
muhim ahamiyat kasb etadi.
Beshinchidan, qishloq xo‘jaligining mamlakat iqtisodiyotidagi roli yana shu
bilan aniqlanadiki, u mamlakatning iqtisodiy salohiyatini belgilab bemvchi
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarda ham sezilarli salmoqqa ega. Bu tarmoqda
mamlakat yalpi ichki mahsulotining salmoqli qismi yaratiladi. 2010-yilda
mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotining 17,5 foizi qishloq xo‘jaligi tarmog'ida
yaratilgan. Kelajakda boshqa tarmoqlar izchil rivojlanishi natijasida qishloq
xo‘jaliginmg yalpi ichki mahsulotdagi ulushi kamayishi mumkin. Lekin
mamlakatimiz iqtisodiyotida mazkur tarmoqning o‘rni va ahamiyati sezilarli
darajada qolaveradi.
Qishloq xo‘jalik mahsulotlari va ulami qayta ishlash hisobiga olingan
mahsulotlar mamlakatimiz jami eksporti tarkibida sezilarli salmoqni egallaydi.
Masalan, 2009-yilda mamlakatimiz eksportining 8,6 foizi faqatgina paxta
tolasi hissasiga to‘g‘ri kelgan.
Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligida bozor iqtisodiyoti talablariga mos
iqtisodiy munosabatlami shakllantiradigan, huquqiy, tashkiliy, iqtisodiy hamda
ijtimoiy islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirilishini ta’minlash imkoniyatini
beradigan tadbirlar ishlab chiqilib, izchil amalga oshirilmoqda.
7

Ularni rag‘batlantirish tashkiliy, huquqiy, iqtisodiy jihatdan makrodarajada
va mikrodarajada amalga oshirilishi lozim. Davlat tadbirkorlarning barcha
muammolarni, jumladan, mikrodarajada tashkiliy-iqtisodiy masalalariga aralashish
bozor iqtisodiyoti qonunlariga tо‘g‘ri kelmaydi. Shuning uchun ularning о‘zaro
birlashib harakat qilish mexanizmini shakllantirishda iqtisodiy qо‘llab-quvvatlash
lozim. Agrosanoat majmui tarmoqlarida moliyaviy mablag‘lar manbai turlicha,
ammo ularning faoliyati bir-biriga bog‘liqdir.
Jumladan, infratuzilma sohasida moliyaviy resurslar tugatilgan shirkatlardan
qolgan mol-mulk asosida aholiga va fermer hamda dehqon xо‘jaliklariga
kо‘rsatilayotgan xizmatlar hisobiga tо‘lanayotgan mablag‘lardan iborat. Qishloq
xо‘jalik mahsulolarini qayta ishlovchi korxonalarning moliyaviy manbai sotilgan
tayyor mahsulotlardan tushgan mablag‘lar bо‘lib, ular kо‘proq naqd pulga
sotilganligi sababli ushbu sohada kichik korxonalar va yakka tartibdagi
tadbirkorlik rivojlanish tendensiyasiga ega.
Ammo yirik loyihalarni amalga oshirish va faoliyatini kengaytirishga
yetmaydi. Qishoq xо‘jalik mahsulotlari ishlab chiqaruvchi kichik korxonalar
moliyaviy mablag‘i asosan davlat buyurtmasi asosida sotib olinayotgan
mahsulotlardan tushgan pul mablag‘laridir. Ushbu sohalarga davlat tomonidan
imtiyozli yordam berilayotgan bо‘lsa-da, ular tomonidan kо‘rilayotgan daromad
takror ishlab chiqarishni kengaytirish uchun kamlik qiladi. Bunday holatga barham
berishda agrosanoat majmui tarmoqlari о‘z mablag‘larini bosqichma-bosqich
birlashtirish orqali hal qilishi mumkin. Buning uchun agrosanoat sohalari majmua
tarzida faoliyat kо‘rsatishi va undan о‘z maqsadlari yо‘nalishida foydalanishi
maqsadga muvofiq bо‘ladi.
Agrar tarmoqda amalga oshirilayotgan islohotlar tarmoq hamda mamlakat
iqtisodiyotining rivojlanishiga katta hissa qo’shmoqda. Erishilgan natijalar hozirgi
o’sib borayotgan talabni to’liq qondira olmaydi. Shuning uchun ham agrar
tarmoqda amalga oshirilayotgan “bozor islohotlarini chuqurlashtirish va
iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish” asosiy ustuvor vazifa ekanligini Prezident
4

hayvonlar kasalliklariga qarshi kurash dasturi orqali qo'llab-quvvatladi,
shuningdek, urug'lik sifati va ishlab chiqarishni yaxshilash uchun urug'lik
tadqiqotlari va qayta ishlashga sarmoya kiritdi. Loyiha, shuningdek, veterinariya
xizmatlarini xususiylashtirish dasturini qo'llab-quvvatladi va 200 dan ortiq qishloq
xo'jaligi korxonalarini moliyaviy qo'llab-quvvatladi. Loyiha doirasida sohada 3000
ta yangi ish o‘rni yaratildi.
Beninda 2011-2021 yillarda Qishloq xo jaligi mahsuldorligi vaʻ
diversifikatsiyasi loyihasi 327.503 ekin yetishtiruvchi uchun mahsuldorlikni
oshirish texnologiyalarini o zlashtirishga yordam berdi, bu esa 135.549 gektar
ʻ
yerni takomillashtirilgan texnologiyalar bilan ishlov berishga olib keldi. Loyiha
aralashuvi natijasida kaju uchun hosildorlik 0,45 tonnadan 0,81 tonnagacha oshdi;
makkajo‘xori uchun 1,2 tonnadan 2,97 tonnaga, sholi uchun 4,0 tonnadan 6,2
tonnaga, ananas uchun 50 tonnadan 70 tonnagacha. Loyiha maydalangan guruch
va baliq yetishtirishning sezilarli o'sishiga olib keldi. Eksportni qo‘llab-quvvatlash
o‘simliklarni yetishtirish va qayta ishlashni qo‘llab-quvvatlash bilan birgalikda
ananas va ananas eksportining oshishiga olib keldi.
So'nggi 16 yil davomida Boliviya qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi va
marketingini samarali ittifoq modeli orqali yaxshilash strategiyasini ishlab chiqdi.
Ushbu model kichik qishloq ishlab chiqaruvchilarini bozorlar bilan bog'laydi va
ularning qiymat zanjirlarida ishtirok etishini va bozorga yaxshiroq kirish uchun
texnik yordam va texnologiyalardan foydalanishni osonlashtiradi. Ayni paytda
2600 dan ortiq samarali ittifoqlar amalga oshirilib, 107308 ta ishlab chiqaruvchi
oilalar foyda ko'rmoqda.
Butanda Bank tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan loyiha hukumatning
iqlimga mos qishloq xo'jaligi orqali qishloqlardagi qashshoqlik va yuqori
darajadagi to'yib ovqatlanmaslikni kamaytirishga qaratilgan sa'y-harakatlarini
qo'llab-quvvatlaydi. Loyiha doirasida joriy etilgan irrigatsiya texnologiyasi va
issiqxonalar fermerlarning mahalliy va eksport bozorlariga chiqish imkoniyatlarini
oshirishga xizmat qilmoqda. 6500 dan ortiq aholi guruch, makkajo‘xori, kartoshka,
19

mumkin. Shartnomani bekor qilishdan bir oy oldin bir tomon ikkinchi tomonni
ogohlantiradi, agar ko‘chmas mulk ijarasi bo‘lsa uch oy oldin ma’lum qilinadi.
Mulkdan foydalangaiilik uchun ijara haqi belgilanadi. Shartnomada ijara
haqining miqdori, to‘lash tartibi, muddati ko‘rsatiladi.
ASM ning iqtisodiy mexanizmi tovar ishlab chiqaruvchilami o‘zida
mujassam etadi. Asosiy maqsad, ulami ishlab chiqarish va investitsiya faoliyatiga
bo‘lgan motivatsiyasini kuchaytirish, mexanizm asosini esa narx va moliya kredit
munosabatlarining o‘zaro bog‘liqligi tashkil etadi. Uning asosiy vositalari - baho,
soliqlar, kredit, sug‘urta hisoblanadi.
ASM iqtisodiy mexanizmi qishloq xo‘jaligi va sanoat o‘rtasidagi teng
almashinuvni, mahalhy ishlab chiqarishni samarali rivojlantirish hisobiga mahsulot
bozorlarini to‘yintirishni ta’minlab berishi kerak (3.1-jadval).
3.1-jadval
Ichki bozordagi asosiy oziq-ovqat mahsulotlarining o‘rtacha narxlari,
so‘mda
Mahsulot nomi O‘lchov
birligi Yillar kesimida mahsulot narxi, so‘mda
2021 2022 2023
Suyakli mol
go‘shti 1 kg 49500–78000
49500–78000 56-75000
Qo‘y go‘shti
1 kg 52000–80000
58000–90000 58000–
90000+
Kartoshka
1 kg 1500–5000
2000–6000 3000-5000
Piyoz
1 kg 800–3000
2000–7000 3000-7000
Sabzi
1 kg 3000–10000
1500–6000 2000-5000
Tuxum
10 dona 5000–14000
7000–15000 15000-2000
Guruch
1 kg 5000–18000
5000–25000 8000-28000
O‘simlik yog‘i
1 l 14000–24000
16000–30000 15000-30000
Shakar
1 kg 7500–9000
11000–17000 12000-18000
Bozor sharoitida qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida yuqori samaradorlikka
faqatgina iqtisodiy jihatdan asoslangan narx siyosati orqali erishish mumkin (3.2-
jadval). Chunki, narx nafaqat bozor muvozanati orqali, balki ishlab chiqarish
41

mahsulotning 50 foizi, asosiy ishlab chiqarish fondlarining 20 foizi, ishchi
xizmatchilaming 40 foizi to‘g‘ri keladi.
O‘zbekiston ASM hududiy agrosanoat majmui (respublika va viloyat) va
mikrokomplekslarga (assotsiatsiyalar, agrofirmalar, agrosanoat korxonalari)
bo‘linadi.
ASM integratsiyasining dastlabki va eng sodda shakli uncha katta bo'lmagan
qayta ishlash tsexlariga ega xo‘jaliklardir. Bu xo‘jaliklardagi sanoat tarmoqlari
yordamchi xo‘jalikdir. U agrosanoat korxonasi tuzish uchun asos bo‘lib xizmat
qiladi.
Agrosanoat korxonasi ixtisoslashgan tashkilot bo‘lib, ishlab chiqarish
sanoati, qayta ishlash va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini saqlashga ixtisoslashgan.
Agrar qayta tashkil etilishga qadar bunday shakllanishlar agrozavodlar deb atalgan.
Ammo tarkibida mahsulotlami qayta ishlash va saqlash bo‘linmalari bo‘lgan
hamma xo‘jaliklar ham o‘zida bunday korxonani ifodalayvermaydi. Agrosanoat
korxonasi shtatida qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash, joylashtirish
(upakovka) va saqlash bilan shug‘ullanuvchi va ixtisoslashgan tarmoqlardan
birining kamida 25% mahsulotini qayta ishlab berish bilan band bo'lgan ishchilari
bo‘lgan xo‘jalik (ishlab chiqarish kooperativlari, davlat unitar korxona xo‘jalik
jamiyatlari va boshqalar) lar kiradi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash
quyidagi tarzda tashkil etilishi mumkin:
- xususiy yoki qarz mablag‘lari evaziga qayta ishlash tsexlarini qurish;
- qishloq xo‘jalik korxonasini qayta ishlash korxonasiga qo‘shib yuborish
yoki aralashtirish yo‘li bilan birlashtirish.
Integratsiyalashgan iqtisodning navbatdagi shakli - agrofirma, qishloq
xo'jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish.
Agrofirma - qishloq xo'jalik mahsulotlarini xo‘jalik ichida (xo‘jaliklararo)
integratsiyalash asosida ishlab chiqarish, saqlash, qayta ishlash va realizatsiya
qilish asosida ishlab chiqarishni, ya’ni xo‘jalik faoliyatini amalga oshiruvchi
korxona (birlashma)dir.
29

5. Н.Я.Ковалѐнко, Экономика с ѐлского хозяйства, М.: «ЮРКНИГА»,
2004, http://web.book.ru/cgi-bin/book.pl?page4&book88899
6. www.bearingpoint.uz – Экономика Узб
ѐкистана.
50

3.2-rasm. O’zbekistonning 2018-2019 yillardagi tashqi savdo aylanmasi
(mln. AQSH dollari)
Mazkur rasm orqali O’zbekistonning jami tashqi savdo aylanmasi
ko’rsatkichlarini ko’rish mumkin. Oxirgi uch yil mobaynida tashqi savdoda o’sish
tendensiyasi kuzatilgan bo’lib, eksport va import hajmi ham mos ravishda
ko’payib brogan. Eksport va importni hajmi jihatida taqqoslaganda, jami import
hajmi eksport hajmidan ortiq ekanligi aniqlanadi.
2020 yilda jahonda yuz bergan pandemiya tufayli dunyo mamlakatlari tashqi
savdosida keskin pasayish kuzatilmoqda. Jumladan yil yakuniga qadar ko’pgina
rivojlanayotgan davlatlar tashqi savdo aloqalarida iqtisodiy ko’rsatkichlarning
tushishi yuz berdi. Moliya vazirligining 2020 yil sentabr oyida e’lon qilgan
hisbotlariga muvofiq, O’zbekiston tashqi savdo aylanmasi hajmi 2020 yil yanvar-
avgust oylarida 24,5 milliard AQSH dollarini tashkil qilgan. 2019 yilning ushbu
davriga nisbatan 12,7 foizga kamayish kuzatildi. Mazkur holat bevosita qishloq
xo’jaligi.
Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini marketing tadqiqotlarini olib borish, sotish
va realizatsiya masalalari bugungi kunda dolzarb hisoblanmoqda.
45

qolish m um kinligi kabi muammolarga echimlar topish bugungi kundagi dolzarb
masalalardan biri bo‘lib turibdi. Ularga erishish uchun muhim yo‘nalishlar
quyidagicha ifodalanadi:
- mamlakat va hududiy oziq-ovqat mahsulotlari fondini oziq-ovqat
mahsulotlari va xom-ashyoning asosiy turlari bilan to‘liq hajmda (ta’minlashni)
yo‘lga qo‘yish hamda agrosanoat majmuini eksportga yo'naltirish uchun ishlab
chiqarishni yetarli darajada barqaror rivojanishini rag‘batlantirish;
- oziq-ovqat mahsulotlari xarid qilish qobiliyatini oila byudjetidan sarf
qilinadigan xarajatlar miqdorini 30-35 foizgacha qisqartirgan holda tibbiy m
e‘yorlar bo‘yicha (3500 kld/kun) iste’m ol qilish darajasigacha k o‘tarish;
- oziq-ovqat, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari (paxta-tola) eksporti hisobiga
yetishm ayotgan oziq-ovqat mahsulotlari va xom -ashyo importi uchun zarur
valyuta resurslari zahirasini yaratish va uning tarkiblarini takomillashtirish;
- oziq-ovqat mahsulotlari bilan o‘zini-o‘zi ta’minlash darajasini barqaror
oshirish, import hajmini qisqartirish va import о ‘m ini bosuvchi ishlab chiqarishni
rivojlantirishni ta‘m inlovchi tashkiliyiqtisodiy chora-tadbirlar qabul qilish.
O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining barqarorligi va kelajakdagi o‘sishi
ichki bozordagi oziq-ovqat mahsulotlari va qishloq xo‘jalik xom - ashyosiga talab
va taklifhi barqarorlashtirish hamda jahon bozorida faol faoliyatini amalga
oshirishga bog‘liq. Bunda davlatning agrar siyosati agrosanoat majmuini jumladan,
oziq-ovqat mahsulotlari quyi majmui tarmoqlarini va mahsulotlaming aniq turlarini
ishlab chiqarishni rivojlantirish iqtisodiy qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan choralar
tizim ini ishlab chiqishga qaratilgan bo‘lishi lozim.
Bu siyosatning ustivor vazifasi - mamlakatni ijtimoiy rivojlantirish va
iqtisodiy o ‘sishi hamda importni ratsional darajaga qisqartirgan holda agrosanoat
majmuini eksportga yo‘naltirish uchun m os ravishda zarur bo‘lgan hajmlarda
aholini oziq-ovqat mahsulotlari, sanoatni xom-ashyo bilan ta’m inlash bo‘yicha
samarali agrosanoat ishlab chiqarishini yaratishdir. Davlat oziq-ovqat siyosatining
asosiy yo‘nalishlari ustivor vazifasini amalga oshirishda quyidagi vazifalar hal
qilinishi lozim:
34

Agrofirmalaming tashkiliy-ishlab chiqarish strukturasi o‘zida qishloq
xo'jaligi mahsulotlarini qayta ishlash va savdo korxonalarining yagona texnologik,
iqtisodiy va tashkiliy majmuasini ifodalaydi. ASM va birlashmalardan farqli
ravishda agrofirmalar hududdagi korxona va tashkilotlaming kamroq sonini
birlashtiradi.
Qishloq xo‘jaligi va sanoat ishlab chiqarishi integratsiyasining eng
murakkab shakli agrosanoat kombinatidir. Bu mahsulot ishlab chiqarish, sanoat
ishlab chiqarishi, saqlash, qadoqlash va realizatsiya qilish bo'yicha ishlab chiqarish
majmuidir. Kombinat tarmoqlar va ishlab chiqarishni kooperatsiyalash,
integratsiyalash va qo‘shish asosida shakllanadi.
Agrosanoat majmuiga qoidaga ko‘ra, quyidagilar qo‘shiladi: qishloq
xo‘jaligi korxonasi; qishloq xo‘jaligi xom-ashyolarini qayta ishlash firmalari;
qurilish va transport tashkilotlari; ixtisoslashgan savdo tarmog‘i.
Qayta ishlash sanoatining muvaffaqiyatli rivojlanishi agrosanoat
kombinatining atrofida xom-ashyo zonalarini tashkil etish bilan ta’minlanadi.
Xom-ashyo bazasini shakllantirish transport taqqoslama xarajatlari va
yo‘qotishlarini maksimal darajada qisqartirish imkoniyatlari orqali, shuningdek
tayyorlash, saqlash va tashishda mahsulot sifatini saqlab qolish bilan erishiladi.
Vertikal integratsiyaning shakllaridan biri agrosanoat birlashmalaridir. Ular
qoidaga ko‘ra, bitta ma’muriy tumandagi qishloq xo‘jaligi va sanoat korxonalari
asosida tashkil etiladi. Agrosanoat birlashmasi darajasidagi integratsiya qishloq
xo‘jaligi ishlab chiqarishi, transportirovka doirasi, mahsulotlami qayta ishlash,
saqlash va realizatsiya qilishda birlikni va balanslashganlikni ko‘zda tutadi.
Alohida tumanlarda yuridik shaxs sifatida ro‘yxatdan o‘tgan agrosanoat
birlashmalari muvaffaqiyatli faoliyat yuritadi.
Hozirgi davrda O‘zbekistonda agrosanoat kombinatlari va birlashmalari
shaklida yaratilgan integratsiyalashgan tuzilmalar holding kompaniyalari deb
yuritiladi. Bunda mulkiy integratsiya bosh korxona aktsiyalari-nazorat paketlari
vositasida qishloq xo‘jaligi, qayta ishlash, xizmat ko‘rsatuvchi va boshqa
tashkilotlami tashkiliy-mohyaviy birlashtirish asosida yagona tizim yaratish yuz
30

sug orish va bozor infratuzilmasini rivojlantirishda yordam berdi. Bundan tashqari,ʻ
qariyb 600 ming chorvachilik va suv mahsulotlari yetishtiruvchi fermerlarga turli
xizmatlar (hayvonlarni sog‘lomlashtirish, oziqlantirish, ko‘paytirish va
tijoratlashtirish) ko‘rsatildi va yana 425 ming chorvadorlar va agropastoralchilarga
mamlakatning pasttekisliklarida turmush sharoitini barqarorlashtirish uchun
yordam ko‘rsatildi.
22

Bunda sohaga oid turli dasturlarning qabul qilinib, hayotga tatbiq etilishi
ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Natijada qishloq xo'jaligining yuqori
sur’atlarda rivojlanishini ta’minlash va shu orqali respublika iqtisodiyotini
yuksaltirishga erishilmoqda.
O’zbekiston Markaziy Osiyoning qulay xududida joylashgan. Uning
hududida azaldan insoniyat uchun nihoyatda kerakli hisoblangan turli xildagi
qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarildi. Chunki bu hududda tabiiy-iqlim
sharoitlar yetarlidir. Jumladan, Respublikada yillik samarali temperatura 26-30 °C
ni tashkil etib, quyoshli soat 3600 dan ortiq bo’lib, bir yilda birnecha marta hosil
olish imkonini beradi. O’zbekistonning jami yer maydoni 44.4 mln. gektar (2004
y.) bo’lib, shundan 50,8 foizini turli xildagi qishloq xo’jalik korxonalari,
tashkilotlari hamda dehqon xo’jaliklari foydalanadilar: ularning yig’indisi
mamlakat qishloq xo’jaligini tashkil etadi. Uning asosiy maqsadi tarmoqda ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlar bilan mamlakat aholisining iste’mol tovarlariga, qayta
ishlash sanoatini esa xomashyoga bo’lgan talablarini qondirishdir. Buning uchun:
- aholi birdaniga iste’mol qiladigan sifatli qishloq xo’jalik mahsulotlarini
barcha talablarni qondiradigan darajada ishlab chiqarish;
-qayta ishlash sanoati korxonalarining qishloq xo’jalik mahsulotlariga
bo’lgan talabini qondirishi lozim.
Hozirgi davrda, bu tarmoqda aholi iste’mol qilayotgan tovarlarning 95
foizidan ko’prog’i ishlab chiqarilmoqda. Ular o’simlikchilik hamda chorvachilik
mahsulotlaridan iboratdir. 2004 yilda O’zbekiston Respublikasi yalpi ichki
mahsulotining 26,8 foizi qishloq xo’jaligida yaratilgan. Shu yilda barcha sanoat
tarmoqlarida mamlakat yalpi ichki mahsulotining 17,1 foizi, qurilishda esa 4,5
foizi yaratilgan. Raqamlar qishloq xo’jalik tarmog’ining mamlakat iqtisodiyotidagi
o’rni ulkan ekanligidan dalolat bermoqda. Shu yilda qishloq xo’jaligida faoliyat
ko’rsatayotgan barcha turdagi tadbirkorlar tomonidan 4732,0 mlrd so’mlik yalpi
mahsulot yaratilgan. U asosan 3535,4 ming tonna paxta, 6017,1 ming tonna don,
3315,9 ming tonna sabzavot, 846,3 ming tonna meva, 996,3 ming tonna go’sht,
8

1.3. Qishloq xo‘jaligining jahon iqtisodiyotidagi o‘rni va ahamiyati
Sog'lom, barqaror va inklyuziv oziq-ovqat tizimlari dunyoning rivojlanish
maqsadlariga erishish uchun juda muhimdir. Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish o‘ta
qashshoqlikka barham berish, umumiy farovonlikni oshirish va 2050 yilga borib
rejalashtirilgan 10 milliard odamni oziqlantirish uchun eng kuchli vositalardan biri
hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligi sohasidagi o‘sish boshqa tarmoqlarga nisbatan eng
kambag‘al qatlamlar daromadini oshirishda ikki-to‘rt barobar samaraliroqdir. .
Qishloq xo'jaligi iqtisodiy o'sish uchun ham hal qiluvchi ahamiyatga ega:
jahon yalpi ichki mahsulotining (YaIM) 4% ni tashkil qiladi va ba'zi kam
rivojlanayotgan mamlakatlarda yalpi ichki mahsulotning 25% dan ortig'ini tashkil
qilishi mumkin.
Ammo qishloq xo‘jaligiga asoslangan o‘sish, qashshoqlikning qisqarishi va
oziq-ovqat xavfsizligi xavf ostida: COVID-19 bilan bog‘liq uzilishlardan tortib
ekstremal ob-havo, zararkunandalar va mojarolargacha bo‘lgan ko‘plab zarbalar
oziq-ovqat tizimlariga ta’sir ko‘rsatmoqda, bu esa oziq-ovqat narxlarining
oshishiga va ochlikning kuchayishiga olib keladi. Rossiyaning Ukrainaga bostirib
kirishi global oziq-ovqat inqirozini tezlashtirdi, bu esa millionlab odamlarni
haddan tashqari qashshoqlik va ochlikka olib keladi. 2022-yilda 783 milliongacha
odam ocharchilikka duch keldi, bu COVID-19 pandemiyasidan oldingidan 122
millionga ko‘p. Ulardan chorak milliard (258 million) o'tkir oziq-ovqat
xavfsizligiga duch keldi.
Iqlim o'zgarishining ortib borayotgan ta'siri, ayniqsa dunyoning oziq-ovqat
bilan ta'minlanmagan hududlarida hosildorlikni yanada pasaytirishi mumkin. Shu
bilan birga, bizning oziq-ovqat tizimlarimiz issiqxona gazlari chiqindilarining
qariyb 30 foizi uchun javobgardir.
Hozirgi oziq-ovqat tizimlari, shuningdek, odamlar va sayyoramizning
sog'lig'iga tahdid soladi va barqaror bo'lmagan darajada ifloslanish va chiqindilarni
keltirib chiqaradi. Dunyo miqyosida ishlab chiqarilgan oziq-ovqatning uchdan bir
qismi yo yo'qoladi yoki isrof qilinadi. Oziq-ovqat yo'qotilishi va chiqindilarini
bartaraf etish oziq-ovqat va oziq-ovqat xavfsizligini yaxshilash, shuningdek, iqlim
15

Marketing tadqiqotlarini olib borish deganda, mahsulot yetishtirishdan avval
boshlanadigan jarayonni tushunish mumkin. Ya’ni ishlab chiqaruvchilar tashqi
bozorga eksport qilish masalasini ko’rib chiqish asnosida bozor talablari bilan
yaxshi tanish bo’lishlari lozim. Ushbu talablarni quyidagi guruhlarga jaratib
o’rganish mumkin:
• Mahsulot sifati. Bunda mahsulotning tabiiylik darajasi, zararli dori
vositalari, pestisidlardan kamroq foydalanganlik darajasi, turli tabiiy jarayonlar
mahsulot tarkibiga ko’rsatgan ta’siri. Shuningdek mahsulotning ta’mi.
• Mahsulotning ko’rinishi. Qishloq xo’jaligi mahsulotining ko’rinishi
xalqaro bozordagi raqboatbardoshlikka bevosita ta’sir o’tkazasi. Bunda
mahsulotning hajmi, rangi, tuzilishi, bejirimligi kabi xususiyatlarga e’tibor
qaratilinadi. Eksport jarayonida jahon talablaridan biri sifatida mahsulotlarning bir
xil hajmda ya’ni kalibrovkada bo’lishi masalasiga ahamiyat beriishi lozim.
Importchi kompaniya 5-6 sm hajmdagi mahsulotni talab qiladigan bo’lsa, undan
kichik hajmdagi mahsulotlar sotilmay qolib ketishi ehtimoli mavjud bo’ladi.
• Mahsulotning qadoqlanishi. Bugungi kunda qadoqlash texnologiyasi tez
rivojlanish asnosida yildan-yilga o’zgarib bormoqda. Xalqaro formatda
mahsulotlarning qadoqlanishi ko’p jihatdan iste’molch xohish-istaklariga mos
bo’lishi talab qilinadi. Uzoq masofalarga tashiladigan mahsulotlarni qadoqlash,
ularning yaxshi holatda yetib borishiga ham ta’sir qiladi. Birinchi navbatda
qadoqlash bu dizayn masalasi bilan bog’liq. Ikkinchidan, mahsulot turiga qarab,
qadoqlash uni qancha muddat saqlash jarayoniga muvofiq amalga oshirilishi lozim
bo’ladi.
• Qo’shimcha xususiyatlar. Mahsulot yuqoridagi talablar asosida tayyorlanib,
bozorga kiritilishida uning qo’shimcha xususiyatlar bo’lishi raqobat sharoitida
nisbiy afzallik hosil qiladi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yaxshi saqlanganligi,
ishonchliligi, tarkibida foydali vitamin va moddalarning yuqori bo’lishi
ista’molchilar tomonidan yaxshi kutib olinadi.
46

majmuaning barcha sohalarida yaratilgan va yakuniy iste’mol hamda eksportga
chiqib ketadigan mahsulot tushuniladi.
ASM ni jadal sur‘atlar bilan rivojlantirishning asosiy shartlaridan biri, bu
uchchala sohaning tenglik va mutanosiblikda faoliyat yuritishidir. Sohalar
o‘rtasidagi nomutanosibliklar haqida har bir sohaning yakuniy mahsulot
qiymatidagi ulushidan bilib olish mumkin. Rivojlangan mamlakatlarda yakuniy
mahsulotning asosiy qiymati Ш sohada yaratiladi. Bu sohada qishloq xo‘jalik
xom-ashyosini chiqimsiz qayta ishlash, tayyor mahsulotni saqlash, qadoqlash va
o‘rash ta’minlanadi.
U ASM korxonasi faoliyatini muvofiqlashtirib, katta miqdorda yakuniy
mahsulot olishga yordam beradi. Infratuzilma tarmoqlari o‘zi mustaqil mahsulot
ishlab chiqarmasa-da, lekin ishlab chiqarishning yakuniy natijalariga malum
darajada ta’sir qiladi.
Infratuzilma 3 guruhga bo'linadi: ishlab chiqarish, ijtimoiy va bozor
infratuzilmasi. Ishlab chiqarish infratuzilmasiga agrosanoat ishlab chiqarishiga
xizmat qiladigan quyidagi tarmoqlar kiradi: transport, aloqa, moddiy-texnika
ta’minoti tashkilotlari, o‘simliklami himoya qilish, hisoblash markazlari va
boshqalar. Ijtimoiy infratzulmaga ishchilaming me‘yordagi mehnat faoliyatini
ta’minlaydigan va ishchi kuchini takror hosil qihshga xizmat qiluvchi quyidagi
tarmoqlar kiradi: uy-joy kommunal xo‘jaligi, tibbiyot va bolalar muassasalari,
umumiy ovqatlanish tashkilotlari, sport soglomlashtirish, mehnatni muhofaza
qilish, dam olish maskanlari va boshqalar. Ishlab chiqarish infratuzilmasi
tarmoqlari ishlab chiqarishga xizmat qilsa, ijtimoiy infratuzilma aholining turmush
sharoitini yaxshilashga xizmat qiladi. Bozor infratuzilmasiga ASM tarmoqlarida
mahsulot ishlab chiqarishga ko‘mak beruvchi bankmoliya muassasalari: tijorat
banklari, mini banklar xizmatlari, biijalar va brokerlik idoralari xizmatlari,
axborot-maslahat markazlari, reklama agentlari, auditorlik, konsalting markazlar,
tijorat, ulguq'i, savdo yarmarka markazlari va sug‘urta tashkilotlari xizmati kiradi.
Yakuniy mahsulotning to‘liq nooziq-ovqat turlari farqlanadi. Yakuniy
mahsulotning katta qismi oziq-ovqat kompleksida yaratiladi. Bunga oziq-ovqat
27

II BOB. RESPUBLIKA AGROSANOAT MAJMUASI VA UNI
RIVOJLANTIRISH IMKONIYATLARI
2.1. Agrosanoat majmuasining zarurligi, maqsad va vazifalari.
Agrosanoat majmuasining shakllanishi ishlab chiqarish kuchlarining
rivojlanishi, xalq xo‘jaligi tarmoqlarida rivojlanishning chuqurlashuvi, qishloq
xo‘jaligi va sanoat aloqalarining kuchayishi bilan bog‘liq. Ushbu atama bizning
mamlakatimizda XX asming 60 yillarida paydo bo‘ldi.
ASM ning asosiy maqsadi - mamlakat aholisini sifatli oziq-ovqat va iste’mol
tovarlari bilan talab darajasida ta’minlashdir. Bu muammo ulkan siyosiy, iqtisodiy
va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lib, uning talab darajasida hal etilishi aholi turmush
darajasini yuksaltiradi.
Agrosanoat majmui (ACM) — xalq xo jaligida qishloq xo jaligi xomʻ ʻ
ashyosidan aholining oziq-ovqat va xalq iste mo-li tovarlariga bo lgan ehtiyojlarini
ʼ ʻ
ta minlashda o zaro hamkorlikda fa-oliyat ko rsatadigan tarmoqlar, kor-xonalar,
ʼ ʻ ʻ
faoliyat turlari majmui. ASM murakkab va ko p tarmoqlidir. Uning ishlab
ʻ
chiqarish tuzilmasida qishloq xo jaligi va o rmon xo jaligi muhim ahamiyatga
ʻ ʻ ʻ
ega(2.1 -rasm).
ASM 3 sohani o z ichiga oladi: 1) qishloq xo jaligi(aholining tomorqa
ʻ ʻ
xo jaligi ham kiradi) va o rmon xo jaligi; 2) qishloq xo jaligiga ishlab chiqarish
ʻ ʻ ʻ ʻ
vositalari yetkazib beradigan sanoat tarmoqlari — traktor va qishloq xo jaligi
ʻ
mashina-sozligi, meliorativ va suv xo jaligi ob’ektlari qurilishi tarmoqlari, asosiy
ʻ
fondlar ta miri bo yicha korxo-nalar, mineral o g it va o simliklarni himoya qilish
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
vositalari, biologik faol preparatlar ishlab chiqarish, ozuqa va mikrobiol. sanoati,
turli idishlar (tara) tayyor-lash va b; 3) qishloq xo jaligi mahsulotlarini qayta
ʻ
166ishlash va iste molchiga yetkazib berish bilan band bo lgan
ʼ ʻ
tarmoqlar(tayyorlov, qayta ishlash, saqlash, tashish, sotish va boshqalar). Har bir
tarmoq tarkibida ishlab chiqarish rivo-jining umumiy sharoitini ta minlaydigan
ʼ
tarmoq infratuzilmalari muhim ahamiyatga ega (yo l-transport xo jaligi, moddiy-
ʻ ʻ
texnika ta minoti, elektr, gaz, suv ta minoti, aloqa, omborxona eleva-tor xo jaligi,
ʼ ʼ ʻ
ulgurji va taqsimot bazalari va boshqalar).
23

Shuning uchun qishloq xo’jaligida amalga oshirilayotgan barcha turdagi
islohotlarni erkinlashtirish, ularni yanada chuqurlashtirish maqsadga muvofiqdir.
Bu kelajakda qishloq xo’jaligining yuqori sur’atlarda rivojlanishini ta’minlab,
uning ahamiyatini oshirib, respublika iqtisodiyotining yuksalishini ta’minlaydi.
Qishloq xo‘jaligini bozor iqtisodiyoti qonunlari talablari darajasida
rivojlantirish uchun tarmoqda erkin faoliyat ko‘rsatish imkoniyatiga ega boigan
turli xildagi mulkchilik shakllarining, ularga asoslangan tadbirkorlik turlari hamda
ular oitasidagi erkin bozor munosabatlarining nazariy, uslubiy asoslarini
teranlashtirish, takomillashtirish, investitsiyalarni ko‘proq jalb etib, fan-texnika
yutuqlarini, yangi texnikalarni, ilg‘or texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy
etish, cheklangan yer va suv resurslaridan, kapital hamda mehnat resurslaridan
qisqa va uzoq muddatlarda to iiq va samarali foydalanish yoilarini aniq belgilash,
barcha xarajatlami tejash, mehnat unumdorligini yuksaltirish, ishchi-xizmatchilami
rag'batlantirish tizimini takomillashtirish negizida foyda summasini ko‘paytirish
yoilarini asoslangan holda belgilab olish maqsadga muvofiqdir. Bu masalalarning
ilmiy hamda amaliy asoslarini yaratishda, rivojlantirishda, ularni ishlab chiqarishga
joriy etishda qishloq xo‘jaligining o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olish zarur.
11

Birinchisi tarmoq bo‘yicha boshqarishni tiklashga yo‘naltirilgan, ikkinchi
holatda uyushmaning tashkilotlari va a’zolari mos keluvchi soha bo‘yicha qishloq
xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilari va qayta ishlash korxonalari bo‘ladi. Amalda esa
kam hollarda notijorat sheriklikning tashkiliy-huquqiy shakli ham qo‘llaniladi.
ASM sohasidagi yana bitta integratsiyalanish kontsemdir. Kontsem
qatnashuv tizimi moliyaviy aloqalar, manfaatlar umumiyligi haqidagi shartnomalar
vositasida amalga oshiriladigan birlashuv shaldidir. Integratsiyalashgan
tuzilmalarga kiruvchi tashkilotlar nominal ravishda mustaqilligicha qoladi, aslida
esa, yagona xo‘jalik yurituvchi rahbarga bo‘ysunadi. Parrandachilik fabrikasi (2 ta
broyler, 1 ta tuxumchilik), omuxta em zavodi, bir qancha non (don) bazalari,
shuningdek, xususiy savdo tarmog‘i kiradi. Korxonalarni birlashtirish konsemga
ishni yagona birlashtirilgan tsikl asosida ( g‘alla yetishtirishdan tortib
parrandachilik mahsulotlarini realizatsiya qilishgacha) tuzish imkonini beradi.
Kapitalning kontsentratsiyalanish miqyosi ishlab chiqarish quwati, ishlab
chiqarishni diversifikatsiyalash imkoniyatlariga ko‘ra bunday tuzilmalar bozor
konyuktuxalari tebranishlarida kuchli barqarorlik kasb etadi, u investitsiya
resurslarini samarah taqsimlashga qodir, ulami eng rentabelh yo‘nalishlarga jamlay
oladi.
32

degradatsiyaga uchragan yaylovlarni yanada unumdor landshaftlarga aylantirdi va
1 565 026 tonna CO2 ekvivalentini ushladi. Bundan tashqari, qariyb 40 ming
gektar yaylov SPSga va 4640 gektar intensiv Silvopastoral ishlab chiqarish
tizimlariga (iSPS) aylantirildi. Bundan tashqari, 4100 nafar to'g'ridan-to'g'ri
fermerlar benefitsiarlari, ulardan 17 foizi ayollar, SPS va iSPS bo'yicha o'qitildi va
21 000 dan ortiq fermerlar, texniklar va ishlab chiqaruvchilar ham o'qitildi,
ko'rgazmali fermalarga tashrif buyurdilar, seminarlar, tadbirlar va texnologik
brigadalarda qatnashdilar. Shuningdek, 116 ta ko‘chatzorlar tarmog‘i tashkil etilib,
ularda 3,1 million tupga yaqin ozuqa daraxti yetishtirilib, manfaatdor fermerlarga
yetkazib berildi.
Kot-d'Ivuarda 2013 va 2017 yillar oralig'ida Qishloq xo'jaligi sektori
loyihasi 200 000 fermerning mahsuldorligini oshirdi va 6 500 kilometr qishloq
yo'llarini qayta tikladi, bu fermerlarga o'z mahsulotlarini bozorga osonroq olib
chiqish va hosildan keyingi yo'qotishlarni kamaytirish imkonini berdi. Kaju
sanoatiga yordam berish uchun Bank shuningdek, yuqori samarali daraxtlarning
209 genotipini tarqatish va 18 ta ko'chatzorlarni yaratishga yordam beradigan
tadqiqot dasturini qo'llab-quvvatladi. Bank tomonidan moliyalashtirilgan loyiha,
shuningdek, kamida 26,5 ming gektar maydonda hosildorlikni oshirish uchun 27,5
million dollarlik xususiy investitsiyalarni jalb qilishga yordam berdi.
Xorvatiyada Bank Qishloq xo'jaligi vazirligini mamlakat ehtiyojlari va
Evropa Ittifoqining qishloq xo'jaligining umumiy siyosatini bog'laydigan Milliy
qishloq xo'jaligi va qishloqlarni rivojlantirish strategiyasini yaratishda qo'llab-
quvvatladi.
Jibutida Bank 112 ta suv mobilizatsiya bloklarini qurishni qo'llab-
quvvatladi, bu esa 9 762 xonadonning suv bilan ta'minlanishini yaxshiladi. Bank
shuningdek, 30 nafar benefitsiarga gidroponika dehqonchiligini joriy etishda
ko‘maklashdi, 96 gektar sug‘oriladigan dehqonchilik maydonlarini qayta tikladi va
14 000 tup ko‘chat yetishtirdi.
Efiopiyada 2015 yildan beri loyiha 2,3 million fermerga qishloq xo jaliginiʻ
qo llab-quvvatlash xizmatlari, qishloq xo jaligi tadqiqotlari, kichik miqyosdagi
ʻ ʻ
21

Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining iqtisodiy samaradorligini oshirish
qishloq xo‘jaligi korxonalarida ishlab chiqarishni ratsional tashkil etish, fan va
texnika taraqqiyoti yutuqlaridan keng foydalanishni, yuqori samara beradigan
yangi mashinalar va asbob - uskunalarni, agrotexnika va zootexnika usullarini,
mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etishni yangi metodlarini joriy etishni taqozo
qiladi. Qishloq xo‘jalik korxonalarida bunday baho berish milliy iqtisodiyotning
samaradorlik mezoni, ya’ni ijtimoiy mehnat unumdorligining oshirish asosida
amalga oshiriladi, mehnat unumdorligining oshishi esa ishlab chiqarish hajmini va
milliy daromadni o‘stirishda ifodalanadi.
Eng samarali usul va metodlarni tanlash va joriy etish uchun ularni oldindan
tekshirib ko‘rish, ularga tashkiliy - iqtisodiy jihatdan baho berish talab qilinadi..
Bunga har bir qishloq xo‘jalik korxonasida ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirish va
mahsulot sifatini yaxshilash, mahsulot birligiga sarflanadigan jonli va
buyumlashgan mehnat xarajatlarini qisqartirish, sof daromadni orttirish asosida
erishiladi. Bu qoidalarga asosan qishloq xo‘jaligi korxonalarida ishlab
chiqarishning yangi usul va metodlari iqtisodiy samaradorligini aniqlash uchun
quyidagi asosiy ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi, bir gektar yer hisobiga va bir bosh mol
hisobiga olinadigan yuqori sifatli mahsulot miqdori; mehnat unumdorligi;
mahsulot tannarxi; sof daromad va rentabellik; kapital mablag‘lar va ularning o‘z
o‘rnini koplashi. Mazkur ko‘rsatkichlar bir - biri bilan bog‘langan va bir - birini
taqozo qiladi.
Mahsulot miqdori qancha ko‘p bo‘lsa, uning sifati yaxshi bo‘lsa, mehnat
unumdorligi yuqori, tannarxi arzon bo‘lsa, sof daromad ko‘p va rentabellik yuqori
bo‘lsa, kapital mablag‘lar shuncha kam talab qilinadi va ular tezroq o‘z o‘rnini
qoplaydi, yangi usul va metodlarning iqtisodiy samaradorligi shu qadar yuqori
bo‘ladi.
Agrosanoat majmuida faoliyat kо‘rsatayotgan kichik tadbirkorlik
korxonalarining davlat tomonidan qо‘llab-quvvatlagan korxonalar faoliyati ancha
yaxshilanib bormoqda. Qolgan sohalar esa davlat tomonidan tо‘la erkinlik va
imtiyozlar berilgan holda ularning mustaqil ishlashini rag‘batlantirish lozim.
3

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini intestitsiyalar va ularning iqtisodiy samaradorligi

Купить