Qo'l to'pi o'yin qoidalari - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	394.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

82 Sotish

Qo'l to'pi o'yin qoidalari

Sotib olish

Qo‘l to‘pi o‘yin qoidalari
Mundarija:
Kirish.
Asosiy qism
I.BOB Qo‘l to‘pi o‘yin qoidalari
1.1 Qo’l to’pi o’yinining moxiyati va qoidalari ………………………4
1.2 Respublikamizda qo’l to’pining rivojlanishi ……………………..10
1.3 Maktablarda qo’l to’pi o’yinini o’rgatish xususiyatlari…………...20
II.BOB Qo’l to’pi qoidalari asosida tayyorgarlik ko’rish
2.1 O’yin taktikasi va taktik xarakatlarni o’rgatish…………………..26
2.2 O’yinchilarda to’p uzatish va olib qo’yishni takomillashtirish………34
Xulosa…………………………………………………………………42
Foydalanilgan adabiyotlar va internet manbalari…………………44

K I R I S H
1

Prezident Shavkat Mirziyoyev sportni ommalashtirish va iqtidorli
sportchilarni tayyorlash chora-tadbirlar dasturini qabul qildi.Sport musobaqalari
«tuman—viloyat—respublika» zanjiri asosida tashkil etilishi belgilandi.
Birlamchi saralash bosqichidan o’tmagan sportchilar viloyat va respublika
bosqichida ishtirok etmaydi;
Milliy terma jamoalarga barcha bosqich musobaqalarida ishtirok etib g’olib
yoki sovrindor bo’lgan yoshlar saralab olinadi;
Har yili mahalla va muassasalar jamoalari ishtirokida ko’p bosqichli Hokim kubogi
tashkil qilinadi.Xalqaro tajriba va standartlar asosida sport turlari bo’yicha milliy
chempionatlar o’tkazish tartibi ishlab chiqiladi.Prezident sport sohasidagi ilmiy
salohiyatning amaldagi holati ham talab darajasida emasligini tanqid qildi.«Birorta
sport turi bo’yicha mahalliy olimlar tomonidan na metodika, na dastur ishlab
chiqilgan. Sport diyetologiyasi, farmakologiyasi, psixologiyasi, sport muhandisligi,
kardiomashg’ulotlar bo’yicha bizda umuman mutaxassislar tayyorlanmaydi.
Bugungi kunda sportchilarni tayyorlash 30 yil oldingi dasturlar asosida amalga
oshirilmoqda», deydi davlat rahbari.
O’ z b e k i s to n d a s p o r t n i n g r i v o j l a n i sh ig a k a t t a e’ t i bo r q ar a t i l m oqd a. S p o r t
t u r l ari i c h i d a qo’ l to’ p i o’ z i n i n g h a r a k a t l a r i b i l a n b os hq a sp o r t tu r l a r i d an a j ra l i b
tu ra di . M a v z u n i n g a s o s i y dolza rb l i g i x am s h un g a q ar a t i l g a n .
M u st a q i l l ig i m i z n i n g po y d e vo r i n i m us t a hk a m l a s hd a, m a m l a k a ti m i z t ara q qi y o t i d a,
O’ z b e k i s to n ni n g b u y u k d a v l a tg a a y l a n i shi d a t a’ li m - t ar b i y a is hl ar i n i o q il o n i
y o’lg a qo’ y ish , f u q a r o l a r n i za m on a vi y ilm -fa n , t e xn i k a v a t e x no l ogi y a y utu q l a r i
b i l a n m unt azam ra vi s h d a t a ni s h t i r i b b o r i s h , ul a r n i n g s a l o m a tl i g i n i
m us t a h k a m l a s h b e n i ho y a k a t t a a h a m i y a tg a e g a. C hu n k i t ar a q q i y o t t a qd i r in i
m a’ n a vi y j ih a td a n y e tuk , za m o n t a l a bi g a m o s b i li m l ar n i e g a ll a g a n , j is m on a n
b ar k a m ol , y uk s a k s a lo hi y a t l i y os h a v l o d h a l e t a d i . Y u r t b os hi m i z n i s p o r t g a b u l g a n
q i z i q is hl ar i y oshl a r n i j a x o n ar e n a l ar i g a o l i bc h i q m oq d a. Spor t n in g b a rc h a
t u r l ar i d a n y o sh l ar i m i z fa x r l i o’r inl arni o l m oqd a l ar.
M u nt a zam ra v i s h d a ji s m oni y t ar bi y a v a s p o rt bi l a n s hu g’u l l a nis h y uqo r i d a
2

a y ti l g a n o m ill a r d a n b i ri i n so n s a l o m a tli gi n i m u s t a h k a m l a s h n i t a’ m inl a y di .
T ar b i y a v a s p o r t n i y a n a d a r i v o jl a n t i r i s h c ho r a - t a d b i r l ari t o’g’ r i s i d a” g i q a r o ri
m uhi m a h a m i y at ka s b e t m o q d a. O li m pi y a spo r t t u r l a r i , s h u j u m l a d a n b u sp o rt
t u r l a r i i c h i d an m ust a h k am j o y e g a ll a g a n g a n d bo l s po r t t u r i n i m a m l a k a ti m i z d a
r i v o j l a n ti r i s h d a y a ng i p e d a gogi k t e xn o lo gi y a l a r d a n f o y d a l a n i s h b i z ji s m on i y
t ar bi y a o’q i t u v c h i v a m u ra b b i y l ar i ni n g o l di m i z g a Pr e z i d e n ti m i z, H uku m a ti m i z
to m on i d a n q o’ y ilg an ho z i r g i k u nnin g d o l za r b v a z i f a l a r id a n bi r i di r.
Kurs is h n i n g m a q s a di v a v a z i f a la r i Q o’ l to’p i o’ y in i qo id a l a r i v a
x a k a m li k n i o’ r g a ti s h s a m ara l i usl u b l a r i n i i s h l ab c h i q i s h . Q o’ y ilg a n m a qs a dg a
er i s h m o q u c h u n o’ y ind a qo’ l l a n a dig an x il m a - x i l m a xs u s u s u l l ar y ig’ i n di s i qo’ l
t o’ p i t e x n ik a s i n i t a sh k i l e t i shn i i lg’o r u sl ubl a r ini o’ r g a ni b c h i q is h ;
Q o’ l to’p i o’ y in i q o id a l a r i v a x a k a m li kn i y a n g i s a ra l a s h u s l u b l a r i i sh l ab c h iq i l d i
v a m e y o r id a t a h l i l e t i l di .
- I s h l ab c hi q i l g an u s l u b i y at q o’ l t o’p i o’ y in i q o i d a l a r i v a x a k a m l i k n i s i n a b
k o’ r i l d i , h a m d a u l a r n i t a k o m ill a sh ti r i s h m a s a l a l a r i t a j r ib a d a ko’ r i b c h iq i l di .
Q o’ l to’ p i o’ y in i q o i d a l a r i v a x a k a m l i k n i a m a li y a h a m i y a t l i t o m onl a r i
o’ r g a ni b c h i q il d i ;
O’ y i n t e x n i k a s i d a x u j u m v a hi m o y a bi r - bi r i d a n farq q il a d i . T o’pn i
il i s h , u z a t is h , o li b y u r i s h v a d ar v o z a g a o t i s h xu j u m t e x ni k a s i g a t e g i s h l i d i r.
T o’ p y o’ li n i to’s is h , un i t u t i b o l i s h , u r i b q a y t ar is h v a d a r v o z a b o n o’ y i n
t e xn i k a s i hi m o y a sid a q o’l l a n i l i s hi .
Q o’ l to’ p i o’ y in i n g t a sn i fi t e x ni k us u ll ar n i u m u m i y m a xs u s b e l g i l a r g a
q ar a b gu r u x l a r g a bo’l i s h d a n i b o r a t li gi . O’ y i n fa oli y a t i t a v s i f i g a q a ra b
g a n db o l t e x n i k a s id a 2 t a y i r i k b o’li m a j r a t il i s h i :
B u l ar n i b a r c h a s i n i q o’ l to’ p i o’ y in i q o i d a l ari v a x a k a m li k n i o’r g a ti s hn i m is o l l ar
v a t a j r i b a l ar a s o s i d a o’ r g a n i b bo r i b q o’ y id a k e n g v a r a v o n q i l i b y o r i t a m i z.
I.BOB Qo‘l to‘pi o‘yin qoidalari
3

1.1 Qo’l to’pi o’yinining moxiyati va qoidalariQo’l to’pi keng tarqalgan sport turlaridan bo’lib, u o’quvchi yoshlarni
jismoniy rivojlantirish, ularning salomatligini mustaxkamlashning eng
ommabop, binobarin, eng qulay vositalaridan biridir. Bu kattalar uchun xam,
o’smir—yoshlar uchun xam birdek ma’qul bo’lgan chinakam xalqchil o’yin
xisoblanadi. Musobaqada o’n ikki tashkil topgan ikki jamoa qatnashadi. O’yin
40x20 m kattalikdagi turtburchakdan iborat. qatnashuvchi jamoa
o’yinchilarining maqsadi — egallab olib, dastlabki himoya qilinib turgan
darvozaga kiritish. To’p bilan barcha xarakatlar faqat qo’lda ajariladi. To’p
uchun kurashish, qarshilik qo’ pollik va sportchiga xos bulmagan
oidaga rioya kilinib bajarilishi lozim, O’yin ishtirokchilarning yoshi va
jinsiga bogliq bo’lib, 30 daqiqadan 60 daqiqagacha davom etadi. O’zining
shaxsiy fazilatlarini ko’rsatish imkoniyatlariga ega. Ammo, shu bilan birga,
o’yin har bir o’z shaxsiy intilishlarini umumiy maqsadga bo’ysindirishini talab
qiladi.
Qo’l to’pi o’yinining asosini yugurish, sakrash, to’pni uzatish, uloqtirish
kabi shug’ullanuvchilarning xar jixatdan uyg’un rivojlanishiga yordam
beradigan funktsional tizimlarning rivojlanishiga yordam beradigan tabiiy
xarakatlar tashkil etadi.Yuklamalar organizimida barcha funktsional tizimlarni
rivojlanishiga ijobiy ta’smir ko’rsatadi. Mashg’ulotlar tasirida, shuningdeq
musobaqalarda shug’ullanuvchilarning ruhiy faoliyati takomillashadi, tezlik
reaktsiyasi, chamalash, ijodiy fikr yuritish, tezlik va tashabbuskorlik kabi
sifatlari rivojlanadi. Qo’l to’pi o’yini umumiy jismoniy tayyorgarlik uchun
yaxshi vosita bo’lib xizmat qila oladi. Yo’nalishini o’zgartirib xilma —xil
yugurish, sakrashning turli xillari, maksimal tezlikda xarakat kilish yulllri bilan
jismoniy sifatlarni, ayni paytda irodaviy xislatlarni, taktik tafakko’rini kamol
topishi tufayli qo’l to’pi xar qanday ix
tisosdagi talaba uchun zarur bulgan
sport o’yinlari qatoridan joy olgan.
4

Qo’l to’pi o’yini bugun maktab, litsey, kollej va oliy o’quv yurtlarida keng
qo’llanilmokda. Qo’l to’pi musobaqalari mexnatkashlarni muntazam tarzda
jismoniy tarbiya mashg’ulotlariga jalb qilishning muxim vositasi, sport maxoratini.
oshirishning xamda «Alpomish va Barchinoy» me’yoriy talablarini bajarishning
asosiy omillardan hisoblanadi.
Qo’l to’pi o’yinining paydo bo’lishi va rivojlanishi.
1898 yil — qo’l to’piga asos solingan yil xisoblanadi. Daniyaning Ordrupe
shaxridagi gimnaziyalardan birining ukituvchisi H.Nilson futboldan farq qiladigan,
qizlar uchun xam moq keladigan, yog’inli xavoda zalda o’ynasa bo’ladigan yangi
sport o’yinini yaratishga qaror qiladi. U darvozabonlarni koldirib, jamoa sonini
qiskartirib, to’pni uzatish va otish fakat qo’l bilan bajarilishini takllf kiladi. Shu
tariqa olamda «Xandbol» yuzaga keladi va keyinchalik tezda butun jaxonga tarqab
ketadi.
1904 yili birinchi bo’lib Daniya qo’ l to’pi federatsiyasi tashkil topdi. 1906
yili Kopengagen shaxrida qo’l to’pi o’yinining dastlabki q oidalari na sh r etildi.
Ushbu qoidalarning muallifi xam X. Nilson xisoblanadi.Sobi q Ittifokda qo’l to’pi
bo’yicha birinchi yir i k musobaqa 1928 yili I Butunittifo q spartakiedasi doirasida
5

o’ tkazilgan. 1955 yilda Butunittifok qo’l to’pi federatsiyasi tashkil topgan. 1962
yildan boshlab erkaklar va ayollar urtasida muntazam Ittifo q chempionatlari
o’tkazilib turgan.
Xozirgi kunda Xalkaro qo’l to’pi federatsiyasita dunyoning 123 davlati a’zo
bo’lib, jami 7 milliondan ortik kishi qo’l to’pi bilan shugul g’l anadi. Shu jumladan,
1,4 million shu g’ ullanuvchi sobi q Ittifo q mamlakatlari qo’l to’pichilaridir.
O’yinchilarni nazariy bilimlarini oshirish.
O’yinga tayyorgarlik qo’l to’pi
oddiy o’yinchilarining sport
mahoratini oshirishga yordam
beradi. Mavzularni tanlashda
o’yinchilarning oldida turgan aniq
vazifalarni hisobga olish kerak. Qo’l
to’piga oid ma’ruza va suhbatlar,
adbatta amaliy mashg’ulotlardan
oldin o’tkazilishi maqsadga muvofiqdir, chunki charchagan
shug’ullanuvchilarga nazariy mashg’ulotlar foyda keltirmaydi. Amaliy
mashg’ulotlarni o’tkazish paytida shug’ullanuvchilarda o’yin texnikasiga,
taktikasiga, mashg’ulotlar uslubiyatiga talluqli savollar tug’iladi. Shuning
uchun bularning barchasini hisobga olib, shug’ullanuvchilar bilan maxsus
suhbatlar, (masalan, yuqori natijalarga erishishda nazariy, ruhiy va jismoniy
tayyorgarlikning ahamiyati va boshqalar to’g’risida) nazariy mashg’ulotlar
o’tkazib turilsa, maqsadga muvofiq bo’ladi.
O’yinga yo’l-yo’riq berish o’yinchidan o’z jamoasining ham,
uchrashadigan jamoasining ham barcha xususiyatlarini o’rganishi, chuqur
bilishi, o’yin taktikasi va uning turli tizimlarini o’zlashtirib olishi talab
qilinadi. Buning uchun murabbiy raqib jamoasi haqida iloji boricha ko’proq
ma’lumot to’plashi, shundan kelib chiqib o’yinchilarga yo’l-yo’riq ko’rsatishi
6

lozim.
Odatda yo’l-yo’riq berish, mazkur o’yinning o’rnini, ahamiyatini
tushuntirishdan va raqib jamoasi hamda uning o’yinchilariga baho berishdan
boshlanadi. Shundan so’ng, o’yinning taklif etilayotgan taktik rejasining
asosiy g’oyasi aniq va ixcham holda tushuntiriladi. Bo’lg’usi o’yinga
beriladigan yo’l-yo’riq qo’yidagicha bo’lishi mumkin:
O’yinning ahamiyati; Raqib jamoasiga tavsif berish; Jamoa o’yinining
taktik rejalari haqida; Har bir o’yinchiga alohida-alohida topshiriqlarni aniq
belgilab berish;
O’yinga yo’l-yo’riq berish o’yin boshlanishidan sal oldin bajariladi.
Qolgan vaqtda esa, o’yinchilarning diqqatini boshqa narsalarga chalg’itmay,
ayrim o’yinchilarga vaqti-vaqti bilan zarur ko’rsatmalar berib boriladi.
O’tkazilgan o’yinni muhokama qilish. Yo’l-yo’riq berishni, o’yinni
muhokama qilishni, qo’l to’pi maydonining kichraytirilgan nusxasi -
maketidan foydalanib o’tkazish maqsadga muvofiqdir. Bunday qilish ayrim
muhim taktik harakatlarni ko’rgazmali namoyish qilish imkonini beradi.
Muhokamani eng avvalo o’tkazilgan o’yinga umumiy baho berishdan
boshlash kerak. Keyin esa, turli taktik rejalar g’oyasi amalga oshirilgani yoki
oshirilmaganini aytib o’tib, agar g’oya amalga oshmagan bo’lsa, unga nima
halal beriganiga e’tiborni qaratish lozim. Shundan so’ng, jamoa murabbiysi
oldingi qator, orqa qator, himoya, hujum, darvozabon va har bir o’yinchining
harakatlarini alohida aytib baholaydi. O’tkazilgan o’yinda yo’l qo’yilgan
xatolar ko’rsatib beriladi va keyingi o’yinlarda shu yo’l qo’yilgan xatolar
takrorlanmasligi o’yinchilarga uqtiriladi.
O’tilgan o’yinni muhokama qilish qo’yidagicha bo’lishi mumkin:
1. O’tkazilgan o’yinning umumiy bahosi chiqariladi.
2. Jamoa o’yinining taktik rejasini qanday bajargani aytiladi.
3. Har bir o’yinchi faoliyati baholanadi.
7

4. O’tkazilgan o’yinda chiqarilgan xulosalar umumlashtiriladi.
Jismoniy tayyorgarlik. Qo’l to’pi o’yinchilarning umumiy jismoniy
tayyorgarligi - ularning jismoniy qobiliyatlarini har tomonlama o’stirish,
umumiy ish qobiliyatini oshirish vazifalarini hal qiladi.
Umumrivojlantiruvchi mashqlar va sportning boshqa turlaridan
shug’ullanuvchilar organizmiga umumiy ta’sir ko’rsatuvchi mashqlar qo’l
to’pi bilan shug’ullanuvchilar uchun asosiy vositalar sifatida qo’llaniladi.
Bunda mushak-paylarining rivojlanishi va mustahkamlanishiga, ichki
organlar faoliyatining takomillashishiga harakatlar muvozanatining
yaxshilanishiga va harakat sifatlari umumiy darajasini oshishiga erishiladi.
O’yinchilarni jismoniy tayyorgarliklarini oshirish.
O’yinchilarning umumiy va maxsus tayyorgarligida kuch, tezkorlik,
chidamlilik, chaqqonlik, epchillik, egiluvchanlik va sakrovchanlik asosiy
o’rin tutadi. Aynan shu jismoniy fazilatlar o’yinchining harakat imkoniyatlari
darajasini ifodalaydi.Kuchni tarbiyalash kuch hozirgi davrdagi sport
mashg’ulotlari amaliyotida shug’ullanuvchining eng muhim jismoniy
fazilatlaridan biri hisoblanadi. Chunki kuch ma’lum darajada o’yinchining
maydonda harakatlanish tezligini, yuqori sakrashning balandligini belgilaydi.
Kuch o’z navbatida mutloq kuch, nisbiy kuch, «portlovchi» va «sportga oid»
bo’lishi mumkin.Mutloq kuch – mushakning o’z og’irligidan qat’iy nazar
qisqargan vaqtda yuzaga keladigan kuchga aytiladi.
Nisbiy kuch – o’yinchi tanasini og’irligining bir kilogrammiga to’g’ri
keladigan miqdor hisoblanadi. «Portlovchi kuch»-mashqlar yoki o’yin
harakati paytida mo’ljallangan eng kam vaqt ichida yuzaga keluvchi katta
kuchlanishga erishish qobiliyatini bildiradi. Bu kuchdan qo’l to’pi
o’yinchilari sakrashda, tez yorib o’tishda, katta masofaga to’pni kuch bilan
uzatishda foydalanadilar.Tezkorlikni tarbiyalash, tezkorlik deganda qo’l to’pi
o’yinchisining ma’lum sharoitda, qisqa vaqt ichida, eng ko’p harakatlarni
8

bajara olish qobiliyati tushuniladi.
Tezkorlikni namoyon qilish quyidagi shakllarda amalga oshiriladi:
- fikrlash jarayonining tezligi, oddiy va murakkab reaksiyalarning
qanday bo’lmasin biron bir tashqi ta’siriga javoban tezligidadir.
- yakka harakatni bajarish tezligi, harakatlar tezligi (ayrim harakatlarni
bajarish vaqti) harakatlarni muvofiqlashtiruvchi markaziy asab tizimining
faoliyatiga munosib bo’lishi lozim.Chaqqonlikni tarbiyalash, chaqqonlik, bu
o’yinchining harakatlarni muvofiqlashgan va ular aniqligini bevosita
kuchning va tezlikning yuqori darajasi ko’rsatilishi bilan bog’liq qobiliyatdir.
Gandbolchi uchun nihoyatda muhim holatlardan biri bu tayanchsiz holatda
bajariladigan muvofiqlashgan harakatlar, muvozanatni saqlay bilish va
belgilangan masofani saqlashning a’lo darajada rivojlanishidir.
Chidamlilikni tarbiyalash, chidamlilik markaziy asab tizimining holati,
vazifalarni bajarishga tayyorgarlik, jismoniy fazilatlar, harkatlanish
malakalarining toliqishiga bardosh berishi hamda ruhiy turg’unlik bilan
belgilanadi. Chidamlilikni oshirishga qaratilgan mashg’ulot yuklamalarining
o’ziga xos xususiyatlari shundaki, o’yinchining organizmiga ta’sir qilayotgan
mashqlar musobaqalar paytidagidek yoki undan ham ortiqroq bo’lib, bu
mashqlardan uzluksiz ravishda foydalanish kerak.
Egiluvchanlikni tarbiyalash, egiluvchanlik, bu gandbolchilarning
o’yinda uchrab turadigan harakatlarni katta amplitudada bajara olish
qobiliyatidir. Bo’g’inlarning harakatchanligi mushaklar va paylarning
cho’ziluvchanligiga bog’liq. Shuning uchun ham dastavval barcha
bo’g’inlarning harakatchanligini oshirishga alohida e’tibo berish kerak.
Egiluvchanlikka oid mashqlarni dastlab har kun ertalabki mashg’ulot va
yakka mashg’ulotga kiritgan holda bajarish kerak. Cho’ziluvchanlikni
oshiradigan mashqlar va dastlabki badantarbiya, uqalash, issiq vanna, iliq
dush, bo’shashtiruvchi mashqlar mushak va paylarning tarangligini
9

rivojlantirishga yordam beradi.
1.2 Respublikamizda qo’l to’pining rivojlanishi va istiqboli
1938 yilda Respublikamizda qo’l to’pi bo’yicha birinchi chempionat
o’tkazilda. 1960 yilgacha O’zbekistonda Toshkent Oliy xarbiy bilim yurtida talim
oluvchi kursantlar qo’l to’pi musobaqalari o’tkazilgan. 1960 shaxrida yoshlar
orasida qo’l to’pi bo’yicha musobaqalari o’tkazildi va shundan so’ng turi
mamlakatda tez rivojlana boshladi. O’ zbekiston Davlat jismoniy tarbiya institutida
ilk bor qo’l to’pi mutaxassisligi b o’ limi ochildi. 1960 yildan boshlab Toshkent
shaxar birinchiliklarida 16 - 20 jamoa k a tnasha boshladi va O’ zbekiston qo’l
to’pichilarining sobi q Ittifo q musobaqalarida q atnasha boshlagan yili deb q ayd
etildi. 1962 yili Tbilisi va Sverdlov shaxarlarida o’ tkazilgan ikkinchi sobi q Ittifok
chempionatida erkaklar orasida O’zbekistan terma jamoasi muvaffakiyatli ishtirok
etib, oliyligaga y o’ llanma oldi.
O’zbekiston terma jamoasini tashkil etgan F.Abduraxmonov, M.Jukov,
B.Pikin, V.Ogirenko, M.Sirotenko, M.Magdullin, A.Oleynikov, N.Raxmatov,
A.Pantasenko va A.Sodikov O’zDJTI va Toshkent Irrigatsiya instituta jamoalari
vakillari edi. Sobiq Ittifok chempionatlarida jamoaga V.Sevastyanov va
V.Lemeshkovlar murabbiylik kilgan.
O’zbekiston qo’l to’pichilari 1972—1973 yillarda yuqori natijalarga
erishdilar. Ular sobiq Ittifoqda oliyliga jamoalari orasida o’tkazilgan chempionatda
oltinchi o’rinni egalladilar. O’zDJTI jamoasi Butunittifok talabalar o’rtasidagi
musobaqalarda uch karra g’oliblikni qo’lga kiritdi.
O’zbekiston: kizlar terma jamoasi 1975 va 1983 yillarda sobiq Ittifok
xalklari Spartakiadasida faxrli oltinchi o’rinni egalladi. 20 dan ortik qizlarimiz
sport ustasi talablarini bajardilar. Shular jumlasidan o’zbek kizi Marg’uba
Artikboeva O’zbekistonda birinchi bo’lib shu unvonga ega buldi.
Toshkentda dastlabki yoshlar va o’smirlar sport maktablari 60- yillarda
ochildi va sobiq Ittifok maktab o’quvchilari spartakiadalarida muntazam ishtirok
etib, 1975- yili kizlar 3-o’ringa, o’smirlar esa 1979 yili oltinchi o’ringa sazovor
bo’lishdi. Keyinchalik ushbu sport maktablarida shug’ullangan jaxon va Olmpiya
10

chempionlari Viktor Maxorin, Mixail Vasilev, yoshlar urtasida jaxon chempionlari
S.Zemlyanova va (Z.Zubareva, sobiq Ittifok terma jamoasi tarkibiga kabul kilingan
S.Orlov, V.Antonov, S.Kalmikov, G.Travkin, I.Axmadiezv, B.Proxorovlar
“Xalkaro sport ustasi» unvoniga sazovor bulganlar.
Bu uch buginli tizim yulga quyilgandan boshlab yana qul to’pi sportiga,
uning yashashiga, rivojiga e’tibor berila boshlandi.
Erkaklar jamoalari Ayollar jamoalari
1— o’rin Toshkent — 1 1—o’rin Toshkent — 1
2— o’rin Buxoro 2— o’rin Buxoro
3—o’rin Namangan 3-o’rin Toshkent — 2
4— o’rin Toshkent — 2 4— o’rin Namangan
5— o’rin Fargona 5— o’rin Andijon
6— o’rin qoraqa.'shogiston 6— o’rin Fargona
7 — o’rin Andijon 7— o’rin Samarkand
8— o’rin T oshkent — 3 8— o’rin Q orakalporiston
9— o’rin Jizzax 9— o’rin Xorazm
10— o’rin Xorazm 10— o’rin Q ashkadaryo
1 1—o’rin Sirdaryo 11— o’rin Navoiy
12— o’rin I oshkent viloyati 12— o’rin Toshkent — 3
13— o’rin Samarkand 13— o’rin Surxondaryo
14— o’rin
15— o’rin qaihadaryo 14— o’rin Toshkent viloyati
Surxondaryo
G’6— o’rin Navoiy
2003 yilda «Talaba» sport jamiyatining tuzilganligi ayni mudddo buldi,
chunki endilikda barcha sport turlari qatorida qo’l to’pi bo’yicha ham oliy o’quv
yurtlari urtasida musobaqalar o’tkazilib, bu sportchilarimizning tajriba orttirishiga
xizmat qilmoada.
O’zbekiston qo’l to’piida xal etilmagan muammolar xali anchagina.
Bugungi kunda avvalo qo’l to’p i jamoalaridagi o’quv mashg’ulotlari jarayoni va
tarbiyaviy ishlar sifatini keskin yaxshilash kerak bula di . Sport ilmiy vakillari -
pedagogika fanlari doktori E.Seytxalilov, pedagogika fanlari nomzodlari V.Izaaq
M.Jukov, J.Akramov, L.Xasanova, I.Shelyagina, S.Azizov, dotsentlar
F.Abduraxmanov, V.Lemeshkov, Sh.Pavlovlar o’z tajribalari asosida qo’l to’piga
11

do i r kanday yangilik va ilg’or usullarni va taklif yoki tavsiya etadigan buls al ar,
xammasi bilan

Nazariy bilim olish qo’l to’pichilar sport maxoratini tezrokq usishiga
yordam beradi.Mavzu tanlashda jamoa manfaatlariga. muvofik ish kurih, uning
oldida turgan anik vazifalarni xisobga olish lozim. Suxbat utkazishni qo’l
to’pichilarning o’ziga topshirish maqsadga muvofikdir. Ma’ruzachilar adabiy
manbalardan, qo’l to’pi musobaqalari ma’lumotlaridan, o’z jamoalarining tajribasi
va boshkalardan suxbat uchun ma’lumot sifatida foydalanadilar.
Ma’ruza va suxbatlar bevosita amaliy mashg’ulotlar oldidan o’tkazilgani ma’qul,
chunki charchagan shug’ullanuvchilarga ma’ruza foyda keltirmaydi.
Amaliy mashg’ulot utkazish jarayonida shurullanuvchilarda, odatda, o’yin
texnikasiga, taktikasiga, ta’lim va mashg’ulot usuliyatiga oid savollar tugiladi.
Amaliy mashg’ulot paytida uzunda n- uzok nazariy tushuntirishlar berish noto’g’ri
bulardi. Yaxshisi, turilgan savollarning xammasini xisobga olib qo’yib, ularga
maxsus suxbatlarda, masalan, «Qo’l to’pichilar uchun chigil yozishning
axamiyati», «Yuk sak sport natijalariga erishishda jismoniy tayyorgarlikning roli»
mavzularida tayyorlangan suxbatlarda javo b bergan i ma’qul .Nazariy
mashg’ulotlarning shu tarzda taqsimlanishi va ularning amaliy mashg’ulotlar bilan
yaqin borliligi qo’l to’pichilarda mashg’ulotga qiziqish uyg’otadi xamda o’yinning
nazariy va amaliy asoslarini puxta egallab olishga yordam beradi.
O’yinga yo’l-yo’riq berish. O’yinchi o’z jamoasining xam, uchrashiladigan
jamoaning xam xususiyatlarini urganishi va chuqur bilishi, o’yin taktikasi va uning
turli tizimlarini o’zlashtirib olishi talab qilinadi. Murabbiy o’yinga yul- yuriq
berishga puxta tayyorgarlik kuradi, raqib jamoasi xasida imkoni boricha kup
ma’lumot to’playdi, mashg’ulotga puxta tayyorlanib, konspekt tuzadi.Odatda, yul
—yurik berish mazkur o’yinning axamiyatini bayon etishdan va rakib jamoasi
xamda uning o’yinchilariga tavsifnoma berishdan boshlanadi. Shundan so’ng
o’yinning taklif etilayotgan taktik rejasining asosiy g’oyasi anik va ixcham tarzda
tushuntiriladi.Murabbiyning rakib jamoasi tugrisidagi tasavvuri noto’g’ri bo’lib
12

chiksa, yoki rakib kutilmagan tizimda xujum va ximoyani amalga oshirsa, nima
kilish kerakligi to’g’risida xam o’z fikrlarini o’rtaga tashlaydi.Shunday killb
bulgusi o’yinga beriladigan yo’l-yuriq quyidagicha buladi:
1.Bo’lg’usi o’yinning axamiyati.
2. Rakib jamoasi tavsifnomasi.
3. Jamoa o’yinining taktik rejalari.
4. Xar bir o’yinchilarga topshiriq
Shiddatli o’yin davomida o’yinchilar juda ko’p turli maslaxatlarni eslab
kololmay, rejasiz o’ynay boshlaydilar. Murabbiy rakib kuchini batafsil taxlil
qilishdan kelib chikib, o’yinning umumiy rejasini va o’yinchilarga bulgan umumiy
talablarnigina bayon kiladi-yu, o’yin paytida mustaqil karorga kelish xukukini xar
kaysi o’yinchining o’ziga koldiradi.O’yinga yul-yurik berish o’yin o’tkaziladigan
kun amalga oshiriladi.Murabbiy o’yinning birinchi va ikkinchi yarmi orasidagi
tanaffusda anik vaziyatdan kelib chikib, jamoaning taktik xarakatiga zarur
tuzatishlar kiritadi.Buning uchun u o’yinning borishi va jamoalar taktik niyatining
amalga oshirilishini dikkat bilan ko’zatib boradi. O’yinga oid muloxazalarni
aytishdan o.ldin murabbiy o’yinchilarga tinchlanib olish uchun ikki-uch dakika
vakt beradi. Keyingi 2-3 dakika muloxaza va tushuntirishlarni (masalan, to’p
uzatishda, ximoyada, xujumda, tez yorib utishda, darvozaga to’p otishda va xokazo
yul qo’yilgan xatolar) aytiladi.Qolgan vakt butun jamoaning dikkatini chalgitmay,
ayrim o’yinchilarga zarur kursatmalar berishga sarflanadi.
O’tkazilgan o’yinni muxokama qilish
Muxokamani o’yinga umumiy baxo beritdan boshlash lozim. Keyin taktik reja
g’oya SI amalga oshirilgani yoki oshirilmaganligini kayd kilish kerak Agar amalga
oshmay dolgan bulsa. bunga nima xalal berganiga tuxtalib o’tish lozim. Shundan
so’ng murabbiy xamma qatorlar (oldingi, orqa qator, ximoya, xujum va
darvozabon o’yinchilarining) xarakatini va, nixoyat, xar bir o’yinchi xarakatini
baxolaydi. Tegishli xulosa chikarilib, qo’l to’pichilarning keyingi o’yinlari
muvaffakiyatlirok bulishi uchun shu o’yinda yuz bergan kamchiliklar ko’rsatiladi.
Utgan o’yinni muxokama kilish quyidagicha ko’rinishda buladi:
13

1. O’tkazilgan o’yinning umumiy baxosi.
2. Jamoa o’yin taktik rejasini kanday bajargani.
3. Xar bir o’yinchi faoliyatini baxolash.
4. O’tkazilgan o’yindan chiqarilgan xulosalar.
Yo’q-yo’rik berishni va o’yinni muxokama kilishni qo’l to’pi maydoni
maketidan foydalanib o’tkazish maqsadga muvofikdir. Bu ayrim taktik xolatlarni,
«kombinatsiya» va boshkalarni ko’rsatmali namoyish kilish imkonini beradi.
Murabbiy nazariy mashg’ulotlar o’tkazishga puxta tayyorgarlik ko’rishi shart.
Suxbat, ma’ruzani konspektsiz o’tkazib bulmaydi. Maxsus mavzular bo’yicha
mashg’ulotlar uchun tayyorlangan ma’ruza matnlari bilan oldindan tanishib chikish
tavsiya etiladi. Nazariy mashg’ulotlarda o’quv filmlaridan foydalanish tanlangan
mavzuni samarali urganish vositasidir.Murabbiy sport mashtuloti nazariy asoslari,
pedagogika, fiziologiya, jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati soxasidagi o’z
bilimlarini muntazam boyitib borishi kerak Shu masalalarga oid barcha yangi
adabiyotlarni ko’rib chikishi va shug’ullanuvchilarga bular bilan tanishib chikishni
tavsiya kilishi kerak
Jismoniy tayyorgarlik
Qo’l to’pichilarning umumiy jismoniy tayyorgarligi jismoniy kobiliyatlarni
xar tyoomonlama tayyorlash, umumiy ish kobiliyatini oshirish vazifalarini xal
kiladi. Umumrivojlantiruvchi mashklar va sportning boshka turlaridan olingan
shug’ulllnuvchilar organizmiga umumiy ta’sir kursatuvchi mashklar bunda asosiy
vositalar sifatida qo’llaniladi. Bunda mushak- paylarning rivojlanishi va
mustaxkamlanishiga, ichki organlar «faoliyati»ning takomillashishiga, xarakatlar
muvozanatining yaxshilanishiga va xarakat sifatlari umumiy darajasining oshishiga
erishiladi.Umumiy jismoniy tayyorgarlikni oshirish maksadida qo’llaniladigan
ko’pgina mashklar organizmga xar tomonlama ta’sir ko’rsatadi, ayni chogda
ularning xar biri u yoki bu sifatlarni ko’proq rivojlantirishga karatilgan
buladi.Maxsus jismonyy tayyorgarlikning maqsadi qo’l to’pichi uchun xos bulgan
jismoniy sifatlar va funktsional imkoniyatlarni rivojlantirish qamda
takomillashtirishdan iboratdir.Qo’l to’pichining umumiy va maxsus jismoniy
14

tayyorgarligida kuch, tezkorliq chidamlilik chakkonilik epchillik asosiy o’rin
tutadi. Ayni shu jismoniy fazilatlar qo’l to’pichilarning xarakat imkoniyatlari
darajasini ifodalaydi.
Kuchni tarbiyalash
Kuch zamonaviy sport trenirovkasi amaliyotida sportchining eng muxim
j ismoniy fazilatlaridan biri bo’lib xisoblanadi. Chunki kuch ma’lum darajada
o’yin ch ining maydonda xarakatlanish tezligini, yuqoriga sakrashning balanddigi
darajasini belgilaydi.Kuch o’z xarakteriga kura: mutlak kuch, nisbiy kuch,
«portlovchi» va «startga oid» bulishi mumkin.
Mutlaq kuch — mushakning (yoki mushaklar guruxi — ning) o’z
orirligidan kati nazar, kiskargan vaktda yuzaga keladigan kuch.
Nisbiy kuch - o’yinchi tanasi ogirligining bir kilogrammiga tutri kelauhgan
mikdor.
«Portlovchi kuch» — sport mashki yoki o’yin xarakati sharoitida
reglamentlashtirilgan minimal vakt ichida yuzaga chikuvchi katta kuchlanishga
erishish kobiliyatini bildiradi. Bu kuchdan qo’l to’pichilar sakrashda, tez yorib
utishda, katta masofaga to’pni kattiq kuch bilan uzatishda anik foydalanadilar.
Shuningdeq «portlovchi» kuchning darajasi mushakning reaktiv kobiliyatiga
bog’li q bo’ladi. Ishlayotgan mushaklar zarba bilan mexanik cho’zilgandan
keyinro q ularning kiskarishi samarasi sifatida katta xarakat kuchlanishi xosil
buladi. Ko’zgalgan mu sh aklarning elastik o’zgarishini cha q iradigan dastlabki
cho’zilish ularda kinetik energiyani o’z ichiga olganligi tufayli buladigan ayrim
kuchlanish potentsialining jamgarilishini ta’minlab beradi.
Tezkorlikni tarbiyalash
Jismoniy fazilatlardan biri bulgan tezkorlik deganda, biz qo’l to’pichining
ma’lum sharoitda kiska vakt ichida, eng kup xarakatlarni xarakatlarni bajara olish
kobiliyatini tushunamiz.
Tezkorlik namoyon bulishining quyidagi shakllari mavjuddir:
- tafakkur (fikrlash) jarayonining tezligi;
15

- oddiy va murakkab reaktsiyalarning kanday bulmasin biron —bir tashki
ta’sir yoki kompleks ta’sirlarga javoban tezligi;
- yakka xarakati bajarish tezligi;
- xarakatlar tezligi (ayrim xarakatlar seriyasini bajarish vakti).
O’yinchi xarakat faoliyatining tezligi, birinchi navbatda, xarakatlarni
muvofiklashtiruvchi markaziy nerv tizimining faoliyatiga munosib bulishi lozim.
Qo’l to’pichining tezkorligi muayyan reaktsiya tezligida, jadal siltanishda, 25 —
30 m masofada kursatiladigan: kmurish tezligida xamda to’p bilan yoki to’psiz
texnik usullarni bajarish tezligida anik ifodalanadi. Tezkorlikni rivojlantirish uchun
yugurishda kayta tezlanish, velosipedda uchish va shunga uxshash xar xil
maksimshu tezlik bilan bajariladigan tsiklik mashklardan foydalaniladi. Kayta
tezlanishda maksimal darajaga etkazadigan kilib tezlikni sekin — asta, tekis
oshirib borib, xarakat amplitudasini kattalashtirish lozim.
Tezkorlikni rivojlantirishga yordam beradigan yana kupgina mashklarni
keltiramiz:
- yonboshlab, orqa bilan jadal yugurishni bajarish;
- tizzani yuqorirok kutarib va kadamlarni maksimal tezlikda quyib yugurish;
- 25 — 80 m masofaga oyok uchida depsinib tez sakrab — sakrab xarakat
kilish;
- maksimal sur’atda aylantirilayotgan kalta va uzun argamchi bilan sakrash;
aylanib turgan argamchi tagidan yoki ustidan yugurib utish;
- urta masofaga yugurayotganda sur’atni tusatdan o’zgartirish;
- dastlab yugurib borishdan sung (6 — 8 m) 20 — 30 m masofada maksimal
tezlikka erishish.
Siltanish (ro’vok) va tez yugurishlar xar xil estafetalarda musobaqa uslubida
o’tkazilgani ma’qul. Bir mashg’ulotga muljallangan Tezkorlikni rivojlaitirishga
qaratilgan mashklarning xajmi uncha katta bulmasligi kerak
Tezkorlikni rivojlantirish uchun o’yin texnikasi va taktikasiga oid ayrim
mashklardan foydalanish mumkin.
16

Shuningdeq tez yorib utish, pressing xam, maksimal tezlikda to’pni erga urib
yurish va chalgitib utish kabi mashklar xam Tezkorlikni rivojlantirishga imkon
yaratadi.
O’yinchilarniig yakka xarakatida — xujum va ximoyada oyok xarakatini
tezlashtirib, xarakat tezligini rivojlantirishga katta axamiyat berish kerak
Chaqqonlikni tarbiyalash
Chaqqonlik — bu sportchining xarakatlari muvofiklashgan va ular anikligini
bevosita kuchning va tezlikning yuqori darajasi kursatilishi bilan bog’lik kompleks
kobiliyatidir. Muvofiklashuv jixatidan murakkab xarakatlarni yaxshi o’zlashtirih
paydo bulayotgan vaziyatlarni tutri baxolash, tusatdan o’zgarayotgan sharoitlarga
amal kilib, murakkab xarakat vazifalarini muvaffakiyatli echish kobiliyati bilan
tavsifladi. Qo’l to’pichi uchun nixoyatda muxim narsa, bu tayanchsiz xolatda
bajariladigan muvofiklashgan xarakatlar, tez o’zgaruvchi sharoitlarda to’p bilan
buladigan xarakatlar, muvozanatni saqlay bilish va orientatsiyani saklashning a’lo
darajada rivojlanishidir.
Chaqqonlikning rivojlanishiga, odatlanmagan sharoitda (boshka snaryadlar
va to’proq tusiklarni bosh kacha joylashtirish, obxavo sharoitlarining kiyinligi va
boshkalar) odatdagi mashklarni bajarish yaxshi yordam beradi. Shuningdeq
akrobatiq gimnastik va engil atletikaga oid mashklarni to’pni uzatish, ilish,
darvozaga otish texnikasi bilan birgalikda kushib urganishlar xam chaqqonlikni
rivojlantiruvchi vositalardan sanaladi.
Og’irligi va xajmi xar xil bulgan to’plarni ishlatib xarakat muvozanatini
takomillashtirish jarani o’yin texnikasini takomillashtirishdan oldinrok yurib,
o’yinchi tomonidan to’pni egallash sifati yuqori bulishini talab kiladi. Bunda
quyidagi taxminiy mashklardan foydalanish mumkin:
- to’pni yuqoriga otib va ilib, ung va chan qo’l bilan erga (dolga urib,
gimnastika skameykasi ustidan sakrash;
- to’pni yuqoriga otish; to’pni yuqoriga otib utirgan va turgan xolda to’pni ilish;
shu mashkning o’zi, 180 — 360° burilib to’pni ilish;
17

- shu mashkning o’zi, lekin utirgan xolatda to’pni ilish, to’pni yuqoriga otib va
turgan xolatda uni ilish;
- yuqoriga otilgan to’pning tagidan yugurib utish va to’pga burilib, uni ilib
olish;
-x arakatda to’pni ilish yoki undan o’zini olib kochish;
- aylanayotgan argamchidan sakrash va to’pni ilish xamda sherigiga
uzatish;
- yotgan xolatda to’pni yuqoriga otish va utirib uni ilish;
- bir oyokni olding'a kutarish va kutarilgan oyok tagidai to’pni tashki
tomondan utkazib yuqoriga otish;
- to’pni bir qo’llab ushlab, uni gavda atrofida qo’ldan qo’lga utkazib
aylantirish; shuning o’zi, ammo oldinga engashgan xolatda to’pni oyoklar orasidan
utkazish;
shuning o’zi, ammo oyoklar bir oz keng quyilgan xolatda to’pni «sakkiz» shaklida
oyoklar atrofidan utkazish;
Ruxiy tayyorgarlik
Qo’l to’pichilarning ruxiy tayyorgarligi umumiy ruxiy tayyorgarlikni va
oldinda turgan musobaqaga. tayyorgarlikni o’z ichiga oladi.
Akliy—irodaviy xislatni tarbiyalash umumiy ruxiy tayyorgarlikning asosiy
vazifasidir.
G’ alaba kilishga intilishni tarbiyalash lozim. Bunday intilishning eng
ta’sirchan usuli ijtimoiy burch va jamoa oldida javobgarlikni anglash xisoblanadi.
Ayrim qo’l to’pichilarga, guruxlarga va butun jamoaga Maxsus topshiriklar
berish katta axamiyatga ega bulishi mumkin. O’yin natijasining axamiyatini,
albatta galaba kilish zarurligini xadeb eslatish xam kerak emas. Bulajak o’yin va
uning natijasini xaddan tashkari kup uylayverishdan o’yinchilar e’tiborini
chalgitish ma’qul.
18

Xar bir sportchida irodaviy sifatlar yuqori darajada rivojlangan bulishi
lozim. Dadilliq kat’iyat — liliq bosiklik va esankiramasliq tashabbuskorliq
intizomlilik asosiy irodaviy xislatlardir.
Bu xislatlar o’quv — mashg’ulot jarayonida tarbiyalanadi.
Maxsus ruxiy tayyorgarlik sportchidan akliy kobiliyatning rivojlanishini,
kizikuvchanlikni, sharoitni tankidiy baxolay olishni, o’z xatti — xarakatini to’g’ri
taqlil kila bilishni talab kiladi. Bu sifatlar tegishli maxsus bilim va malaka egallash
uchun zarurdir. Murabbiy, ayniksa, sportchiga musobaqaga tayyorlanish
jarayonida ijobiy yoki salbiy ta’sir etishi mumkin bulgan emotsional ruxiy
xususiyatlarni tarbiyalashga aloxida e’tibor berishi kerak
Funktsional tayyorgarlik
Qo’l to’pichi organizmining funktsional imkoniyatlari undagi jismoniy
tayyorgarlikning asosini tashkil etaqqi. Funktsional imkoniyatlarning darajasi anik
sport ishchanligida namoyon buladi. Mashg’ulotlar ta’sirida buladigan o’zgarishlar
mustaxkam bulishi uchun o’yinchi uzok vakt davomida o’ziga xos maxsus ishni
bajarish kobiliyatiga ega bulishi lozim. Mashg’ulotlar jarayonida qo’l to’pichiga
xajm va shiddatliligi jixatidan anchagina katta yuklamani bajarishga to’g’ri keladi.
Kupincha bu yuklamalar musobaqadagi: yuklamalardan xam ortikryuk buladi.
Ma’lumki, o’yinda faol ishtirok etgan o’yinchi 60 dakika ichida xamisha
karshilikka qaraydigan sharoitda xar xil tezlikda 5 —6 km masofani yugurib utadi.
Bunday sharoitda bajarilayotgan ishning darajasi organizmning fakat energetik
imkoniyatiga boglik bulmay, balki ma’lum darajada jismoniy tayyorgarlikka, asab
— mushak muvozanatiga, texnik kamolotga va xarakat faoliyatiniig
mustaxkamligini xamda tejamkorligini ta’minlab beruvchi boshka omillarga xam
boglik buladi.
Shug’ullanuvchilarning funktsional imkoniyatlari mushaklardagi energetik
moddalarning umumiy zaxirasidan tashkari «gipoksiya» (xavo etishmaslik)
xolatiga — ruxiy tayyorgarlik bilan karshilik kursata bilish, ya’ni tolikishni keltirib
chikaradigan kislorod etishmasligiga bardosh bera olishga xam bogliq
19

Organizmni xaddan tashkari katta ish tasiridagi tolikishdan saklab kolishga
subektiv tolikish sezgisi yordam beradi. Tolikish sportchi bajargan ishga doimo
uxshash bulavermaydi. Murabbiy sportchini tolikish alomatlariga tutri baxo
berishga, o’z organizmiiing xakikiy ishchanligi chegarasini bilishga o’rgatishi
keraq
1.3 Maktablarda qo’l to’pi o’yinini o’rgatish xususiyatlari
Qo’l to’pi darslari boshka jismoniy tarbiya darslari sintari asosiy mashg’ulot
shakli xisolanadi. Darsda shug’ullanuvchilar faoliyati o’kituvchi tomonidan
boshkariladi.
Bu jismoniy tarbiya jarayonini amalga oshirish uchun eng qulay sharoitlarni
yaratadi. Maktab sport tugaragidagi (sektsiyasidagi) mashqo’lotlar qam dare
shaklida tashkil etiladi.
Dasturda belgilangan qo’l to’pi darslarining umumiy o’quv-tarbiyaviy
maqsadlari ma’lum bir davr (o’quv yili, chorak trenirovka boskichi va xokazo)
uchun ishlarni rejalashtirish paytida xususiy vazifalar tizimida aniklashtiriladi. Ish
natijalari birinchi navbatda, eqar bir darsning didaktik jixatdan to’g’ri tuzilganligi
bilan aniklanadi.
O’quv darsi albatta talim vazif a l ari nazarda tutishi lozim. Bunga bilim,
ko’nikma! va malakalarni egallash buyicha materiallarni: muntazam tushuntirib
borish, Turli xil mashklar majmuidan foydalanish, jismoniy xamda ruxiy
yuklamalarni tutri meyorlash orqali erishiladi.
Qo’l to’pi darslarining tarbiyaviy va soglomlashtirish vazifalari umumiy
o’quv-tarbiyaviy ishlar rejasi bilan belgilanadi. Bu shaxs fe’l-atvorining asosiy
kirralari, jism:oniy kobiliyatlarini tarbiyalash, SOG ’ LIKNI mustaxkamlash
xisoblanadi, lekin fakat o’quvchi shaxsiga xamda uning organizmi funktsiyalariga
muntazam tasir kursatish bilangina ularni amalga oshirish mumkin buladi. Bu
vazifalar bir nechta darslar oldidan quyila,di, aloxida mashqo’lotda esa uls1r
imkon kadar aniklashtiriladi.
20

Darsni pedagogik jixatdan to’g’ri va bilimdonlik bilan tashkil etish —bu,
birinchi navbatda, dare vaktidan okilona foydalanishdir. Darsni muvaf fakiyatli
utkazishning eng muxim sharti —bu darsning tayyorgarliq asosiy va yakunlovchi
kismlarida o’quvchilarning ish kobiliyatlarini o’zgartirishdir. Bu ukituvchidan
darsning to’zilishini tutri ishlab chikishni talab kiladi. Darsda bir nechta mustakil
bulimlar bulishi mumkin. Masalan, dare bir butun o’yin mashg’uloti (yoki o’yin)
sifatida o’tkazilishi mumkin.
Unda bir qator vazifalar xal. etiladi: tugriga o’zatilgan qo’l bilan to’pni ilib
olish xamda oshirishni urganish, yikilib zarba berish texnikasi bilan tanishish, blok
ustundan oshirib zarba berishni takomillashtirish, tezkorlik sifatlarini
rivojlantirishga karatilgan mashklarni o’rgatish va h.k Bunday darsni tutri
to’zishning moxiyati pedagogik vazifalarni mantikan to’g’ri tartibda xal etish,
shug’ullanuvchilarning kabul kilish imkoniyatlari bilan muvofikligiga erishishdan
iborat. Bunda shug’ullanuvchilar ish kobiliyatining o’zgarish fazalari eng makbul
me’yorlarda xisobga olinadi.
qul to’pi darslarini tashkil kilish mashg’ulotdao’ oldin boshlanishi kerak: bu
echinish — kiyinish xonasida tartibga rioya kilish, sport asbob — anjomlarining
darsga yaxshi xolda tayyorlab quyilganligi, navbatchilarning o’z vazifalarini tulik
bajarishlari, sinfning o’quv maydonchasiga chikishdan oldin o’z vaktida saf
tortishi, shuningdeq uyga vazifa xamda dars oldida turgan musobaqalar (xarakatli
o’yinlar, bir tomonlama va ikki tomonlama qo’l tupi o’yinlari, aloxida guruxlar,
zvenolar urtasida estafetalar) to’g’risida eslatma berish.
Darsga yaxshi tayyorgarlik kurish uning muvaffa-kiya'gini belgilab beradi,
ijobiy ruxiy kayfiyat xosil kiladi, yanada shiddatli xamda unumli ishlash uchun
imkon yaratadi.
Darsning tayyorgarlik qismida aloxida talim — tarbiya vazifalari xal etiladi:
saflanishga o’rgatish, buyruklarni anik bajarish, to’g’ri kad- komatni tarbiyalash,
shaxsiy intizomni namoyish kilish va boshkarish. Buning uchun turli xil xarakatlar
bajariladi: bitta (yoki ikkita, burchak bo’lib, juft bo’lib) qatorlarga saflanish, raport
topshirish (sinf boshligi, jamoa sardori tomonidan), o’quvchilarni ko’zdan
21

kechirish, nazariy ma’lu — motlarni xabar kilish va hq Birok darslar bir kolipda
bulmasligi lozim: masalan, dikkatga karatilgan mashklarni fakat o’quvchilar jiddiy
shug’ullanishga tayyor bulgan paytlarida berish zarur.
Darsdagi birinchi xarakatlar o’z yuklamasiga ko’ra engil bulishi kerak ularga
oldindan tayyorgarlik ko’rish shart emas. Bu yurish, sekin yugurish (to’g’riga, ilon
izi shaklida, oldinga yonlamacha va orqa bilan), sakrashlar, umumiy
rivojlantiruvchi mashklar xamda avvalgi darslarda egallangan boshka xarakatlar.
Darsning tayyorgarlik kismi koordinatsiyasi, dinamikasi xamda yuklamasi
bo’yicha uning asosiy kismi oldida turgan xarakatlarga o’xshash bulgan mashklar
bilan yakunlanadi.
Darsning asosiy kismida (kamida 35 min) optimal ish kobiliyati
sharoitlarida eng murakkab o’quv tarbiyaviy vazifalar xal etiladi (kupi bilan 3 — 4
ta). Bu kismning boshida katta koordinatsion murakkablikni talab kiladigan
mashklar o’tkaziladi: aldash xarakatlari, fintlar, darvozaga turlicha zarbalar berish,
taktik kombinatsiyalar va o’zaro munosabatlar bilan tanishish, ularni o’rganish,
takomilashtirish.
Ma’lum bir jismoniy sifatlarning rivojlanishiga tasir kiluvchi mashklar odatda
quyidagi ketma — ketlikda o’tkaziladi: kuch, tezkorliq chidamlilikyai
rivojlantirish.
O’quvchilarning umumiy ish kobiliyatini tarbiyalash maqsadida bu ketma-
ketlikni o’zgartirish mumkin. Agar darsning asosiy kismida turli xil dastlabki
tayyorgarlikni tezkorlik tayyorgarligi, zarba berish texnikasini mukammal
o’rganish, taktik kombinatsiyalar va hq) talab kiladigan vazifalarni xal etish
rejalashtirilgan bo’lsa, darsning xar bir bo’limi oldidan o’zining tayyorgarlik
ishlari o’tkazilishi lozim. Masalan, start tezligini xosil kilish uchun boldir
bo’g’imlari mushaklari va boylamlarini ishga solish; zarba berish uchun elka
mushaklarini mashklantirish; yikilishilar bilan bajariladigan xarakatlarni
mukammal urganish uchun umumiy tartibdagi akrobatika mashklari o’tkaziladi.
" Darsning yakunlovchi kismi organizm ish faolligining pasayishini
ta’minlaydi. Bu erga quyidagilar kiradi: sport asbob-anjomlarini yigishtirish,
22

yurish, sekin yugurish, a loxida mushak guruxlari uchun mashklar, raks e lementlari,
imitatsiyali boshka xarakatlar. Dar yo unga yakun yasash va ba’zan uy vazifasini
tushuntirish bilan tugallanadi. Ba’zi o’quvchilar ko’shimcha vazifalar olishga
muxtoj bo’ladilar (ayniksa, turli xil musobakalar va o’yinlarda ishtirok etayotgao’
paytlarida). Agar o’kituvchi navbatdagi darslar,ko’zda tutilayotgan mashklar,
musobaqa turidagi mashklar, bellashuv elementlaridan iborat xarakatli o’yinlarning
mazmunini yoritib bersa, mashg’ulotlarga bo’lgan kizikish yanada ortadi. Kuch
mashklari: qo’llarni bukib yozish (marta), burchak xola'gida turish (sek), to’pni
otish xamda muvozanatga doyr murakkab mashklarni bajarishga tayyorlanishga
katta axamiyat berish lozim. Uy vazifalarining bajarilishi qo’l to’pi darslari
samarasini ancha oshiradi, maktab o’quvchilarini x ar tomonlama jismoniy
rivojlantirish vazi f alarini x al qilishga yordam beradi.
darsga puxta tayyorgarlik kurishi dar s t o’ laqonli foydalanish asosini tashkil qiladi.
U quyidagilarni o’z ichiga oladi: vazifalarni aniq taqsimlash, oldingi mashg’ulotlar
natijalarini xisobga olish, shu g’u llanuvchilarning o’zlashtirishini ta x lil q ilish, dar s
rejasini to’zish, zarur sport asbob -anjomlarini tanlash.
Darsning umumiy va "motor" zichligi ajratiladi. Umumiy zichlik-- bu
foydali sarflangan vaqtning butun dars vaqtiga nisbatidir; "motor" zichlik —bu
mashqlarni ba j arish vaqtining butun mashg’ulot vaqtiga nisbatidir. Dars yuz foizlik
umumiy zichlikka ega bo’lishi kerak motor zichlik aynan shu gur ux
shu g’ ullanuvchilarining jismoniy rivo j lanishi uchun optimal bulishi zarur.
Guruxlar (bo’linmalar, jamoalar) bo’yicha ishlash materialni tabaqalash
zarur bo’lgan yoki katta guruxlar bilan ishlab,bo’lmaydigan (masalan, to’pni
darvozaga yullash) paytlarda olib boriladi. Individual mashg’ulotlar yaxshi
o’zlashtirayotgan o’quvchilar bilan materialni chukur egallash paytida yoki qoloq
o’quvchilar bilan xatolarni bartaraf etish ustida ishlash vaqtida o’tkaziladi.
Oxirgi paytlarda darslarda, darsdan tashqari va trenirovkada
shug’ullanuvchilar faoliyatini tashkil kilishning eng samarali shakllaridan biri—bu
aylanma trenirovkadir. U mashg’ulotning yuqori darajadagi umumiy motor
zichligini taminlaydi. Bu mashqlarni olib borishning (ko’proq jismoniy sifatlarni
23

tarbiyalash uchun) o’ziga xos aloxida tashkiliy— uslubiy shakli xisoblanadi. Qo’l
to’pida aylanma trenirovkaga yaxshi o’zlashtirilgan mashklar kiritiladi. Ularning
yordamida turli xil mushak guruxlariga tanlab ta’sir ko’rsatiladi, texnik malakalar,
jismoniy sifatlar takomillashtiriladi.
Aylanma trenirovkada, odatda, 5—10 ta mashkdan iborat kompleks
qo’llaniladi. Bu mashklar kompleksi xamma gavda kismlari xamda mushak
g urux larini ketma - ket ishga jalb kiladi.Avval umumiy jismoniy tayyorgarlik
mashklari ma’lum bir mikdor d a takrorlashlar bilan bajariladi, masalan, 1 - 2 ta
mashk elka mushagini rivojlantirish uchun, 2 ta — gavdaning oldi mushaklarini
rivojlantirish uchun; 2 ta - oyok mushaklari uchun; 2 ta - organizmga umumiy tasir
kursatish u ch un, shuningdek egiluvchanliq chaqkon l i k xarakat muvozanatini
rivojlantirish.
Xar bir mashq uchun oldindan joy tayyorlanadi. U « stants » deb ataladi.
Shu g’ ullanuvchilar bir vaktning o’zida - 6 kishidan iborat gurux bo’lib mashk
bajaradilar. Mashkni bajarib bo’lib, umumiy signal bo’yicha guruxlar aylana
buylab joylari bilan almashadilar va boshka "stantsiya" mashklarini bajarishga
kirishadilar.
Mashklarni me’yorlash (xar bir stantsiyada va umuman) kat’iy ravishda
nazorat kilinadi. Avval aylanma trenirovkaga kiritilgan mashklarning o’quvchilar
tomonidan oxirigacha takrorlash imkoniyatlari (30 sek ichida) aniklanadi, so’ngra
xar bir stantsiya uchun me’yorlash 30 sek ichida sunggi sur’atgacha bajarilgan
takrorlar sonining uchdan bir kismi yoki ko’pi bilan yarmisi xisobidan keltirib
chikariladi. 1 -2 oydan sung yangi nazorat testini o’tkazish xamda yangi individual
ko’rsatkichlarga muvofik xolda aylanma trenirovka xajmini o’zgartirish maqsadga
muvofikdir.
Qo’l to’pi bo’yicha ixtisoslashayotganlar uchun xisob varakalarini (sportchi
kundaligiga o’xshash) yuritish foydalidir. Bu erda o’quvchilar o’zlarining dastlabki
natijalari, mashklardan oldin va keyingi tomir urish ko’rsatkichlari, trenirovka
yuklamalari kattaliklari, o’z yutuklarining o’sishini yozib boradilar. Bunday
24

nazorat ularning sa’y-xarakatlarini faollashtiradi va boshka sinf, maktab
o’quvchilarining mashg’ulotlariga bulgan kizikishlarini oshiradi.
Bunday trenirovka n ing bitta aylanasi 5 - 6 min ni egallaydi. Darsda "aylana"
2- 3 martagacha (tegishli tarzda mashklanganlikka ega bulganda) takrorlanishi
mumkin. Mashklarni bajarish xususiyatlari (ularning shiddati, davomiyligi, x ar bir
stantsiyadagi va aylanadagi urinishlar soni) ikki xil bulishi mumkin: uzok va
uzluksiz, stantsiyalar orasida almashishlar yugurib, tez suratda bajarilsa, aylanalar
orasida dam olish esa ko’p bulmasa, yoki oralikli - xar bir stantsiya va aylanadan
so’ng tegishli tiklanish davri keladi.
Aylanma trenirovkada qo’l to’pi bo’yicha material asta-sekin o’zlashtirib
borilgan sari, umumiy jismoniy tayyorgarlik mashklari maxsus mashklar bilan
almashtiriladi, o’quvchilarning xar tomonlama jismoniy tayyorgarligi, balki
o’yinchining maxsus ko’nikma va malakalarini rivojlantirish masalalari xal etiladi.
Aloxida stantsiyalarda bunday mashklar quyidagilar bo’lishi mumkin: 10- 25 m
masofada turib chegaraga yakin sur’atda to’p oshirishni ko’p marta takrorlash,
sherigiga to’p oshirish va ilib olish (yoki devor oldida bajarish), ximoyachining
kvadrat buylab xarakatlanishlari, oldinga chikib olib xujum kilishda to’pni kup
marta kabul kilib olish, uzok masofaga to’p oshirish, darvozaga kiyin zarbalarni
berish (yikilib, blok ustidan oshirib), turli xildash aldashlarni (fintlarni) bajarish,
engil tuldirma to’plarni oshirish (0,8 kg), 2, 3, 4, 5 kg li tuldirma to’plarni
belgilangan usulda oshirish, tusiklar orasidan ilon izi shaklida to’pni olib yurish va
nishonga karata otish, "yarim shpagatlar", siltanishlar xamda yikilishlar, akrobatika
mashqlari (darvozabonlar uchun) va hq.
Darslarni nafakat zallarda, balki ochik xavoda — qo’l to’pi uchun
muljallangan maxsus yoki oddiy boshka ochik o’yin maydonlarida; stadionlarda
yoki tabiiy sharoitda (urmonlar, bog, dare buyida va bosh.) xam utkazishi mumkin.
Bunday sharoitlarda o’tkaziladigan darslar o’quvchilarning jismoniy rivojlanishi
va chinikishiga ijobiy ta’sir kursatadi xamda qo’l to’pining asosiy texnika
elementlarini tez egallashga yordam beradi.
25

Shu bilan bir qatorda, shikastlanishlar dastavval qattiq tolikishdan,
yuklamaning xaj:mi va shiddatliligi juda katta bulishidan, mapnulot va o’yinga
etarli darajada tayyor bulmaganligidan kelib chikishini eslatib utish lozim.
Qo’l to’pida xarakat faoliyati o’ziga xos bulgani uchun mashg’ulotning turli
shiddatda bajariladigan mashklari kiska va ancha uzok vakt sust va faol dam
olishni almashlab olib borish lozim. O’yin xarakatlarining tavsifi tuxtab — tuxtab
utadigan bulgani uchun, u nafas olish jarayoniiing maksimal mikdorda
kuchaytirilishini talab qiladi.
Qo’l to’pichilarning funktsional tayyorgarligini oshirish uchun maxsus
vositalardan foydalaniladi.
II.BOB Qo’l to’pi qoidalari asosida tayyorgarlik ko’rish
2.1 O’yin taktikasi va taktik xarakatlarni o’rgatish
Xujum taktikasini o’rgatish
Individual taktik xarakatlarga o’rgatish, texnik usullarni o’rgatish bilan
barobar boshlanadi. O’rgatuvchi o’rgatayotgan usuli bilan birga unio’g o’yinda
qo’llanishi axamiyatini xam tushuntirishi lozim. Oddiy xolatlarda xarakatlar etarli
o’zlashtirilgandan sung, bu xarakatlar zqar xil tusiqlar yordamyada
murakkablashtirib urganiladi.
Individual taktik xarakatlarni o’rgatish uchun yakkakurash elementli
mashklarni bajarish zarur.
To’p otish taktikasi quyidagi tartibda o’rgatiladi: birinchi taktik vazifa -
darvozabon bilan yakkama —yakka chikishda ustun kelish. Bu vazifani echish
uchun sh;utullano’zchilar darvozabon o’yini tutrisida dastlab nazaryay, darvozabon
va xujumchi xarakatlari boglikligi to’g’risidagi bilimlarga ega bulmogi kerak
Urganishda darvozaga xar xil traektoriyada to’p otishni bilish juda muximdir.
1) T o’p ni xar xil yunalishda yu borish kiyinchiliklari;
2) Darvozabonning tuya qaytarishi kiyin bulgan joylar (bosh ustidan,
darvoza burchaklari, bel atrofidan);
26

3) Belgili o’yin xolatidan darvozabonning to’p kaytarishi kiyin bulgai joyga
to’p otish. To’p otishni takomillashtirishda mashklar yuqorida kursatilganlar
asosida tanlanishi lozim.
Ikkinchi taktik vazifa — ximoyachi bilan yakkama — yakka chikishda
g’olib bulish. Bunday xolatlarda xam o’rgatuvchi shug’ullanuvchilarga kaysi xolat
va usullarni (bosh yonidan, bel atrofidan, qo’llarni yuqori kutarib quyilgan
to’siqlar yonidan) qo’llash maqsadga muvofikligini tushuntirishi lozim.
Uchinchi taktik vazifa — bir vaktda ximoyachi va darvozabon ustidan golib
bulish. Bu n day yunalishdagi mashklarni bajarishda shu g’ ullanuvchilar bir vaktda
ikki vazifani echadi.
O’yinchilarning umumiy va maxsus tayyorgarligida kuch, tezkorlik,
chidamlilik, chaqqonlik, epchillik, egiluvchanlik va sakrovchanlik asosiy
o’rin tutadi. Aynan shu jismoniy fazilatlar o’yinchining harakat imkoniyatlari
darajasini ifodalaydi.
Kuchni tarbiyalash kuch hozirgi davrdagi sport mashg’ulotlari
amaliyotida shug’ullanuvchining eng muhim jismoniy fazilatlaridan biri
hisoblanadi. Chunki kuch ma’lum darajada o’yinchining maydonda
harakatlanish tezligini, yuqori sakrashning balandligini belgilaydi. Kuch o’z
navbatida mutloq kuch, nisbiy kuch, «portlovchi» va «sportga oid» bo’lishi
mumkin.
Mutloq kuch – mushakning o’z og’irligidan qat’iy nazar qisqargan
vaqtda yuzaga keladigan kuchga aytiladi.
Nisbiy kuch – o’yinchi tanasini og’irligining bir kilogrammiga to’g’ri
keladigan miqdor hisoblanadi.
«Portlovchi kuch»-mashqlar yoki o’yin harakati paytida mo’ljallangan
eng kam vaqt ichida yuzaga keluvchi katta kuchlanishga erishish
qobiliyatini bildiradi. Bu kuchdan qo’l to’pi o’yinchilari sakrashda, tez yorib
o’tishda, katta masofaga to’pni kuch bilan uzatishda foydalanadilar.
27

Tezkorlikni tarbiyalash, tezkorlik deganda qo’l to’pi o’yinchisining
ma’lum sharoitda, qisqa vaqt ichida, eng ko’p harakatlarni bajara olish
qobiliyati tushuniladi. Tezkorlikni namoyon qilish quyidagi shakllarda
amalga oshiriladi:
- fikrlash jarayonining tezligi, oddiy va murakkab reaksiyalarning
qanday bo’lmasin biron bir tashqi ta’siriga javoban tezligidadir.
- yakka harakatni bajarish tezligi, harakatlar tezligi (ayrim harakatlarni
bajarish vaqti) harakatlarni muvofiqlashtiruvchi markaziy asab tizimining
faoliyatiga munosib bo’lishi lozim.
Chaqqonlikni tarbiyalash, chaqqonlik, bu o’yinchining harakatlarni
muvofiqlashgan va ular aniqligini bevosita kuchning va tezlikning yuqori
darajasi ko’rsatilishi bilan bog’liq qobiliyatdir. Gandbolchi uchun nihoyatda
muhim holatlardan biri bu tayanchsiz holatda bajariladigan muvofiqlashgan
harakatlar, muvozanatni saqlay bilish va belgilangan masofani saqlashning
a’lo darajada rivojlanishidir.
Chidamlilikni tarbiyalash, chidamlilik markaziy asab tizimining holati,
vazifalarni bajarishga tayyorgarlik, jismoniy fazilatlar, harkatlanish
malakalarining toliqishiga bardosh berishi hamda ruhiy turg’unlik bilan
belgilanadi. Chidamlilikni oshirishga qaratilgan mashg’ulot yuklamalarining
o’ziga xos xususiyatlari shundaki, o’yinchining organizmiga ta’sir qilayotgan
mashqlar musobaqalar paytidagidek yoki undan ham ortiqroq bo’lib, bu
mashqlardan uzluksiz ravishda foydalanish kerak.
Egiluvchanlikni tarbiyalash, egiluvchanlik, bu gandbolchilarning
o’yinda uchrab turadigan harakatlarni katta amplitudada bajara olish
qobiliyatidir. Bo’g’inlarning harakatchanligi mushaklar va paylarning
cho’ziluvchanligiga bog’liq. Shuning uchun ham dastavval barcha
bo’g’inlarning harakatchanligini oshirishga alohida e’tibo berish kerak.
Egiluvchanlikka oid mashqlarni dastlab har kun ertalabki mashg’ulot va
28

yakka mashg’ulotga kiritgan holda bajarish kerak. Cho’ziluvchanlikni
oshiradigan mashqlar va dastlabki badantarbiya, uqalash, issiq vanna, iliq
dush, bo’shashtiruvchi mashqlar mushak va paylarning tarangligini
rivojlantirishga yordam beradi.
O’yinchilarni texnik tayyorgarliklarini oshirish.
Texnik tayyorgarlik, har bir o’yinchining ixtiyorida bo’lgan, bajarishni
yaxshi bilgan, o’yin vazifalarini hal yetish uchun kerakli texnik turlari
ko’pligiga qarab belgilanadi. Bu holatlar gandbolchining sport tayyorgarligi
jarayoni, o’yin texnikasining muntazam yaxshilanib borishi bilan uzviy
bog’liqdir.
Gandbolchilar texnik mahoratini takomillashtirish yo’llari nazariy
asoslangan holda ko’riladi va taktikani takomillashtirish, harakat va
ma’naviy, iroda sifatlarini rivojlantirish bilan birga qo’shib bajariladi.
Texnika – bu o’yinning asosi sanaladi. Uni mukammal egallash va har xil
o’yin sharoitida qo’llashni bilish yuqori sport malakasiga erishishning
garovidir.
O’yinchilarni taktik tayyorgarliklarini oshirish.
Taktik tayyorgarlik. – Jismoniy sifatlarni takomillashtirish jarayonida
mashg’ulotning juda muhim va murakkab qismi hisoblanadi. Raqib jamoasi
ustidan g’alaba qozonishda jismoniy texnik tayyorgarlik bilan bir qatorda o’z
imkoniyatlaridan to’g’ri va ustalik bilan foydalana bilish katta ahamiyatga
egadir. Gandbolchilarning taktik ko’nikmalarini takomillashtirishda
o’zlashtirilgan va o’rganilgan mashqlarni ko’p marta takrorlash taktikadagi
ta’lim va mashg’ulotning asosiy uslubi (metodi) hisoblanadi.
Ruhiy tayyorgarlik, gandbolchilarning ruhiy tayyorgarligi umumiy
ruhiy tayyorgarlikni va oldinda turgan musobaqaga tayyorgarlikni o’z ichiga
oladi. Aqliy – irodaviy xislatlarni tarbiyalash umumiy ruhiy tayyorgarlikning
asosiy vazifasidir. G’alaba qilishga intilishni o’yinchiga doimiy ravishda
29

uqtirish lozim bo’ladi.
Bunday intilishning eng ta’sirchan usuli ijtimoiy burch va jamoa oldida
javobgarlikni his etish hisoblanadi. Ayrim o’yinchilarga, guruhlarga va butun
jamoaga maxsus topshiriqlar berish katta ahamiyat kasb etadi.
O’yin natijasini ahamiyatini, g’alaba qilish zarurligini hadeb
eslataverish ham hamisha yaxshi natija bermaydi. Har bir sportchi o’yinchida
irodaviy sifatlar yuqori darajada rivojlangan bo’lishi lozim. Dadillik,
qat’iyatlik, bosiqlik va esankiramaslik, tashabbuskorlik, intizomlilik asosiy
irodaviy hislatlardir. Bu hislatlar o’quv mashg’ulotlari jarayonida
tarbiyalanadi.
Belgilangan vazifalarni bajarishga tayyorgarlik, gandbolchi
organizmining imkoniyatlarini hamda undagi jismoniy tayyorgarlikning
asosini tashkil etadi. Bunday imkoniyatlarning darajasi ularning tayanch
muskul tizimining ishchanligida aniq namoyon bo’ladi. Mashg’ulotlar
ta’sirida bo’ladigan o’zgarishlar mustahkam bo’lishi uchun o’yinchi uzoq
vaqt davomida o’ziga xos maxsus ishni bajarish qobiliyatiga ega bo’lishi
kerak.
Gandbolda harakat faoliyati o’ziga xos bo’lgani uchun mashg’ulotni
turli tezlikda bajariladigan mashqlarni qisqa vaqt, ancha uzoq vaqt, sust va
faol dam olishni almashlab olib borish mumkin. O’yin harakatlarining tavsifi
to’xtab-to’xtab o’tladigan bo’lgani uchun, u nafas olish jarayonining eng
ko’p miqdorda kuchaytirilishi talab qilinadi. Gandbolchilarning vazifalarni
bajarish tayyorgarligini oshirishda maxsus vositalardan foydalaniladi.
Qo’l to’pi o’yinida himoya texnikasini o’rgatish usullari.
Himoya texnikasini o’rgatishda orqa bilan yurishga, yugurishga o’ng
tomon bilan qadamlab, har xil yo’nalishlarda qo’llar bilan to’siq qo’yishni
yoki to’pni olib qo’yish harakatlarini bajarishga ko’proq ye’tibor berish
lozimdir. Maydonda qilinayotgan harakat vaqtida to’pning yo’nalishiga qarab
30

joylashish ham o’rgatiladi. Keyinchalik hujumchiga nisbatan kerakli
masofani saqlash va vaziyatga qarab uni o’zgartirish o’rgatiladi.
Himoyada harakat qilishni o’rganish uchun quyidagi mashqlardan
foydalanish mumkin:
1. Himoyada turishning dastlabki holatdan o’ngga, chapga, oldinga va orqaga
yurish va yugurish;
2. Orqa bilan oldinga eng ko’p ilonizisimon harakatlarni bajarish kerak;
3. Bir-biriga yuzma-yuz turgan holatda quvlashmachoq o’yini o’ynash kerak;
v h.k.
To’pni to’sishda qo’llarni tez harakat qildirishga o’rgatishdan boshlanadi.
Darvoza maydonchasi bo’ylab joylashgan himoyachilar murabbiy ishorasi
bilan darhol qo’llarini yuqoriga ko’tarib harakatlantiradilar, keyin qo’yidagi
mashqlarni to’p bilan bajaradilar:
1.Hujumchi himoyachiga yuzma-yuz turib, har xil holatda darvozaga to’p
otishni bajaradi, himoyachi esa to’p yo’nalishini to’sish uchun harakat qiladi;
2. Oldindan kelishilgan tomonga otish kuchini asta-sekin ko’paytirib to’p
otiladi, hujumchilar to’p yo’nalishini to’sish uchun qo’llarini qo’yishadi;
3. Avvaldan kelishilgan ikki usulda darvozaga otilgan to’p yo’li to’siladi;
4. O’yin davomida darvozaga otilgan to’plar yo’li to’siladi;
5. Birin-ketin darvozaga otilgan bir necha to’pni to’sish va h.k.
To’pni olib qo’yish texnikasi o’rgatilayotganda harakat boshlanishidan oldin
turish holatini to’g’ri tanlash, to’pga o’z vaqtida chiqish va to’pga qarab
tezkorlik bilan harakat qilish katta ahamiyatga egadir.
Bu mashq oldinga chiqib uzatilayotgan to’pni olib qo’yish texnikasi bilan
o’rgatiladi. So’ng hujumchining orqasidan tezlik bilan chiqib to’pni olib
qo’yish harakatlari o’rgatiladi.
To’pni urib chiqarish, oldin bir joyda turib raqibning qo’lidagi to’pni urib
tushirish yo’llari o’rgatiladi, avval to’p uzatilayotganda, keyin darvozaga
31

otilayotganda to’p urib tushiriladi, keyinchalik esa to’pni uzatishga yoki
darvozaga otishga tayyorlanayotganda urib tushirish va oxirida to’pni yerga
urib tushirish vaqtida uni urib tushirish o’rgatiladi.
Darvozaga to’p otishni takomillashtirish
1-vazifa.
-Darvoza o’stunlari orasida gimnastik skameyka qo’yiladi, albatta
skameykaga teqqazib darvozaga to’p otish.
-Ximoyachi qarshiligida darvozaga to’p otish.
-Darvoza ustunlari orasiga qo’yilgan gimnastik skameyka ustidan sapchib
darvozaning pastki burchaklariga to’p otish.
-O’yinchi to’p bilan gimnastik skameyka ustidan 5-6 marta sakrab, so’ng
darvozaga to’p otish.
2-vazifa.
-Dastlabki xolat erkin to’p tashlash chizig’ining markazida gimnastik
skameyka undan maydon taraf xar 2-m oroliqda uchta ustunchalar
o’rnatilgan. Xar-biri to’pga ega bo’lgan o’yinchilar, ushbu ustunchalar
qarshisida joylashadi. O’yinchi o’stunchalar orasidan to’pni erga urib olib
yurib gimnastik skameyka qarshisida to’shalgan “mata” yoniga kelib to’pni
yuqoriga tashlab mata ustida dumboloq oshadi va to’pni erga tushirmay ilib
olib uni darvozaga otadi.
-O’yinchi, erkin to’p tashlash chizig’ida joylashgan to’ldirma to’p atrofidan
to’pni do’malatib olib o’tgandan so’ng to’pni darvozaga otadi.
3-vazifa.
-Dastlabki xolat; birinchi qator o’yinchilari 2-3 m oroliqda darvoza
maydoni chizig’i bo’ylab, ikkinchi qator o’yinchilari yon chiziqqa yaqinroq
orqama-orqa bir qator bo’lib joylashadi, qator o’yinchilari xar-biri to’pga ega.
Ikkinchi qator o’yinchilari, birinchi qatorda turgan o’yinchilarining har
biridan to’p olib darvozaga otadi. Birinchi qator t o’yinchilari to’pni
32

uzatgandan so’ng to’siq (blok) qo’yuvchi ximoyachi vazifasini bajaradi.
-Xuddi shuning o’zi, darvoza maydoni chizig’i bo’ylab ikkinchi qator
o’yinchilari joylashadi.
-Xuddi shuning o’zi, lekin o’yinchilar ketma-ket darvozaga xar-hil usullarda
to’p otadi.
4-vazifa.
-Dastlabki xolat, xujumchi o’yinchilar burchak va markazda joylashadi.
Markazdagi o’yinchi to’p bilan darvozaga xujum qiladi, murabbiy
ko’rsatmasiga binoan burchakdagi xujumchining biriga darvozaga to’p
otishni bajarish uchun to’p uzatadi. Agar ko’rsatma bo’lmasa markaz
xujumchi o’zi to’p otishni bajaradi.
-Xuddi shuning o’zi, faqat mashqni burchakdagi xujumchi boshlaydi.
Ximoya o’yin texnikasini takomillashtrish uchun mashg’uliy vazifalar
To’siq (blok) qo’yishni takomillashtirish
1-vazifa.
-Dastlabki xolat, bir ximoyachi yana bir xujumchi oroliq masofa 3-4 m.
Ximoyachining yuqoridan va yon tomondan qo’ygan to’sig’iga. Hujumchi
ximoyachi qo’llariga to’p otishni bajaradi.
-Xuddi shuning o’zi. Xujumchi, ximoyachi ustidan, chap va o’ng yonidan
to’p otish bajaradi ximoyachi vazifasi otilgan to’pni to’sishdan iborat.
2-vazifa.
-Dastlabki xolat, ximoyachi xujumchiga qarshi joylashgan, barcha
xujumchilar to’pga ega. Murabbiy ishorasi yoki signalidan so’ng,
xujumchilar oldindan kelishilgan joyga to’p otish bajaradi, ximoyachilar esa
otilgan to’pni to’sishga xarakat qiladi.
33

2.2 To’p uzatishni takomillashtirish
1-vazifa:
- sherik bilan 10-12 m oroliq masofada joylashgan o’yinchilar bir-biriga xar-
hil uslubda: yuqoridan, yondan, maydondan sapchitib, joyda, yugurib, orqa
tomondan, bosh ustidan to’p uzatadi;
34

- o’yinchilar oldinga-orqaga (moksimon) xarakat qalib har xil uslubda to’p
uzatadilar;
- o’yinchilar orasidagi masofa 3-4 m, bir-biriga xarakatda xar-hil usullarda
to’p uzatadilar. O’yinchi to’pni uzatgandan so’ng oraliq masofani (oldinga,
yonga, orqaga xarakat qilib) o’zgartiradi. To’pga ega bo’lgan o’yinchi
dastlabki oraliq masofa xolatini saqlashga xarakat qiladi;
2-vazifa:
-sherik bilan birga darvozadan darvozagacha xarakat qilib to’pni darvozaga
otadi;
-sherik bilan xarakatda to’pni maydondan sapchitib uzatish;
-sherik bilan birga qarshi darvoza tomon xarakat qilib oroliq masofani
yaqinlashib turib o’zaro to’p uzatib bir-biri tomon kesma (qaychisimon)
xarakat qilib oroliq masofani kengaytirib darvozaga to’p otish xarakatini
bajaradi;
3-vazifa. Uch o’yinchi bo’lib mashqlar bajarish:
-dastlabki xolat yuza chiziqda turadilar. O’yinchilar ikki to’pga ega. Oldida
turgan o’yinchi maksimal tezlikda to’pni erga urib maydon markazidagi
chiziq tomon xarakat qiladi. Boshqa ikki o’yinchi bir-biriga to’p uzatib
birinchi o’yinchiga etib olishga xarakat qiladi. Uchta bo’lib mashqlar
bajarish. Xar uch o’yinchiga bitta to’p. Ikki o’yinchi xar-hil usullarda bir-
biriga to’p uzatib uchinchi o’yinchini ushlashga xarakat qiladi;
35

-uch o’yinchi oldinga qarab “sakkiz raqami” shaklida (“vosmyorka”) bir-
biriga to’p uzatish xarakatini bajaradi.
4-vazifa. Uchlikda mashqlar bajarish:
-uch o’yinchi bo’lib ketma-ket darvozadan darvozagacha to’p uzatib xarakat
qilib darvozaga to’p otish bilan yakunlaydi. Chetdagi o’yinchilar kelishilgan
usulda navbatma-navbat markazdagi o’yinchiga to’p uzatadi;
-shu mashqning o’zi faqat o’yinchilarni maydoniga o’rta chizig’idan so’ng
ularga uchta ximoyachi o’yiniga xalaqit ko’rsatadi;
To’pni erga urib olib yurishni takomillashtirish
1-vazifa.
-Joyda o’ng va chap qo’l bilan to’pni baland va past erga urib olib yurish.
-Xar-hil xarakatda (o’tirib, tizzalarni bukib, qarshi qadamlarda xarakat qilib,
orqa bilan oldinga xarakat qilib, oldinga; sakrash xarakatlar, 180º va 360º
o’grilishlardan foydalanib) xar-hil usullardan foydalanib to’pni erga urib olib
yurish.
-Joyda to’pni erga urib olib yurib murabbiy ishorasi yoki signaliga binoan
oldinga 4-5 musofaga otilib yugurish va yana to’pni erga urib olish yurishni
davom etish.
2 vazifa.
-To’pni gimnastik skameyka ustida urib olib yurish.
-Skameyka ustida yurib to’pni erga urib olib yurish.
-Gimnastik skameyka ustidan o’ng va chapga xatlab o’tib to’pni erga urib
olib yurish.
3-vazifa
-O’yinchi sherigi bilan kuchsiz qo’llarini ushlab olib bir-birini o’ziga tortadi
va kuchli qo’llarni bilan to’pni erga urib olib yuradi (so’ng qo’llar
almashtiriladi).
-O’yinchi sherigi bilan to’pni erga urib olib yurish vaqtida baravariga bir-
36

birini itarib yuborishga xarakat qiladi.
4-vazifa
-To’psiz o’yinchi erkin maydon bo’ylab xarakat qiladi, to’p bilan bo’lgan
o’yinchi to’pni erga urib olib yurib uning ortidan xarakat qiladi.
-To’psiz o’yinchi erkin maydon bo’lab xarakat qilish, to’p bilan bo’lgan
o’yinchi murabbiy ko’rsatgan 2-3-4 m oroliq masofani saqlab uning ortidan
xarakat qiladi.
- Chalg’itish harakatlarini to’psiz va to’p bilan bajarish mumkin. To’psiz
chalg’itishlardan to’pni tekis, uni qarshiliksiz qabul qilish uchun himoyachilarning
yaqinida turganda ta’qibdan qutulish maqsadida ko’proq foydalaniladi.
To’pni uzatishda otishni, yerga urib yurishni qarshiliksiz bajarish uchun to’p bilan
chalg’itishlarda qo’llaniladi.Ikki va undan ortiq usullardan tashkil topgan to’pli
yoki to’psiz chalg’itishlar oddiy va murakkab ikki turlarga bo’linadi. Bir
harakatdan ikinchi harakatga o’tishda qancha kam vaqt sarflansa, raqibni aldab
o’tishga shuncha ko’p imkoniyat yaratiladi.To’pni uzatishda usullarni
o’zgartirishda to’p yo’nalishini va to’p uzatishda, to’xtab qolish paytlarda
chalg’itishlar ko’p qo’llaniladi. Eng ko’p tarqalgan chalg’itish – bu to’pni
otmoqchi bo’lgan hujumchiga peshvoz chiqayotgan himoyachilarning yo’lini
to’sishlarda qo’llaniladi.
-To’siq hujumchilarning himoyachilardan qutulishi uchun qo’llaniladigan
foydali vositadir. Qo’l to’pi o’yinida to’siqlar yakka holda va guruhli holda
qo’yilishi mumkin. Guruhli to’siq qo’yish 9 metrli erkin to’p tashlash chizig’idan
to’p otishda ko’p qo’llaniladi, bu bir necha o’yinchining bir-biriga yaqin turib
to’pni egallamoqchi bo’lgan hujumchiga peshvoz chiqayotgan himoyachilar
yo’lini to’sishdan iboratdir.
Himoya o’yini texnikasini o’rgatish. Himoya o’yini texnikasiga to’pni olib
yurish, urib qaytarish, to’siqni buzish va darvozabonning to’pni ushlab olishlari
kiradi.Dastlabki holatda to’g’ri turish himoya harakati tayyorgarligiga zamin
yaratadi. Yon tomonlarga erkin harakatlanish va orqa bilan yugurib ilish
37

himoyachi harakatining muhim qismidir.
O’yinida to’pni olib qo’yish usullari.
- To’pni olib qo’yish usuli yordamida jamoaning qarshi hujumga o’tishi
ta’minlanadi.
- To’pni urib chiqarish harakati to’p olib yurgan hujumchi bilan kurashda
bajariladi. Himoyachi qulay payt poylab hujumchiga yaqinlashadi, to’pni urib
chiqaradi va uni egallashga harakat qiladi.To’pni to’sish darvozaga yo’naltirilgan
to’pga qarshilik ko’rsatishda qo’llaniladigan asosiy harakat hisoblanadi.Yuqoridan,
o’rta va pastdan kelayotgan to’pni bir va ikki qo’l bilan to’sish mumkin. To’pni
to’sishni bajarayotgan himoyachi hujumchiga qanchalik yaqin bo’lsa, to’p
yo’nalishini aniqlash shunchalik oson bo’ladi. Himoyachi to’pni ushlashga
tayyorlanishda diqqat bilan hujumchini, shuningdek to’pni kuzatish va to’p
otayotgan o’yinchini o’z vaqtida to’xtatish uchun uning oldiga chiqishi lozim.
Sakragan holda otilgan to’pni to’sish raqib tomonidan ham sakrab amalga
oshiriladi.
Darvozabon o’yinining texnikasi.
Darvozabon jamoada eng qiyin va mas’uliyatli vazifani bajaradi. Uning
harakati faqat darvozaning xavfsizligini emas, balki, hujumning natijasini ham
belgilaydi.
Darvozabonning dastlabki turish holatiga uning gavdasini tik turishi, siljishi,
chalg’itishlari, to’pni qo’l, oyoq, gavda bilan qaytarishi va to’pni uzatishlari kiradi.
- Darvozabonning turishi harakatdagi to’pning vaziyatiga bog’liq ravishda,
har-xil holatda bo’lishi mumkin. Darvozada turishning ikki turi mavjud bo’lib, bu
darvoza o’rtasida va darvoza ustunlari yonida turish hisoblanadi. Darvoza o’rtasida
asosiy holatda turib harakat qilish qulayroqdir. Agar hujumchi to’p otishni
burchakdan bajarayotgan bo’lsa, unda darvozabon darvoza ustuni oldida, yonda
turib (oyoqlar oralig’i 15-20sm) darvozaga yaqin bo’lgan qo’lini yuqoriga ko’tarib,
tirsak qismi salgina bukilgan bo’ladi, shunda darvozaning yuqori burchagini
yopish mumkin bo’ladi.
- Siljish darvozabonning asosan yon tomonga qadam qo’yib joyini
38

o’zgartirishi orqali amalga oshiriladi va to’pni qaytarish uchun tayyor bo’lishga
imkoniyat yaratadi.
Darvozabon to’pni olib qo’yishni, qaytarilgan to’pni egallab, uni o’yinga
kiritishni, raqiblar tomonidan tez yorib o’tishni ta’minlovchi to’pni egallashi,
oldinga va orqaga tez harakat qilishi lozim.
To’pni ilish - darvozabon o’yini texnikasining eng muhim qismidir. Kuchli
otilgan to’pni ilib olish imkoni kam bo’lsa ham, uni qaytargandan so’ng egallab
olish muhim, shuning uchun darvozabon eng yaxshisi to’pni ikki qo’llab ilib olgani
ma’qul hisoblanadi.
To’pni qaytarishda, ushlab olishda darvozabon bir yoki ikki qo’lini
ishlatishi, baravariga oyoq va qo’l bilan yoki gavda bilan ham to’pni qaytarishga
tayyor bo’lishi lozim.
To’pni uzatish darvozabon tomonidan tez va aniq uzatilgan to’p jamoaning
hujumga o’tishi uchun sharoit yaratishning garovidir. Darvozabonning harakati
samarali bo’lishi uchun eng to’g’ri turish holati darvoza o’rtasi hisoblanadi.
Darvoza oldida uning markazidan bir metrgacha masofa bo’ylab harakat qiluvchi
darvozabon balanddan keladigan to’pni egallashga doim tayyor bo’lishi lozim.
Darvozabon hyech vaqt to’pni nazoratsiz qoldirmasligi va o’z vaqtida
hujumchining to’p otish usulini bu harakat boshlanishidan oldinroq aniqlashi juda
muhim hisoblanadi.
Qo’l to’pi o’yinida o’rgatish usulubiyatlarining tavsifi.
Harakatlarni maqsadli o’rgatish murabbiydan o’qitish uslubiyatini bilishni
talab etadi. Hamma uslublar shartli ravishda uchta guruhga bo’linadi.
1-jadval
O’qitish uslullari.
O’qitish, o’rgatish usullari
Suzdan
foydalanish Ko’rgazmali
qabul qilish Amaliy
Hikoya, ta’rif,
suhbat, Plakatlar,
kinogrammalar, Qat’iy
tartiblashtirilgan Qisman
tartiblashtirilgan
39

tushuntirish,
tahlil qilish,
ko’rsatma
berish. video yozuvlarini
ko’rsatish,
namoyish qilish. mashqlarning
metodlari,
qismlarga bo’lib
o’rganish.
Harakat
jamlanmalarini
butunligicha
o’rganish mashqlarning
metodlari o’yin,
musobaqada turli
harakatlar
jamlanmalariii
qo’llash.
- So’zlardan foydalanish, ko’rgazmali qurollardan va amaliy uslublardan
foydalanish. Bular o’z navbatida bir necha uslullardan tashkil topadi.
- Murabbiy tomonidan qo’llaniladigan so’zdan foydalanish uslubi butun
o’quv jarayonini faollashtiradi, harakatlanishlar to’g’risida yanada to’liq, aniq
tasavvurlarni shakllantirishga yordam beradi. Ushbu uslublar yordamida
murabbiy o’quv materialining o’zlashtirilishini tahlil qiladi va baholaydi;
- Ko’rgazmali qabul qilish deb o’rgatilayotgan harakatlarni ko’z bilan ko’rish
va eshitish orqali qabul qilishga aytiladi;
- Ko’rgazmali qabul qilish harakatlarni yanada tez, chuqur va mustahkam
egallab olishga yordam beradi, o’rganilayotgan harakatlarga qiziqish uyg’otadi.
Har bir uslubni o’rganishda ularning bosqichlarini ko’rib chiqish muhimdir.
Chunki asosiy ahamiyat asosiy bosqichga, keyin boshqa bo’laklar va sportchining
har hil tayyorgarligiga qaratiladi. Har qanday uslubni o’rgatishda texnik-taktik
harakatlarni takomillashtirish, ketma-ketligiga rioya qilish kerak:
1. Usullar mohiyati bilan tanishtirish;
2. Shu uslulni soddalashtirib o’rgatish;
3. Usullarni o’yin holatiga yaqinlashtirish, takomillashtirish;
4. O’rganilgan usullarini o’yinda qo’llash, qo’l to’pi mashg’ulotining
asosini tashkil etadi.
O’yindan tashqari o’rgatiladigan va takomillashtiriladigan har bir texnik usul
(metod)ga juda ko’p vaqt sarflanadi. Shuning uchun gandbolchilar usullarni
soddalashtirilgan holda o’yin vaqtida o’rganadilar va takomillashtiradilar. Har bir
40

mashg’ulotda ikki-uchta usul(metod)larni o’rgatib borilsa maqsadga muvofiq
bo’ladi.
Yugurishda oddiy, tezlikni o’zgartirib, yo’nalishni o’zgartirib, qadamlarni
chalishtirib, har xil sakrashlar yordamida yugurish texnikasi o’rgatiladi;
To’xtashlarda tez yurib, sekin yugurib, tezlashganda avval bir oyoqda so’ng
ikki oyoqda to’xtash mashqlari o’rgatiladi. Shug’ullanuvchining ikki oyoqda
yugurib to’xtagandan so’ng, muvozanat saqlash uchun tana og’irligini to’g’ri
taqsimlashi murabbiy tomonidan nazorat qilib boriladi;
Sakrash joyidan, so’ng yugurib kelib avval ikki oyoqda, keyin bir oyoqda
sakrashga o’rgatiladi. Oyoqlarni to’g’ri qo’yish, balandlikga yoki uzunlikga
sakraganda oyoqlarni bukish va yerga tushish to’g’ri bajarilishiga ahamiyat
berish kerak.
O’yin maydonida harakat qilish texnikasini takomillashtirish uchun quyidagi
mashqlardan foydalanilsa bo’ladi:
1.Belgilangan aniq mo’ljalga tezlanib yugurish va dastlabki holatga qaytish;
2.Turli holatlarda yugurib, yotib, emaklab va boshqa ko’rinishlarda tez
yugurish;
3.Bir va ikki oyoqlab to’siqlardan sakrab o’tish va yugurish;
4.Yugurish va sakrash harakatlarini galma-gal bajarish.
5.Belgilangan joylarda birin-keyin to’xtab yugurish;
O’rgatishni yuqoridan qo’lini siltab to’p uzatishdan boshlash kerak.
Devorda belgilangan nishondan 3-4 m masofada qo’llar yuqoriga ko’tarilishi
kerak. Har xil oyoqlar oldinga qo’yilib, uch qadamdan so’ng to’p uzatish.
Keyinchalik sheriklar bir-biriga qarama-qarshi turib to’pni uzatishni
boshlaydilar
To’pni yerga urib yurish texnikasini to’g’ri tasavvur qilishga oid tushuntirish
va ko’rsatishdan so’ng shug’ullanuvchilar bir joyda turganlaricha to’pni
yuqoriga sapchitib, yerga urib o’ynaydilar va h.k.
41

To’pni pastga sapchitib, to’pni yerga urib yurishga o’tilganda uni raqibdan
pana qilish bir qo’ldan ikkinchisiga orqadan o’tkazish, yuqori tezlikda
sur’atni va yerdan sapchish balandligini o’zgartirish, burilishlar hamda orqa
bilan harakat qilib to’pni yerga urib yurishlar navbat bilan keyinroq
o’rganiladi.
To’pni otishga o’rgatish. Har xil usullar bilan to’pni darvozaga otishga
o’rganish jarayonida shug’ullanuvchilarni dastlab to’pning yo’nalishi,
chizig’i va darvozani mo’ljalga olish usullari bilan tanishtirish lozim.
Darvozaga to’p otishning ayrim usullari o’rganilayotganda birinchi navbatda,
uning tuzilishi, so’ngra harakatining mazmuni o’rganiladi va to’p otish
masofasi asta-sekin uzaytiriladi.
To’p otish texnikasi o’zlashtirilgandan so’ng, otishning tayyorlov bosqich
ko’rinishlariga kirishiladi:
1. To’pni yerga urib kelgandan so’ng tez xarakat bilan to’p otish.
2. To’pni ilib olgandan so’ng darvozaga otish.
3. To’pni ilib bir, ikki, uch qadamdan so’ng darvozaga otish.
4. Har xil tezlanishlardan so’ng to’pni darvozaga otish; va b.
Shundan so’ng, to’p otish sharoitlari murakkablashtirilib bajariladi.
O’yinchilarga u yoki bu usullarni tanlab to’p otish mashqlari beriladi.
O’rgatilgan usullarni o’yinda qo’llashda takomillashtirilib boriladi.
Sakrab to’p otishning barcha harakatlarini joyida turib o’rgatish kerak.
Xulosa.
Ushbu kurs ishi shuni ko’rsatadiki, qo’l to’pi o’yini xozirgi mustaqil
respublikamizda jismoniy madaniyat tizimda jismoniy tarbiyaning asosiy
vositalaridan biri bo’lib kelmoqda.Ushbu kurs ish bizga quyidagicha xulosa
etishga imkon beradi. Qo’l to’pichilarning tayyorgarlik davrlari, tayyorgarlik
turlari, ularning tayyorgarlik davrlari va uni rejalashtirish orqali qo’l
to’pichilarning jismoniy tayyorgarligi va maxsus jismoniy tayyorgarliklari yuqori
42

darajada bo’lishiga erishiladi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik qo’l to’pichilarga
zarur bo’lgan tayyorgarlik bo’lib u maxsus jismoniy tayyorgarlikni tarbiyalash
uchun asosiy zamin bo’lib shu bilan bir qatorda qo’l to’pi o’yini texnikasi va
taktikasini egallashda shug’ullanuvchi uchun jismoniy qulaylik tug’diradi.
Maxsus jismoniy tayyorgarlik qo’l to’pichi faoliyatidagi asosiy tayyorgarlikdan
biri bo’lib, u qo’l to’pichining o’yindagi ishtiroki samarasini belgilovchi asosiy
omilidir.
Maxsus jismoniy tayyorgarlik qo’l to’pichi umumiy jismoniy tayyorgarlik
asosida tarbiyalanib qo’l to’pichining o’yni faoliyatidagi barcha xarakatlarni
bajarish uchun jismoniy zamindir.Chunki qo’l to’pi o’yinida uchraydigan yoki
tarkibiga kirgan barcha xarakatlar o’z xususiyatiga ko’ra maxsus chaqqanlikni,
maxsus tezkorlikni, maxsus chidamlilikni, maxsus kuchini egiluvchanlikni talab
etadigan mashqlardir. Bu fazilartlar faqat o’yin yoki musobaqadagi faoliyati uchun
zarur bo’libgina qolmasdan balki o’rganish jarayonidagi asosiy jismoniy qulaylik
yaratuvchi omildir, chunki u har bir harakatni o’rganishda qo’l to’pichi ma’lum
jismoniy fazilatlarni namoyon etadi.
Qo’l to’pichilarning umumiy jismoniy tayyorgarligini tarbiyalashda barcha
jismoniy mashqlar vosita bo’lib qo’llanishi mumkin. Qo’l to’pichilarning maxsus
jismoniy tayyorgarligini amalga oshirish uchun qo’yilgan maqsadga va vazifalarga
ko’ra atletik mashqlar gimnastik mashqlar va umumrivojlantiruvchi mashqlar
vosita bo’la oladi.Qo’l to’pichilarning texnik tayyorgarligi o’yinchining asosiy
tayyorgarligidan bo’lib, u butun tayyorgarlik jarayonida olib boriladi. Texnik
tayyorgarlikni to’la qonli olib borish uchun o’rgatish metodologiyasi to’g’ri
tanlash bilan bir qatorda har bir o’yinchida etarli darajada jismoniy tayyorgarlik
mavjud bo’lishi shart.
Texnik tayyorgarlikni amalga oshirishda harakatga o’rgatish tamoyillaridan to’g’ri
foydalanish o’rgatish samarasini oshiradi.
Taktik tayyorgarlik darajasida o’yin natijasini belgilovchi asosiy omildir.
Taktik tayyorgarlik har bir raqib jamoasi o’yinchilarining xususiyatlari va o’z
jamoasi o’yinchilarining texnik hamda jismoniy tayyorgarliklarni hisobga olgan
43

tuziladi va amalga oshiriladi.
Jismoniy tayyorgarlik texnik – taktik tayyorgarlik sport tayyorgarligining asosiy
negizi bo’lib ular bir-biri bilan uzviy bog’liqdir.Asosiy qo’l to’pi mashg’ulotlarida
tayyorgarlik davrlari haqida qisman xulosa berilgan. Bunda ularni boskichlari va
ularni xususiyatlari to’g’risida yoritib berishdi. Himoya texnikasini o’rgatishda
orqa bilan yurishga, yugurishga o’ng tomon bilan qadamlab, har xil yo’nalishlarda
qo’llar bilan to’siq qo’yishni yoki to’pni olib qo’yish harakatlarini bajarishga
ko’proq ye’tibor berish lozimdir. Maydonda qilinayotgan harakat vaqtida to’pning
yo’nalishiga qarab joylashish ham o’rgatiladi. Keyinchalik hujumchiga nisbatan
kerakli masofani saqlash va vaziyatga qarab uni o’zgartirish o’rgatiladi.
Bu mashq oldinga chiqib uzatilayotgan to’pni olib qo’yish texnikasi bilan
o’rgatiladi. So’ng hujumchining orqasidan tezlik bilan chiqib to’pni olib qo’yish
harakatlari o’rgatiladi.To’pni urib chiqarish, oldin bir joyda turib raqibning
qo’lidagi to’pni urib tushirish yo’llari o’rgatiladi, avval to’p uzatilayotganda, keyin
darvozaga otilayotganda to’p urib tushiriladi, keyinchalik esa to’pni uzatishga yoki
darvozaga otishga tayyorlanayotganda urib tushirish va oxirida to’pni yerga urib
tushirish vaqtida uni urib tushirish o’rgatiladi.
Foydalangan adabiyotlar
1. Sportivno’e igro’ V.Kovaleva Moskva 1988 y.
2. Jismoniy tarbiya A.Normurodov 1998 y.
3. Qo’l to’pi A.Kosimov Toshken 1989 y.
4. Sportivno’e igro’ V.Portno’x Moskva 1986 y.
5. Jismoniy tarbiya va sport X.Soliev Andijon 2002 y.
44

6. Sport uyinlari A.Mamatoxunov Andijon 2003 y.
7. A.I.Novikov. L.P.Matveeva. “Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi”
o’qituvchisi Toshkent 1975 y.
8. Sportivno’e i podvijno’e igro’ P.A.Chumakova Moskva 1970 y.
9. Sekreto’ qo’l to’pia. S.A.Belov Moskva 1982 y.
10. Upravleniekomando’ v qo’l to’pie A.Gomelskiy Moskva 1985 y.
11. Qo’l to’pi. O.T.Rasulev Toshkent 1998 y.
12. Sovermenno’y qo’l to’pi Djon R.Buden Moskva 1987 y.
13. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyoti Sh.Xonkeldiev Toshkent 2005 y.
14. Sport o’yinlari B.Nigmanov Toshkent 2007 y.
15. Yosh sportchilarning jismoniy q obiliyatlarini rivojlantirish. O.Goncharova
Toshkent 2005 y.
16. Sport o’ yinlari M.Godik Toshkent 2005 y.
17. « O’ zbekiston Respublikasining Jismoniy tarbiya va sport tugrisidagi konuni»
yangi taxriri 2000 y.
18. I.AKarimov barkamol avlod Uzbekiston tara qq iyotining poydevori Toshkent
1997 y.
19. « O’ zbekistonda bolalar sportini rivojlantirish jam g’ armasini tuzish tugrida»
prezident farmoni 2002 y .
45

Sotib olish

O'xshash dokumentlar
Mashg'ulotning tayyorgarlik (raqobatbardosh, o'tish) davrida sport gimnastikasida (sport akrobatikasida) samaradorlikni oshirish uchun o'quv vositalari
Zamonaviy voleybolda sakrovchanlikning ahamiyati va uni nostandart mashqlar yordamida o‘stirish uslubiyati
Futbolchilarning egiluvchanlik va chakkonlik sifat-larini takomillashtirishda gimnastikaning o’rni
Voleybol o’yinining vujudga kelishi va rivojlanish tarixi
Sogʻlom avlod tarbiyasida jismoniy tarbiya mashgʻulotlarining oʻrni