Qo‘ngir suvo‘tlarning filogenezi,evolyutsion aloqalari va xalq xo‘jaligidagi ahamiyati - Biologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	882.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Biologiya

Sotuvchi

Surayyo Qurbondurdiyeva

Ro'yxatga olish sanasi 04 Fevral 2025

18 Sotish

Qo‘ngir suvo‘tlarning filogenezi,evolyutsion aloqalari va xalq xo‘jaligidagi ahamiyati

Sotib olish

2 Mavzu: Qo‘ngir suvo‘tlarning filogenezi,evolyutsion aloqalari va xalq
xo‘jaligidagi ahamiyati
MUNDARIJA
Kirish……………………………………………………………….. ……………….3
I BOB. QO‘NGIR SUVO‘TLANING FILOGENEZI
1.1. Qo ‘ngir suvo ‘tlar tushunchasi…………………….……………………………6
1.2. Evolyutsion aloqalar…………………………………….……………..………..14
II BOB. QO‘NGIR SUVO‘TLARNING XALQ XO‘JALIGIDAGI
AHAMIYATI
2.1. Qishloq xo‘jaligida qo‘ng‘ir suvo‘tlarning ahmiyati……………………………20
2.2. Farmatsevtika sanoatida qo‘ng‘ir suvo‘tlarning ahmiyati………………………30
Xulosa………………………………………………………………………………..35
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………..…….36
Ilovalar………………………………………………………………………………28

3 Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Qo‘ng‘ir suvo‘tlar amfibiyalar oilasining eng ko‘p
tarqalgan va eng rivojlangan vakillaridan biri bo‘lib, ular o‘zining ekologik rolini
nafaqat o‘simliklar va hayvonlar zanjirida, balki inson tomonidan boshqariladigan
tizimlarda ham namoyon etadi. Ular o‘z yashash joylarida ekologik muvozanatni
saqlashga katta hissa qo‘shadi, masalan, hasharotlar va boshqa zararkunandalar bilan
oziqlanib, qishloq xo‘jaligida zararkunandalarning kamayishiga yordam beradi. Shu
bilan birga, ular ekologik xilma-xillikni ta'minlashda, ya'ni biror hududning florasi va
faunasini saqlashda muhim rol o‘ynaydi.
Global iqlim o‘zgarishlari va inson faoliyati natijasida tabiiy hayot muhitlarining
yo‘qolishi, bir qator turlarni xavf ostiga qo‘ygan. Qo‘ng‘ir suvo‘tlarning yashash
joylarining buzilishi va ularning biologik xilma-xilligining kamayishi, turli
ekosistemalar uchun zarur bo‘lgan biologik tarmoqni zaiflashtirishi mumkin. Shuning
uchun, qo‘ng‘ir suvo‘tlarning ekologik roli va ularning evolyutsion tarixini o‘rganish,
ekologik va konservatsiya masalalarida samarali yechimlar topishga yordam beradi.
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar faqat ekologik tizimlarda emas, balki xalq xo‘jaligida ham
o‘zining ahamiyatini ko‘rsatadi. Ularning qishloq xo‘jaligida zararkunandalarga
qarshi kurashishdagi roli, pestitsidlarni kamaytirish va ekologik xavfsizlikni
ta'minlashda yordam beradi. Ularning farmatsevtika sanoatidagi roli ham o‘ziga
xosdir, chunki suvo‘tlar terisidan olingan biologik moddalar ba'zi dori-darmonlarni
ishlab chiqarishda ishlatiladi. Shu sababli, qo‘ng‘ir suvo‘tlarni o‘rganish nafaqat
ekologik, balki iqtisodiy va tibbiy ahamiyatga ham ega.
Shuningdek, qo‘ng‘ir suvo‘tlarning ekologik turizmda o‘ziga xos o‘rni bor. Ularni
o‘rganish, ularning tabiatdagi roli va yashash muhitlarini kuzatish, ekologik turizmni
rivojlantirish uchun imkoniyatlar yaratadi. Bu esa, o‘z navbatida, mahalliy
iqtisodiyotni qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi. Ekologik turizm nafaqat tabiatni
saqlash, balki biologik xilma-xillikni himoya qilishga ham katta hissa qo‘shadi.
Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi: Q o‘ng‘ir suvo‘tlarning filogenezi va
evolyutsion aloqalarini o‘rganish, ularning ekologik tizimdagi o‘rni va ahamiyatini
tushunishga erishishdan iborat. Qo‘ng‘ir suvo‘tlar ekologik tizimlarda qanday

4ishlashini, qishloq xo‘jaligida zararkunandalarga qarshi qanday kurashishini va
farmatsevtika sanoatida qanday foydaliligi haqida batafsil ma'lumot berish kurs
ishining asosiy maqsadi hisoblanadi.
Shuningdek, kurs ishi qo‘ng‘ir suvo‘tlarning biologik xilma-xillikni saqlashdagi,
ekologik muvozanatni ta'minlashdagi va atrof-muhitga bo‘lgan ta'sirini o‘rganishga
qaratilgan. Suvo‘tlarning ekologik roli nafaqat ularning yashash joylarining
barqarorligini ta'minlashda, balki odamlar bilan bo‘lgan o‘zaro munosabatlarda ham
ko‘zga tashlanadi. Ularni o‘rganish orqali tabiiy resurslarni boshqarish va ekologik
xavfsizlikni ta'minlashga qaratilgan yangi yondashuvlarni ishlab chiqish mumkin.
Kurs ishining yana bir maqsadi — qo‘ng‘ir suvo‘tlarning farmatsevtika
sanoatidagi foydaliligi va ularning biologik faol moddalaridan foydalanish
imkoniyatlarini o‘rganish. Suvo‘tlarning terisidan yoki boshqa organlaridan olingan
moddalardan qanday qilib tibbiyotda foydalanish mumkinligini ko‘rsatish,
shuningdek, ularning dori-darmonlar ishlab chiqarishda qanday ishlatilishining ilmiy
asoslarini o‘rganishdir.
Bundan tashqari, kurs ishining maqsadi, qo‘ng‘ir suvo‘tlarning ekologik turizm
va ularni tabiatda kuzatish orqali mahalliy iqtisodiyotga qanday hissa qo‘shishini
tushuntirishdir. Ekoturizmning rivojlanishiga va tabiiy resurslardan barqaror
foydalanishga oid muhim jihatlarni yoritish ham ushbu ishning asosiy maqsadlaridan
biridir.
Barcha yuqorida aytib o‘tilgan maqsadlar asosida, ushbu kurs ishi qo‘ng‘ir
suvo‘tlarning ekologik, iqtisodiy va tibbiy ahamiyatini o‘rganishga qaratilgan bo‘lib,
ularning insonlar va tabiat bilan bo‘lgan o‘zaro aloqalarini tushunishda muhim o‘rin
tutadi. Shuningdek, ilmiy tadqiqotlar va amaliy yondashuvlar orqali bu turlarni
himoya qilish va ularning ekologik muhitdagi roli haqida yangi bilimlarni
shakllantirishni ko‘zda tutadi.
Qo‘ng‘ir suvo‘tlarning filogenezi, evolyutsion aloqalari va xalq xo‘jaligidagi
ahamiyatini o‘rganishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
Qo‘ng‘ir suvo‘tlarning evolyutsion rivojlanishini o‘rganish: Suvo‘tlarning
evolyutsion tarixini, ularning filogenetik aloqalarini va bu turlarni tashkil etuvchi

5biologik xususiyatlarni aniqlash. Bu vazifa, ularning ekologik tizimlar bilan o‘zaro
aloqalarini va mavjud turlar orasidagi evolyutsion o‘zgarishlarni chuqurroq
tushunishga imkon beradi.
Qo‘ng‘ir suvo‘tlarning ekologik roli va ahamiyatini tahlil qilish: Ularning tabiiy
muhitdagi o‘rni va ekosistemadagi funksiyalarini o‘rganish. Ayniqsa, ularning
zararkunandalar bilan kurashishdagi va biologik xilma-xillikni saqlashdagi o‘rni
katta.
Qo‘ng‘ir suvo‘tlarning xalq xo‘jaligidagi rolini tahlil qilish: Qishloq xo‘jaligida,
ekologik turizmda va farmatsevtika sohasida qo‘ng‘ir suvo‘tlarning amaliy
ahamiyatini o‘rganish. Bu vazifa ekologik xavfsizlikni ta'minlash va iqtisodiy
jihatdan foydalanuvchi resurslarni aniqlashga qaratilgan.
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar va ularning yashash muhitlarining hozirgi holatini tahlil
qilish: Tabiiy resurslarning kamayishi va iqlim o‘zgarishi natijasida suvo‘tlarning
yashash muhitlarida yuz berayotgan o‘zgarishlarni o‘rganish va ular bilan bog‘liq
muammolarni aniqlash. Suvo‘tlarning saqlanishi uchun zarur bo‘lgan konservatsiya
chora-tadbirlarini ishlab chiqish.
Ekologik va iqtisodiy jihatdan samarali yechimlarni taklif qilish: Qo‘ng‘ir suvo‘tlarni
himoya qilish va ularni xalq xo‘jaligida foydali tarzda ishlatish bo‘yicha amaliy
tavsiyalar ishlab chiqish.
Ushbu kurs ishining predmeti — qo‘ng‘ir suvo‘tlarning filogenezi,
evolyutsion aloqalari, ekologik roli, yashash muhitlari va xalq xo‘jaligidagi
ahamiyatidir. Kurs ishida qo‘ng‘ir suvo‘tlarning biologik xususiyatlari, ularning
boshqa turlar bilan evolyutsion aloqalari, ekologik tizimlarda o‘rni, ularning qishloq
xo‘jaligi, farmatsevtika va ekologik turizm sohalaridagi amaliy foydalari o‘rganiladi.
Kurs ishining obyekti — qo‘ng‘ir suvo‘tlar va ularning ekologik tizimdagi
roli, ularning filogenetik o‘zgarishlari, yashash muhitlari, biologik xususiyatlari va
xalq xo‘jaligidagi amaliy foydalaridir. Bularning barchasi ekologik va iqtisodiy
nuqtai nazardan tahlil qilinadi, suvo‘tlarning ekologik tizimlarda qanday o‘rin tutishi,
ular bilan bog‘liq tarmoqlarda qanday resurslar yaratishi va ularning hozirgi va
kelajakdagi ahamiyati o‘rganiladi.

6 I BOB. QO‘NGIR SUVO‘TLANING FILOGENEZI
1.1. Qo ‘ngir suvo‘tlar tushunchasi
Suv o‘tlari, morfologik tuzilish, hujayra, tana, qism, sitoplazma, devor, yadro,
vakuola, xromatofor, pigment.
Suv o‘tlari morfologik jihatdan juda xilma-xil bo‘lib, ular orasida mikroskopik bir
hujayralilar bilan bir qatorda bir necha o‘n metrga boradigan vakillari ham bor.
Suv o‘tlar tana holatida yashaydigan o‘simliklar, ularda ildiz, poya, barg bo‘lmaydi.
Biroq ba’zi vakillarning tanasi - tallomi birmuncha murakkab tuzilgan bo‘lib,
tanasi ayrim qismlarga ajralgan. Suv o‘tlarning hujayrasi tashqi tomondan qattiq
devor bilan qoplangan. Hujayra sitoplazmasi devor atrofida joylashgan bo‘lib
hujayrani to‘ldirib turadi. Hujayrada bitta yoki bir nechta mayda vakuolalar
mavjud. Yadroning soni ham bir yoki bir nechta bo‘lishi mumkin. Hujayradagi
xromatoforlarda pigmentlar saqlanadi. Xromatoforning shakllari turli-tuman:
plastinkali, spiral, lentasimon, to‘rsimon, yulduzsimon.
Suv o‘tlari chuchuk suvlarda, dengiz va okeanlarda, zax yerlarda yashaydi.
Ularning ko‘p miqdorni tashkil etuvchi mikroskopik to‘dasi erkin suzib,
fitoplankton hosil qiladi. Suvda yashaydigan 3 guruhga bo‘linadi.
1.Suv ostida yashovchilar - BENTOS
2.Suv ichida yashovchilar - PLANKTON
3.Suv yuzida yashovchilar - POVERXNOSTNЫY
Plaktonning chuqurligi 300 m gacha bo‘lishi mumkin. Suv havzasining 300
metrdan chuqqurroq joyida yashovchi suv o‘tlari bentos deyiladi. Ayrim suvo‘tlari
juda past haroratda ham hayot kechirish qobiliyatini yo‘qotmaydi. Xatto qutbda,
tog‘ cho‘qqilaridagi qorlarda ham yashaydi. Qor xlomidomonadasi qorni qizil,
sariq, yashil, qo‘ng‘ir ranglarga bo‘yashi mumkin. Xlorellaning ayrim vakillari ham
havoda yashay oladi. Suv o‘tlar hujayrasida yashil rang beruvchi xlorofil pigmenti
bo‘lganligi sababli ovqatlanish jihatidan avtotrof organizm hisoblanadi. Hayot
kechirish uchun zarur bo‘lgan. Oziq moddani o‘zlariga o‘zi tayyorlaydi, ya’ni
hujayrasida fotosintez protsessi bo‘ladi.

7Ba’zi bir ko‘k-yashil suv o‘tlari tayyor organik modda xisobiga ham yashaydi, ya’ni
ular saprofit xolatda yashaydi. Ko‘k - yashil suv o‘tlarining xromotoforida
xlorofilldan tashqari ko‘k rang beruvchi fikotsian pigment uchraydi. Yashil
suvo‘tlarida faqat yashil rang beruvchi xlorofil pigmenti uchraydi. Diatom suv
o‘tlarida xlorofildan tashqari sariq rang beruvchi diatomin pigmenti bo‘ladi.
Qo‘ng‘ir rangli suv o‘tlarining xromotaforida xlorofilldan tashqari qo‘ng‘ir rang
beruvchi fukoksantin pigmenti uchraydi. Qizil suv o‘tlarida xlorofildan tashqari
qizil rang beruvchi fikoeritrin pigmenti bo‘ladi. Suv o‘tlarining xujayrasida oziqli
modda sifatida kraxmal, yog‘,oqsil xamda xayvonlarga xos bo‘lgan kraxmalglikogen
uchraydi. Glikogen yod ta’sirida qo‘ng‘ir rangga bo‘yaladi. Xozirgi kunda
yer yuzida 75000 xil suv o‘tlari bo‘lib, bularning hammasi 5 ta tipga bo‘linadi:
1.Ko‘k-yashil suv o‘tlari (sine-zelennыye vodrosli)
2.Yashil suv o‘tlari (Zelyonыye vodrosli)
3.Sariq suv o‘tlari (Jyoltыye vodrosli)
4.Qo‘ng‘ir suv o‘tlari (Burыye vodrosli)
5.Qizil suv o‘tlari (Krasnыye vodorosli)
Suv o‘tlari 3 xil yo‘lda ko‘payadi:
1.Vegetativ ko‘payish
2.Jinssiz ko‘payish
3.Jinsli ko‘payish
Vegetativ ko‘payishda xujayra kariokinez yo‘lda bo‘linib ko‘payadi. Shuningdek
xujayrada zoosporalar xosil bo‘ladi. Zoosporalarning xipchinlari bor. Xipchinlar
yordamida suvda harakatlanib yuradi. Xar bir xujayradan 4,8,16 dan 64 tagacha
300 spora yetilishi mumkin. Zoosporalar suvda bir necha sek yoki minut suzib
yurgach to‘xtaydi. Xipchinlarni tashlab, o‘sib rivojlanadi.
Jinssiz ko‘payish zoospora yoki spora yordamida bo‘ladi. Mas:ko‘k-yashil suv
o‘tlari, qizil suv o‘tlarning jinssiz ko‘payishi sporalar yordamida bo‘ladi. Yashil
suv o‘tlarining jinssiz ko‘payishi esa zoosporalar yordamida bo‘ladi. Jinssiz
ko‘payishdagi zoospora va sporalar xujayralarning reduksion bo‘linishi
natijasida vujudga keladi.

8 Jinsiy ko‘payishda 3 xil tipi bor.
1.Izogamiya
2.Geterogamiya
3.Oogamiya
Izogamiya tipda ko‘payishda 2 ta morfologik jixatdan o‘xshash, fizologik jixatidan
bir-biriga o‘xshash bo‘lmagan GAMETA lar qo‘shilib ko‘payadi. GAMETA-jinsli
xujayradir.
Geterogamiya tipda ko‘payishda morfologik va fiziologik jixatidan har xil
bo‘lgan gametalar qo‘shilib ko‘payadi. Bu gametalarning 1 tasi katta, sust
harakatchan bo‘lib, buni Makrogameta deyiladi. 2-xili kichik, tez harakatchan bo‘lib,
buni Mikrogameta deyiladi. Mikrogameta otalik gameta, makrogameta onalik gameta
hisoblanadi.
Ogamiya tipda ko‘payishda otalik va onalik jinsiy organlari paydo bo‘ladi.
Otalik
jinsiy organini Anteridiya, onalik jinsiy organini oogamiya deyiladi. Anteridiyada
spermatozoidlar yetishadi. Oogamiyada esa tuxum xujayra rivojlanadi. Anteridiya
spermatozoidlarni suvga ishlab chiqaradi. Oogamiya ham tuxum xujayralarini
suvga ishlab chiqaradi. Spermatozoidlar suvdagi tuxum xujayralar bilan
qo‘shiladi. Otalangan tuxum xujayrani Oospora deyiladi. Suv o‘tlarining
ko‘payishini Senkovskiy, Meyyer, Kursanov va boshqalar tekshirganlar.
Suv o‘tlari suvning xavosini SO2 dan tozalab,O2 bilan boyitib turadi. Suv o‘tlari
suvda yashovchi xayvonlar ularni ovqat hisoblanadi. Suv o‘tlarining ba’zi turlari
odamlar tomonidan ham iste’mol qilinadi. Mas: Laminariya - Laminaria. Dengiz
karami nomi bilan mashxurdir. Laminariyaning bargiga o‘xshash qismi 50
m.gacha boradi. Shu qismi ovqatga ishlatiladi. Laminariyada oqsil, yog‘ va
uglevodlar bor. Suv o‘tlari vitaminlarga ham boy bo‘ladi. Yaponiya, Xitoy va
boshqa mamlakatlarda suv o‘tlari bilan yer o‘g‘itlanadi. Chunki uning tarkibida N,
Vr, S, va boshqa birikmalar bo‘ladi. Qizil suv o‘tlaridan "agar-agar" degan modda
olinadi. Bu moddani mikrobiologiya praktikasida bakteriyalarni rivojlantirishda
va o‘stirishda ishlatiladi. Oziq-ovqat sanoatida esa, marmelad tayyorlashda

9ishlatiladi. Ba’zi qo‘ng‘ir suv o‘tlaridan sifatli yelim olinadi. Suv o‘tlaridan olingan
Algin preparati yengil ich yumshatuvchi ta’siriga ega(Alginat natriy). Sariq suv
o‘tlarini qoldiqlarini "trepel" deb ataladi. Bu modda dinamit tayyorlashda va
binokorlikda toshlarni pardozlashda ishlatiladi. Shuning uchun uzoq vaqt
chirimaydi. Ko‘k-yashil suv o‘tlarining ba’zi turlari: ANAVAYENA va Stratanastoc
boshqalar havodagi N2 ni yutish xususiyatiga ega. Ular xavodagi N2 ni yutib, yerni
N li birikma bilan boyitadi. Ko‘k-yashil suv o‘tlari, yashil suv o‘tlari, sariq suv
o‘tlari dengizlarda organik cho‘kmalar xosil qiladi. Bu organik cho‘kmalarni
SAPROPEL deyiladi. Sapropel oziq modda va o‘g‘it sifatida katta ahamiyatga
egadir. Suv o‘tlarining ba’zi birlaridan XLORELLA deb atalgan antibiotik dori
olinadi. Xlorella oshqozon kasali, singa, buqoq, gipertoniya kasaliklariga davo.
Sporaning xipchini bo‘lmaydi, harakatsiz, zoosporaniki harakatchan bo‘ladi
Suv o‘tlari morfologik jihatdan juda xilma-xil bo‘lib, ular orasida mikroskopik bir
hujayralilar bilan bir qatorda bir necha o‘n metrga boradigan vakillari ham bor.
Suv o‘tlar tana holatida yashaydigan o‘simliklar, ularda ildiz, poya, barg bo‘lmaydi.
Biroq ba’zi vakillarning tanasi - tallomi birmuncha murakkab tuzilgan bo‘lib,
tanasi ayrim qismlarga ajralgan. Suv o‘tlarning hujayrasi tashqi tomondan qattiq
devor bilan qoplangan. Hujayra sitoplazmasi devor atrofida joylashgan bo‘lib
hujayrani to‘ldirib turadi. Hujayrada bitta yoki bir nechta mayda vakuolalar
mavjud. Yadroning soni ham bir yoki bir nechta bo‘lishi mumkin. Hujayradagi
xromatoforlarda pigmentlar saqlanadi. Xromatoforning shakllari turli-tuman:
plastinkali, spiral, lentasimon, to‘rsimon, yulduzsimon.
Suv o‘tlari chuchuk suvlarda, dengiz va okeanlarda, zax yerlarda yashaydi.
Plaktonning chuqurligi 300 m gacha bo‘lishi mumkin. Suv havzasining 300
metrdan chuqqurroq joyida yashovchi suv o‘tlari bentos deyiladi. Ayrim suvo‘tlari
juda past haroratda ham hayot kechirish qobiliyatini yo‘qotmaydi. Xatto qutbda,
tog‘ cho‘qqilaridagi qorlarda ham yashaydi. Qor xlomidomonadasi qorni qizil,
sariq, yashil, qo‘ng‘ir ranglarga bo‘yashi mumkin. Xlorellaning ayrim vakillari ham
havoda yashay oladi. Suv o‘tlar hujayrasida yashil rang beruvchi xlorofil pigmenti
bo‘lganligi sababli ovqatlanish jihatidan avtotrof organizm hisoblanadi. Hayot

10kechirish uchun zarur bo‘lgan. Oziq moddani o‘zlariga o‘zi tayyorlaydi, ya’ni
hujayrasida fotosintez protsessi bo‘ladi.
Ba’zi bir ko‘k-yashil suv o‘tlari tayyor organik modda xisobiga ham yashaydi, ya’ni
ular saprofit xolatda yashaydi. Ko‘k - yashil suv o‘tlarining xromotoforida
xlorofilldan tashqari ko‘k rang beruvchi fikotsian pigment uchraydi. Yashil
suvo‘tlarida faqat yashil rang beruvchi xlorofil pigmenti uchraydi. Diatom suv
o‘tlarida xlorofildan tashqari sariq rang beruvchi diatomin pigmenti bo‘ladi.
Qo‘ng‘ir rangli suv o‘tlarining xromotaforida xlorofilldan tashqari qo‘ng‘ir rang
beruvchi fukoksantin pigmenti uchraydi. Qizil suv o‘tlarida xlorofildan tashqari
qizil rang beruvchi fikoeritrin pigmenti bo‘ladi. Suv o‘tlarining xujayrasida oziqli
modda sifatida kraxmal, yog‘,oqsil xamda xayvonlarga xos bo‘lgan kraxmalglikogen
uchraydi. Glikogen yod ta’sirida qo‘ng‘ir rangga bo‘yaladi. Xozirgi kunda yer
yuzida 75000 xil suv o‘tlari bo‘lib, bularning hammasi 5 ta tipga bo‘linadi:
1.Ko‘k-yashil suv o‘tlari (sine-zelennыye vodrosli)
2.Yashil suv o‘tlari (Zelyonыye vodrosli)
3.Sariq suv o‘tlari (Jyoltыye vodrosli)
4.Qo‘ng‘ir suv o‘tlari (Burыye vodrosli)
5.Qizil suv o‘tlari (Krasnыye vodorosli)
Suv o‘tlari morfologik jihatdan juda xilma-xil bo‘lib, ular orasida mikroskopik bir
hujayralilar bilan bir qatorda bir necha o‘n metrga boradigan vakillari ham bor.
Suv o‘tlar tana holatida yashaydigan o‘simliklar, ularda ildiz, poya, barg bo‘lmaydi.
Biroq ba’zi vakillarning tanasi - tallomi birmuncha murakkab tuzilgan bo‘lib,
tanasi ayrim qismlarga ajralgan. Suv o‘tlarning hujayrasi tashqi tomondan qattiq
devor bilan qoplangan. Hujayra sitoplazmasi devor atrofida joylashgan bo‘lib
hujayrani to‘ldirib turadi. Hujayrada bitta yoki bir nechta mayda vakuolalar
mavjud. Yadroning soni ham bir yoki bir nechta bo‘lishi mumkin. Hujayradagi
xromatoforlarda pigmentlar saqlanadi. Xromatoforning shakllari turli-tuman:
plastinkali, spiral, lentasimon, to‘rsimon, yulduzsimon.
Suv o‘tlari chuchuk suvlarda, dengiz va okeanlarda, zax yerlarda yashaydi.
Plaktonning chuqurligi 300 m gacha bo‘lishi mumkin. Suv havzasining 300

11metrdan chuqqurroq joyida yashovchi suv o‘tlari bentos deyiladi. Ayrim suvo‘tlari
juda past haroratda ham hayot kechirish qobiliyatini yo‘qotmaydi. Xatto qutbda,
tog‘ cho‘qqilaridagi qorlarda ham yashaydi. Qor xlomidomonadasi qorni qizil,
sariq, yashil, qo‘ng‘ir ranglarga bo‘yashi mumkin. Xlorellaning ayrim vakillari ham
havoda yashay oladi. Suv o‘tlar hujayrasida yashil rang beruvchi xlorofil pigmenti
bo‘lganligi sababli ovqatlanish jihatidan avtotrof organizm hisoblanadi. Hayot
kechirish uchun zarur bo‘lgan. Oziq moddani o‘zlariga o‘zi tayyorlaydi, ya’ni
hujayrasida fotosintez protsessi bo‘ladi.
Ba’zi bir ko‘k-yashil suv o‘tlari tayyor organik modda xisobiga ham yashaydi, ya’ni
ular saprofit xolatda yashaydi. Ko‘k - yashil suv o‘tlarining xromotoforida
xlorofilldan tashqari ko‘k rang beruvchi fikotsian pigment uchraydi. Yashil
suvo‘tlarida faqat yashil rang beruvchi xlorofil pigmenti uchraydi. Diatom suv
o‘tlarida xlorofildan tashqari sariq rang beruvchi diatomin pigmenti bo‘ladi.
Qo‘ng‘ir rangli suv o‘tlarining xromotaforida xlorofilldan tashqari qo‘ng‘ir rang
beruvchi fukoksantin pigmenti uchraydi. Qizil suv o‘tlarida xlorofildan tashqari
qizil rang beruvchi fikoeritrin pigmenti bo‘ladi. Suv o‘tlarining xujayrasida oziqli
modda sifatida kraxmal, yog‘,oqsil xamda xayvonlarga xos bo‘lgan kraxmalglikogen
uchraydi. Glikogen yod ta’sirida qo‘ng‘ir rangga bo‘yaladi.
Vegetativ ko‘payishda xujayra kariokinez yo‘lda bo‘linib ko‘payadi. Shuningdek
xujayrada zoosporalar xosil bo‘ladi. Zoosporalarning xipchinlari bor. Xipchinlar
yordamida suvda harakatlanib yuradi. Xar bir xujayradan 4,8,16 dan 64 tagacha
300 spora yetilishi mumkin. Zoosporalar suvda bir necha sek yoki minut suzib
yurgach to‘xtaydi. Xipchinlarni tashlab, o‘sib rivojlanadi.
Jinssiz ko‘payish zoospora yoki spora yordamida bo‘ladi. Mas:ko‘k-yashil suv
o‘tlari, qizil suv o‘tlarning jinssiz ko‘payishi sporalar yordamida bo‘ladi. Yashil
suv o‘tlarining jinssiz ko‘payishi esa zoosporalar yordamida bo‘ladi. Jinssiz
ko‘payishdagi zoospora va sporalar xujayralarning reduksion bo‘linishi
natijasida vujudga keladi.
Jinsiy ko‘payishda 3 xil tipi bor.
1.Izogamiya

12 2.Geterogamiya
3.Oogamiya
Izogamiya tipda ko‘payishda 2 ta morfologik jixatdan o‘xshash, fizologik jixatidan
bir-biriga o‘xshash bo‘lmagan GAMETA lar qo‘shilib ko‘payadi. GAMETA-jinsli
xujayradir.
Geterogamiya tipda ko‘payishda morfologik va fiziologik jixatidan har xil bo‘lgan
gametalar qo‘shilib ko‘payadi. Bu gametalarning 1 tasi katta, sust harakatchan
bo‘lib, buni Makrogameta deyiladi. 2-xili kichik, tez harakatchan bo‘lib, buni
Mikrogameta deyiladi. Mikrogameta otalik gameta, makrogameta onalik gameta
hisoblanadi.
Ogamiya tipda ko‘payishda otalik va onalik jinsiy organlari paydo bo‘ladi. Otalik
jinsiy organini Anteridiya, onalik jinsiy organini oogamiya deyiladi. Anteridiyada
spermatozoidlar yetishadi. Oogamiyada esa tuxum xujayra rivojlanadi. Anteridiya
spermatozoidlarni suvga ishlab chiqaradi. Oogamiya ham tuxum xujayralarini
suvga ishlab chiqaradi. Spermatozoidlar suvdagi tuxum xujayralar bilan
qo‘shiladi. Otalangan tuxum xujayrani Oospora deyiladi. Suv o‘tlarining
ko‘payishini Senkovskiy, Meyyer, Kursanov va boshqalar tekshirganlar.
Suv o‘tlari suvning xavosini SO2 dan tozalab,O2 bilan boyitib turadi. Suv o‘tlari
suvda yashovchi xayvonlar ularni ovqat hisoblanadi. Suv o‘tlarining ba’zi turlari
odamlar tomonidan ham iste’mol qilinadi. Mas: Laminariya - Laminaria. Dengiz
karami nomi bilan mashxurdir. Laminariyaning bargiga o‘xshash qismi 50
m.gacha boradi. Shu qismi ovqatga ishlatiladi. Laminariyada oqsil, yog‘ va
uglevodlar bor. Suv o‘tlari vitaminlarga ham boy bo‘ladi. Yaponiya, Xitoy va
boshqa mamlakatlarda suv o‘tlari bilan yer o‘g‘itlanadi. Chunki uning tarkibida N,
Vr, S, va boshqa birikmalar bo‘ladi. Qizil suv o‘tlaridan "agar-agar" degan modda
olinadi. Bu moddani mikrobiologiya praktikasida bakteriyalarni rivojlantirishda
va o‘stirishda ishlatiladi. Oziq-ovqat sanoatida esa, marmelad tayyorlashda
ishlatiladi. Ba’zi qo‘ng‘ir suv o‘tlaridan sifatli yelim olinadi. Suv o‘tlaridan olingan
Algin preparati yengil ich yumshatuvchi ta’siriga ega(Alginat natriy). Sariq suv
o‘tlarini qoldiqlarini "trepel" deb ataladi. Bu modda dinamit tayyorlashda va

13binokorlikda toshlarni pardozlashda ishlatiladi. Shuning uchun uzoq vaqt
chirimaydi. Ko‘k-yashil suv o‘tlarining ba’zi turlari: ANAVAYENA va Stratanastoc
boshqalar havodagi N2 ni yutish xususiyatiga ega. Ular xavodagi N2 ni yutib, yerni
N li birikma bilan boyitadi. Ko‘k-yashil suv o‘tlari, yashil suv o‘tlari, sariq suv
o‘tlari dengizlarda organik cho‘kmalar xosil qiladi. Bu organik cho‘kmalarni
SAPROPEL deyiladi. Sapropel oziq modda va o‘g‘it sifatida katta ahamiyatga
egadir. Suv o‘tlarining ba’zi birlaridan XLORELLA deb atalgan antibiotik dori
olinadi. Xlorella oshqozon kasali, singa, buqoq, gipertoniya kasaliklariga davo.
Sporaning xipchini bo‘lmaydi, harakatsiz, zoosporaniki harakatchan bo‘ladi.

141.2. Evolyutsion aloqalar
Qo ng ir suvo tlar (lotincha: Phaeophyceae) - ko p hujayrali suvo tlar bo limi. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Kat-taligi va shakli har xil. 240 turkumi (1500 turi)bor, shundan 3 tasi chuchuk
suvlarda, qolg anlari dengizlarda tarqalgan. Xromatoforasida xlorofill a va s karotin,
ʻ
ksanto-fill, ayniqsa jigarrang fukoksan-tin ko p bo lgani uchun rangi qo ng ir va
ʻ ʻ ʻ ʻ
qoramtir. Yuksak Qo ng ir suvo tlar (mas, lami-nariyasimon suvo tlar) o tkazuvchi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
va differensiatsiyalashgan to qimalarga ega. Hujayra devorida algin kislota va
ʻ
fukoidin bor, sirtdan pektin va shilimshiq modda bilan qoplangan. Protoplastida bitta
yadro va pireno-idsiz xromatofori bor. Ba zilarida pirenoid bo ladi. Jinsiy va jins-siz,
ʼ ʻ
ba zan vegetativ ko payadi. Zoo-sporasi va gametalari ikki xivchinli. Yuksak
ʼ ʻ
Qo ng ir suvo tlarda sporofit va gametofit gallanadi. Ko payish organlari bir uyali
ʻ ʻ ʻ ʻ
yoki ko p uyali sporangiy. Jin-siy jarayoni izogamiya, geterogamiya va oogamiya.
ʻ
Qo ng ir suvo tlar barcha dengizlarda, ayniqsa, sovuq dengizlarda katta o tzorlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
hosil qiladi. Ulardan al-gin kislota, uning tuzlari, yem uni va ba zi dorivor moddalar
ʻ ʼ
olinadi. Ayrim Qo ng ir suvo tlar iste mol qilinadi. Qo'ng'irtoifa suvo'tlari
ʻ ʻ ʻ ʼ
xromatoforlarida xlorofill ,,a“ va ,,s“ , beta karoiin hamda ko'p miqdorda qo'ng'ir rang
beruvchi ksantofillar, ayniqsa fukoksantin bo'lishi bilan boshqa suvo'tlaridan ajralib
turadi. Zaxira oziqa modda sifatida hujayrada laminarin polisaxaridi, olti atomli
manit spirti va moy to planadi.Monad hujayralar (zoosporalar va gametalar)
ʻ
noksimon shaklda bo lib, yon tomonda odatda ikkitadan har xil uzunlikda va har
ʻ
xil tuzilishli xivchinlari bo ladi. Ularning bir silliq (Akronemali) ikkinchisi esa ikki
ʻ
qator bo lib tukli(mastigoriemali yoki plevronemali) istisno tariqasida ba zi
ʻ ʼ
vakillaridan tashqari qo ng ir suvo tlarining hammasi dengiz va okeanlardagi
ʻ ʻ ʻ
suvlarda hayot kechiradi.Ayniqsa, ular Shimoliy va Janubiy yarimsharlarning sovuq
suvlarida keng tarqalgan. Tallomining morfologik differensiatsiyasi bo'yicha ular
barcha suvo'tlariga nisbatan murakkabroq tuzilishga ega. Jumladan, ularning ichida
bir hujayrali, kolonial, shoxlanmagan yoki oddiy shoxlangan ipsimon vakillari
uchramaydi. Eng oddiy tuzilgan q o 'n g 'irto ifa suvo'tlari har xil ipsim on
(geterotrixial), ko'pchiligi esa plastinkasimon tuzilgan.Tallomining hujayralari kuchli

15shilimshiqlangan qobiqli bo'lib, bir yadroli, hujayra shirasiga boy bir yoki bir necha
vakuolli va har xil shakldagi hujayra qobig'iga yaqin joylashgan xromatoforlarga ega.
Ko'payishi vegetativ, jinssiz va jinsiy. Vegetativ ko'payish tallomining mexanik
ravishda bo'laklarga bo'linishi natijasida yoki ayrim vakillarida (masalan,
sfatsillariyada) maxsus uzilib tushuvchi kurtaklar hosil qilib amalga
oshadi.Qo'ng'irtoifa suvo'tlarining jinssiz ko'payishi sistematik
guruhlariga qarab har xil bo'lishi mumkin. Ko'pchilik vakillarida jinssiz ko'payish
zoosporalar vositasida amalga oshib, ular diploid o'simliklarda yuzaga keluvchi bir
uyachali zoosporangiylarda hosil bo'ladi. Diktiotalar qabilasiga kiruvchi vakillarining
bir uyachali sporangiylarida to'rttadan aplanosporalar (tetrasporalar) yuzaga keladi. Z
oosporalar va tetrasporalar hosil bo'lishidan oldin reduksion bo'linadi va ulardan
jinsiy bo'g'in — gaploid gametofit o'sib chiqadi. Lekin ayrim qo'ng'irtoifa suvo'tlarida
(masalan, diktiotada) ham bir uyachali, ham ko'p uyachali zoosporangiylar yuzaga
kelib, ko'p uyachali zoosporangiyda hosil bo'lgan zoosporalar reduksion bo'linmaydi
va diploid zoosporadan yana diploid sporofit o'sib chiqadi. Jinsiy ko'payish
qo'ng'irtoifa suvo'tlarining nisbatan primitiv tuzilgan vakillarida izogamiya yo'li bilan
amalga oshib, gametalar ko'p uyachali gametangiylarda hosil bo'ladi.
Qo'ng'irtoifa suvo'tlarining ayrim vakillarida esa jinsiy ko'payish geterogamiya
usulida borib, ular ham ko'p uyachali gametangiylardan yuzaga keladi. Lekin ba’zi
gametangiylarda maydaroq, ayrimlarida esa yirikroq gametalar paydo bo'ladi.
Nisbatan yuksak tuzilgan qo'ng'irtoifa suvo'tlarida jinsiy ko'payish oogamiya usulida
amalga oshadi. Odatda, oogoniy va anteridiylarida bittadan gametalar hosil bo'ladi.
Lekin fukus turkumli turlarining har bir anteridiysida 64 tadan spermatozoid,
oogoniylarida esa 8 ta tuxum hujayra yuzaga keladi. Qo'ng'irtoifa suvo'tlarining
ayrim vakillarida ko'payish a’zolarining yig'ilgan to'plamlari
vujudga kelib, ular soms deb ataladi. Masalan, diktiotada oogoniy va anteridiylar
sorusi, laminariyada esa zoosporangiylar sorusi vujudga keladi. Shuningdek, ayrim
vakillarining tallomi ustida maxsus shoxlangan nasi shoxchalari yuzaga kelib, ular
retseptakullar deb ataladi. R etseptakullar jinsiy a ’zolarning hosil bo'luvchi o rni ʼ
bo'lib ,ko'pinchalik noksimon chuqurchada (skafidiyada) tuxum hujayra va

16spermatozoidlarni vujudga keltiradi (masalan, fukusda). Qo'ng'irtoifa suvo'tlarining
ko'pchilik vakillarida jinssiz va jinsiy bo'g'inlar gallanib turadi. Gallanish izomorf
(gametofit va sporofit bir xil tuzilishga va kattalikka ega) yoki
geteromorf (gametofit va sporofit har xil) bo'lishi mumkin. Ushbu bo'limga mansub
suvo'tlarida nasllarning gallanishi sistematik guruhlarga bo'linishi uchun asos qilib
olingan.
Izomorf gallanishga ega bo'lgan vakillari izogeneratasimonlar, geteromorf
gallanib ko'payuvchilari gctcrogeneratasimonlar, faqat jinsiy ko'payish xususiyatiga
egalari esa siklosporasimonlar sinflariga biriktirilgan.
Izogenatatsimonlar sinfi — (Isogeneratophyceae) Ushbu sinfning tipik vakillaridan
biri ektokarpus (Ectocarpus) bo'lib, u qo'ng'irtoifa suvo'tlari ichida eng primitiv
tuzilishga ega. Ektokarpusning sporofit va gametofit tallomlari substrat bo'ylab
yozilgan iplardan va ulardan o'sib chiqqan bir qator hujayralardan tashkil topgan
hamda ko'pincha rangsiz hujayralardan iborat tuklar hosil qiluvchi vertikal iplarni
vujudga keltiradi. U bir necha santimetr uzunlikdagi kichik ta llo m li b o 'lib , dengiz
va okeanlarda keng tarqalgan. Jinssiz ko'payishida bir uyachali zoosporangiylarda
gaploid zoosporalar, iqlim sharoiti o'zgarganda esa ko'p uyachali zoosporangiylarda
diploid zoosporalar hosil qilishi mumkin. Ko‘p uyachali zoosporangiyda hosil bo'lgan
zoosporalar yana sporofitni, bir uyachali zoosporangiylarda yuzaga kelgan
zoosporalar esa gametofitni hosil qilib, izogamiya yo'li bilan ko'payadi.Dixotomik
shoxlangan, tasma shaklidagi plastinkasimon diktiota esa uch qator hujayralardan
iborat bo lib, o rta qismida bir qator yirik ranngsizroq o zak hujayralari ,ʻ ʼ ʻ
ularning ikkala yonida mayda va to qroq po stloq hujayralari joylashgan.
ʻ ʼ
Diktiotalarning sporofiti po stloq hujayralari ustida bir uyali tetrasporangiylar hosil
ʻ
qiladi. Hosil bo lgan o rtta harakatsiz spora gametafitni yuzaga keltiradi. Jinsiy
ʻ ʻ
ko payish oogamiya bo lib, ko payish a zolari har xil gametafitlarni hosil
ʻ ʻ ʻ ʼ
qiladi.Oogoniy va anteridiylari so rs hosil qilib, po stloq hujayralarida joylashgan.
ʻ ʻ
Geterogeneratasimonlar ajdodi (Heterogeneratophycae)Ushbu sinf yakillarining
nasllar gallanishi geteromorf bo'lib, gamtoflllari bir-biriga o'xshash, mikroskopik
maysalar ko'rinishida, ayrim. turlarida bir-necha hujayralardan iborat ipsimon

17o'simttani tashkil etadi.Ular ayrim jinsli bo'lib, erkak gametofitda mayda hujayralar
ko rinishidagi anteridiyda bittadan spcematozoid, urg'ochi gametofitining ʼ
oogoniysida esa bittadan tuxum hujayra yetiladi.
Tuxum hujayrasi oogoniydan tashqariga chiqib otalanadi va undan sporofit o'sib
chiqadi.
Sporofitlari sistematik guruhlariga qarab:(bir- biridan keskin farq qiladi va
ko'pinchalik suvo'tlari ichida eng yirik, murakkab anatomik tuzilishga hamda sczilarli
morfologik differensiatsiyaga ega tallomlarini yuzaga keltiradi. Sinfning keng
tarqalgan tipik vakillaridan biri laminariya (-Laminaria) shimoliy dengizlarda
yashaydi. Uning sporofit tallomi uzunasiga bir necha metr kattalikda bo'ladi va
„barg" plastinkasi ,,poya“ hamda rizoid qismlariga bo'linadi.. Rizoid va ,,poya“si ko'p
yillik bo'lib, ,,barg“ plastinkasi esa har yili almashinib turadi. Ko'payish,Paytda
''barg''plastinkasidagi postloq hujayralarida ustida to'mtoqsimon
zoosporalarda sorus hosil bo'ladi. Zoosporalarda esa urg'ochi va erkak mikrosopik
maysachalar o'sib, ularning ustida oogamiya va anteridiylar yetishadi. Laminariya
dengiz karami nomi bilan mashxur bo'lib, tarkibida yod moddasi ko'p bo'lgan dori-
darmon mahsulotin hayvonlar uchun to'yimli ozuqa va o'g'it sifatida ishlatiladi.
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar faqat dengizlarda uchraydi. Misol uchun: Shimoliy va
Janubiy yarim shar dengizlarida. Qo‘ng‘ir suvo‘tlari orasida bir hujayrali,
kaloniyali va ipsimon shohlanmagan vakillari uchramaydi. Ularning tallomi ancha
yirik, ba'zi vakillarining bo‘yi 2 metrgacha bo‘lishi mumkun. Hujayra devori
shilimshiqlangan, yadroli va ko‘p sonli vakuolaga ega. Ularning xramatafori har xil
shaklda:kosasimon, ovalsimon, sharsimon shaklda. Ko‘payishi vegetativ, jinsiy va
jinssiz usullar bilan ko‘payadi.
Vegetativ ko‘payishi tallomining teng bo‘laklarga bo‘linishi bilan sodir
bo‘ladi. Ba'zi turlarida maxsus shohchalar bo‘lib, ana shu shohchalardan tashqariga
kurtakchalar ajratiladi, bu kurtakchalar uzilgandan keyin o‘sib, yangi individga
aylanadi.
Jinssiz ko‘payish ko‘pchiliq qo‘ng‘ir suvo‘tlarda zoosporalar orqali
boradi.Bular diploid xramasomali o‘simlikda hosil bo‘ladi.Zoosporalar hosil

18bo‘lishidan avval bir xonali sporangiy ichidagi diploit yadro reduksion bo‘linadi
va ikki xivchinli zoosporaga aylanadi. Diktiotalilarda esa tetrasporalarda harakatsiz
tetrasporalar hosil bo‘ladi. Keyinchalik gaploid zoospora va tetrasporalarning
o‘sishidan gametafid hosil bo‘ladi.
Jinsiy jarayon sodda tuzilgan vakillarida izogamiya yo‘li bilan boradi. Shakli
kubsimon shaklda sporangiylarda rivojlanadi. Ba'zi vakillarida geterogamiya ham
uchraydi. Murakkab tuzilgan vakillarida jinsiy jarayon oogamiya yo‘li bilan
boradi. Aksariyat vakillarida oogamiya bitta tuxum hujayra, anterediyda bitta urug‘
hujayra yetiladi.
Mazkur bo‘lim suvo‘tlarining eng harakterli xususiyati xtamataforlari- ning
qo‘ng‘ir rangda bo‘lishidadir.Buning sababi, xramatafora tarkibida xlarafil "a" va
"c" dan tashqari betta karotin hamda qo‘ng‘ir rang beruv-chi pigmentlardan
fukoksantin ko‘p miqdorda bo‘ladi. Bu bo‘lim uchta sinfni o‘z ichiga oladi.
Izogeneratsimonlar sinfi (Isogeneratae)
Geterogenerasimonlar sinfi (Heterogeneratae)
Siklosporasimonlar sinfi (Cyclosporeae)
Izogeneratsimonlar sinfi quidagicha tartiblarga bo‘linadi:
Ektakarpuslilar tartibi (Ectocarpales) hamma dengizlarda tarqalgan.
Ayniqsa, sovuq suvli dengizlar tubidagi buyimlar va boshqa yirik tal-lomli
suvo‘tlar ustiga o‘rnashib, epifit holda o‘sadi.Ularning tallomi sar-g‘ish-qo‘ng‘ir
rangda, bir necha santimetr uzunlikda.
Cfaselyariyalilar tartibi (Sphacelariales) vakillari ektokarpus singari hamma
dengizlarda keng tarqalgan bo‘lib, uncha yirik bo‘lmagan gete- rotrixial tallomga
ega. Xetonteric (Chaetopteris) vakili ham cfaselyar suvo‘tlarib ka'bi faqat
bo‘yiga o‘sish xususiyatiga ega. Cfasellyariyalilar tartibining yirik tallomli
vakillariga Qora dengizlarda tarqalgan va tallomi 20 sm ga yetadigon klabocteruc
misol bo‘la oladi.
Kutleriyalilar tartibi (Cutleriales) faqat ikkita: kutleriya (Cutleria) va
Zanardiniya (Zanardiniya) turkum kiradi.
Diktiotalilar tartib (Dictyotales) vakillarining vegetativ tallomi bir tekislikda

19dixotomik shohlangan, apikal vositasida bo‘yiga o‘sadi. Jins-siz ko‘payishi
xarakatsiz aplonospora vositasida, jinsiy ko‘payishi ooga-miya usulda boradi.
Nasllar almashuvi izomorf.
Geterogenerasimonlar sinfi bir nechta tartibga bo‘linadi lekin eng muhim
tartiblardan biri laminariyalilar hisoblanadi
Laminariyalilar tartibi (Laminariales) vakillarining gametafiti bir-bi- ridan
juda kam farq qiladi.Ular ipsimon o‘simtalar shaklida bo‘lib, re- duksiyalangan
mikraskopik tuzilishdagi hujayralardan tashkil topgan. Ba'zilarida jinsiy organlari
bo‘ladi.
Siklosporasimonlar (Cyclosporeae) sinfiga hayot sikli davrida jinslari
almashmaydigon suvo‘tlardan fukuslilar tartibi vakillari kiradi.
Fukuslilar (Fucales) tartib vakillari tallomining tepasifan o‘sishi, jins-siz
ko‘payishning sodir bo‘lmasligi, jinsiy ko‘payishni oogamiya yo‘li bilan borishi
va jinsiy organlar tallomning botiq joylari-konsentakula yoki ckafebiyalarda hosil
bo‘lishligi bilan xarakterlanadi. Ularning tallo-mi murakkablashib,
differensiallashgan.
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar tabiiy guruh bo‘lib, morfologik tuzilishi jihatidan
suvo‘tlarning boshqa bo‘limlaridan ancha farq qiladi.Qo‘ng‘ir suvo‘tlar ora-sida
monad
shakldan,ipsimon,plastinkasimon tallomlarga o‘tishini ko‘r-satadigon taraqqiyot
bosqichlari uchramaydi. Qo‘ng‘ir suvo‘tlar filoge- netik sxemasini tuzishda
tallomning o‘xshashlik belgilari asos qilib olingan. Hozirgi vaqtda ko‘plab
ishlatiladigon sistema Kilin sistemasi bo‘lib, qo‘ng‘ir suvo‘tlarining morfologik
belgilari va taraqqiyot siklini e'tiborga olib, ular uchta sinfga ajratildi. Yirik
tallomli qo‘ng‘ir suvo‘t- lar kishilar hayotida muhim ahamiyatga ega. Ulardan
to‘qimachilik, oziq-ovqat va boshqa sanoat tarmoqlarida ishlatiladigon yelimsimon
modda-algin olinadi Shuningdek, hayvonlarga yem-xashak sifatida beriladi.Sharq
mamlakatlarida Laminari japonice (dengiz karami) oziq-ovqat sifatida ishlatiladi.

20 II BOB. QO‘NGIR SUVO‘TLARNING XALQ XO‘JALIGIDAGI
AHAMIYATI
2.1. Qishloq xo‘jaligida qo‘ng‘ir suvo‘tlarning ahmiyati
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar (Phaeophyceae) – suvda yashovchi, ko‘p hujayrali, murakkab
tuzilgan suv o‘simliklari bo‘lib, asosan dengizlarda, ba'zilari esa chuchuk suv
havzalarida tarqalgan. Ularning biologik tarkibi va o‘sish xususiyatlari ularni turli
sohalarda, xususan, qishloq xo‘jaligida foydali resurs sifatida qo‘llash imkonini
beradi.
1. Organik o‘g‘it sifatida foydalanish
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar tarkibida azot, fosfor, kaliy, magniy, kaltsiy, temir kabi ozuqa
elementlari mavjud bo‘lib, ular o‘simliklarning sog‘lom o‘sishi uchun muhimdir.
Ushbu suvo‘tlar maxsus texnologiyalar orqali quritilib yoki maydalanib, organik
o‘g‘it sifatida dalalarga qo‘llaniladi. Bunday o‘g‘itlar:
Tuproqning strukturasi va unumdorligini yaxshilaydi;
Mikrobiologik faollikni oshiradi;
Ekinlarning kasalliklarga chidamliligini kuchaytiradi.
2. Biostimulyator sifatida qo‘llanilishi
Qo‘ng‘ir suvo‘t ekstraktlari (masalan, Ascophyllum nodosum dan olingan) ekinlarni
o‘sishini rag‘batlantiruvchi tabiiy biostimulyator sifatida ishlatiladi. Ular:
Urug‘larning unib chiqishini tezlashtiradi;
Barg va ildiz massasining rivojlanishini rag‘batlantiradi;
Hosildorlikni oshiradi va stressga (qurg‘oqchilik, sovuq, sho‘rlanish) chidamlilikni
ta’minlaydi.
3. Tuproq sog‘lig‘ini tiklashda roli
Zamonaviy intensiv dehqonchilik sharoitida tuproq tezda degradatsiyaga uchraydi.
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar tuproqdagi foydali mikroorganizmlarni ko‘paytirib, biologik
muvozanatni tiklaydi. Ular orqali biologik faol moddalar (aminokislotalar,
gormonlar, vitaminlar) yerga tushadi, bu esa yer unumdorligini tabiiy usulda
saqlashga yordam beradi.
4. Ekologik xavfsiz texnologiyalar asosida qo‘llanilishi

21Qo‘ng‘ir suvo‘tlar asosida tayyorlangan o‘g‘itlar kimyoviy moddalarni kamaytirishga
imkon yaratadi. Ular ekologik toza, organik dehqonchilik tizimiga mos, inson
salomatligi va atrof-muhitga zarar yetkazmaydigan vositalardir.
5. Hayvonlar uchun ozuqa qo‘shimchasi
Qishloq xo‘jaligi chorvachilik tarmog‘ida ham qo‘ng‘ir suvo‘tlar yuqori qiymatga
ega. Ular hayvonlar uchun tabiiy ozuqa qo‘shimchasi sifatida ishlatiladi. Suvo‘tlar
hayvonlarning immunitetini kuchaytiradi, sut mahsuldorligini oshiradi, go‘sht sifatini
yaxshilaydi.
Demak, qo‘ng‘ir suvo‘tlarning qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati nihoyatda keng: ular
nafaqat ekinlarning hosildorligini oshirishda, balki ekologik muvozanatni saqlashda,
chorvachilikda sifatli ozuqa ta'minlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Bu esa ularni
barqaror va ekologik xavfsiz qishloq xo‘jaligi tizimining ajralmas qismi sifatida
baholashga asos bo‘ladi.
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar faqat qishloq xo‘jaligi ekinlarini yaxshilashda emas, balki
chorvachilikda ham katta ahamiyatga ega. Ular nafaqat ekologik toza oziqa manbai
bo‘lib, balki hayvonlarning sog‘lig‘ini yaxshilash, ularning ozuqa talablari va ishlab
chiqarish ko‘rsatkichlarini oshirishda ham muhim rol o‘ynaydi.
1. Hayvonlarning ozuqa sifatini yaxshilash
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar tarkibida ko‘plab foydali mikroelementlar, vitaminlar,
aminokislotalar va omega-3 yog‘ kislotasi mavjud bo‘lib, ular hayvonlarning
sog‘ligini mustahkamlashda, oziqlanish sifatini yaxshilashda katta rol o‘ynaydi.
Xususan, ular:
Sut hayvonlarining sut ishlab chiqarish qobiliyatini oshiradi;
Go‘sht hayvonlari uchun energiya manbai bo‘lib xizmat qiladi va ularning tez
o‘sishini ta’minlaydi;
Tovuqlar uchun tavsiya etiladigan qo‘shimcha oziqa sifatida ularning tuxum ishlab
chiqarish samaradorligini oshiradi.
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar hayvonlarning metabolizmini yaxshilaydi va hayvonlarga zarur
bo‘lgan ozuqaviy moddalarni ta'minlaydi, bu esa chorvachilik mahsulotlarini
yaxshilashga yordam beradi.

222. Hayvonlar immunitetini oshirish
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar, ayniqsa, xlorofill va fukoksantin kabi tabiiy moddalarni o‘z ichiga
olganligi sababli, ular hayvonlarning immunitet tizimini mustahkamlashda yordam
beradi. Ushbu moddalar, xususan, infeksion kasalliklardan himoyalanishda va o‘tkir
kasalliklarni yengish uchun foydalidir. Shu sababli, qo‘ng‘ir suvo‘tlar hayvonlar
uchun sog‘lom oziqaviy qo‘shimcha sifatida ishlatiladi.
3. Kasaliklarni oldini olish va davolashda qo‘llanilishi
Ba'zi tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, qo‘ng‘ir suvo‘tlarni hayvonlar ratsioniga
qo‘shish ularning kasalliklarga qarshi chidamliligini oshiradi. Ular:
O‘tkir ichak kasalliklari va yurak-qon tomir kasalliklarini oldini olishga yordam
beradi;
Sut ishlab chiqarishdagi kamayish yoki stress holatlariga qarshi samarali himoya
ta'minlaydi.
Bu holat, ayniqsa, intensiv chorvachilik tizimlarida muhim ahamiyatga ega bo‘lib,
hayvonlarning salomatligini saqlashda va ularning ishlab chiqarish salohiyatini
oshirishda samarali yordam beradi.
4. Ekologik toza oziq-ovqat manbai
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar nafaqat hayvonlar uchun foydali, balki ekologik toza ozuqa
manbai hisoblanadi. Ular noorganik o‘g‘itlar va kimyoviy moddalardan foydalanishni
kamaytiradi, chunki qo‘ng‘ir suvo‘tlar o‘zi tabiiy ravishda o‘sgan muhitda, asosan
tabiiy resurslar bilan oziqlanadi. Bu ozuqa xususiyatlari chorvachilikda ishlatilgan
barcha mahsulotlarning ekologik tozaligini ta'minlaydi.
5. Chorvachilikda iqtisodiy samaradorlik
Chorvachilikda qo‘ng‘ir suvo‘tlarning qo‘llanishi ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytirishga va ularning daromadlarini oshirishga yordam beradi. Buning sababi,
bu ozuqa manbalarining narxi nisbatan arzonligi va ular ekotizimda barqaror
ishlatilishidir. Shuningdek, hayvonlar uchun qo‘ng‘ir suvo‘tlarni qo‘llash ularning

23ozuqaviy ehtiyojlarini to‘liq qondiradi va mahsuldorlikni oshiradi, bu esa
chorvachilik tarmoqlarining iqtisodiy samaradorligini oshiradi.
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar chorvachilik tarmog‘ida ham samarali ishlatiladi. Ular nafaqat
hayvonlar salomatligini yaxshilaydi, balki mahsuldorlikni oshiradi va iqtisodiy
samaradorlikni ta’minlaydi. Shuningdek, ular ekologik xavfsizlikni ta'minlab, atrof-
muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi. Shu sababli, qo‘ng‘ir suvo‘tlar chorvachilikda
foydali ozuqa sifatida keng qo‘llanilishi mumkin.
Qo‘ng‘ir suvo‘tlarning qishloq xo‘jaligi va chorvachilikda qo‘llanilishidan tashqari,
ular boshqa turli sohalarda ham keng qo‘llaniladi. Ularning biologik tarkibi, yuqori
oziqlanish xususiyatlari va ekologik foydalari ularni san'at, farmatsevtika, energetika
va oziq-ovqat sanoatida ham samarali ishlatishga imkon beradi. Quyida qo‘ng‘ir
suvo‘tlarning boshqa sohalardagi qo‘llanilishi haqida batafsil ma'lumot beriladi.
1. Farmatsevtika sanoatida qo‘llanilishi
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar tarkibida ko‘plab biologik faol moddalar mavjud bo‘lib, ular
farmatsevtika sanoatida dori-darmonlar tayyorlashda ishlatiladi. Ayniqsa, qo‘ng‘ir
suvo‘tlar tarkibidagi polizaxaridlar (masalan, agar-agar) va minerallar organizmning
turli jarayonlarida, xususan, immunitetni oshirish, yallig‘lanishni kamaytirish va
hujayra regeneratsiyasini rag‘batlantirishda muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga:
Agar-agar – qo‘ng‘ir suvo‘tlar asosidagi jellashgan moddadir, u farmatsevtikada
kapsulalar va tabletkalar ishlab chiqarishda ishlatiladi;
Fukoksantin kabi moddalarning antioksidant va yallig‘lanishga qarshi ta'siri mavjud,
bu ularni dori vositalarida ishlatish imkonini beradi.
2. Energetika sohasida qo‘llanilishi
Qo‘ng‘ir suvo‘tlarning yana bir muhim qo‘llanilish sohasi bu energetika sanoati
hisoblanadi. Suvda o‘sadigan o‘simliklar, xususan, qo‘ng‘ir suvo‘tlar, biomassa
sifatida ishlatiladi. Ularning ma'lum turlari:
Biogaz ishlab chiqarishda ishlatiladi, bu esa energiya manbalarini yangilash va atrof-
muhitga zarar keltirmasdan energiya olish imkonini beradi;
Suv osti biomassa orqali olingan energiya yangi va ekologik toza energiya
manbalarini yaratishda qo‘llaniladi.

24Qo‘ng‘ir suvo‘tlar yordamida biogaz ishlab chiqarishning afzalliklari:
Kamug‘lik va atrof-muhitga zarar etkazmaslik;
Barqaror energiya manbalarini ta'minlash;
CO2 chiqindilarining kamayishi.
3. Oziq-ovqat sanoatida qo‘llanilishi
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar oziq-ovqat sanoatida ham keng qo‘llaniladi. Ular:
Sog‘lom ozuqa mahsulotlarini ishlab chiqarishda, xususan, vegeterian va vegansiz
oziq-ovqat mahsulotlarining tarkibiga kiradi;
Yog‘ va proteinga boy bo‘lib, ular oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda
qo‘shimchalar sifatida ishlatiladi. Misol uchun, alginat va agar-agar kabi moddalari
gelatinasiz mahsulotlarni tayyorlashda keng qo‘llaniladi;
Badanni tozalash va detox qilish maqsadida ishlatiladigan ichimliklar va ozuqa
qo‘shimchalarining tarkibiga kiradi.
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar, ayniqsa, tashqi ko‘rinishi va tarkibidagi vitaminlar va minerallar
tufayli salomatlikni yaxshilash va organizmni tetiklashtirishda foydalidir. Misol
uchun, ba'zi qo‘ng‘ir suvo‘tlar tarkibida yod va kaltsiy kabi minerallar mavjud bo‘lib,
bu ularni salomatlikni qo‘llab-quvvatlashda ajralmas ozuqa manbaiga aylantiradi.
4. Suvni tozalashda qo‘llanilishi
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar ekologik muammolarni hal qilishda ham qo‘llaniladi. Ular
suvlarda:
Og‘ir metallarni yutib, suvni tozalashda ishlatiladi;
Suv havzalaridagi azot va fosfor miqdorini kamaytirishda yordam beradi, bu esa
suvdagi qishloq xo‘jaligi uchun zarur bo‘lgan ekotizimlarni saqlab qolishga yordam
beradi.
Bundan tashqari, qo‘ng‘ir suvo‘tlar tomonidan yutilgan moddalar biologik ravishda
bartaraf etilishi mumkin, bu esa ularni tozalash jarayonida foydali va samarali vosita
sifatida ishlatiladi.
Qo‘ng‘ir suvo‘tlarning boshqa sohalarda qo‘llanilishi juda keng va ularning potensiali
har yili oshib bormoqda. Ularning farmatsevtika, energetika, oziq-ovqat sanoati va

25ekologiya kabi sohalarda qo‘llanilishi yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va atrof-
muhitni himoya qilishda muhim ahamiyatga ega. Qo‘ng‘ir suvo‘tlar, o‘simliklarning
ekotizimdagi o‘rni va foydalari tufayli, inson hayoti va faoliyatining turli sohalarida
qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan samarali va barqaror resursdir.
Dunyo miqyosida qo‘ng‘ir suvo‘tlarning qishloq xo‘jaligi, energiya, va ekologiya
sohalarida qo‘llanilishi tobora kengayib bormoqda. Turli davlatlar qo‘ng‘ir
suvo‘tlarni o‘z iqtisodiyotida samarali ishlatish uchun ilmiy izlanishlar olib
bormoqda. Xalqaro tajribalar qo‘ng‘ir suvo‘tlarning ekologik va iqtisodiy
samaradorligini namoyish etib, ular orqali yangi texnologiyalarni ishlab chiqishda
katta yutuqlarga erishgan.
1. Yaponiyada qo‘ng‘ir suvo‘tlar va ularning ozuqa sifatida qo‘llanilishi
Yaponiya qo‘ng‘ir suvo‘tlarni nafaqat oziq-ovqat sanoatida, balki hayvonlar uchun
ozuqa sifatida ham muvaffaqiyatli ishlatib kelmoqda. Yaponiyada kombu va wakame
kabi qo‘ng‘ir suvo‘tlar ozuqa sifatida keng qo‘llaniladi. Kombu, masalan,
Yaponiyada umami deb ataladigan ta'mni yaratishda ishlatiladi, bu esa ushbu
mamlakatning o‘ziga xos oziq-ovqat madaniyatiga aylanib qolgan.
Shuningdek, Yaponiya o‘zining ilmiy tadqiqotlari orqali qo‘ng‘ir suvo‘tlarning
hayvonlarga qo‘shimcha ozuqa sifatida berilishini amaliyotga kiritgan. Hayvonlar
uchun qo‘ng‘ir suvo‘tlar, ayniqsa, cho‘chqalar va parranda ozuqasiga qo‘shilib,
ularning tez o‘sishini va sog‘lom bo‘lishini ta'minlashda muvaffaqiyatli natijalarga
erishilgan.
2. Shvetsiyada ekologik toza texnologiyalarni rivojlantirishda qo‘ng‘ir
suvo‘tlar
Shvetsiya qo‘ng‘ir suvo‘tlarni ekologik toza texnologiyalarni rivojlantirishda,
xususan, biogaz ishlab chiqarishda qo‘llanadi. Qo‘ng‘ir suvo‘tlar biomassa sifatida
ishlatilganida, ular biogaz ishlab chiqarishda samarali energiya manbai sifatida
xizmat qiladi. Bu texnologiya yordamida Shvetsiya atrof-muhitga zarar
yetkazmasdan energiya olishni maqsad qilgan. Qo‘ng‘ir suvo‘tlarning biogaz ishlab
chiqarishda ishlatilishi orqali, Shvetsiya o‘zining energiya ehtiyojlarini ekologik toza
usulda ta’minlashga muvaffaq bo‘lmoqda.

263. AQShda qo‘ng‘ir suvo‘tlarni o‘g‘it sifatida qo‘llash
Amerikada qo‘ng‘ir suvo‘tlar qishloq xo‘jaligida o‘g‘it sifatida ishlatiladi. Xususan,
ascophyllum nodosum kabi turlar tuproqni oziqlantiruvchi va mikroorganizmlarni
faollashtiruvchi moddalar sifatida ishlab chiqilgan. AQShdagi fermerlar qo‘ng‘ir
suvo‘tlarni o‘g‘it sifatida ishlatish orqali yerning unumdorligini oshirib, tuproq
salomatligini saqlashda muvaffaqiyatga erishmoqda. Qo‘ng‘ir suvo‘tlar, ayniqsa,
organik dehqonchilikda keng qo‘llaniladi, chunki ular ekologik toza va tabiiy
o‘g‘itlar sifatida yerga qo‘llanadi.
4. Koreyada qo‘ng‘ir suvo‘tlar va ularning oziq-ovqat mahsulotlarida
qo‘llanilishi
Janubiy Koreya qo‘ng‘ir suvo‘tlarni o‘zi ishlab chiqaradigan oziq-ovqat
mahsulotlarida ishlatishda ilg‘or davlatlardan biridir. Koreyada qo‘ng‘ir suvo‘tlar,
masalan, kimchi va boshqa salatlar tarkibida, o‘tkir ta'm va qadimiy sog‘liqni saqlash
an'analarini saqlash uchun qo‘llaniladi. Bularning barchasi Koreya madaniyatining
ajralmas qismi hisoblanadi.
Shuningdek, Koreyada qo‘ng‘ir suvo‘tlar, ayniqsa, alginatlar va agar-agar kabi
moddalar, sog‘lom oziq-ovqat qo‘shimchalari sifatida ishlab chiqariladi. Ushbu
mahsulotlar yuqori ozuqaviy qiymatga ega va tabiiy protein manbalari sifatida
tanilgan.
5. Xitoyda qo‘ng‘ir suvo‘tlar va tibbiyotda qo‘llanilishi
Xitoyda qo‘ng‘ir suvo‘tlar, xususan, Laminaria turidagi suvo‘tlar, an'anaviy
tibbiyotda keng qo‘llaniladi. Ular yod va boshqa minerallarni o‘z ichiga olganligi
sababli, qalqonsimon bezlarning faoliyatini yaxshilashda va yod yetishmovchiligi
bilan bog‘liq kasalliklarni oldini olishda yordam beradi. Xitoyda qo‘ng‘ir
suvo‘tlarning tibbiy va oziq-ovqat sanoatidagi muvaffaqiyatli qo‘llanilishi, ular
haqida ko‘plab ilmiy tadqiqotlar olib borilayotganligini ko‘rsatadi.
Xalqaro tajribalar qo‘ng‘ir suvo‘tlarning ko‘plab sohalarda samarali ishlatilishini
tasdiqlaydi. Yaponiyadan tortib Xitoygacha bo‘lgan mamlakatlarda qo‘ng‘ir suvo‘tlar

27o‘zining ozuqaviy, tibbiy va ekologik ahamiyati bilan qishloq xo‘jaligi,
farmatsevtika, energetika va oziq-ovqat sanoatida keng qo‘llanilmoqda. Bu tajribalar
qo‘ng‘ir suvo‘tlarning kelajakdagi rivojlanishi va ular orqali samarali va barqaror
texnologiyalar yaratishda qanday imkoniyatlar mavjudligini ko‘rsatmoqda.
Bugungi kunda qo‘ng‘ir suvo‘tlar ekologiya, energetika, oziq-ovqat sanoati va
qishloq xo‘jaligi sohalarida muvaffaqiyatli qo‘llanilmoqda. Biroq, ularning salohiyati
hali to‘liq ochilmagan va kelajakda bu sohalarda qo‘ng‘ir suvo‘tlarning roli yanada
kengayishi mumkin. Qo‘ng‘ir suvo‘tlar, ayniqsa, global iqlim o‘zgarishi, resurslar
taqchilligi va atrof-muhitning ifloslanishi kabi muammolarga qarshi kurashishda
muhim vosita bo‘lib qolmoqda.
1. Ekologik barqarorlikni ta’minlashda qo‘ng‘ir suvo‘tlarning o‘rni
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar atrof-muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatmaydigan tabiiy resurslar sifatida
ishlab chiqilmoqda. Ular karbon izini kamaytirish, biodiversitetni saqlash, va
ekologik barqarorlikni ta’minlashda samarali vosita sifatida ishlatiladi. Qo‘ng‘ir
suvo‘tlarning barqaror ishlatilishi ekologik toza texnologiyalarni rivojlantirishda
muhim o‘rin tutadi. Ularning:
CO2 ni so‘rib olish qobiliyati orqali iqlim o‘zgarishiga qarshi kurashishga
yordam beradi;
Suvni tozalash va yog‘li moddalarni yutish xususiyati atrof-muhitni
ifloslanishdan himoya qiladi.
Shu sababli, qo‘ng‘ir suvo‘tlarning kelajagi ekologik xavfsizlikni ta’minlash va
atrof-muhitni saqlashda katta rol o‘ynaydi.
2. Biomassa va energetika sohasida qo‘ng‘ir suvo‘tlarning rivojlanishi
Energiya ishlab chiqarish va yangilanadigan energiya manbalarini izlash bugungi
kundagi eng dolzarb masalalardan biridir. Qo‘ng‘ir suvo‘tlar biomassa sifatida
foydalanishda katta istiqbollarga ega. Ularning biogazga aylantirilishi va bioenergiya
ishlab chiqarish jarayonlari davom etmoqda. Qo‘ng‘ir suvo‘tlarning biomassa sifatida
qo‘llanilishi quyidagi afzalliklarga ega:

28Atrof-muhitga zarar yetkazmaydi va tabiiy resurslarni asrashga yordam beradi;
Yangi energiya manbalarini yaratish imkoniyatini beradi.
Bu sohada ilmiy izlanishlar va texnologiyalarni yanada rivojlantirish orqali qo‘ng‘ir
suvo‘tlarning energetika sohasidagi roli oshishi mumkin.
3. Suvni tozalashda qo‘ng‘ir suvo‘tlarning innovatsion texnologiyalari
Qo‘ng‘ir suvo‘tlarning kelajagi boshqa sohalarda ham innovatsion texnologiyalarni
yaratishda alohida ahamiyatga ega. Suvni tozalashda qo‘ng‘ir suvo‘tlarning yutuvchi
xususiyatlari yangi texnologiyalarning rivojlanishiga turtki bo‘lishi mumkin.
Masalan:
Zararlangan suv havzalarini tiklash va suvning toza holatini saqlash uchun qo‘ng‘ir
suvo‘tlar ishlatiladi;
Ularning og‘ir metallarni va kimyoviy moddalarni yutib olish xususiyati orqali suvni
tozalashda foydalanish mumkin.
Bunday texnologiyalar orqali, yuqori texnologiyalarga ega bo‘lgan suvni tozalash
usullarining samaradorligi oshirilishi mumkin.
4. Qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat sanoatidagi kelajak istiqbollari
Qo‘ng‘ir suvo‘tlarning qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat sanoatidagi rivojlanish
istiqbollari ham katta. Ularning tarkibidagi biyologik aktiv moddalarning yuqori
miqdori va ekologik tozalik sababli, qo‘ng‘ir suvo‘tlar ozuqa sifatida har doim
talablarga javob beradi. Kelajakda:
O‘simliklar va hayvonlar uchun yangi ozuqa turlari ishlab chiqilishi mumkin;
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar asosida organik o‘g‘itlar va biologik pestitsidlar ishlab chiqariladi.
Bu sohalarda qo‘ng‘ir suvo‘tlarning rivojlanishi sanoatni ekologik tozalashga va
organik mahsulotlar ishlab chiqarishga olib keladi.
5. Texnologiyalarning takomillashuvi va ilmiy izlanishlar
Qo‘ng‘ir suvo‘tlarning kelajagi ularni ishlab chiqarish va ishlatish texnologiyalarini
takomillashtirishda yotadi. Bugungi kunda ilmiy izlanishlar davom etmoqda, va bu
jarayonlarda qo‘ng‘ir suvo‘tlarning:
Keng miqyosdagi ishlab chiqarilishi;

29Yangi turlari (masalan, ko‘p funktsiyali qo‘ng‘ir suvo‘tlar)ni yaratish ishlari olib
borilmoqda.
Bu ilmiy izlanishlar orqali qo‘ng‘ir suvo‘tlar nafaqat yangi ozuqa manbai sifatida,
balki global iqlim o‘zgarishiga qarshi kurashda muhim vosita sifatida qo‘llaniladigan
resursga aylanadi.
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar kelajakda yanada kengroq qo‘llanilishga ega bo‘lishi kutilmoqda.
Ularning ekologik tozaligi, ozuqaviy qiymati, va barqaror ishlatilishi, ularni qishloq
xo‘jaligi, energetika, tibbiyot, va ekologiya sohalarida mustahkam o‘ringa ega
qilmoqda. Kelajakda texnologiyalarning rivojlanishi va ilmiy izlanishlar qo‘ng‘ir
suvo‘tlarning salohiyatini yanada oshiradi va global miqyosda iqlim o‘zgarishi, resurs
taqchilligi kabi muammolarni hQo‘ng‘ir suvo‘tlar ekologik va ekologik toza
texnologiyalarning rivojlanishi bilan birga, iqtisodiy jihatdan ham jiddiy ahamiyatga
ega bo‘lib bormoqda. Ularni ishlab chiqarish va ishlatish ko‘plab sohalarda, xususan,
qishloq xo‘jaligi, energetika, farmatsevtika va oziq-ovqat sanoatida iqtisodiy
samaradorlikni oshirish imkoniyatini yaratadi.

30 2 .2. Farmasevtika sanoatida qo’ngir suvo’tlarning ahamiyti
Bunday resurslarning samarali ishlatilishi davlatlar uchun yangi iqtisodiy
imkoniyatlar yaratadi va rivojlanayotgan davlatlarda yangi ish o‘rinlarini yaratish
uchun asos bo‘ladi.
1. Qo‘ng‘ir suvo‘tlarning iqtisodiy qiymati va rentabelligi
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar o‘zining biologik resurslari va ishlab chiqarish texnologiyalari
tufayli iqtisodiy jihatdan juda rentabellikli hisoblanadi. Ularning ishlab chiqarish
jarayoni ko‘plab afzalliklarga ega, jumladan:
Kam xarajatli resurslar: Qo‘ng‘ir suvo‘tlar suvda o‘sadi va ularni parvarish qilish
uchun arzon texnologiyalar talab etiladi;
Tez o‘sish: Qo‘ng‘ir suvo‘tlar o‘zining yuqori o‘sish sur’ati bilan ajralib turadi, bu
esa qisqa vaqt ichida katta hajmda mahsulot olish imkonini beradi;
Biologik ishlab chiqarish: Ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri yer yoki sun’iy moddalar bilan
o‘stiriladi, bu esa ishlab chiqarish jarayonini ekologik jihatdan samarali qiladi.
Bu jihatlar qo‘ng‘ir suvo‘tlarni ishlab chiqarish va ishlatishda iqtisodiy
samaradorlikni oshiradi va ularni uzoq muddatli investitsiya sifatida qarash imkonini
beradi.
2. Qo‘ng‘ir suvo‘tlar orqali yangi ish o‘rinlarini yaratish
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar sanoatida yangi ish o‘rinlari yaratish imkoniyatlari ham juda katta.
Ularni yig‘ish, qayta ishlash va turli sohalarda qo‘llash bilan yangi korxonalar va ish
o‘rinlari paydo bo‘ladi. Xususan:
Qo‘ng‘ir suvo‘tlarni ishlab chiqarish va qayta ishlash: Bunday korxonalar yangi ish
o‘rinlarini yaratadi va shu bilan birga, fermerlik va qishloq xo‘jaligi tarmoqlarida
ko‘plab ishlovchilarni jalb qiladi.
Texnologik rivojlanish: Qo‘ng‘ir suvo‘tlar asosida yangi texnologiyalarni yaratish,
ular bilan bog‘liq ilmiy izlanishlar va ishlab chiqarish jarayonlari sanoatda yangi
mutaxassisliklar va bilimlarni talab qiladi.
Bu jarayonlar, o‘z navbatida, iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish va barqaror
rivojlanishga olib keladi.
3. Oziq-ovqat sanoatida qo‘ng‘ir suvo‘tlarning iqtisodiy ahamiyati

31Oziq-ovqat sanoatida qo‘ng‘ir suvo‘tlarning qo‘llanilishi iqtisodiy samaradorlikni
oshiradi. Ular yuqori ozuqaviy qiymatga ega va ko‘plab yangi mahsulotlarni ishlab
chiqarish uchun manba bo‘ladi. Misol uchun:
Proteinga boy qo‘ng‘ir suvo‘tlar: Ular oziq-ovqat sanoatida vegetarian va vegansiz
mahsulotlarni ishlab chiqarishda ishlatiladi, bu esa global oziq-ovqat bozorida katta
talabni qondirish imkoniyatini yaratadi.
Tarkibidagi mineral moddalar: Qo‘ng‘ir suvo‘tlar, xususan, yod va kaltsiy kabi
minerallarni o‘z ichiga olganligi sababli, ular ozuqaviy qo‘shimchalar sifatida
ishlatiladi va bu mahsulotlarning iqtisodiy qiymatini oshiradi.
Bu qo‘ng‘ir suvo‘tlarning oziq-ovqat sanoatida yuqori talabga ega bo‘lishiga olib
keladi va iqtisodiy jihatdan foydali bo‘lgan yangi mahsulotlarni ishlab chiqishga
imkon beradi.
4. Biogaz ishlab chiqarishda qo‘ng‘ir suvo‘tlarning rentabelligi
Biogaz ishlab chiqarish sohasida qo‘ng‘ir suvo‘tlar juda samarali hisoblanadi.
Biogazdan foydalanish ekologik toza energiya manbai sifatida iqtisodiy jihatdan juda
foydalidir. Qo‘ng‘ir suvo‘tlar yordamida ishlab chiqarilgan biogazning afzalliklari:
Arzon va ekologik toza energiya: Qo‘ng‘ir suvo‘tlar biomassa sifatida ishlatilganda,
ular energiya ishlab chiqarishda atrof-muhitga zarar yetkazmaydi va arzon narxlarda
energiya manbai yaratadi;
Energiyani saqlash: Biogazni saqlash va keyinchalik ishlatish imkoniyati mavjud, bu
esa ishlab chiqarilgan energiyaning samaradorligini oshiradi.
Bu jarayonlar orqali qo‘ng‘ir suvo‘tlar iqtisodiyotning energetika sektorida muhim
o‘rin tutadi.
5. Qo‘ng‘ir suvo‘tlar orqali eksport salohiyatining oshishi
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar ko‘plab davlatlar uchun eksport qilinadigan resursga aylanadi.
Xususan, rivojlangan mamlakatlar qo‘ng‘ir suvo‘tlarni o‘z ichki ehtiyojlarini
qondirish uchun emas, balki ularni eksport qilish orqali iqtisodiy foyda olishni
maqsad qiladilar. Qo‘ng‘ir suvo‘tlar eksport qilinishining afzalliklari:

32Xalqaro bozorda yangi imkoniyatlar: Qo‘ng‘ir suvo‘tlar orqali yangi eksport
mahsulotlari ishlab chiqarish xalqaro bozorda raqobatbardoshlikni oshiradi;
Global tarmoq: Qo‘ng‘ir suvo‘tlar oziq-ovqat, farmatsevtika va energetika
sohalaridagi talabni qondirish uchun eksport qilinadi va bu mamlakatlar uchun yangi
iqtisodiy imkoniyatlar yaratadi.
Qo‘ng‘ir suvo‘tlarning iqtisodiy jihatlari ko‘plab sohalarda samaradorlikni oshirish
imkoniyatini yaratadi. Ularning ishlab chiqarish jarayoni ko‘plab iqtisodiy foydalarni
ta'minlashi, yangi ish o‘rinlarini yaratishi, va eksport salohiyatini oshirishi mumkin.
Shu bilan birga, qo‘ng‘ir suvo‘tlar ekologik va iqtisodiy jihatdan barqaror
rivojlanishga hissa qo‘shadi. Kelajakda qo‘ng‘ir suvo‘tlar iqtisodiyotning turli
sohalarida samarali foydalanish manbai bo‘lib qoladi.al qilishda muhim vosita bo‘lib
qoladi.
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar tabiiy resurslar bo‘lib, ularning ishlab chiqarilishi va ishlatilishi
ko‘plab ekologik afzalliklarga ega bo‘lsa-da, bu jarayonlar ba'zi ekologik
muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Qo‘ng‘ir suvo‘tlarning ko‘plab sohalarda,
xususan, qishloq xo‘jaligi va energetikada qo‘llanishi ekologik nuqtai nazardan
samarali bo‘lsa-da, ayrim hollarda ular atrof-muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatishi
mumkin. Shu sababli, qo‘ng‘ir suvo‘tlarni ishlab chiqarishda ekologik muammolarni
hisobga olish muhimdir.
1. Suv resurslarining iste'moli
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar o‘zining tabiiy yashash muhitini yaratish uchun katta miqdorda
suvni talab qiladi. Ayniqsa, intensiv ishlab chiqarish tizimlarida suvo‘tlarni o‘stirish
uchun sug‘orish tizimlari va boshqalar zarur bo‘ladi. Suv resurslarining haddan
tashqari iste'moli quyidagi muammolarni keltirib chiqarishi mumkin:
Suv taqchilligi: Suv resurslarining chegaralanganligi, ayniqsa, qurg‘oqchil
hududlarda qo‘ng‘ir suvo‘tlarni ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan suvni to‘liq
ta'minlashda qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin;
Ekosistemalarga zarar yetishi: Suv resurslarining haddan tashqari sarflanishi, suv
havzalari va ekosistemalarga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bu, o‘z navbatida, suv
biologiyasining holatini yomonlashtiradi.

33Shu sababli, qo‘ng‘ir suvo‘tlarni ishlab chiqarishda suvning samarali va barqaror
ishlatilishi juda muhimdir.
2. Kimyoviy moddalar va pestitsidlar ishlatish
Ba'zi hollarda qo‘ng‘ir suvo‘tlar ustida pestitsidlar yoki kimyoviy moddalar
ishlatiladi, bu esa atrof-muhitga zarar yetkazishi mumkin. Qishloq xo‘jaligida
qo‘ng‘ir suvo‘tlar sifatli o‘g‘itlar sifatida ishlatilganda, ular yuqori darajadagi mineral
moddalarga ega bo‘lishi mumkin. Biroq, ularni yetishtirish jarayonida:
Kimyoviy pestitsidlar va o‘g‘itlar ishlatilganda, bu atrof-muhitga zarar yetkazishi
mumkin. Kimyoviy moddalar, yerga, havoga yoki suvga o‘tib, ekosistemani
ifloslantirishi mumkin;
Biologik zararkunandalar: Kimyoviy moddalar orqali kurashish ba'zan biologik
zanjirni buzib, yangi ekologik muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.
Bundan kelib chiqadi, qo‘ng‘ir suvo‘tlarni yetishtirishda ekologik xavfsiz o‘g‘itlar va
pestitsidlar ishlatish zarur.
3. Tuproqning degradatsiyasi va eroziyasi
Qo‘ng‘ir suvo‘tlarni yetishtirishda tuproqning sifatiga diqqat qaratish zarur. Agar
suvo‘tlarni yetishtirishda noto‘g‘ri usullar qo‘llanilsa, bu tuproqning degradatsiyasi
va eroziyasi kabi muammolarga olib kelishi mumkin. Agar bu o‘simonlar biror yerda
ortiqcha ekilgan bo‘lsa, tuproqning unumdorligi pasayadi va uzoq muddatda bu yerlar
ekishga yaroqsiz bo‘lib qolishi mumkin.
Qo‘ng‘ir suvo‘tlarni o‘stirishda, ayniqsa, intensiv ishlab chiqarish usullarida, tuproqni
tejash va uning biodiversitetini saqlash uchun ekosistemalarga ehtiyotkorlik bilan
yondashish lozm.
4. Transport va energiya sarfi
Qo‘ng‘ir suvo‘tlarni yig‘ish va ularni qayta ishlash jarayonlari ham ekologik
muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Xususan, ularni yig‘ish va qayta ishlashda:
Transport xarajatlari va CO2 chiqindilari: Qo‘ng‘ir suvo‘tlarni uzoq masofalarga
tashish, yoqilg‘i sarfini oshiradi va atmosferaga zararli gazlarni chiqarishiga olib
kelishi mumkin;

34Energiya sarfi: Suvo‘tlarni qayta ishlash va bioenergiya ishlab chiqarish jarayonlari
ham energiya sarfini oshirishi va bu atrof-muhitga qo‘shimcha yuk yaratishi mumkin.
Shu sababli, ekologik toza transport va energiya ishlatish usullarini ishlab chiqish
zarur.
5. Mikroplastiklar va boshqa ifloslanishlar
Ba'zi qo‘ng‘ir suvo‘t turlari o‘zining yuqori yutish xususiyatlari bilan tanilgan. Biroq,
ular mikroplastiklarni va boshqa zararli moddalarni ham o‘z ichiga olishi mumkin.
Bu moddalar:
Mikroplastiklar va boshqa ifloslovchi elementlar qo‘ng‘ir suvo‘tlar bilan birga o‘sishi
mumkin, bu esa ularning biologik tozaligini kamaytiradi;
Ushbu zararlangan suvo‘tlar oziq-ovqat sanoatiga kirib, oziq-ovqat mahsulotlari
tarkibida mikroplastiklar mavjud bo‘lishi mumkin, bu esa inson salomatligiga zarar
yetkazadi.
Shu sababli, qo‘ng‘ir suvo‘tlarni ishlatishda mikroplastiklar va boshqa ifloslanishlarni
kamaytirish usullarini joriy qilish muhimdir.
Qo‘ng‘ir suvo‘tlarni ishlab chiqarish ekologik jihatdan ko‘plab afzalliklarga ega
bo‘lsa-da, ba'zi ekologik muammolarni ham keltirib chiqarishi mumkin. Suv
resurslarining iste'moli, kimyoviy moddalar va pestitsidlarning ishlatilishi, tuproqning
degradatsiyasi, transport xarajatlari va energiya sarfi kabi masalalar atrof-muhitni
ifloslantirishi va ekologik barqarorlikka zarar yetkazishi mumkin. Bularning barchasi,
qo‘ng‘ir suvo‘tlarni ishlab chiqarishda barqaror va ekologik xavfsiz texnologiyalarni
joriy qilish zarurligini ko‘rsatadi.

35 Xulosa
Qo‘ng‘ir suvo‘tlar qishloq xo‘jaligi, energetika, oziq-ovqat sanoati va boshqa
ko‘plab sohalarda ekologik va iqtisodiy jihatdan katta ahamiyatga ega. Ularning
o‘sish sur'ati yuqori bo‘lib, tezda katta miqdorda biomassa ishlab chiqarish imkonini
beradi. Shuningdek, qo‘ng‘ir suvo‘tlar ozuqaviy qiymati va bioenergiya ishlab
chiqarishdagi roli tufayli ko‘plab sanoat tarmoqlarida faol qo‘llanilmoqda. Ular
barqaror va ekologik toza resurs sifatida iqtisodiyotning turli sohalarida samarali
foydalanish imkoniyatini yaratadi.
Biroq, qo‘ng‘ir suvo‘tlarni ishlab chiqarishning ba'zi ekologik xavflari mavjud. Suv
resurslarining haddan tashqari iste'moli, kimyoviy moddalar va pestitsidlar ishlatish,
tuproq degradatsiyasi va eroziyasi kabi ekologik muammolar atrof-muhitga zarar
yetkazishi mumkin. Shuningdek, qo‘ng‘ir suvo‘tlarni tashish va qayta ishlashda
energiya sarfi va CO2 chiqindilari muammolarga olib kelishi mumkin.
Shu sababli, qo‘ng‘ir suvo‘tlarni ishlab chiqarish jarayonlarini yanada ekologik
xavfsiz va barqaror qilish zarur. Ilmiy izlanishlar, yangi texnologiyalar va ekologik
xavfsiz ishlab chiqarish usullarini joriy etish bu muammolarni bartaraf etishda muhim
rol o'ynaydi. Qo‘ng‘ir suvo‘tlarni to‘g‘ri boshqarish, ekologik muvozanatni saqlash
va ularni samarali ishlatish orqali global miqyosda nafaqat iqtisodiy o‘sishni
ta'minlash, balki iqlim o‘zgarishiga qarshi kurashishda ham katta yutuqlarga erishish
mumkin.Biroq, qo‘ng‘ir suvo‘tlarni ishlab chiqarishda ba'zi ekologik muammolar
ham mavjud. Suv resurslarining haddan tashqari iste'moli, kimyoviy moddalar va
pestitsidlarning ishlatilishi, tuproqning degradatsiyasi va transport xarajatlarining
oshishi kabi masalalar ekologik xavflarni keltirib chiqarishi mumkin. Shu sababli,
qo‘ng‘ir suvo‘tlarni ishlab chiqarish va ishlatish jarayonlarini ekologik xavfsizlikni
ta’minlash va barqaror rivojlanish prinsiplariga asoslanib amalga oshirish zarur.
Kelajakda qo‘ng‘ir suvo‘tlarning roli yanada kengayib, ilmiy izlanishlar, yangi
texnologiyalar va samarali ishlab chiqarish usullari yordamida ularning ekologik va
iqtisodiy salohiyati yanada oshishi kutilmoqda. Shu bilan birga, ularni ishlab
chiqarish jarayonida yuzaga keladigan muammolarni hal qilish uchun yangi ekologik
texnologiyalarni rivojlantirish va qo‘llash muhim ahamiyatga ega bo‘ladi

36Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abdullayev, T. (2019). Qo‘ng‘ir suvo‘tlar va ularning qishloq xo‘jaligidagi o‘rni.
Tashkent: O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi nashriyoti.
2. Babayev, M. (2020). Agrar iqtisodiyot va barqaror rivojlanish. Toshkent: Fan va
texnologiya.
3. Djalilov, A. & Toshpulatov, D. (2018). Ekologik resurslarni boshqarish.
Samarqand: Samarqand universiteti nashriyoti.
4. Jabborov, F. (2021). Bioenergiya va uning energiya sohasidagi o‘rni. Tashkent:
Energiya va ekologiya.
5. Karimov, A. (2022). Qishloq xo‘jaligi va tabiiy resurslar. Buxoro: Buxoro davlat
universiteti nashriyoti.
6. Murodov, K. (2021). Qo‘ng‘ir suvo‘tlarning ekologik va iqtisodiy ahamiyati.
Tashkent: Ekologiya va rivojlanish.
7. Mustafaev, O. (2019). Qishloq xo‘jaligida o‘simliklar ekotizimlari. Tashkent:
Tabiatni muhofaza qilish.
8. Shodiyev, S. (2020). Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishda innovatsiyalar. Toshkent:
Innovatsion texnologiyalar.
9. Tursunov, A. (2018). Qo‘ng‘ir suvo‘tlar va ularni ishlatish. Nukus:
Qoraqalpog‘iston davlat universiteti nashriyoti.
10. Usmanov, R. (2021). Energiya resurslari va barqaror rivojlanish. Tashkent:
O‘zbekiston ilmiy nashriyoti.
11. Yusupov, M. (2020). Agroekologiya va tabiiy resurslar. Tashkent: Agroekologiya
va ilm-fan.
12. Zaynabov, E. (2019). Qo‘ng‘ir suvo‘tlar va ularning import va eksport salohiyati.
Tashkent: Iqtisodiyot va bozor.

37 Ilovalar
Suvo’tlar rasmlari
(1-rasm)
(2-RASM)

38(3- Rasm)
flafora

Sotib olish