• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Qojarlar sulolasi davrida Eron ijtimoiy-iqtisodiy vaziyati

Kavkazda   harakat   boshladi.   1735-yilgi   tinchlik   sulhiga   ko’ra   Gruziya   va
Armaniston   o’tdi.   1736-yili   Sigovushon   (hozirgi   Sobirobod)   shahridagi
qurultoyda Nodir shohlikka saylandi, 1740-yili Abbos III ni otasi oldiga jo’natdi
va oradan ko p o’tmay Tahmasp bilan birga o’ldirtirib yubordi. Taxtga chiqqanʻ
Nodir sunniylikning hukmdor aqidaligini rasman e’lon qildi. Bu qo’shni sunniy
davlatlarni   egallashda   yordam   berishiga   ishonardi.   Nodir   1737-yili
Afg’onistonga bostirib kirdi 12
. Bir yil davomida Qandahor va boshqa hududlarni
bo’ysundirdi,  bir   qancha  afg’on  qabilalari  Nodirshoh  qo’shinini   asosini   tashkil
etadigan   bo’ldi.   Qobulni   qo’lga   kiritgach   Nodir   Dehlidagi   Boburiy   hukmdor
Muhammadshohdan   afg’on   qochoqlarini   qabul   qilmaslikni   so’radi.   Taklif
inobatga   olinmadi   ga   1738-yili   Nodir   Hindistonga   yurish   boshladi.   U   yo’lida
uchragan   barcha   yerlarni   istilo   qilib,   Dehli   yaqinida   Karnala   nomli   joyda
Boburiylarni asosiy qo’shinini yengdi. 1739-yili 8-mart kuni Nodirshoh Dehliga
kirdi,   uch   kundan   so’ng   shaharda   qo’zg’olon   ko’tarildi.   Nodirshoh   askarlariga
barcha   aholini   qirib   tashlashni,   shaharga   esa   o’t   qo’yishni   buyurdi.   Qirg’in
tongda   boshlanib   kun   yarmigacha   davom   etdi.   Bir   necha   kundan   so’ng
Nodirshohning   o’g’li   Muhammadshohning   qizi   o’rtasidagi   nikoh   dabdabali
o’tkazildi.   1739-yil   may   oyida   Nodirshoh   katta   xazinani   qo’lga   kiritib   Eronga
qaytdi.   Hindistondagi   g’alabadan   so’ng   Nodirshoh   Eron   aholisini   3   yillik
soliqlardan   ozod   qilgandi.   1740-yili   Sind   viloyatidagi   isyonni   tinchitib   O’rta
Osiyoga   yurish   qildi.   Buxoro   xoni   Abulfayzxon   Amudaryogacha   bo lgan	
ʻ
hududni   Nodirga   topshirib,   uning   jiyaniga   qizini   berdi.   Qattiq   qarshilik
ko’rsatishiga   qaramay,   Xiva   xoni   Elbarsxon   Nodirdan   yengildi.   1740-yilning
qishida Nodir Dog’istonga yurish boshladi. U yerda qonli janglar boshlandi. Tez
orada   Darband   olindi,   biroq   Janubiy   Dog’istonda   Eron   qo’shini   kutilmagan
halokatli mag’lubiyatga uchradi. Qo’shin boshlig’i Ibrohim bilan birga o’n ikki
nafar zodagon, shuningdek, 32 ming kishilik lashkardan faqat 8 ming kishi tirik
12
 Ahmedov B. Eron tarixi (qadim zamonlardan XX asr boshlarigacha)// Toshkent.: 2003.  qo shinlarini   kiritish   majburiyatini   oldi.   Uch   tomonlama   tuzatish   tarixchilarʻ
tomonidan   bir   xil   baholanmagan.   Uni   ko pchilik   yangi   sharoitda   o z   ta sirini	
ʻ ʻ ʼ
saqlab   qolishga   intilayotgan   inglizlar   tomonidan   tayyorlangan   tuzatish   deb
hisoblaydi.  Ammo   bir   narsa   aniq   –   tuzatish   mamlakatda   kuchli   hokimiyatning
o rnatilishiga,   xalqaro   miqyosda   Eron   o z   milliy   manfaatlarini   muntazam	
ʻ ʻ
himoya  qilishiga  olib  keldi.  Harbiy  vazir   bo lib  turgan  Rizoxon   1923  yil  bosh	
ʻ
vazir lavozimini egalladi. 1925 yil 31 oktabrda Eron Majlisi Qojarlar sulolasini
taxtdan   mahrum   qildi   va   hokimiyatni   vaqtincha   Rizoxonga   topshirdi.   Rizoxon
tomonidan   chaqirilgan   Muassisa   Majlisi   1925   yil   12   dekabr   kuni   uni   yangi,
Pahlaviylar   sulolasining   shohi   deb   e lon   qildi.   Shoh   Rizo   Pahlaviy   markaziy	
ʼ
hokimiyatni   mustahkamlab,   turli   ko rinishdagi   ayirmachilar,   millatchilar   va
ʻ
feodal   avtoritetlarni,   qabila   boshliqlarini   qat iy   jazoladi,   kuchmanchilarni	
ʼ
majburan o troqlashtirdi. 1936 yildan Eronda yangi ma muriy-hududiy bo linish	
ʻ ʼ ʻ
joriy   qilindi   –   mamlakat   10   viloyatga   bo linib,   gubernatorlar   mahalliy   obro li	
ʻ ʻ
kishilardan tayinlanadigan  bo ldi	
ʻ 24
. Rizoshoh  mahalliy sharoitdan  kelib  chiqib,
faqat   kuchga   tayanishing   lozimligini   yaxshi   tushunardi.   1926   yili   mamlakatda
umumiy   harbiy   majburiyat   joriy   qilindi.   Qo shinlar   soni   150   ming   kishigacha	
ʻ
oshirildi,   qo shinning   yangi   turlari:   aviatsiya   va   tank   qismlari   paydo   bo ldi.	
ʻ ʻ
Zobitlikka ijtimoiy kelib chiqishiga qarab emas, qobiliyati va xizmatlariga qarab
olinadigan   bo ldi.   Rizoshoh   davrida   davlat   byudjetining   1/3   qismi   armiyaga
ʻ
sarflanadi. Mamlakatda ijtimoiy iqtisodiy ahvol ham o’zgarib boradi. Astа-sekin
ruhoniylarga   nisbatan   ham   munosabat   ham   o zgaradi,   shariat   sudlarining	
ʻ
huquqlari   qisqartirildi,   Yevropa   namunasida   fuqarolik,   jinoyat   va   tijorat
kodekslari   qabul   qilindi.     M.   Kamoldan   o rnak   olib   shoh   Eronda   1928   yildan	
ʻ
Yevropa   libosi   joriy   qilindi,   feodal   unvon   va   murojaat   shakllari   bekor   qilindi,
nasab joriy qilindi. 1935 yildan mamlakatining nomi o zgartirildi: ilgari “Fors”	
ʻ
o rniga   “Eron”   deb   ataladigan   bo ldi.   Xotin-qizlarining   huquqlari   to g risida	
ʻ ʻ ʻ ʻ
24
 Martin, Vanessa. The Qajar Pact: Bargaining, Protest and the State in Nineteenth-Century 
Persia//  Tauris, 2005).   Qo’shma   Shtatlar   Eron   bilan   yaqin   munosabatlarni   rivojlantirdi   va   uni   Sovet
Ittifoqiga qarshi strategik ittifoqchi sifatida ko’rdi. AQSh jadal modernizatsiyani
rag’batlantirdi   va   Birinchi   jahon   urushidan   oldin.   Boshlangan,   ammo   1973
yildan   keyin   keskin   oshgan   neft   daromadlari   ajoyib   o’zgarishlarni   amalga
oshirishga   imkon   berdi.   Eronda   sanoat   bazasi,   murakkab   infratuzilma   va   yirik
xalq ta’limi tizimi rivojlangan. Mamlakatni modernizatsiya qilishda shoh barcha
muxolifatga   qo’pollik   bilan   yugurdi.   Eron   mutlaq   monarxiyaga   aylandi.
Aksariyat   raqiblar   kuchsiz   edilar   yoki   mamlakatning   o’sib   borayotgan   boyligi
tufayli jiddiy qarshilik ko’rsatish uchun juda asir edilar, garchi inqilobiy er osti
o’z   tarafdorlarini   orttirgan   bo’lsa-da.   Biroq,   ayrim   din   peshvolarining   shoh
islohotlariga qarshi chiqishi xavfliroq bo’ldi. Eronda, islom olamining ko’pgina
boshqa   qismlaridan   farqli   o’laroq,   diniy   yetakchilar   mustaqil   institutlar
tarmog’ining   markazida   bo’lib,   ulardan   katta   xalq   ta’siriga   ega   edilar.   Yana
shuni ham aytib o’tish kerakki yuqorida sanab o’tilgan ichki omillar Eronnning
boshqa davlatlar bilan aloqalariga katta ta’sir qildi.
2.2.   1905-1911-yillardagi     inqilobning   mamlakat   rivojiga   ta siri   hamdaʼ
Eronning Birinchi jahon urushi va undan keyingi davrlardagi holati.
XIX   asr   oxiri   va   XX   asr   boshlarida   Eron   dunyo   sarmoyador   davlatlarining
yarimmustamlakasiga   aylandi.   Shoh   tuzumi   va   mustamlakachilik   zulmi   xalq
ahvolini   yanada   og‘irlashtirdi.   Mamlakatda   noroziliklar   kuchaydi.   Erondagi qoldi ,   30   to’pning   barchasi   yo’qotildi 13
.   1741-yil   yozida   Nodir   100   ming
kishilik   qo’shinni   olib   Dog’istonga   yurish   boshladi.   Uning   qo’shini   yo’lida
uchragan   barcha   yerlarni   g’orat   qilardi.   Dog’istonning   Tabasaron   mintaqasida
o’g’ir   janglar   kechdi.   Tog’liklar   taslim   bo’lishni   xayoliga   ham   keltirmasdi.
Sentabrda  Aymakin   darasida   Lutf  Ali   boshliq   Eron   qo’shini   tor-mir   keltirildi.
Turchidagda   5   kun   davom   etgan   jangda   Nodir   qo’shini   qaqshatqich
mag’lubiyatga  uchradi. Nodir  orqaga chekina boshladi,  Gundrival  nomli  joyda
eroniylar   yana   yengildi.   1741-yil   kuzida   Nodir  Andalalda   mag’lub   bo’ldi,   20
mingga   yaqin   askari   o’ldi.   1741-1743-   yillardagi   Janubiy   Dog’istonga   yurish
Eronga   katta   zarar   keltirdi.   1745-yili   Darband   yaqinida   Eron   qo’shini   tor-mor
etildi.   Birozdan   so’ng   Darband   xonligi   Eron   shohligidan   mustaqil   bo’lib   oldi.
Nodir   Dog’istonga   qarshi   yangi   yurishga   tayyorlana   boshladi.   1743-yili   Nodir
katta o’g’li Rizoqulidan shubhalanib uni ko’r qildi, 50 nafarga yaqin zodagonni
ham qatl ettirdi. Shundan so’ng to’xtovsiz qatag’onlar davri boshlandi va Nodir
tuzgan   davlatning   uzoqqa   bormasligi   oydinlashib   qoldi.   Usmoniylarga   qarshi
urush   Nodir   uchun   muvaffaqiyatli   kechsa-da,   mamlakat   ichkarisida   norozilik
kuchayib   borardi.   Shoh   aholidan   kechib   yuborilgan   3   yillik   soliqni   undira
boshladi,   shuningdek,   ashaddiy   shialarni   ta’qib   qilib   qatl   ettirishga   kirishdi.
Nodir   qo’shinidagi   barcha   forslarni   qirib   tashlashga   qaror   qildi,   lekin   o’ziga
suiqasd   uyishtirilib,   sarkardalaridan   biri   Solihbey   tomonidan   1747-yili   9-may
kuni   o’ldirildi.   Yangi   saylangan   Shoh   Ali   Nodirni   uning   buyrug’i   bilan
o’ldirilganini   ma’lum   qildi.   Nodirshoh   vafot   etgach,   u   tuzgan   imperiya
sarkardalari   o’rtasida   bo’lib   olinadi.   Eronda   XVIII-XIX   asrlarda   barqaror
rivojlanish   davrini   boshdan   kechiradi.   Ayni   shu   davrga   kelib,   Eron   tarixida
muhim o’zgarishlar bo’lib o’tadi.
13
  Березин И. Н. Путешествие по Дагестану и Закавказью (Путешествие по Востоку) / И. Н. 
Березин. Казань: Унив. Тип., 1849. 340 с. .  Buyuk   Britaniya   bilan   aloqalari   juda   ham   bir   yaxshi   rivojlangan   edi   chunki
Eron juda ham bir muhim mintaqada  joylashgan bo’lib savdo-iqtisodiy jihatdan
boshqa   buyuk   imperialistik   davlatlar   uchun   muhim   rol   o’ynagan.   Uch   yil
davomida   shohga   o’z   shogirdidek   munosabatda   bo’lib,   o’z   irodasini   unga
yuklagan Amir Kabir iste’foga chiqqaniga qariyb 20 yil o’tdi, qirq yoshida shoh
yana   o’zi   muhokama   qilgan   islohotlar   g’oyalariga   qaytadi.   Otabek   bilan.
Erondagi     mashhur   shohlardan   biri   bu   Husayn   Xon   edi.   U   bolalik   davridan
zehnli   bo'lib,   Eron   siyosatida   muhim   o'rin   egallagan.     Husayn   Xon   an’anaviy
uyda   ta’lim   oldi:   u   Qur’on,   fors   adabiyoti,   grammatika,   arifmetika,   xattotlikni
o’rgangan   va   1848   yildan   1851 -   yilgacha   Fransiyada   o’qigan.   1851 - yilda
Husayn Xon   otasi     T og'ax on tomonidan Bombeydagi Eron konsulligi boshlig’i
etib   tayinlandi.   1852 - yilda   Hindistondan   qaytgach,   u   Tiflisda   bosh   konsul
bo’lib,   bu   yerda   uning   siyosiy   qarashlarining   shakllanishiga   katta   ta’sir
ko’rsatgan   hamda taniqli siyosatchilar     M.F.Oxundov va Mirzo Yusufxon bilan
tanishadi 14
.   Togi   Xon   singari   u   ham   Istanbulda   Eron   elchisi   sifatida   10   yil
ishlagan holda Tanzimat islohotlari bilan shaxsan tanishish imkoniga ega bo’ldi.
Eron armiyasi rivoji uchun katta ishlarni amalga oshirgan Husayn Xon Moshir
od-D avla   sadr-a’zam   sifatida   o’zining   asosiy   vazifasini   ma’muriy   islohotni
amalga oshirish da     Darbar A’zamni yaratish, ya’ni   Yevropa modelidagi vazirlar
mahkamasi bo’lib, uning faoliyati to’liq sadr-a zam tomonidan boshqarilgan va
nazorat qilingan. Shunga o’xshash tuzilmalar viloyat darajasida yaratilishi kerak
edi,   bu   Sadr   A’zamning   so’zlariga   ko’ra,   eng   keskin   muammolardan   biri
nazoratning   to’liq   etishmasligi,   ko’pincha   mahalliy   hokimiyatlarning
mustaqilligiga olib kelishi mumkin edi. Huquqiy tizimni isloh qilish, fuqarolik
qonunlari   kodeksini   yaratish,   shariat   sudlari   ustidan   nazoratni   amalga   oshirish
bularning   barchasi   Husayn   Xonning   islohot   faoliyatining   asosiy   jihatlaridir.
Mirzo   Malkomxon   Qojarlar   davrining   atoqli   Sadr   A’zamlari   Amir   Kabir   va
Husayn   Xon   kabi   ta’sirchan   va   ahamiyatli   shaxs   edi.   T og’ixon   Amir   Kabir
14
  Gavin Hambly. Eronning XIX asrdagi siyosiy tarixi  // Toshkent- 2015. avtoreferat   va   dissertatsiyalar,   ilmiy   jurnal   materiallari,   ijtimoiy   tarmoq
materiallari tashkil etadi.
Kurs ishining maqsadi:   Mazkur kurs ishining maqsadi Eronning XIX asrdagi
rivojlanish   tendensiyalarini   o‘rganish   va   ularning   mamlakatning   iqtisodiy,
siyosiy   va   ijtimoiy   holatiga   ta’sirini   tahlil   qilish   borasidagi   ma’lumotlarni
xolislik   va   tarixiy   tahlil   va   aniq   ma’lumotlar   asosida   yoritishni   o`z   oldiga
maqsad qilib qo`ygan.
Kurs   ishining   vazifalari:   Yuqoridagi   maqsaddan   kelib   chiqib   tadqiq
etilayotgan ish quyidagi vazifalarni bajarishni o`z oldiga maqsad qilib qo`ygan. 
• XVIII asrning oxiri va XIX asrning  ikkinchi yarmida Eronning siyosiy ahvoli
va ijtimoiy –iqtisodiy rivojlanishini o`rganish;
•  Qojarlar sulolasining mamlakatdagi ichki va tashqi siyosati tahlil qilish;
• Mamlakatning rivojlanishi va tashqi aloqalari o’rganish;
•   Eronning   xalqaro   aloqalardagi   ahamiyati     va     tashqi   siyosatininjng   asosiy
yo nalishlarini tahlil qilish;ʻ
• Eronning birinchi jahon urushi arafasidagi holatini tahlil qilish;
Shu kabi bir qancha vazifalarni bajarishni o`z oldiga maqsad qilib qo`yishi bilan
uning qimmatli ekanligi ma’lum bo`ladi.
Kurs   ishining   amaliy   ahamiyati:   Ushbu   kurs   ishi   Eronning     ichki   va   tashqi
siyosatining   rivojlanishini   tahlil   qilish   orqali,   tarixiy   voqealarning   joriy
jamiyatga   qanday   ta’sir   ko‘rsatishini   anglash   imkonini   beradi.   Shuningdek,
tarixiy   tajribadan   foydalangan   holda,   kelajakdagi   iqtisodiy   va   siyosiy
strategiyalarni shakllantirishda qo‘llanilishi mumkin. 
Kurs   ishining   amaliy   ahamiyati:     XVIII   asr   oxiri   va   XIX   asrda   Eron
rivojlanish   tendensiyalarini   o‘rganish   orqali   tarixiy   va   iqtisodiy   nazariyalar davrasidan   bo’lgan   islom   dinini   qabul   qilgan   boy   arman   sudxo’rning   o’g’li
Mal ikx on 10 yoshida Fransiyaga o’qishga yuboriladi. Parijda arman maktabini
tamomlagan,   so’ngra   uning   taraqqiyotiga   ergashgan   Mirzo   Ta g'ix onning
maslahati   bilan   huquq,   falsafa,   Yevropa   siyosati   asoslari   va   din   ilmlarini
o’rganib, ta’limni tamomlagan. 1850 yil oxirida Eronga qaytib kelgan Mal ik xon
birinchi   davlat   tarjimonlaridan   biri   bo’ldi   va   Dar-ol-Fonun   kashf   etilgandan
so’ng   Malikxon     unda   dars   berdi   va   bir   vaqtning   o’zida   Yevropadan   kelgan
o’qituvchilar   uchun   tarjimon   bo’lib   xizmat   qildi 15
.   Shu   bilan   birga   u ,
Angliyaning   Erondagi   vakili   yordamida   martaba   orttirishga,   yuqori   davlat
lavozimiga erishishga harakat qiladi. Malik xon  Xon, xuddi Amiri Kabir singari,
Fransiya   va   fransuz   tilini   mukammal   biluvchisi   sifatida   tanilgan,   Yevropa   va
Amerikaning   ko’p   qismini   kezgan.   Sayohat   davomida   Malikxon   Yevropa
siyosatining   Sharq   mamlakatlaridagi   barcha   yashirin   buloqlari   bilan   bevosita
tanishadi.   U   saroyda   katta   mavqega   ega   bo’lib,   nafaqat   Nosir   od-Dinshohning
shaxsiy   tarjimoni,   balki   uning   yaqin   sheriklaridan   biriga   ham   aylanadi.  Tabriz
qo’zg’oloni   tarqoq     bo’lsa-da,   shohga   qarshi   harakat   to’xtamadi.   1909   yilda
Tehronda   Muhammad  Alishah   taxtdan   tushirildi.   Buning   o’rniga   uning   kichik
o’g’li   Ahmad   shoh   deb   e’lon   qilindi .   Konstitutsiya   tiklandi.   Mamlakat
iqtisodiyotini   yaxshilash   uchun   hukumat   xorijiy   davlatlardan   qarz   olishga
majbur bo’ldi. Masalan, Angliyadan 1 million 250 ming funt sterling miqdorida
kredit   olindi.   Rossiya   va   Angliya   yordami   bilan   ichki   aksilinqilobiy   kuchlar
inqilobiy   Majlisga   qarshi   hujumga   o’tdi.   1911   yilda   rus   qo’shinlari
aksilinqilobiy   davlat   to’ntarishida   qatnashdilar.   Shunday   qilib,   Eron   inqilobi
bostirildi.   20-asrning   boshida   Eron   ikki   tomonlama   kurashga   kirishdi.   Bir
tomondan   eronliklar   mustamlakachilik   tazyiqlari   kuchayib   borayotgan   bir
sharoitda   o’z   milliy   mustaqilligini   saqlab   qolish   uchun   kurash   olib   bordilar.
Eronning   geosiyosiy   ahamiyati   uni   Rossiya   va   Buyuk   Britaniya   o’rtasidagi
mustamlakachi “Buyuk o’yin” ning markaziy markaziga aylantirdi. Oxir-oqibat,
15
 Tursunov N. Sharqning yangi tarixi // Toshkent, 2018. B.41-45 qonun   qabul   qilindi,   ular   maktablarda,   oliy   o quv   yurtlarida   o qish,   davlatʻ ʻ
tashkilotlarida   ishlash   huquqiga   ega   bo ldi.   1935   yili   chodra   o rab   yurishni	
ʻ ʻ
bekor  qilish  to g risida  qonun  qabul   qilindi. Ta lim   sohasida  katta o zgarishlar	
ʻ ʻ ʼ ʻ
yuz   berdi.   1927–1934   yillarda   islohotlar   davrida   bepul   majburiy   boshlang ich	
ʻ
ta lim   hamda   pullik   o rta   va   oliy   ta lim   to g risida   qonunlar   qabul   qilindi.	
ʼ ʻ ʼ ʻ ʻ
Barcha   o quv   yurtlari,   davlatga   qarashli   yoki   xususiy   bo lishidan   qat iy   nazar,	
ʻ ʻ ʼ
diniy   nazoratdan   chiqarilib,   davlat   tasarrufiga   o tkazildi.   Yangi   maktablar	
ʻ
qurilib, o quvchilar soni bir necha barobar oshdi. Oliy o quv yurtlarining butun	
ʻ ʻ
boshli   tizimi   yaratildi,   jumladan,   1934   yili   Tehron   universiteti   ochildi.  Yuzlab
eronlik   yoshlar   har   yili   chet   ellarga,   dunyoning   eng   yaxshi   universitetlariga
o qishga   jo natildi.   Rizoshoh   vatanparvarlik   g oyasiga   katta   e tibor   qaratdi.	
ʻ ʻ ʻ ʼ
Islohotlar shu g oya doirasida amalga oshirildi. Jumladan, fors tili isloh qilinib,	
ʻ
undagi turk va arab tillaridan kirib kelgan so zlar muomaladan chiqarildi. Milliy	
ʻ
siyosat ham shu ruhda olib borildi (Eronda turli xalqlar yashab, forslar shu davr
aholisining faqat 50% ni tashkil qilgan). Mamlakatda eronlashtirish siyosati olib
borilib,   eron   millatining   birligi   qattiq   targ ib   qilindi.   Iqtisodiy   siyosat.  Agrar
ʻ
siyosatda Rizoshoh keskin o zgarishlar kiritdi. Qabila boshliqlari va boshqa yer	
ʻ
egalaridan   yer-mulklari,   jumladan,   vaqf   yerlar   tortib   olinib,   mulozimlar   va
zobitlarga   bo lib   berildi.   Umuman   2,5   mln.   ga   yer   qayta   taqsimlandi.  Ammo	
ʻ
dehqonlar uchun sharoit o zgarmadi, ular avvalgidek juda yuqori (hosilining 1/2	
ʻ
qismidan   3/4     qismigacha)   ijara   haqi   to layverdi.   1929   yili   yerga   xususiy	
ʻ
mulkchilik to g risidagi qonun qabul qilingandan so ng davlat yerlarining sotish	
ʻ ʻ ʻ
jarayoni   boshlandi 25
.  1930   yili   xususiy  yerlarning  daxlsizligi   to g risida   qonun	
ʻ ʻ
qabul   qilindi.   Yerlardan   unumli   foydalanishni   ta minlash   maqsadida   qishloq	
ʼ
xo jalik   banki   ochilib,   dehqonlarga   kredit   berish   boshlandi.   Iqtisodiy	
ʻ
islohotlarning maqsadi  milliy suverenitetni  mustahkamlash edi. 1928 yili  Eron
Milliy   banki   tashkil   qilindi.   Ilgari   moliyani   nazorat   qilgan   ingliz   bankining
vakolatlari asta-sekin Milliy bankka o tkazildi. 1930 yildan pul emissiya qilish	
ʻ
25
 Gavin Hambly. Eronning XIX asrdagi siyosiy tarixi  // Toshkent- 2015. tijorat   shartnomasini   tuzishga   muvaffaq   bo’ldi,   unga   ko’ra   Shoh   afg’on
hukmdori tomonidan hujum qilingan taqdirda Afg’onistonga qo’shin yuborishga
va’da   berdi   u   o’z   hududiga   da’volaridan   voz   kechguncha   u   bilan   Shoh,
shuningdek,   fransuzlar   bilan   muzokaralarni   to’xtatishga,   o’z   vakillarini
mamlakatdan   chiqarib   yuborishga   va   kelajakda   Eronga   kirishiga   yo’l
qo’ymaslikka   va’da  berdi 3
.  Britaniya  shohga   Fransiya   yoki  Afg’oniston  hujum
qilsa, unga harbiy texnika va materiallar yetkazib berishni o’z zimmasiga oldi.
Savdo   sohasida   ingliz   va   Hind   savdogarlari   ushbu   shartnomaga   binoan
Eronning  barcha portlarida erkin joylashish, mato, temir va po’latdan yasalgan
buyumlarini   olib   kirish   va   bojxona   to‘lovlarni   to’lamasdan   Eronga   olib   kirish
huquqini   oldilar.   Angliya-Eron     ittifoqi   e’lon   qilinishi   Britaniya   uchun   ham
foydali   bo ldi.   Ushbu   Angliya-Eron   shartnomasi   ham   Rossiyaga   qarshiʻ
qaratilgan   edi,   chunki   Eron   barqaror   Shimoliy   chegaraga   yeriga   yemas   edi.
Zakavkaziya uchun kurash Rossiya uchun ham, Eron uchun ham ustuvor vazifa
bo’lib   qaldi   1801   yilda   Gruziya   ixtiyoriy   ravishda   Rossiya   imperiyasiga
qo’shildi 1804 yilda boshlangan Rossiya-Eron urushi Eron va Buyuk Britaniya
o’rtasidagi   munosabatlarni   yomonlashtirdi,   chunki   Britaniya   Eronga   qurol   va
qo’shinlar yetkazib berishda yordam bera olmadi, chunki Britaniya ham Rossiya
singan   Napoleonga   qarshi   koalitsiyaning   bir   qismi   edi.   Bu   Fransiyaning
Erondagi   mavqeini   mustahkamlashga   olib   keldi.   1807   yil   4 - mayda
Napoleonning   Finkenshteyn   yaqinidagi   shtab-kvartirasida   mudofaa   va
hujumkor   Eron-Fransiya   shartnomasi   imzoland i 4
.   Ushbu   shartnomaga   ko’ra,
Shoh   Britaniya   bilan   siyosiy   va   tijorat   aloqalarini   uzashni,   unga   qarshi   urush
e’lon   qilmishni,   afg’onlamı   ham   bunga   ko’ndinshni,   fransuz   qo’shinlarining
Eron   orqali   Hindistonga   o’tishiga   ruxsat   berishni,   ularni   oziq-ovqat   bilan
ta’minlashni va Eron portlarini ochishni o’z zimmasiga oldi Ikkala tomon ham
ulardan   biri   va   Rossiya   o’rtasida   urush   bo’lgan   taqdirda   birgalikda   harakat
3
 Gavin Hambly. Eronning XIX asrdagi siyosiy tarixi  // Toshkent- 2015.
4
  Gavin Hambly. Eronning XIX asrdagi siyosiy tarixi  // Toshkent- 2015. qaramay,   orollarda   Bintaniya   bazasini   yaratishga   rozi   bo’lmagani   uchun,
inglizlar   Eronga   yordam   berish   niqobi   ostida   Xarg   orolida   o’zlarini
hukmronligini   o’rnatish   uchun   hiyla-nayrangga   borishdi   ular   tayyor
ekanliklarini   bildirishdi.     Qo’shma   kuchlar   uchun”   Birlashgan   kuchlar”   ni
ajratish u yerda fransuzlar paydo bo’lgan taqdirda Fors ko’rfazidagi Eron bilan
harakatlar haqida kelishuv aslida bir bohona edi   haqiqatda esa, bu vaqt ichida
Ko’rfaz   hududiga   inglizlaming   o’zlaridan   tashqari   hech   kim   tahdid   qilmagan.
Ushbu   shartnomanı   tahlil   qilib,   u   asosiy   maqsad   Eron   bozorim
monopollashtirishga   egallashga   intilgan   degan   xulosaga   kelish   mumkin
Inglizlarga fors ko’rfazining barcha muqtalarida joylashishga, soliq to’lamasdan
savdo   qilishga,   bojsiz   sanoat   tovarlari-mato,   temir   buyumlar   va   boshqalarni
import qilishga ruxsat berildi. Inglizlar faqat Eronga o’z shartlarini yuklamoqchi
bo’lgan navbatdagi shartnoma 1809 yilgi Eron bilan tuzilgan shartnoma bo’lib,
u Eronning boshqa Yevropa davlatlari bilan ilgan tuzgan barcha shartnomalar va
shartnomalarni   bekor   qildi   va   bunday   xulosa   bundan   buyon   inglizlar   nazorati
ostiga   olindi   bundan   tashqari,     Hindistonda   afg’on   kompaniyasi   bo’lgan
taqdirda,   Shoh   ularga   orqa   tomondan   hujum   qilishni   o’z   zimmasiga   oldi   (shu
bilan   birga,   inglizlar   o‘zlarini   Eron   va   afg’onlar   o’rtasidagi   urushda
qatnashishga   majbur   qilmadilar,   faqat   ushbu   tomonlar   o’rtasida   tinchlik
bo’yicha   muzokaralar   paytida   o’zlarini   hakam   sifatida   ko’rsatdilar   bundan
tashqari,   Shoh   o’z   hududi   orqali   biron   bir   Yevropa   qo’shiniga   ruxsat
bermaslikka   va’da   berdi.Fors   ko’rfazada   Britaniya   qo’shinlarining   mavjudligi
haqidagi maqolalar 1801 yilgi shartnomaning tegishli moddalaridan keskin farq
qildi  Agar   ilgari   ingliz   qo’shinlarining   bu   yerga   kelishi   fransuzlaming   paydo
bo’lishi   bilan   bog’liq   bo’lsa,   yendi   inglizlarga   ko’rfazga   har   qanday
ekspeditsiyalarni   jihozlash   erkinligi   berildi   va   Malkolm   kabi   harbiy
ekspeditsiyalar ikkiyuzlamachilik bilan shartnomada shoh uchun ne’mat sifatida
berildi, bunday ekspeditsiyaning soni, maqsadlari va davomiylıgı inglizlarga o’z
xohishiga ko’ra qoldirıldı. Shoh   1808-yil May oyidan   boshlab Xarqni   qo’lga viloyatlarini   egalladi,   ammo   bu   frontda   kuchlarning   umumiy   nisbati   ruslar   va
inglizlar   foydasiga   hal   bo‘ldi.       Rossiya   urushdan   chiqqanidan   so‘ng   va
Germaniya   hamda   Usmoniylar   imperiyasining   tor-mor   qilinishi   bilan   Eron
hududi   to‘liq   ingliz   qo‘shinlari   tomonidan   okkupatsiya   qilindi.   Urush
boshlanishida   Eron   hududidan   turk   qo‘shinlariga   qarshi   platsdarm   sifatida
foydalangan   Buyuk   Britaniya   1918   yil   boshidan   Sovet   Rossiyasiga   qarshi
harbiy   intervensiyada   foydalanish   va   ko‘tarilib   kelayotgan   aksilmustamlaka
harakatini   bostirish   maqsadida   Eron   hududini   bosib   oldi.     Urush   oxirida
mamlakat   vayron   qilingan,   iqtisodiyoti   izdan   chiqqan   edi.   Majlis   tarqatib
yuborilib,   hukumat   tez-tez   almashib   turardi.   1918   yil   avgustda   tuzilgan
inglizparast   hukumat   boshlig‘i   Vog‘us-ud-Davla   konstitutsiyani   buzib,
majlisning   ruxsatisiz   1919   yil   9   avgustda   «Forsni   taraqqiy   ettirishga   yordam
ko‘rsatish   uchun   Britaniya   yordami   to‘g‘risida   kelishuv»   deb   nomlangan
hujjatni   imzoladi 21
.  Bu   kelishuv   Eron   armiyasini,  moliya,   yo‘l   qurilishi,   tashqi
savdo   va   mamlakat   ijtimoiy-iqtisodiy   hayotining   boshqa   sohalarini   ingliz
maslahatchilari va instruktorlari qo‘liga berdi. Amalda bu Eronning Angliyaning
ta’siri   kuchayib   borayotganidan   dalolat   beradi.   Angliya   okkupatsiyasi   va
imzolangan kelishuv ommaiviy norozilikni keltirib chiqardi. 1920 yil 7 aprelda
Tabrizda   reaksion   shoh   hukumat   va   inglizlar   ta’siriga   qarshi   ko‘zg‘olon
boshlandi. Ko‘zg‘olonda Ozarbayjon demokratlari yetakchisi shayx Muhammad
Xiyoboniy boshchilik qildi. Ko‘zg‘olonchilar 1919 yilgi ingliz-eron kelishuvini
bekor   qilishni,   demokratik   islohot   o‘tkazishni   va   Ozarbayjonga   avtonomiya
berishni talab qildi. Ko‘zg‘olon 1920 yil avgustgacha davom etib, shoh va ingliz
qo‘shinlari tomonidan bostirildi. 1920 yil Eronning boshqa bir shimoliy viloyati
– Gilonda milliy-ozodlik harakati boshlandi. Ko‘zg‘olonchilar 1920 yil 5 iyunda
Gilon   respublikasini   e’lon   qildi   va   Eron   kommunistik   partiyasi   tuzilib,   uning
a’zolari  Gilon  muvakkqt  inqilobiy  hukumat   tarkibiga   kirdi.  Kompartiyada  so‘l
kayfiyatdagilar   ko‘pchilik   bo‘lib,   ular   Gilon   Sovet   respublikasi   tuzilganligini
21
  Kazemzadeh, Firuz. Russia and Britain in Persia 1864–1914 //  Yale University Press, 1968. huquqi   faqat   Eron   Milliy   bankiga   berildi.   Hukumat   sanoat   sektorining
rivojlanishini   ham   rag batlantirdi.   Mamlakatda   mashina   va   uskunalarniʻ
litsenziya   asosida   olib   kelishga   ruxsat   berildi,   boj   solig ida   imtiyozlar   berildi.	
ʻ
Yangi   tuzilgan   korxonalar   5   yilga   har   qanday   soliqlardan   ozod   qilindi 26
.
Rizoshoh   ham   M.   Kamol   singari   davlat   sektorini   rivojlantirishga   katta   e tibor	
ʼ
qaratdi.   Kimyo,   sement,   shakar   sanoati   sohalarida   yirik   davlat   korxonalari
qurildi.  Tog -kon   va   to qimachilik   sanoati   rivojlantirildi,   harbiy   texnika   ishlab	
ʻ ʻ
chiqarish   yo lga   qo yildi.   Davlat   sanoati   rivojlanishiga   byudjetning   1/4   qismi
ʻ ʻ
sarflandi.
26 Mundarija
Kirish........................................................................................................... 3
I BOB.QOJARLAR SULOLASI VA ULARNING ERON TARIXIDAGI 
AHAMIYATI.
1.1. Qojarlar sulolasi va ularning hokimyatga kelishi.............................. 6
1.2.  Qojarlar sulolasi davrida Eronning ijtimoiy siyosiy ahvoli.............. 14
II BOB.QOJARLAR SULOLASI DAVRIDA ERONNING TASHQI 
SIYOSIY VA IJTIMOIY AHVOLI.
2.1 Qojar sulolasi davrida Eronning chet davlat bilan aloqalari.................. 20
2.2.1905-1911-yillardagi  inqilobning mamlakat rivojiga ta siri hamda Eronningʼ
Birinchi jahon urushi va undan keyingi davrlardagi holati......................... 26
III. Xulosa...................................................................................................35
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati....................................................37	
ʻ
Kojarlar sulolasi davrida Eronning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanishi 1907   yil   avgustida   ikki   buyuk   davlat   Eronni   ta’sir   doiralariga   ajratishga   qaror
qilishdi;   bitim   Eronning   shimolida   Rossiya   va   janubda   Britaniya   ustunligini
muhrlab   qo’ydi.   Ayni   paytda   Eron   chegaralarida   kurash   olib   borildi,   chunki
mamlakatda   Konstitutsiyaviy   inqilob   (1905-11)   sodir   bo’ldi.   Shakar   narxlari
bo’yicha   bahs   nihoyat   o’sha   inqilobning   birinchi   ommaviy   noroziliklarini
keltirib   chiqardi.   1905   yilda   Tehron   gubernatori   ba’zi   shakar   savdogarlarini
narxlarni   pasaytirishdan   bosh   tortgani   uchun   jazolashni   buyurdi.   Bir   guruh
savdogarlar,   savdogarlar   va   mullalar   1906   yil   yanvariga   kelib   Muzaffariddin
Shoh     ularning   talablariga   rozi   bo’ldi,   jumladan   “adalatxona”   (adolat   uyi)
tashkil et ildi 16
.  O’zining va’dalariga qaramay, shoh o’z va’dalarini bajarmadi, bu
esa   norozilik   va   tartibsizliklarga   olib   keldi.   Nihoyat,   bir   guruh   ulamolar   va
ularning shogirdlari o’rtasida to’qnashuv yuz berdi, unda bir talaba halok bo’ldi.
Bu   shiddatli   to’qnashuv   yana   bir   bastga   olib   keldi.   Bu   safar   12   dan   14   000
gacha   namoyishchilar   Britaniya   legatsiyasiga   yig’ilib,   majlis   yoki   parlament
tuzishni   talab   qilishdi.   Shoh   nihoyat   tavba   qildi   va   1906   yil   avgustda   Eronda
milliy   majlis   tuzish   to’g’risida   farmon   chiqardi.   Birinchi   majlis   1906   yil
oktabrda   chaqirilib,   konstitutsiya   yozish   vazifasini   qo’ydi.   Bemor
Muzaffariddin Shoh o’limidan bir necha kun oldin, 1906 yil dekabr oyida ular
ishlab   chiqqan   hujjatni   qonunga   kiritdi.   1907   yil   oktyabr   oyida   yangi   qirol
Qo’shimcha   asosiy   qonunni   imzoladi.   Ikki   hujjat   birgalikda   Eron
Konstitutsiyasining asosini tashkil etdi. Konstitutsiyaviy inqilobning borishi bir
necha   yillar   davomida   tosh   bo’lib   qolaveradi.   Inqilobchilar   o’rtasidagi   ichki
kelishmovchiliklar, Qojar shohlarining hokimiyatni milliy majlisga topshirishni
istamasligi va boshqaruvning asosiy jihatlari ustidan nazoratni saqlab qolishdagi
mustamlaka   manfaatlari   Eronning   demokratlashtirishning   birinchi   tajribasiga
jiddiy   to’sqinlik   qildi.   1911   yil   kuziga   kelib,   ishlar   boshiga   yetdi   va   Rossiya
Angliyaning ko’magi bilan majlisga Eron mustaqilligini amalda bekor qiladigan
ultimatum qo’ydi. Majlis rad etdi va rus qo’shinlari Shimoliy Eronga kirdi; ular
16
  Tursunov N. Sharqning yangi tarixi // Toshkent, 2018. B.41-45 yetakchi konstitutsiyachilarning bir qismini shafqatsizlarcha o’ldirishdi. Boshqa
ziyolilar   va   faollar   Erondan   qochib   ketishdi.   Rus   askarlari   majlisga   bostirib
kirdilar.   Eronni   xorijdan   bosib   olish   tahdidi   ostida   ikkinchi   majlis   tarqatib
yuborildi.   1   Eron   20-asrdagi   birinchi   inqilobdan   chiqqanida   parlament   va
konstitutsiya   saqlanib   qolgan   bo’lsa-da,   konstitutsiyaviylik   ruhiga   jiddiy   zarba
berildi.   Eronda   1905-1911   yillardagi   inqilob   katta   ijtimoiy   voqea,   feodal-
monarxiya   tuzumidan   konstitutsiyaviy   monarxiyaga   o’tish   bosqichiga   aylandi.
Birinchi   jahon   urushi   arafasida   Eronning   boshqa   davlatlarga   qaramligi
kuchaydi. 1912 yilda Eron Rossiya  va Angliyaning ta’sir  zonalari  to’g’risidagi
1907 yilgi konventsiyani tan olishga majbur bo’ldi. Rossiyadan 14 million rubl
kredit olindi. Eron iqtisodiy va siyosiy sohalarda yirik davlatlarga qaram bo’lib
qoldi.   1906   yildagi   asosan   tinch   Konstitutsiyaviy   inqilob   Eron   shohini   Eronni
qonun   chiqaruvchi   vakolatlar   parlament   yoki   parlamentga   berilgan
konstitutsiyaviy   monarxiya   deb   e’lon   qilishga   majbur   qildi.   Biroq,   shohlar
konstitutsiyaviy   va’dalarini   bajarmadilar   va   rus   va   ingliz   bosqinlari   tobora
xavfli   bo’lib   qoldi.   1924   yilda   Rizoxon   ismli   harbiy   qo’mondon   mamlakat
ustidan   nazoratni   qo’lga   kiritdi   va   qojarlarni   taxtdan   ag’dardi.   U   Rizoshohga
aylandi   va   Pahlaviy   familiyasini   oldi.   Rizo   Shoh   Turkiyada   Otaturk   dasturi
asosida   tubdan   modernizatsiya   dasturini   amalga   oshirdi 17
.   Ammo   u   sekinroq
taraqqiyotga erishdi, chunki Eron qashshoqroq edi va Usmonli imperiyasi kabi
Yevropa   ta’siridan   ko’proq   ajratilgan   edi.   Ikkinchi   jahon   urushi   boshlanganda
Britaniya va Rossiya Rizo Shoh nemislarga yordam berishidan qo’rqishdi. Ular
Eronni bosib oldilar va uni o’g’li Muhammad Rizoshoh foydasiga taxtdan voz
kechishga   majbur   qildilar.   Muhammad   Rizo   Shoh   kuchli   hukmdor   emas   edi.
1953 yilda u mashhur va millatchi bosh vazir Muhammad Mosadig tomonidan
deyarli   ag’darildi,   ammo   u   Britaniya   va  Amerika   yordami   bilan   taxtini   saqlab
qoldi.   Shundan   so’ng   u   yanada   baquvvat   va   mohir   hukmdorga   aylandi   va
17
 Иран: экономика, история, историография, литература / Сборник статей. Москва.: Наука, 
1976. uning   iqtisodiy   va   siyosiy   ta’sirini   yanada   kengaytirishga   yordam   berdi.
Rossiyaning   asosiy   maqsadlarıdan   biri   Gruziya,   Armaniston   va   Ozarbayjon
hududlari   hisobiga   Janubiy   chegarani   kengaytirish   edi 5
.   1800   yilda   Kartli-
Kazetiya podshosi  rus podshosidan o’z shohligini Rossiyaga qo’shishni so’radi
1801  yil   12  sentabrda  Aleksandr   II   Sharqiy  Gruziyaning  Rossiyaga   qo’shilishi
to’g’risidagi manifestnı imzoladi Gruziyaning Rossiyaga qo’shilishu progressiv
ahamiyatga   ega   edi,   chunki   bu   uning   halokatda   xalos   bo’lishni   anglatardi.
Gruziyaning parchalanishi bartaraf etildi va shu bilan ishlab chiqaruvchi kuchlar
va   madaniyatni   rivojlantirish   imkoniyatiga   ega   bo’ldi   Shu   bilan   birga,
Gruziyaning   Rossiyaga   qo’shilishi   u   yerda   mustamlakachilik   rejimini
o’rnatishni anglatardi chorizm, bu Gruziya xalqining yelkasiga og’ir yuk qo’ydi.
Eron   shohları   va   turk   sultonları   va   pashalarining   hukmronligidan   Gruziya
Rossiyaga   qo’shilgandan   so’ng,   aholining   bir   qismi   va   Zakavkaziya
xonliklarining   hukmron   doiralari   orasida   Rossiyaga   jalb   qilish   kuchaydı.   1803
yil oxirida Gruziyanı boshqargan Knyaz Sitsianov   xonga Rossiya fuqaroligiga
o’tishni   taklif   qildi,       ammo   shoh   rad   etilganligi   haqida   gapirdi.   Shunga
qaramay,   1804   yil   yanvar   oyida   rus   qo’shinlari   xon   qarorgohi   Ganju   qal’asiga
bostirib kirishdi 1804 yil May oyida Eron shohi rus qo’shinlarini Gruziya, Ganja
va boshqa xonliklardan zudlik bilan olib chiqishi talab qildi. Bu 1813 yilgacha
davom   etgan   birinchi   Rossiya-Eron   urushining   sababi   edi.   1804   yıl   iyul
o‘rtalarda   Echmiadzin   jangida   Sitsianov   qo’mondonligıdagı   rus   qo’shinlari
shohning merosxo’ri,  Ozarbayjon hukmdori Abbas Mirza boshchiligidagı Eron
armiyasini   mag’lub   etishdi 6
.1805   yılda   Shekla,   Shirvan   va   Qorabog   xonliklan
Rossiyaga   yo’l   olishdi   va   rus   qo’shinlari   ularning   hududlarni   egallab
olishdi.inglizlar Eron sayosahu keraldi yo’nalishiga yo’naltira boshladilar. Eron
ittifoqchilar   niqobi   ostida   inglizlar   fors   ko rfazi   mintaqasini   bosib   olishgaʻ
tayyorgarlikni   boshladilar.  Tehron   sudi,   Malkomning   barcha   sa’y-harakatlariga
5
 Ahmedov B. Eron tarixi (qadim zamonlardan XX asr boshlarigacha)// Toshkent.: 2003. B.39-45
6
 Алиев А. А. Иран vs Ирак: история и современность // Москва. Университета, 2002. 767 с.   topdi. Qajarlar Safaviylar davlatining shakllanishida muhim rol o’ynagan turkiy
qabilalar   qatonga   mansub   edi.   Ular   asosan   Ganja,   Qorabog   va   Yenvan
xonliklari,   Ozarbayjon,   Mazenderan   va   Yangi   davlatning   asoschisi
Mazendarandan   kelgan   Qajarlaming   rahbarlandan   biri   og’a   Muhammad   Xon
edi.   U   o’z   hokimiyatini   dastlab   Markaziy   va   Shimoliy   Eron,   Ozarbayjon   va
Sharqiy   Kavkazda,   so’ngra   kırman,   G’arbiy   Balujiston,   Seiston,   shuningdek
Mashhadda o’matishga muvaffaq bo’ldi. Bunday sharoitda XVIII asr oxiri-XIX
asr boshlari Qajarlaming qoloq feodal davlati Yevropaning mustamlaka kuchlari
siyosati orbitasiga kirgan davr bo’lib chiqdi. XVIII asr oxiridan boshlab. Yaqin
Sharq   xalqaro   siyosatda   alohida   ahamiyat   kasb   etmoqda.   Ushbu   mintaqa
davlatlari   Yevropa   kuchlarining   diplomatik   va   harbiy   kurashida   mumkin
bo’lgan ittifoqchilar va raqiblar sifatida ko’rila boshladilar Yeronning Hindiston,
Markaziy Osiyo va Kavkazga bo’lgan yondashuvlari bo’yicha foydali geografik
pozitsiyası   uning   Yevropa   davlatlari   va   Rossiya   o’rtasidagi   ushbu   mintaqada
ta’sir va hukmronlik uchun keskin siyosiy kurashdagi o’mini belgilab berdi. Bu
XVIII   asr   oxirida   Angliya   va   Fransiyaning   mustamlakachilik   istilolarining
kuchayishiga   sabab   bo’ldi   va   ulaming   Eron   ishlariga   aralashuvi,   uni   yaqin   va
O’rta   Sharqda   kengayish   uchun   tramplinga   aylantinsh   uchun   1796   yilda   Misr
kampaniyasi   muvaffaqiyatsizlikka   uchraganidan   so’ng,   Napoleon   Eron
hududidan   shu   maqsadda   foydalanishga   umid   qilib,   Hindistonga   quruqlikdagi
kampaniya   rejalarini   ishlab   chiqa   boshladi   1796   yılda   fransuz   vakillari   shohni
Rossiya   bilan   urushga   undash,   shuningdek,   Angliyaga   qarshi   ketma-ket
hujumlarga   to siq   bo lishi   aniq   edi.   Turkman   va   o zbek   qabilalari   harakatʻ ʻ ʻ
qilishlari   kerak.   Qojar   qabilasi   Estrabodda   ikki   tarmoqqa   bo lingan.   Go rgan	
ʻ ʻ
daryosining   yuqori   tarmog i   Yoxaribosh   (yuqorida),   quyi   tarmog i   esa	
ʻ ʻ
Ashag ibosh   (quyida)   nomi   bilan   atala   boshlandi.   Qajar   hukumati   Ashagi	
ʻ
urug idan   tuzilgan	
ʻ 2
.   Kurashda   Erondan   foydalanishga   urinish   maqsadida
Tehronga kelishdi Ammo og’a Muhammad Shoh o’ldinlgandan so’ng, Eronning
2
 Ahmedov B. Eron tarixi (qadim zamonlardan XX asr boshlarigacha)// Toshkent.: 2003. B.39-45 mamlakatda   Rizo   Xonning   kuchayib   borish   davri   bo’ladi.   Yana   bir   mashhur
tarixiy eron hukmdori Nosiriddinshoh bo’lib, 1831- yilda Tehronda tug ilganʻ 10
.
Eron   shohi   sifatida   mamlakatni   bir   necha   yil   boshqargan   bo’lib   asli   Qojarlar
sulolasidan   bo’lib,   Muhammadshoh   Qojar   va   Malikjahon   xonimning   o g li.	
ʻ ʻ
Uning   davrida   Bobiylar   qo zg olonlari   shafqatsizlik   bilan   bostirilgan.	
ʻ ʻ
Nosiriddinshoh   davrida   Yevropa   mamlakatlarining   Erondagi   siyosiy   tazyiqi
kuchaygan.   Nosiriddinshoh   chet   el   (ingliz   va   rus)   sarmoyadorlariga   telegraf,
bank,   yo l   va   boshqa   konsessiyalarini   bergan.   1892-yilda  Angliyadan   davlatni	
ʻ
asoratga   soladigan   katta   qarz   olgan.   Chet   el   tamaki   konsessiyasiga   qarshi
ko tarilgan harakatni jazolagani uchun maxfiy terroristik tashkilot vakili Mirzo	
ʻ
Rizo  Kirmoniy  tomonidan   o ldirilgan.  Yana   bir  mashhur   Eronlik  hukmdor   bor	
ʻ
va   u   XVIII   asrda   Eronni   boshqargan.   U   Nodirshohdir   va   u   1688-yil   oktyabr
oyida   tug ilgan.Yoshligida   uni   Nodirquli   deb   chaqirishgan.   Otasi	
ʻ
turkmanlarning   afshor   urug’iga   mansub   edi.   Afshorlar   sulolasi     XVIII   asr
o rtalarida Eronda hukmronlik qilgan sulola. Bu sulolaga 1736-yilda Safaviylar	
ʻ
sulolasining so nggi vakilini taxtdan ag darib, o zini Ozarbayjon va Eron shohi	
ʻ ʻ ʻ
deb e lon qilgan harbiy sarkarda Nodirshoh asos solgan.   Nodirquli 18 yoshida	
ʼ
Xorazm   o’zbeklari   tomonidan   onasi   bilan   birga   qul   qilib   haydab   ketilgandi.
Oradan ko p o’tmay qullikdan qochib Xurosonga qaytib keldi va o’sha yerlarda	
ʻ
mahalliy   hokimlar   qo’shinida   xizmat   qila   boshladi.   Nodirquli   ikki   marta
qaroqchilar   to’dasiga   sardorlik   qilgan.   Nodirqulining   nomi   tez   orada   mahalliy
hukmdorlarga   ma’lum   bo’lib,   uning   xizmatidan   foydalanishni   ko’zlashdi.
Bobulbek huzurida xizmatda bo lgan Nodirquli uning qizini o’g’irlab uylanadi.	
ʻ
Bu   nikohdan   Rizoquli   tug’ildi.   1722-yili   Isfahonni   g’ilzoylar   egallashgach,
Erondagi   afg’onlar   hukmronligi   boshlandi.   Nodirning   harakatlaridan   xabardor
bo lgan   Kelatda   yashovchi   amakisi   uni   shaharda   qaroqchilik   bilan	
ʻ
shug’ullanyotgan afg’onlarni quvishga chaqirdi. Nodirquli qisqa muddat ichida
shaharda   tartib   o’rnatdi.   Keyin   Mashhadga   yurish   qilib   uni   seyistonliklardan
10
  Алиев А. А. Иран vs Ирак: история и современность // Москва. Университета, 2002. 767 с.   Mосква.:1960
11.   Иран:   экономика,   история,   историография,   литература   /   Сборник
статей. Москва.: Наука, 1976. 264 с.  
12.Kazemzadeh,   Firuz.   Russia   and   Britain   in   Persia   1864–1914   //     Yale
University Press, 1968.
1 3. Martin,   Vanessa.   The   Qajar   Pact:   Bargaining,   Protest   and   the   State   in
Nineteenth-Century Persia//  Tauris, 2005).  
1 4. .Tursunov N. Sharqning yangi tarixi // Toshkent, 2018. B.41-45 oddiy   xalq   hokimiyat   o zgarishlarini   talab   qilishi.   Tashqi   ta sir   ham   ma lumʻ ʼ ʼ
manoda   ta’sir   etadi.   Xususan,   Rossiyadagi   1905-yil   inqilobi   va   Usmonlida
“Yosh   turklar”   harakatining   g oyalari   Eron   ziyolilariga   ta sir   ko rsatdi.   Shu	
ʻ ʼ ʻ
bilan birga aholi butun mamlakat sanoat tarmoqlariga xo‘jayinlik qiluvchi Rus-
ingliz   sarmoyadorlarini   mamlakat   hududidan   chiqarib   yuborishni   talab   qildi.
Mamlakatda   umumiy   ish   tashlash   yuz   berdi.   Shoh   hukumati   ish
tashlovchilardan   shafqatsiz   o‘ch   olishga   kirishdi.   Bunga   javoban   xalq   harakati
boshlanib   ketdi.   Shu   bilan   1905—1907-yillardagi   Eron   inqilobining   birinchi
bosqichi   tugadi. 1907—1911-yillar   Eron inqilobining ikkinchi   davri   deyiladi 19
.
Harakat   endi,   asosan,   mustamlakachilarga   qarshi   qaratildi.   Shahar   kambag‘al
qatlamlari ham o‘z talablari bilan chiqishdi. Ayniqsa, mujohidlar tashkiloti katta
ta’sirga   ega   bo‘ldi.   Ular   yashirin   saylov   huquqi,   jamiyatlar   tuzish,   shaxs
erkinligi, shoh yerlarini musodara qilish, ish vaqtini 8 soat qilib cheklash, bepul
va majburiy ta’lim joriy qilish kabi talablar bilan chiqdilar. Demokratik harakat
ta’siri   ostida   shoh   zamindor   zodagonlarning   nafaqasini   qisqartirdi.   Feodal
zamonga   xos   bo‘lgan   unvonlarni   bekor   qildi.   Poraxo‘rlik   tamagirlikka   qarshi
kurash to‘g‘risida qonun e’lon qildi. Shoh Eron konstitutsiyasining eng muhim
demokratik   mazmundagi   moddalarini   tasdiqlab   imzo   chekishga   rozi   bo‘ldi.
Qonun   oldida   hamma   teng,   shaxs   va   mulk   daxlsizligi,   jamiyatlar   tuzish,
majlislar   o‘tkazish,   dunyoviy   sud   (shariat   Sudi   bilan   bir   qatorda),   qonun
chiqaruvchi   va   ijro   etuvchi   davlat   organlarini   ajratish   kabi   moddalar   muhim
ahamiyatga   ega   edi.   Ayni   paytda,   shohga   katta   huquqlar   ham   berildi.
Chunonchi,   Shoh   javobgarlikdan   ozod   shaxs,   Bosh   qo‘mondon   sifatida   urush
e’lon qilish, sulh tuzish, vazirlarni tayinlash va bo‘shatish kabi huquqlarga ega
edi.   Shohning   konstitutsiya   va   qonunlarga   sodiqlik   haqida   qasamyod   qilishi
qoida   qilib   qo‘yildi.   Qabul   qilinayotgan   qonunlarning   shariatga   muvofiqligi
ustidan nazorat qilish uchun besh ulug‘ ulamo tayinlanadigan bo‘ldi. 1909-yilda
Tehronda   Muhammad  Alishoh   taxtdan   tushirildi.   O‘rniga   o‘g‘li  Ahmad   shoh
19
 Ahmedov B. Eron tarixi (qadim zamonlardan XX asr boshlarigacha)// Toshkent.: 2003. tortib oldi. Nodirning nomi butun mamlakatga tarqaldi. Shundan so’ng amakisi
Nodirga   qaroqchilikni   tashlab   bosqinchilarni   mamlakatdan   quvish   kerakligini
tushuntirdi.   U   shunday   degan:   “Faqat   shu   yo’l   bilangina   qilmishlaringni   shoh
oldida   oqlashing   mumkin,   aks   holda,   ertami-kechmi   seni   sharmandali   o’lim
kutadi”.   Nodir   1726-yili   3   ming   qo’shin   bilan   afg’onlarga   qarshi   kuch
to‘playotgan   yosh   shoh   Tahmasp   II   ga   qo’shilish   uchun   Mozandaronga   bordi.
Nodirquli   Eronning   ba’zi   hududlarini   nazorat   qilayotgan   safaviy   shohi
Tahmaspdan   qilmishlari   uchun   kechirim   so’radi   va   yengilmas   deb   tasavvur
qilingan   afg’onlarni   Erondan   quvib   chiqarishda   yordam   berishini   aytdi.   Shoh
uning   uzrini   qilib   xizmatga   oldi.   Nodir   Tahmaspni   buyrug’i   bilan  Astrobodga
yurish qildi. Nodir qo’shini Farnobodda turkmanlarni yengib Astrobodni ishg’ol
qildi   va   ular   to’plagan   barcha   xazinani   qo’lga   kiritdi 11
.   Bunga   minnatdorlik
ramzi   sifatida   Tahmasp   II   Nodirga   sulton   unvonini   berdi.   1729-yili   Nodirquli
qo’shini  Damg’on yaqinida afg’onlarni tor-mor keltirdi  va Afg’onistonga surib
tashladi.   U   o’z   amakisi   Kelat   noibini   o’ldirib   afg’onlarning   7   yillik
hukmronligiga   barham   berdi.   Tahmasp   Nodirni   kuchayib   ketishidan   xavfsirab
harbiy   harakatlarni   to’xtarishini   buyurdi,   biroq   Nodir   shoh   saroyiga   kelib
davlatda yuqori lavozimni talab qildi. Tahmasp II unga Xuroson, Mozandaron,
Seyiston   va   Kermon   viloyatlarini   topshirdi.   Shuningdek,   Xurosonda   o’z
nomidan   tanga   zarb   qilishiga   ham   ruxsat   etdi.   Nodirquli   birozdan   so’ng
qo’shinini Ozarbayjon va Iroqi Arabni egallab turgan turklarga qarshi boshladi.
Nodir   Armonistonga   g’olibona   yurdi,   lekin   Tahmasp   harbiy   harakatlarga
aralashdi  va  Nodir   egallagan  barcha   yerlarni   boy  berish  bilan  birga  Eronni  bir
qismini   turklarga   topshirishga   majbur   bo’ldi.   Nodir   ommada   turklar   bilan
tuzilgan   sulhga   nafrat   uyg’ota   oldi.   Nodirquli   1732-yili   Tahmaspni   taxdan
ag’darib,   o’rniga   balog’atga   yetmagan   o’g’li  Abbos   III   ni   taxtga   o’tkazdi   va
o’zini shoh otalig’i deb e’lon qildi.Usmoniylarga qarshi kurash olib borayotgan
Nodir   dastlab   muvaffaqiyat   qozonmadi,   lekin   1733-yili   yangi   kuch   to’plab
11
 Алиев А. А. Иран vs Ирак: история и современность // Москва. Университета, 2002. 767 с.   bir qator tadbirlarni amalga oshirdi. Inglizlar tomonidan tashkil qilingan janubiy
fors   qo‘shinlari   korpusi   tarqatildi,   ingliz   harbiy   instruktorlari   va   moliyaviy
maslahatchilari   mamlakatdan   chiqarib   yuborildi,   1921   yil   bahorida   ingliz
okkupatsion   qo‘shinlari   ham   Erondan   olib   chiqib   ketildi.   Shu   tariqa  Angliya
Birinchi   jahon   urushidan   keyin   Eronda   erishgan   mavqeanidan   qo‘lidan   boy
berdi.   Bu   davrga   kelib   Angliya   o‘zining   Erondagi   siyosatini   o‘zgartirdi.
Rossiyaga   qarshi   intervensiya   muvaffaqiyatsiz   yakunlandi,   endi   Hindistonni
Rossiya   ta’siridan   asrash   uchun   Eronni   bufer   zonaga   aylantirish   muhim
edi.Yaqin   va   O rta   Sharqqa   ta sir   o tkazish   usullarini   endi   o zlashtiryotganʻ ʼ ʻ ʻ
AQSH   vujudga   kelgan   holatdan   zudlik   bilan   foydalanib   qoldi.   1922   yili   A.
Milspo   boshchiligida   amerikalik   moliya   maslahatchilari   Eron   hukumatining
taklifiga   binoan   Tehronga   keldi.  A.   Milspo   davlatning   moliyasi,   daromadlari,
soliqlar   yig ish,   davlat   byudjetini   shakllantirish,   g aznachilik   ustidan   to liq	
ʻ ʻ ʻ
nazoratni   o z   quliga   oldi.   Sovet   Rossiyasi   Sharq   mamlakatlariga   nisbatan
ʻ
o zgacha   siyosat   olib   bordi.   1917   yildayoq   “Rossiya   va   Sharq   mehnatkash	
ʻ
musulmonlariga” murojaat qilgan sovet davlati chor va muvaqqat hukumatining
Eronga   nisbatan   siyosatini   tanqid   qildi,   1907   yilgi   ingliz-rus   shartnomasini
bekor   qildi   va   bu   shartnoma   tufayli   olingan   barcha   imtiyozlardan   voz   kechdi.
Shundan so ng Eron hukumati RSFSR bilan diplomatik munosabatlarni  tiklab,	
ʻ
yangi   shartnomalar   imzoladi.   Shunday   shartnoma   1921   yil   26   fevralda
Moskvada   imzolandi 23
.   Sovet   hukumati   Erondagi   hududiy   yaxlitlik   va
daxlsizligiga   rahna   soluvchi   har   qanday   harakatdan   o zini   tiyish   majburiyatini	
ʻ
oldi.   Chor   Rossiyasining   Eron   hududidagi   barcha   boyliklarini   beminnat   eron
xalqiga   berdi   va   Erondagi   barcha   qarzlaridan   voz   kechdi.   Shartnomaning   6-
bandiga   binoan   agar   Eron   hududi   “Sovet   Rossiyasiga   qarshi   harbiy   harakatlar
uchun bazaga  aylansa”  va agar  Eron hukumatining “o zi  havfni  bartaraf  qilish
ʻ
imkoniyatiga ega bo lmasa”, Rossiya hukumati zudlik bilan Eron hududiga o z	
ʻ ʻ
23
  Абрамов А. Е. Русские концессии в Прикаспийском Иране в конце XIX века: к проблеме 
путей и методов проникновения российского капитала в Иран //  Сборник научных трудов. 
Владимир: ВГПУ, 2002. С. 164-170.  iste’dodli   hukmdori   edi 9
.   Uning   hukmronlik   yillarida   mamlakatga   G’arb   ilm-
fani, texnologiya va ta’lim usullari kiritiladi hamda mamlakatni modernizatsiya
qilish   boshlanadi.   Nasriddin   Shoh   Qojar   Eron   mustaqilligini   saqlab   qolishda
Rossiya-Buyuk Britaniya qarshiligidan unumli foydalanadi. Nasriddin Shoh uch
ming   yillik   Eron   tarixida   eng   uzoq   hukmronlik   qilgan   uchinchi   hukmdor   ham
hisoblanadi.Nasriddin   Shoh   Qojar   mutaassiblar   tomonidan   o’ldirilgach,   taxtga
o’tirgan   Muzaffariddin   Shoh   davrida   Fors   mamlakati   ancha   zaiflashadi.   G’arb
davlatlaridan   katta   qarz   olinadi   va   shohning   o’zi   bir   necha   bor   ulkan
xarajatlarga olib kelgan Yevropa sayohatlarini uyushtiradi. Muzaffariddin Shoh
Qojardan   so’ng   taxtga   o’tirgan   Muhammad   Ali   Shoh   qojar   sulolasining
inqirozini   boshlab   beradi.   Ikki   yilgina   hukmronlik   qilgan   shoh   parlamentni
tarqatib   yuborgach   bundan   norozi   bo’lgan   kuchlar   tomonidan   uning   o ziʻ
mamlakatdan   haydab   yuboriladi.  Aynan   shu   voqeadan   so’ng   qojarlar   sulolasi
real   hokimiyatni   qo’ldan   chiqaradi.   Taxtga   Muhammad   Ali   Shoning   o’n   bir
yoshli o’g’li Sulton Ahmad Shoh o’tqaziladi. Amalda esa hokimiyat baxtiyorlar
qabilasi   yetakchilari   qisman   boshqarib   turgan   bo’ladi.   Eron   shimolidagi   rus
qo’shinlari   mamlakatni   tark   etadi.   Biroq   forslarning   mustaqilligi   uzoq   davom
etmaydi.   Mamlakat   rus,   ingliz,   nemis   va   usmonli   qo’shinlari   o’rtasidagi   jang
maydoniga   aylanadi.   Rossiyada   hokimiyat   bolsheviklar   qo’liga   o’tgach   sovet
hukumati   Erondagi   imtiyozlaridan   voz   kechadi.   Natijada   Buyuk   Britaniya
Forsdagi   yagona  katta  kuch  bo’lib  qoladi.  Biroq  Eron  parlamenti   inglizlarning
noteng   shartnomasini   qabul   qilishdan   bosh   tortadi.   Shundan   so’ng   ichki
noroziliklar   va   xalqaro   bosim   sabab   ingliz   qo’shinlari   ham   Forsdan   chiqib
ketadi.   Lekin   ketishdan   oldin   inglizlar,   fors   kazak   qo’shini   sarkardasi   Rizo
Xonga   yordam   beradi.   General   inglizlar   yordamida   Eron   shimolida   alohida
davlat tuzishga intilgan G’ilon hukmdori kuchayib ketadi.1921-yili Rizo Xon va
siyosiy   arbob   Ziyovuddin   Tabatayi   birgalikda   davlat   to’ntarishi   uyushtiradi
hamda   bosh   vazir   Fathullaxon  Akbar   hukumati   ag’dariladi.   Keyingi   ikki   yil
9
 Ahmad Kasravi. Qojarlar sulolasi tarixi // , Toshkent -2010. birinchi vaziri Hoji Ibrohim Erondan fransuz vakillarini yubordi. Britaniya ham
Eronni   tajovuzkor   mustamlakachilik   siyosatining   vositasiga   aylantirishga
intildi.   Fransiyaning   Eron   hududi   orqali   Hindistonga   hujum   qilish   rejalariga
qarshi   turish,   shuningdek,   ingliz   tovarları   uchun   Eronga   bepul   kirishini
ta’minlash   uchun   Britaniya   hukumati   1800   yilda   Hindistondan   o’z   vakili
kapitan Malkomni yubordi, unga shohni  Angliya tomoniga o’tishga ishontirish
topshirildi.   Don   Malkolmning   Erondagi   faoliyatini   o’rgangan   N.   Tumanovich
o’z   tadqiqotida   siyosiy   maqsadlardan   tashqari,   uning   missiyasiga   strategik
razvedka   vazifasi   qo’yilganligini   ta’kidlaydi:   “Erondagi   umumiy   vaziyatni
o’rganish,   Eronni   Britaniya   siyosatiga   moslashtirish   imkoniyatlarini   topish,
Eron   hukmron   doiralarini   itoat   yetishga   majbur   qilish   inglizlar   Eronni   Kaspiy
dengizi   mintaqası   va   Markaziy   Osiyoda   kengaytirish   uchun   tramplinga
aylantirishni   buyurdilar”   Malkolm   raqobatchilardan   oldinda   bo’lish   va,
avvalambor,   Xark   oroliga   zarba   berish   uchun   mustamlakachilik   xurujlarini
darhol   boshlashni   taklif   qildi.   Oldini   olish   uchun   inglizlarga   qarshi   qarshilik,
Malkolm targ’ib qilishni tavsiya qildi fuqarolik nizolari va unga hamroh bo’lgan
Malkomning   rejasida   inglizlar   fors   ko’rfazi   mintaqası   ustidan   nazoratlashda
ko’zlagan   maqsadlaridan   biri   bu   Eronni   o’z   tovarlari   bozoriga   aylantirish,
Angliyaning   yaqin   Sharqdagi   siyosiy   markazi,   har   qanday   raqobatchilarga
qarshi   tura   oladigan   harbiy   baza   bunday   miqyosda,   ular   Hindistonda   bo’lgani
kabi, bu yerda ham ishlashga ruxsat berilishi kerak. Ushbu maqsadlarga erishish
vositalari ham aniq sanab o’tilgan binnchi qadam Xark orolini egallab olish va
uni qal’aga aylantirish edi, ikkinchi qadam qo’shni davlatlarning ichki ishlariga
aralashish,   ularni   to’liq   anarxiya   va   fuqarolik   nizolari   holatiga   keltirish,   anti-
anarxiyaning   oldini   olish   edi   inglizlar   kurash   olib   boradi   va   bu   mamlakatlarni
bo’ysundirishga   yordam   beradi,   uchinchi   qadam   Eron,   Turkiya,  Arabistondagi
ochiq   diktatura,   umuman   Fors   ko‘rfazi   mintaqasini   mustamlaka   mulkiga
aylantirish   va   yanada   kengaytirish   uchun   tramplin   bo’ldi.   Turli   muzokaralar
yordamida yordamida Malkolm 1801- yil 4 yanvarda Angliya-Eron siyosiy   va e’lon   qildi   va   Rossiyadagi   oktabr   voqealariini   Sharq   zaminiga   ko‘chirmoqchi
bo‘ldi.   Boy   dehqonlar   yerlarini   konfiskatsiya   qilish,   dinga   qarshi   tashviqot,
bozorlarning   yopilishi   faqat   savdogarlarni   va   liberal   yer   egalarini   emas,   keng
xalq   ommasini   ham   kommunistlarga   qarshi   qo‘ydi.   Bu   inqilobiy   voqealar
davomida Buyuk Britaniya o‘z pozitsiyasini o‘zgartirdi va Eronni parchalamoq,
uning   shimoliy   viloyatlarini   Britaniya   mustamlakasiga   aylantirishni   boshladi.
Bu   maqsadga   erishish   uchun   inglizlar   markaziy   hukumatga   qarshi   har   qanday
ayirmachilik   harakatlarini,   jumladan,   Eron   shimolidagi   inqilobni   ham   qo‘llab-
quvvatladi.   Natijada,   “Gilon   voqealar”i   fojiali   yakunlandi.   1922   yil   boshida
Eron   hukumat   qo‘shinlari   Xuroson,   G‘ilon,   Tabriz   va   boshqa   viloyatlardagi
inqilobiy   chiqishlarni   tor-mor   qildi.   Mag‘lubiyatning   asosiy   sababi
viloyatlardagi   inqilobiy   harakatlar   o‘rtasida   aloqa   va   yagona   markazning
yo‘qligida  bo‘ldi.1921  yil   21  fevraldagi  davlat  to‘ntarishi.   Inqilobiy  va  milliy-
ozodlik   harakatining   bostirilishiga   qaramasdan,   mamlakatda   ayirmachilikka
qarshi samarali kurasha olmagan va inglizlardan davlat mustaqilligini ta’minlay
olmagan Qojarlar sulolasining obro‘si tushib ketti. 1921 yil 21 fevralda (davlat
to‘ntarishi   musulmon   taqvimi   bo‘yicha   1299   yil   xut   oyining   3   kunida   yuz
bergani   uchun   3   kun   to‘ntarishi   nomini   oldi)   Tehronda   davlat   to‘ntarishi   yuz
berdi.   Fitna   inglizlar   bilan   aloqada   bo‘lgan   Sayid   Ziyoiddin   Tabataboiy
tomonidan   tashkil   qilindi   va   Rizoqon   boshchiligidagi   qozoklar   brigadasi
tomonidan   amalga   oshirildi 22
.   Poytaxt   amalda   jangsiz   egallandi,   hukumat
ag‘darildi,   nomaqbul   kishilar   qamoqqa   olindi,   Ziyo-iddin   boshchiligida   yangi
hukumat   tashkil   qilinib,   Rizoqon   harbiy   vazir   lavozimini   egalladi.   Yangi
hukumat   “zodagonlarga   qarshi   kurash”   deklaratsiyasini   e’lon   qildi.
Deklaratsiyada   ishchilarning   ahvolini   yaxshilashga   intilish,   mustaqil   tashqi
siyosat   yuritish   aytildi   va   1919   yilgi   ingliz   Eron   shartnomasi   bekor   qilindi.
Ziyo-iddin   hukumat   esa   keyin   1921   yil   mayda   uning   o‘rniga   kelgan  Ahmad
Qavom (Qavom-us-Saltana) hukumati inglizlar hukmronligiga qarshi qaratilgan
22
 Kazemzadeh, Firuz. Russia and Britain in Persia 1864–1914 //  Yale University Press, kiritishga     qaratilga   ingliz   dengiz   otryadining   “ixtiyorida”   edi.   Shuning   uchun
Eronning zafligidan foydalanib, inglızlar ko’rfazning hududiy suvlarıga bo’lgan
suveren   huquqlarını   e’tiborsiz   qoldirdilar   va   keyinchalik   ular   yanada
kengaytirish   uchun   qal’alar   yaratgan   joylarga   bir   oyoq   bilan   qadam   qo’yishdi.
Angliya-Eron   hamkorligining   navbatdagi   bosqichi   1812   yilgi   Angliya-Eron
kelishuvi   bo’lib,   u   Rossiyaga   qarshi   qaratilgan   edi.   Bu   shartnoma   mart   oyida,
Napaleon   Rossiyaga   bostirib   kirishidan   atigi   uch   oy   oldin   imzolanga 7
.   Bu
Britaniya   mustamlakachilik   manfaatlarining   yangi   yo’nalishini   Kaspiy   dengizi
havzasida   aks   ettirdi.   Keyinchalik   uning   ba’zi   moddalari   1814   yilgi   yakuniy
shartnomaga   asos   bo’ldi.  Agar   1800   va   1809   yillardagi   shartnomalarga   ko’ra,
ingliziar   Eronni   afg’onlar   hujum   qilgan   taqdirda   Hindistonda   Britaniya
hukmronligini   saqlab   qolish   va   mustahkamlash   uchun   kurashishga   majbur
qilgan bo’lsa, shuningdek, chet el qo’shinlarini o’z hududi orqali o’tkazmaslikka
majbur   qilgan   bo’lsa,   unda   1812   yilgi   shartnoma   majburiyat   yuklangan  Agar
kimdir   “Xuroson,   Tatariston,   Buxoro,   Samarqand   yoki   boshqa   yo’llar   orqali
o’tishga   harakat   qilsa,   Eron   barcha   holatlarda   Britaniya   manfaatlari   uchun
urushga   kirish   uchun   Shoh   britaniyalıklar   uchun   nomaqbul   bo’lgan   yagona
Yevropalikning   o’z   hududiga   kirishiga   yo’l   qo’ymaslikka   va   da   berdi.   1812
yilgi shartnomaga ko’ra, inglizlar Eronning dengiz floti borligiga alohida e’tibor
berishdi   Kaspiy   Dengizi.   Ingliz   qiroli   Eronni   “ofitserlar,   dengizchilar,
kemasozlar,   duradgorlar   va   boshqalar   bilan   ta’minlashga   tayyorligini   bildirdi”
shunday   qilib,   Angliya   Eronni   nafaqat   Rossiya   bilan   urushga   undadi,   balki
ekspansionistik maqsadlarini ham amalga oshirdi Shartnomaning IX moddasida
Britaniya   hukumati   Eronga   “yordam   berish”   uchun   fors   ko’rfaziga   harbiy
kuchlarni yuborishga tayyor ekanligi va Eron u bilan bog’liq xarajatlari to‘lash
shartligi aytilgan.
7
  Tursunov N. Sharqning yangi tarixi // Toshkent, 2018. B.41-45                                                   Kirish
Kurs   ishining   dolzarbligi:   Ushbu   kurs   ishida   Eronning   XIX   va   XX     asr
boshidagi   rivojlanish   tendensiyalarining   asosiy   yo‘nalishlari   va   iqtisodiy,
siyosiy,   ijtimoiy   o‘zgarishlaridagi   muhim   jarayonlar   tahlil   qilinadi.   Shu   bilan
birga   Eron     rivojlanishining   XIX   asrdagi   tendensiyalarini   o‘rganish   nafaqat
mamlakatning   o‘zi   uchun,   balki   umumiy   ravishda  Yaqin   Sharq   mintaqasidagi
ijtimoiy-iqtisodiy   va   siyosiy   jarayonlaridagi   o‘rni   va   ta’sirini   tushunish   uchun
muhimdir.   XIX   asrning   ikkinchi   yarmidagi   ichki   siyosiy   holat   va   tashqi
siyosatda   imperiyalar   orasidagi   geosiyosiy   kurashlar   Eronda     o‘ziga   xos
rivojlanish   yo‘lini   yaratgan.     Shu   bois,   Eron     rivojlanishining   asosiy
tendensiyalarini   tahlil   qilish   nafaqat   tarixiy,   balki   iqtisodiy   va   siyosiy
nazariyalar   uchun   ham   dolzarb   hisoblanadi.   Kurs   ishining   ilmiy   asoslanishi:
Ushbu   kurs   ishi,   zamonaviy   tarixshunoslik   va   iqtisodiy   nazariyalar   bo‘yicha
ilmiy   tadqiqotlarga   asoslangan   bo‘lib,   ko‘plab   tarixchilar   va   siyosatchilar
tomonidan   olib   borilgan   tadqiqotlar   asosida   tayyorlangan.   Eronning     XIX
asrdagi   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlanishi   va   siyosiy   o‘zgarishlari   turli   ilmiy
manbalar, statistik ma’lumotlar, shuningdek, xalqaro tahlillar orqali o‘rganilgan.
Kurs   ishida,   ayniqsa,     ichki   siyosati   va   davlatlararo   aloqalar   kabi   faktorlar
o‘rganildi.                                                                                        
  Kurs   ishining   obyekti:   Mazkur   kurs   ishining   obyekti     XIX   asrda   Erondagi
ijtimoiy,   iqtisodiy   va   siyosiy   rivojlanish   jarayonlari,   rivojlanishning   asosiy
tendensiyalari borasidagi ma’lumotlar va ularning tahlili  hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti:   Ushbu kurs ishining predmeti Eronning  XIX asrdagi
rivojlanishining   asosiy   yo nalishlari,   ularning   mamlakat   iqtisodiyoti,   siyosiyʻ
tizimi   va   xalqaro   aloqalariga   ta’siri,   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlanishi,   xalqaro
aloqalari,   tashqi   siyosati   borasida   ma’lumot   beruvchi   adabiyotlar,   manbalar,                       
                                                      Xulosa
Xulosa o’rnida shuni aytish kerakki, Qojarlar sulolasi (1789-1925) Eron tarixida
muhim   o rin   tutgan     bo lib,   mamlakatning   siyosiy,   iqtisodiy   va   ijtimoiyʻ ʻ
tizimlarida   chuqur   iz   qoldirdi.   Bu   davrda   Eron   yangi   zamonaviy   dunyo   bilan
yaqin   aloqalar   o rnatdi,   ammo   bir   vaqtning   o zida   ichki   ziddiyatlar   va   tashqi	
ʻ ʻ
bosqinlar   bilan   ham   yuzlandi.       Siyosiy   jihatdan   Qojarlar   sulolasi   markaziy
hokimiyatni   mustahkamlashga   harakat   qildi,   ammo   mahalliy   hokimlar   va
qabilalar   kuchiga   qarshi   kurashda   qirollik   sust   edi.   19-asr   oxirida
konstitutsiyaviy   harakatlar   (Mashruta   inqilobi,   1906-1911)   natijasida   Eronda
birinchi parlament (Majlis) tashkil etildi va monarxiya hokimiyati cheklanishga
majbur   bo ldi.     Ijtimoiy   taraqqiyot   Eronda   nisbatan   sekin   kechdi.   Ta lim   va	
ʻ ʼ
sog liqni   saqlash   tizimlari   zaif   edi,   ayollar   va   kambag allar   huquqlari	
ʻ ʻ
cheklangan edi. Biroq, 19-asr oxirida ziyolilar va islohotchilar harakatlari yangi
g oyalarni   olib   keldi,   bu   keyinchalik   Eron   modernizatsiyasiga   asos   bo ldi.	
ʻ ʻ
Xulosa qilib aytganda, Qojarlar davri Eron uchun o tish davri bo lib, an anaviy	
ʻ ʻ ʼ
jamiyatdan   zamonaviylikka   qadam   qo yishga   urinishlar   bilan   ajralib   turadi.	
ʻ
Iqtisodiy jihatdan davr chet el davlatlarining tobora ortib borayotgan ta’siri bilan
ajralib   turdi.   1890   yildagi   tamaki   monopoliya   shartnomasi   kabi   noadil
kelishuvlar   xalq   noroziligini   keltirib   chiqardi   (masalan,   1891-1892   yillardagi
tamaki   noroziliklari).   20-asr   boshlarida   neft   konlarining   kashf   etilishi   Eronni
xalqaro   siyosat   markaziga   qo‘ydi,   biroq   boyliklar   asosan   chet   elliklar   qo‘liga
o‘tdi.   Umuman olganda  Eronda qojarlar  sulolasi  har  qaysi  davrda ham  nisbiy
barqarorlikni   saqlab   qola   oldi.   Sulola   hokimiyatdan   ketgunga   qadar   bo’lgan I   BOB.   QOJARLAR   SULOLASI   VA  ULARNING   ERON   TARIXIDAGI
AHAMIYATI 
1.1 Qojarlar sulolasi va ularning hokimyatga kelishi.
Qojar   sulolasi   Eronning   shimoli-sharqidagi   O rta   Osiyodan   Eronga   kelganʻ
Qojar deb nomlangan o g uz turkiy urug lariga tegishli edi. Ular birinchi bo lib	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Armanistonning chekka hududlariga joylashdilar, o shanda Buyuk Shoh Abbos	
ʻ
ularning bir  guruhini  Astrabadga (zamonaviy Gorgan)  joylashtirdi  va Astrabad
qojarlaridan   Qojar   hukumati   tuzildi.   Qojar   qabilasi   Safaviylar   qo shini	
ʻ
hisoblangan  qizilbosh   turk  qabilalaridan  biri   bo lgan	
ʻ 1
.  Mo g ullarning  Eron  va	ʻ ʻ
Mesopotamiyaga   hujumidan   so ng,   Qojar   boshqa   turkman   va   tatar   urug lari	
ʻ ʻ
bilan   birga   Levant   va  Anadoluga   ko chib   o tdi.   Temur   Gurkoniy   bu   hududga	
ʻ ʻ
bostirib   kirgach,   ko plab   turkiy   qabilalarni,   jumladan,   qojarlar   va   boshqa	
ʻ
ko chmanchilarni   qamab   olib,   ularni   O rta   Osiyoga   qaytarish   niyatida   edi;	
ʻ ʻ
Ammo   ular   Safaviylar   monastirining   so fisi   Xoja  Ali   Sishpushning   iltimosiga	
ʻ
binoan ozod qilindi, bu esa ularni shia bo lishiga va Safaviylar oilasiga bo lgan
ʻ ʻ
sadoqatiga   sabab   bo ldi.   Shundan   so ng   qojarlar   G azalboshlar   qo shinining	
ʻ ʻ ʻ ʻ
asoschilaridan   biriga   aylanadilar.     Qojar   urug i   dastlab   Aras   daryosining	
ʻ
shimolida   yashab,   o sha   davrda   Safaviylar   saroyiga   ko rsatgan   katta   yordami	
ʻ ʻ
tufayli   kuchayib   boradi,   so ngra   Shoh  Abbos   I   ularning   bir   guruhini  Astrabad	
ʻ
g arbiga   va   Go rg onga   ko chiradi.   Karim   Xon   Zand   vafotidan   keyin	
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshlangan   shiddatli   va   uzoq   davom   yetgan   o’zaro   urushlar   natijasida   Eron
o’zini   yarim   ko’chmanchi   Qajar   qabilasining   zodagonlari   hukmronligi   ostida
1
  Ahmedov B. Eron tarixi (qadim zamonlardan XX asr boshlarigacha)// Toshkent.: 2003. B.39-45 II   BOB.   QOJARLAR   SULOLASI   DAVRIDA   ERONNING   TASHQI
SIYOSIY VA IJTIMOIY AHVOLI.
2.1 Qojar sulolasi davrida Eronning chet davlat bilan aloqalari.
Eron geosiyosiy  joylashuvi jihatdan juda ham muhim mintaqadadir  shu sababli
ham   bir   qancha   davlatlar   o rtasida   turli   manfaatlar   jihatdan     talash   nuqtagaʻ
aylangan   yana   bir   narsani   inobatga   olish   kerakki   Eron   o’z     rivojlanishi
davomida   bu   ustunlikni   saqlab   qoldi.   Eron   keyingi   davrlarda   o’z   taraqqiyoti
davomida bir qancha muhim islohotlarni amalga oshirgan holda o’zi davlatining
siyosiy pozitsiyasining yanada mustahkamlab oldi ayniqsa bu davrda juda ham
ko’plar davlatlar ayniqsa Angliya Fransiya va Rossiyaning bu hududga bo’lgan
o’sha   siyosiy   va   iqtisodiy   ta’siri   juda   ham   kuchayotgan   edi.   Eronning   ayniqsa qilishga   va’da   berishdi.   Napoleon   Eron   hududining   daxlsizligini   kafolatladı,
Rossiyani   Gruziyani   Eronga   berishga   undashga   va’da   berdi,   Eron   armiyasini
qurol-yarog‘   va   texnika   bilan   ta’minlashga   va   fransuz   harbiy   instruktorlarini
yuborishga   va’da   berdi.   Shunday   qilib,   Britaniya   Eronda   o’z   mavqeini
yo’qotishni   boshladi   va   shu   bilan   Eronda   fransuz   manfaatlarini   amalga
oshirishga   hissa   qo’shdi.   90   pozitsiyasi   uning   Yevropa   kuchilarning   ushbu
mintaqada ta’sir va hukmronlik uchun kurashi  kuchaydi. Shunday qilib, XVIII
asr   oxiri-XIX   asr   boshlarida   Eron   hududlari   G’arb   davlatlarining   xalqaro
siyosatıda   alohida  ahamiyat  kasb   etdi   Eronning  Hindiston,  Markaziy   Osiyo  va
Kavkazga   bo’lgan   yondashuvları   bo’yicha   foydali   geografik   uchun   keskin
siyosiy   kurashidagi   o’rmini   belgilab   berdi.   Aynan   shu   davrda   Angliya   va
Fransiya   Eronning   siyosatiga   faol   aralasha   boshladilar,   uni   yaqin   Sharqda
kengayish uchun tramplinga aylantirish maqsadida. XVIII-XIX asrlarda G’arbiy
Yevropa   kuchlarining   Eron   hududi   uchun   kurashi   natijasi  Angliyaning   ushbu
hududlarda   siyosiy   va   tijorat   manfaatlarini   amalga   oshirgan   1801   yildagi
Angliya-Eron shartnomasi,  shuningdek,  Angliyaning  Rossiyaga  qarshi   urushda
Eronni   qo’llab-quvvatlashdan   bosh   tortishi   natijasida   yuzaga   kelgan   1807
yildagi   Eron-Fransiya   mudofaa   va   hujum   shartnomasi,   bu  Angliyaning   keskin
yo’qolishiga hissa qo’shdi. Bu   hududlardagi mavqei va Fransiyaning Erondagi
manfaatlarini   amalga   oshirishga   intildi   biroq   Tilsit   shartnomasi   tuzilgandan
so’ng, Napaleon Eronga Rossiyaga qarshi urushda yordam berishdan bosh tortdi
va   shu   bilan   yana  Angliyaning   ushbu   hududlardagi   ta’siriga   ustuvor   ahamiyat
berdi. Kavkaz har doim strategik muhim mintaqa bo’lib kelgan, u yerda jahon
kuchlari   harbiy,   siyosiy   va   iqtisodiy   mavjud   bo’lishga   intilgan   19-asming
bininchi   uchdan   bir   qismi   nafaqat   diplomatik   darajada   olib   borilgan,   balki
shiddatli   harbiy   qarama-qarshilikka   olib   kelgan   bu   kurashning   muhim
bosqichlardan   biri   edi.   XIX   asr   boshlarida   Rossiyaning   Kavkazdagi   siyosati
asosan   harbiy-strategik   xarakterga   ega   bo’lib,   Zakavkaziyada,   Qora   va   Kaspiy
dengizlari   hududlarida   faoliyatini   mustahkamladi   va   boshqa     mamlakatlarda mustabid   hokimiyat   yirik   yer   egalari,   viloyat   hokimlari   hamda   urug‘larning
xonlariga   tayanar   edi.   Eronda   sanoatning   burjualashuvi   sust   kechdi.   Yer
dehqonlarni ekspluatatsiya qilib kelayotgan mulkdorlar qo‘lida edi. Shaharlarda
yashovchi  hunarmandlar  va mayda savdogarlar  kabi  dehqonlar  ham  sudxo‘rlar
tomonidan   qarzga   botirilgandi.   Eron   yirik   yer   egalari,   savdogarlari   va
sudxo‘rlari   shoh   hokimiyatini   cheklab   qo‘yishni,   o‘z   mulklarining   daxlsiz
bo‘lishini, gubernatorlar va xonlar o‘zboshimchaligiga barham berishni, Eronlik
sarmoyadorlarning   huquqlarini   chet   ellik   kapital   egalari   bilan   teng   qilib
qo‘yilishini   talab   qildilar.   Eronga   kapital   chiqarish   bo‘yicha   Buyuk   Britaniya
birinchi o‘rinda edi. Uning mamlakatdagi ta’siri ayniqsa juda yuqori edi. 1872-
yilga   kelib   esa     Eron   neft   konlaridan   foydalanish,   tosh   va   temiryo‘l   qurish
konsessiyalari   olindi.   Muhim   ba’zibir   manbalarda   ko rsatilishicha,   1889-yiliʻ
ingliz   monopolisti   Reyter   Eronda   „Shahanshohbank“   ochishga   erishdi.
Shartnomaga   ko‘ra,   bank   qog‘oz   pullar   chiqarish   va   mamlakat   yerosti
boyliklaridan erkin foydalanish huquqini oldi 18
. Birinchi jahon urushi arafasida
rushi   arafasida   Eron   Buyuk   Britaniyadan   9,6   million   funt   sterling   qarz   bo‘lib
qoldi.   Eronni   qaram   qilishda   Rossiya   ham   ishtirok   etdi.   Birinchi   jahon   urushi
arafasida   Eronning   Rossiyadan   qarzi   164   million   rublni   tashkil   etdi.   Eronning
iqtisodiy   qaramligi   siyosiy   qaramlikni   ham   kuchaytirdi.   Ayniqsa,   ruslarning
shoh saroyiga ta’siri kuchli edi. Inglizlar esa boshqa yo‘ldan bordilar. Ular Fors
viloyatidagi   Baxtiyorlar   qabilalarini,   Huziston   xonlarini   markazga,   shoh
hukmronligiga qarshi gijgijlab turdilar.Ichki ijtimoiy ziddiyatlar, tashqi iqtisodiy
va   siyosiy   siquvlar   Eronda   1905-yili   inqilobiy   harakat   boshlanishiga   sabab
bo‘ldi.   Shu   bilan   birga   yana   bir   qancha   sabablar   bor   edi.   Xususan   iqtisodiy
inqiroz   Qojar   sulolasi   zaifligi,   korrupsiya   va   chet   el   (ayniqsa   Rossiya   va
Britaniya) ta sirining kuchayishi. Siyosiy bosim ya’ni mutlaq monarxiya, o sha	
ʼ ʻ
paytdagi   shoh   Mozaffariddin  va   elita  tomonidan   xalq  huquqlarini   buzishi   ham
bunga sabab boladi. Jamiyatning noroziligi, ruhoniylar, ziyolilar, savdogarlar va
18
 Агаев С. Л. Иран: рождение республики // -Москва.: Политиздат, 1984.  davrda Eron tarixida muhim o’zgarishlar yasay oldi.
                 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxati.ʻ
1.Ahmedov   B.   Eron   tarixi   (qadim   zamonlardan   XX   asr   boshlarigacha)//
Toshkent.: 2003. b.39-45
2.Абрамов А.  Е.  Русские  концессии  в Прикаспийском  Иране  в конце  XIX
века: к проблеме путей и методов проникновения российского капитала в
Иран //  Сборник научных трудов. Владимир: ВГПУ, 2002. С. 164-170. 
3.Агаев С. Л. Иран: рождение республики // -Москва.: Политиздат, 1984. B-
336 
4.Algar   Hamid. Religion and State in Iran 1785–1906: The Role of the Ulama
in the Qajar Period //  University of California Press, 1969 
5.   Алиев   А.   А.   Иран   vs   Ирак:   история   и   современность   //   Москва.
Университета, 2002. 767 с.  
6.Ahmad Kasravi. Qojarlar sulolasi tarixi // , Toshkent -2010.
7.Бартольд   В.   В.   Работы   по   исторической   географии   и   истории   Ирана   //
Москва. Восточной литературы, 1971. 665 с.   
8.Березин И. Н. Путешествие по Дагестану и Закавказью (Путешествие по
Востоку) / И. Н. Березин. Казань: Унив. Тип., 1849. 340 с. 
9.Gavin Hambly. Eronning XIX asrdagi siyosiy tarixi  // Toshkent- 2015.
10..И.   В.   Пигулевская,   А.   Ю.   Якубовский,   И.   П.   Петрушевский,   Л.   В.
Сторожева.     История Ирана с древнейших времен до конца XVIII  века // 1.2. Qojarlar sulolasi davrida Eronning ijtimoiy siyosiy ahvoli.
Eron   yangi   davr   boshlarida   ham   qashshoqroq   edi   va   Usmonli   imperiyasi   kabi
Yevropa   ta’siridan   ko’proq   ajratilgan   edi.   Ikkinchi   jahon   urushi   boshlanganda
Britaniya va Rossiya Rizo Shoh nemislarga yordam berishidan qo’rqishdi. Ular
Eronni bosib oldilar va uni o’g’li Muhammad Rizoshoh foydasiga taxtdan voz
kechishga   majbur   qildilar.   Muhammad   Rizo   Shoh   kuchli   hukmdor   emas   edi.
1953 yilda u mashhur va millatchi bosh vazir Muhammad Mosadig tomonidan
deyarli   ag’darildi,   ammo   u   Britaniya   va  Amerika   yordami   bilan   taxtini   saqlab
qoldi.   Shundan   so’ng   u   yanada   baquvvat   va   mohir   hukmdorga   aylandi   va
Qo’shma   Shtatlar   Eron   bilan   yaqin   munosabatlarni   rivojlantirdi   va   uni   Sovet
Ittifoqiga qarshi strategik ittifoqchi sifatida ko’rdi. AQSh jadal modernizatsiyani
rag’batlantirdi va Birinchi jahon urushidan oldin boshlangan, ammo 1973 yildan
keyin   keskin   oshgan   neft   daromadlari   ajoyib   o’zgarishlarni   amalga   oshirishga
imkon berdi 8
. Eronda sanoat bazasi, murakkab infratuzilma va yirik xalq ta’limi
tizimi   rivojlangan.   Mamlakatni   modernizatsiya   qilishda   shoh   barcha
muxolifatga   qo’pollik   bilan   yugurdi.   Eron   mutlaq   monarxiyaga   aylandi.
8
 Агаев С. Л. Иран: рождение республики // -Москва.: Политиздат, 1984. B-336  deb e’lon qilindi. Konstitutsiya tiklandi. Hukumat mamlakat iqtisodini o‘nglash
maqsadida chet eldan, chunonchi, Buyuk Britaniyadan 1 million 250 ming Funt
sterling   qarz   oldi.   Ichki   aksilinqilobchi   kuchlar   Rossiya   va   Buyuk   Britaniya
yordamida   inqilobchilarga   qarshi   hujumga   tayyorgarlik   ko‘rdilar.   Nihoyat,
Rossiya   qo‘shini   1911-yilda   aksilinqilobiy   davlat   to‘ntarishi   o‘tkazilishida
qatnashdi.   Shu   tariqa   Eron   inqilobi   bostirildi.   Erondagi   1905—1911-yillar
inqilobi   katta   ijtimoiy   hodisaga   sabab   bo ldi   ya’ni     konstitutsiyaviyʻ
monarxiyaga   o‘tish   bosqichi   bo‘ldi.   Birinchi   jahon   urushi   arafasida   Eronning
xorijga   tobeligi   yanada   kuchaydi.   1912-yilda   1907-yilgi   Rossiya-Buyuk
Britaniyaning   ta’sir   doiralari   haqidagi   bitimini   tan   olishga   majbur   etildi.
Rossiyadan 14 million rubl qarz olindi va Eron iqtisodiy, siyosiy jihatdan buyuk
davlatlarga qaram  bo‘lib qoldi.   Birinchi  jahon urushlari  davrida Rossiya Eron
hududida   faol   pozitsiyalariga   ega   boldi.   Rossiya   Eronning   shimoliy
provinsiyalariga   qo’shin   kiritgandi.   Shu   bilan   birga   bu   davrga   kelib   Yaqin
Sharqda   Germaniyaning   ham   harakatlari   kuchayib   boradi.   U   Bag’dod
temiryo lini   quradi,   Turk   armiyasini   qayta   tashkil   qilib   o’ziga   bo’ysundiradi.	
ʻ
Shu bilan birga Germaniya Eronda o’z agentlari orqali liberallarni va yoshlarni
o’z   tomoniga   og’dirishga   harakat   qiladi.   Birinchi   jahon   urushida     Eron   o‘z
neytralitetini e’lon qilib, Birinchi jahon urushi janglarida bevosita qatnashmadi.
Ammo uning hududi ikkala koalitsiya kuchlari tomonidan o‘zaro siyosiy kurash
maydoniga   aylantirildi.       Germaniya   tarafdori   bo‘lgan   bir   qism   majlis
deputatlari   Qum   shahriga   borib,   u   yerda   Qum   qo‘mitasi   deb   ataluvchi
tashkilotni   tuzdilar 20
.   Bu   hukumat   keyin   german-turk   qo‘shinlari   tomonidan
egallab   olingan   Kirmonshoh   shahriga   ko‘chib   o‘tdi.   Bunday   sharoitda   rus   va
ingliz   qo‘shinlari   Eron   Ozarbayjonida,   Xuziston,   Fors,   Kirmonshoh   va
Hamadonda   german-turk   qo‘shinlariga   qarshi   janglar   olib   borishi   lozim   edi.
1915   yili   turk   qo‘shinlari   Eronning   Turkiya   bilan   chegaradosh   bir   qator
20
 Martin, Vanessa. The Qajar Pact: Bargaining, Protest and the State in Nineteenth-Century 
Persia//  Tauris, 2005).   Aksariyat   raqiblar   kuchsiz   edilar   yoki   mamlakatning   o’sib   borayotgan   boyligi
tufayli jiddiy qarshilik ko’rsatish uchun juda asir edilar, garchi inqilobiy er osti
o’z   tarafdorlarini   orttirgan   bo’lsa-da.   Biroq,   ayrim   din   peshvolarining   shoh
islohotlariga qarshi chiqishi xavfliroq bo’ldi. Eronda, islom olamining ko’pgina
boshqa   qismlaridan   farqli   o’laroq,   diniy   yetakchilar   mustaqil   institutlar
tarmog’ining   markazida   bo’lib,   ulardan   katta   xalq   ta’siriga   ega   bo’lib,
moliyaviy   manbalar   olishgan.   Shialik   19-asrda   teologik   va   falsafiy
munozaralarning qizg’in davrini boshidan kechirdi va diniy yetakchilar siyosiy
ishlarda   faol   ishtirok   etdilar”,   1978   yilda   inqilob   sodir   bo’lib,   shoh   keyingi
yilning   boshida   mamlakatni   tark   etishga   majbur   bo’ldi.   Inqilob   rahbari   diniy
rahnamo   Oyatulloh   Ruhulloh   Humayniy   bo’lib,   uning   rahbarligida   Islom
Respublikasi   tashkil   etilgan   .Inqilobdan   keyin   ko’plab   davlatlar   Eron   keyingi
zo’ravon   inqilob   uchun   namuna   bo’lib   qolishidan   qo’rqishdi.   1980   yilda   bu
qo’rquv   Qo’shma   Shtatlarning   elchixonasini   tortib   olish   va   asirlarni   garovga
olish   orqali   xo’rlanishi   bilan   kuchaydi.   1981   yilda   Iroq   Islom   Respublikasini
ag’darish maqsadida Eronga bostirib kirdi. Urush sakkiz yillik qonli davom etdi
va Eronning ko’p resurslari  va kapitalini kamaytirdi, ammo 20-asrning oxirida
Islom   Respublikasi   o’rnatildi   va   Eronda   monarxiyaning   uzoq   tarixi   tugadi.
Eronning ba zibir mashhur hukmdorlari bo’lgan va ular davrida mamlakat ichkiʼ
va   tashqi   siyosati   bir   qadar   rivojlanadi.   Og’a   Muhammad   Shoh   harbiy   yurish
paytida   zaharlanib   vafot   etgach   taxtga   jiyani   Fath  Ali   Shoh   o’tiradi.   Fath  Ali
Shoh davrida Eron tashqi  siyosatda bir qator  muvaffaqiyatsizliklarga uchraydi.
Rossiya   bilan   bo’lib   o’tgan   ikki   urushdagi   mag’lubiyatdan   so’ng   1828-yili
Turkmanchoy   shartnomasi   tuziladi.   Shartnomaga   ko’ra,   qojarlar   Rossiya
foydasiga   Shimoliy   Ozarbayjon(bugungi   Ozarbayjon   davlati),   Gruziya   va
Armanistondan   voz   kechadi.   Fath  Ali   Shoh   va   uning   vorisi   Muhammad   Shoh
Qojar davrida mamlakatda G’arb ta’siri kuchayib boradi. Muhammad Shohdan
so’ng   taxtga   o’tirgan   Nasriddin   Shoh   qojarlar   sulolasining   eng   dono   va uchun   muhim   ilmiy   yondashuvlarni   taqdim   etadi.   Bu,   nafaqat   Eronning
o‘zidagi o‘zgarishlarni, balki uning global ijtimoiy va siyosiy tizimdagi o‘rnini
ham   tahlil   qilish   imkoniyatini   yaratadi   qolaversa   amaliy   ahamiyatini   ham
oshiradi.
Kurs   ishi   mavzusi   bo`yicha   adabiyotlar  tahlili:   Kurs   ishi   Erondagi   qojarlar
sulolasi   va   ular   hukmronlik   qilgan   davrda   mamlakatning   XVIII   hamda   XIX
asrdagi   rivojlanishining   asosiy   tendensiyalarini   o‘rganishga   bag‘ishlangan.
Asosiy   e’tibor,   mamlakatning   iqtisodiy   va   siyosiy   tizimidagi   o‘zgarishlarga
qaratilgan.   Ushbu   ish   boyicha   manbalar   juda   ham   turlicha   va   bir   qancha
tadqiqotchilar   tomonidan   asarlar   yzoilgan.   Xususan   Aliyev.A,     Agayev.C,
Tursunov.N,   Ahmedov.B,   va   boshqa   mualliflarning   asarlari   bordir.   Masalan
Алиев А. А. “Иран vs Ирак: история и современность” nomli asarida   Eron
va Iroq munosabatlarining tarixiy ildizlarini va zamonaviy dolzarb masalalarini
yoritiladi. Muallif  ikki mamlakat o‘rtasidagi nizolar, urushlar, siyosiy, iqtisodiy
va madaniy aloqalarni chuqur tahlil qilgan shu bilan birga asarda ko‘plab arxiv
materiallari,   xronikalar   va   ekspert   baholar   keltirilgan.   Yana   bir   muhim
asarlardan biri bu Tursunovning “  Sharqning yangi tarixi “ .  Muallif Sharqning
yangi   tarixini   Markaziy   Osiyo   nuqtai   nazaridan   yoritgani   uchun   o zbekʻ
o quvchilariga   qimmatli.     Qojarlar   sulolasining   mintaqaviy   ahamiyati   birinchi	
ʻ
marta   o zbekcha   manbada   qisqacha,   ammo   tizimli   tarzda   bayon   etilgan.     Shu	
ʻ
bilan birga asarda Erondagi inqilobiy yillar haqida ham ma lumotlar keltirilgan.	
ʼ
  Mazkur   kurs   ishi   ikki   kirish,   ikki   bob,   xulosa   va   foydalanilgan   adabiyotlar
ro yxatidan iborat. Ushbu kurs ishining hajmi 36 betdan iborat	
ʻ

Qojarlar sulolasi davrining ijtimoiy hayoti haqida