• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 54.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

245 Продаж

Rim imperiyasining G’arbiy va Sharqiy imperiyalarga bo’lishi, uning sabablari

Kirish Mavzuning dolzarbligi: So‘nggi yillarda jahon tarix fanini o‘rganishga sivilizatsion yondashuv keng tarqalmoqdasr Unda insoniyatning tarixiy taraqqiyoti ketma-ketligi ko‘plab sivilizatsiyalar zanjiri sifatida qaraladi. Bu kurs jahon tarixidagi eng muhim sivilizatsiyalardan biri – qadimgi sivilizatsiya, ya’ni uning qadimgi Rim bilan bog‘liq tarkibiy qismiga qaratilgan. Qadimgi yunonlar va rimliklar yaratgan qadimgi sivilizatsiya insoniyat tarixida va ayniqsa, Yevropa tarixida mutlaqo o‘ziga xos o‘rin tutadi. Bu birinchi Yevropa sivilizatsiyasi bo‘lib, dunyodagi barcha keyingi tariximiz kuchli qadimiy poydevorga asoslangan. Antik davrning insoniyat tarixiy taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi nihoyatda kattadir. Shu kungacha ularning deyarli barcha sohalarda boy merosidan bahramand bo‘lmoqdamiz. Kurs ishining obyekti: Dunyo svilizatsiyasida o’z o’rniga ega bo’lgan va o’z tarixi hamda madaniyati sohibi bo’lgan Rim imperiyasi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi: Antik davrning so‘nggi yirik tarixchisi Ammian Martsellin (4-asr) imperator Yulian davri tarixiga oid asarlari bilan mashhur. Imperiyaning so‘nggi davrida xristian tarixchiligi vujudga keldi. Rim tarixini o‘rganish uyg‘onish davridan lotin va yunon matnlarini to‘plash va chop etishdan boshlandi. Antik mualliflarning asosiy asarlari XIV–XVI asrlarda izlab topildi. XVII asr oxirida fransuz olimi Abbat Tillemonning 16 tomli «Cherkov tarixi» kitobining 6 tomi Rim imperiyasi tarixiga bag‘ishlangan. XVIII asrda fransuz olimi Monteske «Rimliklarning buyukligi va halokati to‘g‘risida mushohadalar» asarini Rim tarixini tahlil qilishga bag‘ishladi. Eduard Gibbon (1737–1794-yillar) «Rim imperiyasining tushkunligi va yemirilishi» nomli asarida Rim tarixini Antoninlar davridan Konstantinopolning halokatigacha – 1453yilgacha tasvirladi. Bu asar juda ko‘p manbalar asosida yaratilgan. Kurs ishining predmeti: Qadimgi Rim imperiyasining yuzaga kelishi, Rim imperiyasining G’arbiy va Sharqiy imperiyalarga bo’linganligi. 3 Appian (2-asrning 2-yarmi) Rimdagi fuqarolar urushi tarixini, Dion Kassiy qadimgi davrlardan 229 yilgacha bo‘lgan Rim tarixini yaratdilar. Antik davrning so‘nggi yirik tarixchisi Ammian Martsellin (4-asr) imperator Yulian davri tarixiga oid asarlari bilan mashhur. Imperiyaning so‘nggi davrida xristian tarixchiligi vujudga keldi. Rim tarixini o‘rganish uyg‘onish davridan lotin va yunon matnlarini to‘plash va chop etishdan boshlandi. Antik mualliflarning asosiy asarlari XIV–XVI asrlarda izlab topildi. XVII asr oxirida fransuz olimi Abbat Tillemonning 16 tomli «Cherkov tarixi» kitobining 6 tomi Rim imperiyasi tarixiga bag‘ishlangan. XVIII asrda fransuz olimi Monteske «Rimliklarning buyukligi va halokati to‘g‘risida mushohadalar» asarini Rim tarixini tahlil qilishga bag‘ishladi. Eduard Gibbon (1737–1794-yillar) «Rim imperiyasining tushkunligi va yemirilishi» nomli asarida Rim tarixini Antoninlar davridan Konstantinopolning halokatigacha – 1453yilgacha tasvirladi. Bu asar juda ko‘p manbalar asosida yaratilgan. Navbatdagi asar Bartold Georg Niburning (1776–1831-yillar) 3 tomli «Rim tarixi» bo‘lib, asar jamoa davridan birinchi Puni urushigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga olgan. Teodor Mommzen (1817–1903-yillar) 3 tomli «Rim tarixi», 3 tomli «Rim davlat huquqi» asarlarini yozdi. Birinchi asarda Rim hayotining barcha tomonlari yoritiladi, asosiy e’tibor siyosiy tarixga qaratiladi. 8 Ikkinchi asarda Rim davlat muassasalari (magistratura, komisiyalar, senat, munisepial kengashlar) tizimli yoritiladi. XIX– XX asrlarda E.Meyer, E.Paysa, G.Ferrero va boshqa olimlarning asarlarida Rim tarixining turli muammolari yoritiladi. Bu asarlarda Rim davlati va jamiyati taraqqiyoti masalalari bo‘yicha turli konsepsiyalar ilgari suriladi. «Kembrij qadimgi tarixi» ko‘p jildli kitobning VII tomidan Rim tarixi bayon qilinadi. IX jilddan XII jildgacha to‘la qadimgi Rim tarixiga bag‘ishlangan. 9 8 Sokolov G., Iskusstvo Drevnego Rima, M., 1971; 88s. 9 Alimuhamedov A., Antik adabiyot tarixi, T., 1975. 93s. 12 Rim tarixini o’rganish uyg’onish davridan lotin va yunon matnlarini to’plash va chop etishdan boshlandi. Antik mualliflarning asosiy asarlari XIV-XVI asrlar- da izlab topildi. XVII asr oxirida fransuz olimi Abbat Tillemon- ning 16 tomli «Cherkov tarixi» kitobining 6 tomi Rim imperiya- si tarixiga bag’ishlangan. XVIII asrda fransuz olimi Monteske «Rimliklarning buyukligi va halokati to’g’risida mushohadalar» asarini Rim tarixini tahlil qilishga bag’ishladi. 25 Eduard Gibbon (1737-1794-yillar) «Rim imperiyasining tushkunligi va yemiri- lishi» nomli asarida Rim tarixini Antoninlar davridan Konstantinopolning halokatigacha - 1453-yilgacha tasvirladi. Bu asar juda ko’p manbalar asosida yaratilgan. Navbatdagi asar Bartold Georg Niburning (1776-1831-yillar) 3 tomli «Rim tarixi» bo’lib, asar jamoa davridan birinchi Puni urushigacha bo’lgan davrni o’z ichiga olgan. Teodor Mommzen (1817-1903-yillar) 3 tomli «Rim tarixi», 3 tomli «Rim davlat huquqi» asarlarini yozdi. Birinchi asarda Rim hayotining barcha tomonlari yoritiladi, aso- siy e‘tibor siyosiy tarixga qaratiladi. Ikkinchi asarda Rim dav- lat muassasalari (magistratura, komisiyalar, senat, munisepial kengashlar) tizimli yoritiladi. XIX-XX asrlarda E.Meyer, E.Paysa, G.Ferrero va boshqa olimlarning asarlarida Rim tarixining turli muammolari yoritila- di. Bu asarlarda Rim davlati va jamiyati taraqqiyoti masalalari bo’yicha turli konsepsiyalar ilgari suriladi. «Kembrij qadimgi tarixi» ko’p jildli kitobning VII tomidan Rim tarixi bayon qilinadi. IX jilddan XII jildgacha tola qadimgi Rim tarixiga bag’ishlangan. 26 25 https://uz.wikipedia.org/wiki/Qadimgi_Rim/ 26 https://tarix.sinaps.uz/hodisa/rim-respublikasining-qulashi/ 29 oqibatlarini, davlat tuzilishining monarxiyaga o‘zgarishi, Rim Respublikasidan Rim imperiyasiga o‘tishga olib kelgan tarixiy burilishlariga to‘xtalamiz. Buyuk notiq va siyosatchi Tsitseron, Yuliy Tsezar, imperiya asoschisi Oktavian avgust, jangchi imperator Trayan, faylasuf Marcus Aurelius va boshqalar kabi yorqin shaxslar bo‘lgan bir qator mashhur rimliklarni ko‘ramiz. Albatta, Kaligula yoki Neron kabi Rim tarixining «salbiy qahramonlari» faoliyatiga to‘xtalib o‘tishimiz kerak bo‘ladi. 3 Muhokama qilinadigan muhim mavzulardan biri xristianlikning paydo bo‘lishi va uning ilk tarixiga ham alohida e’tibor beriladi. G’arbiy Rim imperiyasi Shimoliy varvarlar zarbalari ostida hamda ichki inqiroz tufayli parchalanishi bilan qadimgi dunyoning ulkan tarixiy davri-Qadimgi dunyo tarixi yakunlanadi. 1.2. Rim tarixini davrlashtirish Rivoyatlarga ko‘ra, Rim shahriga mil. avv. 753-yil 21-aprelda asos solingan. «Qadimgi Rim» tushunchasi o‘n ikki asrdan ortiqroq vaqtni o‘z ichiga olgan 3 Sergeyenko M., Jizn Drevnego Rima, M. — L., 1964; 48s. 7 Kurs ishining maqsadi : Rim imperiyasining G’arbiy va Sharqiy imperiyalarga bo’linishiga olib kelgan sabablarni tahlil qilish. Kurs ishining vazifasi:  Qadimgi Rim podsholigini o’rganish  Rim imperiyasini yuzaga kelishini o’rganish  Rim impersiyasini g’arbiy va sharqiy qismlarga bo’linishi sabablarini toppish  G’arbiy va Sharqiy qismlarni taqqoslash. Mavzuning davriy chegarasi: 1. Podsholik davrida Rim (mil.avv. VIII–VI asrlar). 2. Ilk Respublika davri (miloddan avvalgi V-III asrlar). 3. So‘nggi respublika davri (mil.avv. II–I asrlar). 4. Ilk imperiya yoki prinsipat (milodiy I–II asrlar) davri. Kurs ishining strukturasi : Kurs ishi ikki bob, to’rt paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 4 odamlarning butini (ular shaharni himoya qilgan deb ishongan) tark etishi natijasi emasligini, balki shaharda yashovchi nasroniylarga nima uchun azob chekishi kerakligini yodga soladigan eslatma bo lganini aytgan edi. ʻ 17 Hammasi yaxshi edi, chunki dunyo ezgulik bilan yaratilgan, lekin u insoniyat gunohlari tufayli nuqsonga to lib ketgan edi. Avgustin haligacha imperiyani ʻ tinchlik va birlik ramzi deb ishongan. Avliyo Avgustinga qadar ikki shahar bor edi. Ulardan biri bu dunyoning shahri bo lsa, yana biri Xudoning shahri edi. ʻ Varvarlarning bosqinlari: Garchi Alarix tez orada vafot etgan bo lsa ham, ʻ boshqa varvarlar, nasroniy yoki nasroniy bo lmaganlaridan qat i nazar, shahar ʻ ʼ talon-taroj etilganidan keyin ham to xtamadi. Qadimgi imperiyani, boshqalar ʻ qatori, burgund, angl, saks, langobard va magyarlar vayron qildi. Milodiy 475- yilga kelib, Ispaniya, Britaniya va Galliyaning bir qismi turli german xalqlari qo liga o tib bo ldi va g arbda faqat Italiyagina imperiya sifatida saqlanib qoldi. ʻ ʻ ʻ ʻ Vandallar tez orada Ispaniyani kesib o tib, Shimoliy Afrikaga ko chdi va ʻ ʻ Karfagen shahrini egallab oldi. Rim qo shini yo qotilgan shaharni tiklash umididan ʻ ʻ voz kechdi va chekinishga majbur bo ldi. Afrikaning yo qotilishi daromadning boy ʻ ʻ berilganini anglatardi. Daromadning boy berilishi esa shaharni himoya qilish uchun armiya ta minoti kamayganini bildirardi. Ushbu katta yo qotishlarga ʼ ʻ qaramay, rimliklar bir qancha muvaffaqiyatlarga erishdi. Attila boshchiligidagi xunnlarning hujumi got, frank, kelt va burgundlardan iborat qo shin tuza olgan Rim qo mondoni Eliy tomonidan Shalon jangida ʻ ʻ to xtatildi. Hatto Gibbon ham Attilani Rim imperiyasining tez fursatda qulashiga ʻ hissa qo shganini tan oldi. Attila jarohatlardan sog ayib, Italiyaning bir qancha ʻ ʻ shaharlarini vayron qildi. Keyin u o zining to y oqshomida burnidan qon ketishi ʻ ʻ tufayli vafot etadi va shu bilan xunnlar tahdidi ham nihoyasiga yetadi 18 . Varvarlarning imperiya ichida ham, uning tashqarisida ham joylashib olgani nafaqat tashqi, balki ichki inqirozni ham kuchaytirdi. Bu omillar imperiyani 17 https://uz.wikipedia.org/wiki/Qadimgi_Rim/ 18 https://tarix.sinaps.uz/hodisa/rim-respublikasining-qulashi/ 21 2.2. G`arbiy va Sharqiy Rim imperiyasi o`rtasidagi farqlar hamda o`xshash jihatlar Rim respublikasi kengayib, Rimga asoslangan markaziy hukumat uzoq viloyatlarni samarali boshqarolmaydigan darajaga yetdi. Imperiyaning keng hududini hisobga olgan holda aloqa va transport ayniqsa muammoli edi. Bosqin, g`alayonlar, tabiiy ofatlar yoki epidemiya epidemiyasi haqidagi xabarlar kemada yoki pochta orqali olib borilgan, bu ko`pincha Rimga etib borish uchun uzoq vaqt talab qilgan. Aynan shu sababli viloyat hokimlari Rim respublikasi nomidan amalda hukumatga ega edilar. Miloddan avvalgi 27 yilda Oktavian Rimning yagona rahbari edi. Uning rahbarligi qirq yil davom etgan Rim tsivilizatsiyasining cho'qqisini olib keldi. O'sha yili u Avgust ismini oldi. Bu voqea odatda tarixchilar tomonidan Rim imperiyasining boshlanishi sifatida qabul qilinadi. Rasmiy ravishda hukumat respublika edi, ammo Avgust mutlaq vakolatlarni o'z zimmasiga oldi. Senat Oktavianga barcha prokonsullar (harbiy gubernatorlar) ustidan vakolat bergan prokonsul imperiumining noyob darajasini berdi. 20 20 Alimuhamedov A., Antik adabiyot tarixi, T., 1975. 93s. 23 Uchinchi asr inqirozi: Rim imperiyasining ahvoli 235 yilda imperator Aleksandr Severusni o`z qo`shinlari tomonidan o`ldirilganda juda jiddiy edi. Ko`plab Rim legionlari Germaniya xalqlarining chegaralarni bosib olishiga qarshi kampaniya paytida mag`lubiyatga uchragan, imperator esa asosan Fors Sosoniylar imperiyasining xavf-xatarlariga e`tiborini qaratgan. O`z qo`shinlarini shaxsan boshqargan Aleksandr Severus diplomatiyaga murojaat qildi va Germaniya rahbarlarini tezda tinchlantirishga harakat qilib, o`lpon to`ladi. Herodianning so`zlariga ko`ra, bu unga o`z qo`shinlarining hurmatiga putur etkazgan, chunki ular Rim hududiga bostirib kirgan qabilalarni jazolashlari kerak deb o`ylashgan bo`lishi mumkin. Imperator vafotidan keyingi yillarda Rim armiyasining sarkardalari imperiyani boshqarish uchun kurashdilar va uni tashqi bosqinlardan himoya qilish vazifalarini e`tiborsiz qoldirdilar. Dehqonlar Goth, Vandal va Alemanni kabi chet el qabilalari tomonidan Reyn va Dunay daryolari bo`ylab tez-tez olib borilgan reydlar va sharqda Sosoniylar hujumlari qurbonlari bo`lishgan. Boshqa tomondan, iqlim o`zgarishlari va dengiz sathining ko`tarilishi hozirgi Niderlandiya hududida qishloq xo`jaligini buzdi, qabilalarni ko`chib ketishga majbur qildi; Milodiy 251 yilda bu bilan birgalikda vabo (ehtimol, chechak) paydo bo`lib, ko`p odamlarning o`limiga sabab bo`ldi, ehtimol imperiyaning o`zini himoya qilish qobiliyatini zaiflashtirdi. Avrelian 270 dan 275 yilgacha eng og`ir inqiroz davrida vandallarni, vestgotlarni, forslarni va keyinchalik Galli imperiyasini mag`lubiyatga uchratdi. 274 yil oxirida Rim imperiyasi bir butun bo`lib birlashdi va chegara qo`shinlari o`z joylariga qaytishdi. 24 Rim tashqi dushmanlari ustidan harbiy ustunligini yana bir bor yo`qotishidan bir asrdan ko`proq vaqt o`tishi kerak edi. Biroq, ilgari gullab-yashnagan o`nlab 24 Utchenko S. L., Krizis i padeniye Rimskoy respubliki, M., 1965; 241s. 27 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Asosiy adabiyotlar: 1. Alimuhamedov A., Antik adabiyot tarixi, T., 1975. 93s. 2. Muhammadjon Rahimov, Qadimgi xalqlar tarixi. T.., 1987; 37s 3. Abduxalil Mavrulov., Jaxon tarixi. Sharq-2010; 21s. Qo’shimcha adabiyotlar: 1. Sergeyenko M., Jizn Drevnego Rima, M. — L., 1964; 48s. 2. Utchenko S. L., Krizis i padeniye Rimskoy respubliki, M., 1965; 241s. 3. Sokolov G., Iskusstvo Drevnego Rima, M., 1971; 88s. Internet manbalari 1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Qadimgi_Rim / 2. https://tarix.sinaps.uz/hodisa/rim-respublikasining-qulashi/ 31 imperiya - dominant davri (milodiy IV-V asrlar)da Rim imperiyasi biroz inqirozdan chiqa boshlasada u o‘zining avvalgi holini tiklay olmaydi. Hunarmandchilik va savdo-sotiq tanazzulga yuz tutadi, shaharlar ham qadimiy qiyofasini yo‘qotadi. Iqtisodiyotda kichik quldor xo‘jaliklar o‘rniga yirik mulklar – latifundiya paydo bo‘lib, bir vaqtlar erkin dehqonlardan chiqqan qaram dehqonlarmustamlakalar yerlarida ish olib boradi. Rim imperiyasi mutlaq monarxiyaga aylanadi. Uning boshida dominus, ya’ni xo‘jayin deb ataladigan imperator turgan. Yangi din, xristianlik rivojlanib, ommalashadi. Imperator Konstantin 330-yilda imperiya poytaxtini Konstantinopolga ko‘chiradi. 395-yilda imperiya G’arbiy va Sharqiy qismlarga bo‘linib ketdi. Varvarlarning bosqinlari, xalqlarning buyuk ko‘chishi imperiyaning tanazzulga yuz tutishiga olib keldi. G’arbiy imperiya 476yilgacha davom etadi, sharqiy qismlarda keyinchalik Vizantiya imperiyasi tashkil topadi. Tarix fani rivoji yilning muhim voqealari tavsiflangan annallardan boshlanadi. Mil. avv. taxm. 130 yillarda annallar 80 ta kitobdan iborat bo‘lib «Katta annallar» nomi bilan tayyorlangan. Ilk tarixchilar annalchilar deb atalgan. Dastlabki yetuk tarixchi Polibiy (mil. avv. 2-asr) Yunoniston, Makedoniya, Kichik Osiyo, Suriya, Karfagen va Rimning 40 ta kitobdan iborat tarixini yaratdi. Tit Liviyning “Rim tarixi”, 7 Yuliy Tsezarning Galliya urushlari, fuqarolar urushi haqidagi kitoblari, Sallyustiy, Korneliy Nepot (mil. avv. 1 asr.) kabi sarkardalarning ko‘p sonli biografik asarlari ma’lum. Imperiya davrida Korneliy Tatsit (1—2-asr boshlari) badiiy didaktik ruhdagi «Annallar» va «Tarix» (Avgustning vafotidan Domitsianning vafotigacha, 14 yildan 96 yilgacha bo‘lgan voqealar) nomli asarlarini yaratdi. 2 asr boshlarida tarixiy biografik janr rivojlandi. Plutarx, imperator Adrianning kotibi bo‘lgan Svetoniylar atoqli kishilarning biografiyalarini yaratdilar. Yunon tarixchilaridan 7 Alimuhamedov A., Antik adabiyot tarixi, T., 1975. 93s. 11 qudratli qurolli kuchlar asosiy o rin egalladiʻ 14 . Ba zi imperatorlar Rimga hech ʼ qachon qadam bosmagan. Vaqt o tishi bilan, Nova Roma yoki Yangi Rim deb atalgan Konstantinopol ʻ shahri bir vaqtlar Rim bo lgan iqtisodiy va madaniy markazga aylandi. Bo linish ʻ ʻ oqibatida yangilangan kuchga qaramay (imperiya bir necha bor bo linib, ʻ birlashtirilgan), imperiya ayniqsa shimoldagi Dunay-Reyn chegarasida hujumga dosh berolmaydigan darajada edi. Varvarlarning imperiyaning shimoliy chegarasi bo ylab mavjudligi yangilik emas edi. Ular yillar davomida shu yerga joylashgan ʻ edi. Armiya varvarlar bilan Yuliy Sezar davridan boshlab janglar olib borgan. Imperiya ikkiga bo lindi, birining poytaxti Rimda, ikkinchisi sharqiy imperiyada ʻ joylashgan Nikomediyaga joylashtirildi. Keyinchalik sharqiy imperiya poytaxti imperator Konstantin tomonidan eski Vizantiyadagi Konstantinopolga ko chiriladi. ʻ Ba zi imperatorlar ularni sotib olishga harakat qilgan, boshqalari esa ularni ʼ Rim yerlariga joylashishga va hatto armiyaga qo shilishga taklif qilgan. Biroq ʻ ushbu yangi ko chib kelganlarning ko pchiligi hatto fuqarolik berilganidan keyin ʻ ʻ ham o zining eski madaniyatini saqlab qolgan holda, hech qachon haqiqiy rimlikka ʻ aylanmagan. Imperiyaning zaifligi shimoliy chegara bo ylab ko p sonli german ʻ ʻ qabilalari — gotlar to planganligi sababli aniqroq sezilib qoldi. ʻ Ular imperiyaga bostirib kirishni xohlamagan, ular bosqinchi bo lishni emas, ʻ balki imperiyaning bir bo lagi bo lishni istagan. Imperiyada jamlangan katta boylik ʻ ʻ ushbu xilma-xil aholini o ziga jalb qilgan. Ular yaxshiroq hayotga intilgan. ʻ Sonining ko p bo lishiga qaramay, ular hech qanday xavf tug dirmagan. Biroq Rim ʻ ʻ ʻ ularning iltimoslarini bajarmagani sababli o rtadagi keskinlik kuchayib ketdi. ʻ Gotlar yuzaga keltirgan xavfli vaziyat imperiyaning sharqida yangi xavf — xunnlarni ham jalb qildi. Gotlar bosqini: IV asrda hukmronlik qilgan sharqiy imperator Valens hukmronligi davrida (milodiy 364–378-yillar) terving gotlari Dunay-Reyn 14 Sergeyenko M., Jizn Drevnego Rima, M. — L., 1964; 48s. 18 shaharlar, ayniqsa G`arbiy imperiyada vayron bo`lgan, ularning aholisi tarqoq va iqtisodiy tizimning parchalanishi bilan qayta tiklanolmagan. Va nihoyat, Aurelian imperiya chegaralarini tashqi tahdiddan tiklashda muhim rol o`ynagan bo`lsa-da, eng asosiy muammolar saqlanib qoldi. Xususan, Rim imperiyasida hech qachon aniq belgilanmagan vorislik qonuni, bu doimiy fuqarolararo urushlarga olib keldi. Senat va boshqa partiyalar ham imperator lavozimiga o`zlarining sevimli nomzodlarini taqdim etdilar. Boshqa bir masala imperiyaning kattaligi edi, bu bitta avtokratik hukmdorga bir vaqtning o`zida bir nechta tahdidlarni samarali hal qilishni qiyinlashtirdi. Keyinchalik tetrarxiya tizimi bilan Diokletian III asr inqirozini tugatadi. Bo`linish sabablari: Nazariy jihatdan, hech bo`lmaganda, imperiya aloqalarni yaxshilash va tashqi tahdidlarga qarshi harbiy ta`sirni yaxshilash uchun bo`lindi. Rimliklarga qiyin muammo tug`dirdi, chindan ham hal qilinmaydigan muammo: Asrlar davomida qudratli sarkardalar o`z taxtlari uchun raqobatlashish uchun o`z qo`shinlarining yordamidan foydalanib kelishgan. Bu shuni anglatadiki, to`shagida o`lishni istagan har qanday imperator ushbu qo`shinlarda qattiq hukmronlikni saqlab turishi kerak edi. Boshqa tomondan, Reyn, Dunay va Parfiya (hozirgi Eron) bilan chegaralar kabi muhim strategik chegaralar bir-biridan uzoq va hatto Rimdan uzoqroq edi. Rimning g`arbiy chegarasini boshqarish juda oson edi, chunki u nisbatan yaqin bo`lgan, shuningdek, german dushmanlari o`rtasida kelishmovchilik bo`lgan. Biroq, urush paytida ikkala chegarani boshqarish qiyin edi, chunki agar imperator sharqda chegaraga yaqin bo`lgan bo`lsa, g`arbda shuhratparast general isyon ko`tarishi va aksincha. Urushning bu fursati ko`plab hukmron imperatorlarni qiynab, kelajakdagi bir qancha imperatorlar uchun hokimiyatga yo`l ochdi. 28 Zamonaviy tarixchilar qo'shinning samaradorligi va soni, Rim aholisining salomatligi va soni, iqtisodiyotning kuchi, imperatorlarning malakasi, hokimiyat uchun ichki kurashlar, davrdagi diniy o'zgarishlar va samaradorlik kabi omillarni ilgari suradilar. fuqarolik boshqaruvi. Rim madaniyatidan tashqarida bostirib kirgan vahshiylar bosimining kuchayishi ham qulashiga katta hissa qo'shdi. Iqlim o'zgarishlari, ham endemik, ham epidemik kasalliklar ushbu bevosita omillarning ko'pini keltirib chiqardi 10 . Qulash sabablari qadimgi dunyo tarixshunosligining asosiy mavzulari bo'lib, ular davlatning muvaffaqiyatsizligi haqidagi ko'plab zamonaviy munozaralarni bildiradi. 376 yilda hunlardan qochgan gotlar va boshqa rim bo'lmagan odamlar imperiyaga kirib borgan. 395 yilda ikkita halokatli fuqarolar urushida g'alaba qozonganidan so'ng, Teodosius I halokatga uchragan dala qo'shinini qoldirib, vafot etdi va hali ham Gotlar tomonidan azoblangan imperiya uning ikki qobiliyatsiz o'g'lining urushayotgan vazirlari o'rtasida bo'lindi. Keyingi vahshiy guruhlar Reyn va boshqa chegaralarni kesib o'tdilar va gotlar singari yo'q qilinmadi, quvib chiqarilmadi va bo'ysundirilmadi. G'arbiy imperiyaning qurolli kuchlari kam va samarasiz bo'lib qoldi va qobiliyatli rahbarlar ostida qisqa muddat tiklanishiga qaramay, markaziy boshqaruv hech qachon samarali tarzda mustahkamlana olmadi. 476 yilga kelib, G'arbiy Rim imperatorining mavqei arzimas harbiy, siyosiy yoki moliyaviy kuchga ega edi va haligacha Rim deb ta'riflanishi mumkin bo'lgan tarqoq G'arb domenlari ustidan samarali nazoratga ega emas edi. Varvar qirolliklari G'arbiy imperiyaning katta qismida o'z kuchlarini o'rnatdilar. 476 yilda german vahshiy qiroli Odoakser G‘arbiy Rim imperiyasining Italiyadagi so‘nggi imperatori Romul Avgustuluni taxtdan ag‘dardi va Senat Sharqiy Rim imperatori Flaviy Zenoga imperatorlik nishonini yubordi. G arbiy Rim imperiyasining qulashi. Petrarkaning ta kidlashiga qaramay,ʻ ʼ ko pgina tarixchilar eramizning V asrida G arbiy Rim imperiyasining qulashini ʻ ʻ 10 Utchenko S. L., Krizis i padeniye Rimskoy respubliki, M., 1965; 241s. 14 Miloddan avvalgi II asrda yashab ijod qilgan yozuvchi va tarixchi Polibiy o zʻ asarlarida halok bo layotgan respublika haqida gapirib (bu voqea uning amalda ʻ qulashidan bir necha yillar avval sodir bo lgan), uning axloqiy fazilatlari pasayib ʻ borayotgani va ichkarida illatlar avj olayotganiga ishora qilgan. Edvard Gibbon ham ayni shu fikrni takrorladi (u, shuningdek, varvarlarning tahdidi unchalik ahamiyat kasb etmaganini aytdi) va nasroniylikning yuksalishini imperiyaning “ayanchli hikoyasi”dagi asosiy omil ekanligini ta kidladi. U dinni ʼ ichki bo linishni keltirib chiqargan va bosqinchi varvarlarga javob qaytarmaslik ʻ orqali urush mashinasini topshirishga undagan asosiy omil deya baholadi 13 . Gibbonning da vosini rad etganlar esa sharqda ham mana shunday diniy ʼ fanatlarning mavjudligiga va ko plab varvarlarning o zi ham xristian bo lganiga ʻ ʻ ʻ ishora qiladi. Gibbon uchun xristian dini yalqov va “ish bermaydigan” odamlarni qadrlaydigan din bo lgan. Gibbon o zining “Rim imperiyasining tanazzuli va ʻ ʻ qulashi tarixi” kitobida yozganidek, imperiya hukumati o z fuqarolariga nisbatan ʻ jirkanch va zulmkor munosabatda bo lgan va shuning uchun ham varvarlar uchun ʻ jiddiy tahdid ko rsatmagan. Biroq Gibbon xristianlikni yagona aybdor deb ʻ hisoblamaydi. Bu imperiyani tiz cho ktirgan omillardan faqat bittasi xolos. Oxir- ʻ oqibatda qulash muqarrar edi. Bo lingan imperiya: Gibbon imperiyaning qulashiga nasroniylikning ʻ yuksalishini asosiy sabab sifatida ko rsatgan bo lsa-da, haqiqiy qulash yoki ʻ ʻ ahvolning yomonlashuvi o n yillar muqaddam boshlangan edi. Milodiy III asrga ʻ kelib, Rim shahri imperiyaning markazi bo lmay qolgan edi. Imperiya sarhadlari ʻ Britaniya orollaridan Dajla va Furot daryolarigacha hamda Afrikaga qadar cho zilgan edi. ʻ Bunday katta maydonda, albatta, muammolar yuzaga kelardi va ularni tezda hal etish talab etilardi. Imperator Diokletian hukmronligi davrida mana shunday muammolarga yechim taklif qilindi. Imperatorga maslahatchi sifatida uzoq vaqt davomida xizmat qilgan senatni birov e tiborga olmay qo ydi. Uning o rniga ʼ ʻ ʻ 13 Utchenko S. L., Krizis i padeniye Rimskoy respubliki, M., 1965; 241s. 17 chegarasi bo ylab to plangan. Ular tahdid sifatida emas, balki imperiya hududigaʻ ʻ joylashish uchun ruxsat olish niyatida jamlangan edi. Joylashish talabi shoshilinch ravishda e lon qilingan edi, chunki o sha ʼ ʻ paytlarda varvar xunnlar gotlarning vataniga tahdid solib turgan edi. Imperator Valens vahimaga tushib qoldi va javobni kechiktirdi. Bu kechikish esa qish yaqinlashib kelayotganiligi sababli gotlar orasida xavotirni kuchaytirdi. G azablangan gotlar daryoni kechib o tdi. Pistirma qo ygan Rim qo mondoni ʻ ʻ ʻ ʻ tufayli tez orada urush boshlandi. Bu urush besh yil davom etgan. Gotlar asosan nasroniy bo lsalar ham ularga yangi qo shilganlarning ʻ ʻ ko pchiligi bu din vakillari emas edi. ʻ 15 Ularning imperiyaga kelib joylashgani imperatorga jiddiy inqiroz olib keldi. Imperator ularni yetarli oziq-ovqat va uy-joy bilan ta minlay olmadi. Bunday murakkab vaziyat bir qancha Rim ʼ qo mondonlarining poraxo rligi va tovlamachiligi bilan birlashib, holatni yanada ʻ ʻ murakkablashtirdi. Valens g arbdan yordam so radi. Afsuski, jang borasida rimliklar butunlay ʻ ʻ ortda qolgan va yomon tayyorgarlik ko rgan edi. Bunday ayanchli holatni Rim ʻ armiyasining uchdan ikki qismi halok bo lgan Adrianopol (hozirgi kundagi ʻ Turkiyaning Edirne shahriga to g ri keladi) yaqinidagi jang (378-yil 9-avgust) ʻ ʻ isbotladi. Qurbonlar orasida imperatorning o zi ham bor edi. Tinchlik o rnatish ʻ ʻ uchun yangi imperator Feodosiy qattiq harakat qilishiga to g ri keldi. ʻ ʻ Gotlar Rim yerlarida qolib, Rim armiyasi bilan ittifoq tuzdi. Keyinroq asli gotlardan bo lgan sobiq Rim qo mondoni Rimga qarshi oyoqqa turdi. U faqatgina ʻ ʻ o ziga va da qilingan narsalarni so ragan xolos. U sakkiz asr davomida hech kim ʻ ʼ ʻ qila olmagan ishni qildi — Rimni vayron qildi. Uning ismi Alarix edi. Alarix got bo lishiga qaramay, Rim armiyasida tarbiya ko rgan edi. ʻ ʻ U nasroniylikka mansub bo lib, aqlli va qat iyatli inson bo lgan. U o z xalqiga ʻ ʼ ʻ ʻ va da qilingan yerlarni Bolqondan (Yevropaning janubida joylashgan yarimorol) ʼ qidirdi. Keyinchalik g arbiy imperator o z javobini kechiktirganligi sababli Alarix ʻ ʻ 15 Sokolov G., Iskusstvo Drevnego Rima, M., 1971; 88s. 19 Yunonistonni bo‘ysundiradi. Ijtimoiy tuzilishda patriarxaldan klassik qullikka o‘tish kuzatiladi. Shu bilan birga, urush hisobiga hukmron elitaning boyishi Italiyaning kichik va o‘rta dehqonchiligining xarob bo‘lishiga olib keldi, bu esa Italiya qabilalarining qo‘zg‘oloniga olib keldi. Xalq Majlisi, magistratlar va Senat kabi davlat respublika boshqaruv organlari o‘sib borayotgan iqtisodiy va siyosiy inqirozni bartaraf eta olmadi. Hokimiyat Yuliy Sezar kabi muvaffaqiyatli va iste’dodli generallar qo‘lida to‘plangan edi. Uning o‘ldirilishi yana bir fuqarolik urushiga olib keldi, uning g‘olibi Oktavian avgust bo‘lib, u birinchi Rim imperatoriga aylandi. So‘ngi Respublika davri Rimning Britaniyadan Mesopotamiyaga va Reyndan Misrgacha cho‘zilgan O’rta dengiz sohillaridagi yagona kuchga aylanishi bilan yakunlandi. Iqtisodiyot va davlat tuzumining inqirozi respublika tuzumining barbod bo‘lishiga va imperator hokimiyatining o‘rnatilishiga olib keldi. 4. Ilk imperiya yoki prinsipat (milodiy I–II asrlar) davri. Bu davr Rim imperiyasining oltin davri. O‘rtayer dengizi antik sivilizatsiyasining gullabyashnashi, iqdisodiyot va madaniyatning o‘sishi bilan belgilanadi. Ilk imperiya davrida Rim davlatining asosini rivojlangan shahar jamoalari bilan qadimgi shaharpolislar tashkil etgan 6 . Shu bilan birga davlat o‘zida respublika belgilarini saqlab qoladi, shuning uchun davlat tuzumi rasman respublika deb atalib, oliy hukmdor prinsepslar davom etadi. Shuning uchun o‘sha davr siyosiy tizimining nomi – prinsipat davri ham deb ataladi. Ammo milodiy III asrda Rim imperiyasida qator siyosiy inqirozlar va fuqarolik urushlari bo‘lib o‘tadi. Rim yana bir bor halokat va parchalanish yoqasiga kelib qoladi. Bu davrda Yunon-Rim madaniyati va qadimiy shaharlarning rivojlanishi bo‘lajak Yevropa sivilizatsiyasiga asos soldi. 5. So‘nggi Rim imperiyasi yoki Dominat (milodiy IV–V asrlar). Bu davr quldorlik jamiyatining yemirilishi, uning bag‘rida feodalizmning ilk belgilari shakllanishi va G’arbiy Rim imperiyasining qulashi bilan belgilanadi. So‘nggi 6 https://tarix.sinaps.uz/hodisa/rim-respublikasining-qulashi/ 10 Imperiya barpo etilishidan oldin Rim respublikasi hududlari milodiy 43 yilda Ikkinchi Triumvirat a`zolari o`rtasida bo`lingan edi, ular Marko Antonio, Oktavio va Marko Emilio Lepido edi. 22 Marko Antonio Sharqning Axayya, Makedoniya va Epirus (hozirgi Gretsiya, Albaniya va Xorvatiya sohillari), Bitiniya, Pontus va Osiyo (hozirgi Turkiya), Suriya, Kipr va Kirenaika viloyatlarini qabul qildi. Bu erlar ilgari Makedoniyalik Aleksandr tomonidan bosib olingan edi va shu sababli zodagonlarning katta qismi kelib chiqishi yunon edi. Butun mintaqa, ayniqsa yirik shaharlar, asosan yunon madaniyatiga singib ketgan edi, chunki bu gaplashadigan til edi. Oktavian, o`z navbatida, Rimning G`arbiy viloyatlarini: Italiya (zamonaviy Italiya), Gaul (zamonaviy Frantsiya), Gollandiya Belgiyasi (zamonaviy Belgiya, Gollandiya va Lyuksemburgning ayrim qismlari) va Ispaniyani (zamonaviy Ispaniya va Portugaliya) qo`lga kiritdi. Ushbu erlar, shuningdek, Gallar va Celtiberians kabi kelt qabilalari madaniy jihatdan ustun bo`lganiga qaramay, qirg`oq hududlarida yunon va karfagen koloniyalarini ham o`z ichiga olgan. Marko Antonio Lepido, o`z navbatida, Afrikaning kichik viloyatini (zamonaviy Tunis) qabul qildi, ammo Oktavian tezda Sitsiliyaga (zamonaviy Sitsiliya) o`z hukmronligi tarkibiga qo`shilishi bilanoq qabul qildi. Marko Antonio mag`lub bo`lgandan so`ng, Oktavio birlashgan Rim imperiyasini nazorat qildi 23 . Turli xil madaniyatlarni taklif qilganiga qaramay, ularning barchasi asta-sekin asta-sekin rimlashtirishni boshdan kechirdilar. Garchi asosan yunonlardan tashkil topgan Sharq madaniyati va asosan Lotin G`arb madaniyati yaxlit yaxlitlik sifatida samarali ishlagan bo`lsa-da, siyosiy va harbiy o`zgarishlar imperiyani shu madaniy va lingvistik yo`nalishlarga moslashtirishi mumkin edi. 22 Abduxalil Mavrulov., Jaxon tarixi. Sharq-2010; 21s. 23 Sokolov G., Iskusstvo Drevnego Rima, M., 1971; 88s. 26 Mundarija Kirish ……………………………………………………………………………. 3 I Bob. Qadimgi Rim davlatining yuzaga kelishi ……………………………… 5 1.1. Rimning jahon tarixida tutgan o‘rni ………………………………………. 5 1.2. Rim tarixini davrlashtirish ………………………………………………… 8 II Bob. G’arbiy va Sharqiy imperiyalar ……………………………………... 14 2.1. G’arbiy imperiyaning qulashi ……………………………………………… 14 2.2. G`arbiy va Sharqiy Rim imperiyasi o`rtasidagi farqlar hamda o`xshash jihatlari ……………………………………………………………………………………24 Xulosa ………………………………………………………………………….. 31 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………………………….. 32 2 “sog lom” holatdan “o limtik”ka o tishiga sabab bo ldi. Rim armiyasida zarurʻ ʻ ʻ ʻ tayyorgarlik va jang uchun qurol-aslahalar yo q edi. ʻ Hukumatning o zi ham beqaror edi. Piter Xezer “Rim imperiyasining qulashi” ʻ asarida shunday ta kidlaydi: “U o zining ajoyib tuzilmalari tufayli emas, balki ʼ ʻ ʻ ʼ nemis qo shnilari uning qudratiga rimliklar hech qachon tasavvur qilmagan tarzda ʻ javob bergani uchun quladi… Cheksiz tajovuzkorligi tufayli Rim imperializmi o zining halokatiga o zi mas ul bo ldi”. ʻ ʻ ʼ ʻ Rimning qulashi qadimgi dunyo davrini tugallab berdi va o rta asrlar davri ʻ boshlandi. Ushbu “qorong i davrlar” Rimga tegishli bo lgan juda ko p narsalarni ʻ ʻ ʻ ham oxiriga yetkazdi. G arb tartibsizliklar ichida qoldi. Ko p narsa boy berilgan ʻ ʻ bo lsa-da, G arb tamadduni rimliklar qarshisida qarzdordir. Garchi bugungi kunda ʻ ʻ lotin tilida juda ozchilik gaplashsa ham, ushbu til biz so zlashadigan tillarning bir ʻ qismi va fransuz, italyan, ispan tillarining asosidir. Huquqiy tizimimiz ham Rim huquqiga asoslanadi. Hozirgi Yevropaning ko plab shaharlariga Rim asos solgan. Yunoniston haqidagi bilimlarimiz ham ʻ Rimdan va boshqa ko plab uzoq davom etgan voqealar natijalaridan kelib chiqadi. ʻ Rim qulagan bo lsa ham, u shu bugungacha butun tarixning chinakam qadimgi ʻ dunyo shaharlaridan biri bo lib qolgan. ʻ 19 19 Alimuhamedov A., Antik adabiyot tarixi, T., 1975. 93s. 22 plebeylar va patritsiylarning umumiy armiyasi yaratildi. Bu yangiliklar podsho hokimiyatini mustahkamladi va patritsiylar ta’sirini kamaytirdi. Natijada Serviy Tulliy mag‘rur laqabli o‘z kuyovi Tarkviniy tomonidan o‘ldirildi. Tarkviniy bu unvonni qabul qilingan yangi va oxirgi shoh hisoblanadi. U o‘zining yagona hukmronligidan norozi bo‘lgan rimliklar tomonidan miloddan avvalgi 510-yilda Rimdan ag‘darilib, quvib chiqarilgan. Shunday qilib, Rimda podsholik davri tugaydi. 2. Ilk Respublika davri (miloddan avvalgi V-III asrlar) Italiyada quldorlik jamiyati va davlatining uzluksiz taraqqiyoti bilan belgilanadi. Ilk respublika davrining boshlarida Rim patritsiylar bilan plebeylar o‘rtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy ziddiyatlarning keskinlashuviga duch keldi. Plebeylar uzoq vaqt davom etgan kurashlar natijasida miloddan avvalgi III asr boshida qo‘shni xalqlarni bosib olish hisobiga egallik qilingan yerlarni bo‘lib olish, qarz bo‘lish hisobiga qullikka tushish va magistraturadan erkin foydalanish huquqiga ega bo‘ldilar. Vaqt o‘tishi bilan magistratlarda eng yuqori lavozimlarni egallagan patritsiylar va plebeylar tepasidan yangi Rim zodagonlari- nobiletlar paydo bo‘ldi. Plebeylar to‘la huquqli fuqarolarga aylandi. 5 Gallar, samnitlar va boshqa qabilalar bilan uzoq vaqt davom etgan urushlar Rimning harbiy va iqtisodiy qudratini mustahkamladi. Uning manfaatlari Italiyadan tashqariga chiqa boshladi, bu miloddan avvalgi III asr oxirida Karfagen va Puni urushlari bilan to‘qnashuvga olib keldi. Puni urushlari ilk va so‘nggi Respublika davrini ajratib turuvchi chegara bo‘ldi. Bu davrning asosiy natijasi-to‘la huquqli Rim fuqarolik jamiyati va patrisiylar va plebeylarning to‘la huquqlarining yaratilishi bo‘ldi. Urushlardagi muvaffaqiyatlar Rimning O‘rtayer dengizi mamlakatlaridagi ta’sirining mustahkamlanishiga olib keldi. 3. So‘nggi respublika davri (mil.avv. II–I asrlar). Bu davrda klassik qulchilik shakllanib, Rim O‘rtayer dengizi davlati tashkil topadi. Qo‘shinlarining kuchiga tayanib, qo‘shnilari o‘rtasidagi nifoqdan foydalanib Rim Ispaniya, Galliya va 5 Abduxalil Mavrulov., Jaxon tarixi. Sharq-2010; 21s. 9 (mil.avv. 753-yil 21-apreldan boshlanib, milodiy 476-yil 23-avgustida G’arbiy Rim imperiyasining halokati bilan tugallandi) davlat, jamiyat va sivilizatsiya tarixini o‘z ichiga oladi. Boshida uncha ham katta polisdavlat bo‘lmagan Rim mil.avv. 265-yilga kelib, butun Italiyani o‘ziga bo‘ysundirdi. Mil.avv. II asr o‘rtalarida eng qudratli O‘rtayer dengizi davlatiga aylandi. Milodiy I–II asrlarga kelib, O‘rtayer dengizi qadimgi sivilizatsiyalarining ulkan madaniy merosini o‘zlashtirgan bepoyon imperiyaga aylandi. Jahon tarixida antik madaniyatning buyuk yutuqlarini qabul qilgan, o‘zlashtirgan va keyingi avlodlarga yetkazgan davlat va jamiyat sifatida Qadimgi Rim tarixi muhim ahamiyatga ega. Qadimgi Rim davlati va jamiyati tarixi uzluksiz taraqqiyot jarayonida bo‘lgan iqtisodiy-siyosiy, madaniy va ijtimoiy voqelikdir 4 . Rim tarixi uning taraqqiyotini belgilovchi tarixiy jarayonlarga ko‘ra, besh davrga bo‘linadi: 1. Podsholik davrida Rim (mil.avv. VIII–VI asrlar). Bu davrda urug‘-qabila munosabatlari, tuzilmalari yemiriladi. Ilk sinfiy jamiyat paydo bo‘ladi va Rimning bo‘lajak siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga asos bo‘lib xizmat qilgan ilk davlat muassasalari shakllanadi. Miloddan avvalgi VIII-VI asrlarda Rimning bo‘lajak poytaxti o‘rnida joylashgan Tibr daryosi yaqinidagi turar-joylar o‘sa boshlaydi va oxir-oqibat katta ittifoqqa birlashadi. Ittifoq oqsoqollar kengashi – Senat va Xalq Majlisi bilan birgalikda rahbarlar, podsholar tomonidan boshqarilgan. Bu jamiyatda eng oliy merosxo‘r zodagon, aristokratlar-patritsiylar, oddiy jamoatchi-plebsga qarshi chiqadilar. Afsonaga ko‘ra, Rim aka-uka Romulus va Remus tomonidan miloddan avvalgi 753-yil 21- aprelda tashkil etilgan. Akaukalar o‘rtasidagi janjal natijasida Romulus Remusni o‘ldirdi va Rimning birinchi podshosiga aylandi. Rimning tarixan muhim podsholaridan biri Serviy Tulliy (miloddan avvalgi 578-534 yy) bo‘lgan. U ijtimoiy tuzilma va armiya islohotlarini amalga oshirdi. Uning ostida Rimning hududiy bo‘linishi amalga oshirildi, rimliklar mulk bilan 6 toifaga bo‘linib, 4 Utchenko S. L., Krizis i padeniye Rimskoy respubliki, M., 1965; 241s. 8 iqtisodiy va siyosiy inqirozga va tez-tez vahshiy bosqinlarga duch keldi, shuning uchun poytaxt Mediolanumdan Ravennaga ko'chirildi. 476 yilda so'nggi G'arbiy imperator Romul Avguslus Odoacer tomonidan taxtdan ag'darildi; bir necha yil davomida Italiya Odoacer hukmronligi ostida birlashgan holda qoldi, faqat Ostrogotlar tomonidan ag'darildi, ular o'z navbatida Rim imperatori Yustinian tomonidan ag'darildi. Lombardlar yarim orolga bostirib kirganidan ko'p o'tmay, Italiya faqat o'n uch asr o'tgach, yagona hukmdor ostida birlashmadi. Vizantiya imperiyasini 610-711 yillarda Gerakliy sulolasi imperatorlari boshqargan. Gerakliylar imperiya va dunyo tarixida tub burilish nuqtasi bo lganʻ halokatli voqealar davrini boshqargan. Sulolaning boshida imperiya madaniyati hali ham mohiyatan Qadimgi Rim madaniyati bo'lib, O'rta er dengizida hukmronlik qilgan va gullab-yashnayotgan kech antik shahar sivilizatsiyasiga ega edi. Bu dunyo ketma-ket bosqinlar natijasida vayron bo'ldi, natijada katta hududiy yo'qotishlar, moliyaviy tanazzul va shaharlar aholini qirib tashlagan vabolar, diniy qarama-qarshiliklar va qo'zg'olonlar imperiyani yanada zaiflashtirdi. Sulolaning oxiriga kelib, imperiya boshqa davlat tuzilmasini rivojlantirdi: endi tarixshunoslikda o'rta asrlar Vizantiyasi sifatida mashhur bo'lib, musulmon xalifaligi bilan uzoq davom etgan kurash olib borgan, asosan agrar, harbiy ustunlik qilgan jamiyat. Biroq, bu davrda imperiya ham ancha bir xil bo'lib, asosan yunon tilida so'zlashadigan va qat'iy Kalsedoniyaning asosiy hududlariga qisqartirildi, bu esa unga ushbu bo'ronlarga bardosh berishga va Isaurian sulolasi vorisi davrida barqarorlik davriga kirishga imkon berdi. Shunga qaramay, davlat saqlanib qoldi va Mavzu tizimining o'rnatilishi Kichik Osiyoning imperiya markazini saqlab qolishga imkon berdi. Yustinian II va Tiberios III davrida Sharqdagi imperator chegarasi barqarorlashdi, garchi har ikki tomondan bosqinlar davom etdi. Oxirgi 7-asrda bulgarlar bilan birinchi to qnashuvlar va Dunayning janubidagi sobiq Vizantiya yerlarida 12-asrgacha ʻ G arbda imperiyaning bosh antagonisti bo lgan Bolgariya davlati tashkil topdi. ʻ ʻ 25 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI 1-KURS (KECHKI TA’LIM) TALABASI ZAMONOV SHAXOBIDDINNING TARIX (mamlakatlar va yo’nalishlar bo’yicha) “Rim imperiyasining G’arbiy va Sharqiy imperiyalarga bo’lishi, uning sabablari” mavzusida tayyorlagan KURS ISHI Qabul qildi: Abdujabborov Sh TOSHKENT-2025 1 qadimgi dunyoning intihosi va o rta asrlarning boshlanishi deb hisoblaydi. O rtaʻ ʻ asrlarni esa ko pincha noto g ri talqin qilgan holda qorong i davrlar deb atashadi. ʻ ʻ ʻ ʻ G arb dunyosining katta qismi milodiy V asrning o rtalariga qadar allaqachon ʻ ʻ qulab bo lgani sababli yozuvchi imperiyaning tugashi haqida gapirganda odatda ʻ Rim shahrining qulashini nazarda tutadi. 11 Tarixchilar milodiy 476-yilda yuz bergan imperiyaning qulashi va uning g arb ʻ tamadduni uchun oqibatlari to g risida umumiy fikrda bo lsa-da, ko pincha ʻ ʻ ʻ ʻ qulashning sabablari borasida kelisha olmaydi. Eramizning XVIII asr oxirida ijod qilgan ingliz tarixchisi Edvard Gibbon Rim imperiyasining qulashiga nasroniylikning yuksalishi va uning Rim ruhiyatiga ta siri sabab bo lgan deydi. ʼ ʻ Boshqalarning fikricha, qulash qisman shimoldan va g arbdan “varvarlar”ning ʻ kirib kelishi bilan bog liq bo lgan. ʻ ʻ Imperiyaning qulashiga nima sabab bo lganidan qat i nazar — bu xoh din ʻ ʼ bo lsin, xoh tashqi dushman yoki shahardagi ichki tanazzul, munozaralar bugungi ʻ kungacha davom etmoqda. Biroq ushbu voqeaning sabablarini muhokama qilishni davom ettirishdan oldin bitta muhim nuqtaga e tibor qaratish kerak: qulash va ʼ tanazzul faqat g arbda yuz bergan. Oxir oqibatda Vizantiya imperiyasi deb ʻ ataladigan imperiyaning sharqiy qismi yana bir necha asrlar davomida yashab qolgan va ko p jihatdan o ziga xos Rim odatlarini saqlab qolgan. ʻ ʻ Tashqi sabablar: Eng ko p ta kidlanadigan sabablardan biri — varvarlarning ʻ ʼ kirib kelishi bo lsa-da, ko pchilik qudratli, abadiy shahar bo lgan Rim ijtimoiy ʻ ʻ ʻ yoki iqtisodiy asoslari yo q va siyosiy boshqaruv sohasida juda oz yoki hech ʻ qanday tajribaga ega bo lmagan madaniyat qarshisida tiz cho kishi mumkin emas ʻ ʻ edi hisoblaydi. 12 Ularning fikricha, imperiyaning qulashida varvarlar Rimda allaqachon mavjud bo lgan qiyinchiliklardan — chiriyotgan shahar (jismoniy va ma naviy jihatdan), ʻ ʼ soliq tushumlarining kamligi yoki umuman yo qligi, aholining haddan tashqari ʻ ko pligi, tajribasiz rahbarlik, eng muhimi, qoniqarli mudofaaning yo qligi bilan ʻ ʻ 11 Abduxalil Mavrulov., Jaxon tarixi. Sharq-2010; 21s. 12 https://tarix.sinaps.uz/hodisa/rim-respublikasining-qulashi/ 15 Ko‘pgina mamlakatlar Rim huquqidan namuna olganlar. Ikki ming yil muqaddam Rim madaniyati katta hudud bo‘ylab yoyilgan. Imperiya qo‘lgan kiritgan yer-mulklari, qonunchiligi va ommaviy ko‘ngilochar mashg‘ulotlari bilan dong taratdi. Rim tomonidan zabt etilgan ko‘pgina shaharlarda ulkan amfiteatrlar barpo etilgan. Rimliklarning shafqatsiz va qonli tomoshalarga moyilligini bilganimiz sabab bunday inshootlar nimaga mo‘ljallanganini payqash mushkul emas. Amfiteatrlar qoldiqlari toshdan ishlangan ochiq qurilmalar hayrat uyg‘otadi va hayajonga soladi. Bu yerda teatr tomoshalari, gladiatorlar janglari o‘tkazilgan. Arxitektura yodgorligining katta qismi vaqt “qurboniga aylangan”, biroq ayrim qismlari yaxshi saqlangan. Ba’zi arenalardan hozir ham jamoat tadbirlarini o‘tkazishda foydalaniladi. Italiyadagi Kolizey, Diverona arenasi, Xorvatiyadagi Pula, Frantsiyadagi Arle bugungi kunda o‘zining jozibadorligi bilan xorijiy turistlarni o‘ziga jalb qilmoqda. Bugungi kunda antik davr, jumladan Rim antik davri haqida to‘liq tushunchaga ega bo‘lmasdan turib, Yevropa va jahon madaniyatini to‘liq tasavvur qilish mumkin emas. Qadimgi Rim tarixiga oid ma’lumotlar umumiy o‘rta ta’lim muassasalarining Jahon tarix fanida ham berilgan. 2 Biroq, undagi ma’lumotlar juda qisqa berilgan bo‘lib, taklif etilayotgan kurs talabalarni Qadimgi Rim tarixi, Ilk Rim Respublikasi, mil avv. III-II asrlarda Rim respublikasi, Rim respublikasi inqirozi va Ilk imperiya, milodiy I-II asrlarda Rim imperiyasida ijtimoiy - iqtisodiy munosabatlar, so‘nggi Rim imperiyasi, G’arbiy Rim imperiyasining qulashi, qadimgi Rim madaniyati bilan yaqindan tanishtirish, tarixiy taraqqiyot davomida erishgan yutuqlarining natijalari, yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarining oqibatlarini muhokama qilishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Rim davlatining tarixini o‘rganish davomida hozirgi Italiya hududida ilk davlatlarining tashkil topishi, markazlashgan davlatning tashqi siyosatdagi muvaffaqiyatlari, Rim ichki nizolar va fuqarolik urushlarining sabablari va 2 Sokolov G., Iskusstvo Drevnego Rima, M., 1971; 88s. 6 o z talablarini kuchaytirdi. Endi u nafaqat o z xalqiga don so radi, yana ularniʻ ʻ ʻ imperiya fuqarolari sifatida tan olinishini ham so radi. Ammo imperator Gonoriy ʻ ushbu talabni doimiy ravishda rad etdi. Boshqa hech qanday yo l qolmagan edi. ʻ Alarix got va xunnlar, shuningdek, ozod qilingan qullardan iborat qo shin to pladi ʻ ʻ va Alp tog larini kesib o tib Italiyaga kirib bordi. Uning qo shini to da emas, ʻ ʻ ʻ ʻ yaxshi tashkil etilgan haqiqiy armiya edi. 16 Gonoriy qobiliyatsiz va umuman imperiyada bo layotgan ishlardan bexabar, ʻ boshqalar kabi “soya imperatorlari” deb ataladigan uzun qatordagi navbatdagi imperator edi. Gonoriy harbiylar soyasida qolib ketgandi. Eng hayratlanarlisi, u hatto Rimda yashamagan, yaqin atrofdagi Ravennadagi (shimoliy Italiyaning Emilia-Romagna mintaqasida joylashgan) villasida (katta bog , ko shk va ʻ ʻ favvoralari bor bo lgan hovli-joy) istiqomat qilgan. ʻ Alarix shahar tashqarisiga kelib, uni qamal qildi. Vaqt o tishi bilan shaharda ʻ oziq-ovqat va suv tobora kamayib borayotganligi sababli Rim zaiflasha boshladi. Hujum vaqti yetgan edi. U hech qachon urushni xohlamagan, balki o z xalqi uchun ʻ yer berilishini va tan olinishini xohlagan bo lsa-da, Alarix ichkaridan eshiklarni ʻ ochib bergan got qulning yordami bilan milodiy 410-yilning avgust oyida Rim shahriga kirdi. U shaharda uch kun qolib, uni butunlay vayron qildi. Faqatgina Avliyo Pol va Avliyo Piter cherkovlariga tegmagan edi. Gonoriy vaziyatning jiddiyligini umuman ko rishga qodir emas edi. Alarixning ʻ talablariga vaqtincha rozi bo lgan bo lsa-da, ularni bajarish niyati yo q edi. ʻ ʻ ʻ Gonoriy shaharni himoya qilish uchun 6000 Rim askarini yuborgan, ammo ular tez orada mag lubiyatga uchragan. Shahar g aznasi deyarli bo shagan, senat nihoyat ʻ ʻ ʻ bosqinchilar qarshisida taslim bo lgan edi. Alarix o zi bilan boshqa buyumlar ʻ ʻ qatorida ikki tonna oltin va o n uch tonna kumush olib ketgan. ʻ O sha paytda yashagan ba zi odamlar shaharning talon-taroj qilinishini ʻ ʼ o zining butlari tomonidan yuborilgan alomat deb qabul qilgan. Milodiy 430-yilda ʻ vafot etgan avliyo Avgustin o zining “Xudo shahrida” asarida Rimning qulashi ʻ 16 Alimuhamedov A., Antik adabiyot tarixi, T., 1975. 93s. 20 Avgust hukmronligi davrida Rim adabiyoti lotin adabiyotining oltin davrida barqaror rivojlandi. Vergil, Horatsi, Ovid va Ruf kabi shoirlar boy adabiyotni yaratdilar va Avgustning yaqin do'stlari edilar. Mesenas bilan bir qatorda u Vergilning "Aeneid" dostoni kabi vatanparvarlik she'rlarini, shuningdek, Livi kabi tarixshunoslik asarlarini rag'batlantirdi. Ushbu adabiy asrning asarlari Rim davrida davom etgan va klassikdir. Avgust ham Sezar tomonidan ilgari surilgan taqvimdagi siljishlarni davom ettirgan va avgust oyi uning nomi bilan atalgan. Avgustning ma'rifatli hukmronligi Pax Romana nomi bilan tanilgan imperiya uchun 200 yil davom etgan tinch va gullab-yashnayotgan davrga olib keldi. Harbiy kuchga qaramay, imperiya o'zining keng doirasini kengaytirish uchun ozgina harakat qildi;eng diqqatga sazovori imperator Klavdiy tomonidan boshlangan Britaniyaning zabt etilishi (47) va imperator Trayanning Dakiyani zabt etishi (101– 102, 105–106). 1—2-asrlarda rim legionlari shimolda german qabilalari va sharqda Parfiya imperiyasi bilan oraliq urushlarda ham ishlagan. Shu bilan birga, qurolli qo'zg'olonlar (masalan, Yahudiyadagi ibroniylar qo'zg'oloni) (70) va qisqa muddatli fuqarolar urushlari (masalan, milodiy 68 yilda, to'rt imperatorning yili) 21 bir necha marta legionlarning e'tiborini talab qildi. 1- asrning ikkinchi yarmi va 2-asrning birinchi yarmidagi yetmish yillik yahudiy-rim urushlari o z davomiyligi va zo ravonliklari jihatidan alohida ahamiyatga ega edi.ʻ ʻ Birinchi yahudiy qo zg oloni natijasida taxminan 1.356.460 yahudiy ʻ ʻ o ldirilgan. ʻ Ikkinchi yahudiy qo zg oloni (115–117) 200 000 dan ortiq yahudiylarning ʻ ʻ o limiga olib keldi; ʻ Uchinchi yahudiy qo zg oloni (132–136) 580 000 yahudiy askarining o limiga ʻ ʻ ʻ sabab bo ldi. ʻ Yahudiy xalqi 1948 yilda Isroil davlati tashkil etilgunga qadar hech qachon tiklana olmadi. Imperator Feodosiy I vafotidan keyin (395) imperiya Sharqiy va G arbiy Rim imperiyalariga bo lingan. G'arbiy qism tobora kuchayib borayotgan ʻ ʻ 21 Alimuhamedov A., Antik adabiyot tarixi, T., 1975. 93s. 24 I Bob. Qadimgi Rim davlatining yuzaga kelishi 1.1. Rimning jahon tarixida tutgan o‘rni Bizga ma’lumki, zamonaviy G’arbiy Yevropa davlatlarining deyarli ko‘pchiligi Rim imperiyasining sobiq viloyatlaridan biridir. Rim imperiyasining yuksalishi, uning boshqa davlatlarni bosib olishi bilan faqat rimliklarga tegishli bo‘lgan bu qonun qoidalar talabga javob bermay qo‘ydi. Buning ustiga nafakat Rimda, shuningdek, Yevropa mamlakatlarida ham tovar-pul munosabatlarining jadal rivojlanishi, birinchi galda, turli davlatlar fuqarolari o‘rtasidagi mulkiy, savdo- sotiq munosabatlariga tegishli qoidalarni qayta ko‘rib chiqishni talab qilardi. Bu yangi Rim huquqi tarkibida xalqlar huquqi tizimining paydo bo‘lishiga olib keldi. Ushbu huquq rimliklar va rimlik bo‘lmagan shaxslar o‘rtasidagi munosabatlarga tatbiq qilindi, Rim xususiy huquqi xususiy mulkchilikka asoslangan jamiyatning mumtoz huquqi hisoblangan. Qadimgi rimliklarning tili – lotin tili xalqaro muloqotning universal vositasi bo‘lgan va yangi tillar: ingliz, fransuz, ispan va boshqa Yevropa tillarining lug‘at boyligiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Qadimgi Rim xuquq tizimi – “Rim huquqi” deyarli barcha zamonaviy huquqiy tizimlarning asosini tashkil etgan. Unda mulkiy munosabatlar, ashyoviy huquqlar, turli bitimlar, shartnomaga asoslangan va asoslanmagan majburiyatlar, meros huquqi va boshqa masalalarga oid qoidalar mukammal ishlab chiqilgan. 1 Tarix fani rivoji yilning muhim voqealari tavsiflangan annallardan boshlanadi. Mil. avv. taxm. 130 yillarda annallar 80 ta kitobdan iborat bo‘lib «Katta annallar» nomi bilan tayyorlangan. Ilk tarixchilar annalchilar deb atalgan. Dastlabki yetuk tarixchi Polibiy (mil. avv. 2-asr) Yunoniston, Makedoniya, Kichik Osiyo, Suriya, Karfagen va Rimning 40 ta kitobdan iborat tarixini yaratdi. Tit Liviyning “Rim tarixi”, Yuliy Tsezarning Galliya urushlari, fuqarolar urushi haqidagi kitoblari, Sallyustiy, Korneliy Nepot (mil. avv. 1 asr.) kabi sarkardalarning ko‘p sonli biografik asarlari ma’lum. 1 https://tarix.sinaps.uz/hodisa/rim-respublikasining-qulashi/ 5 bog liq muammolardan foydalangan. Ba zilarning ta kidlashicha, imperiyaningʻ ʼ ʼ qulashi muqarrar ravishda yuz berar edi. Ossuriya va Fors kabi oldingi imperiyalarning qulashidan farqli o laroq, ʻ Rimning qulashi uchun urushning ham inqilobning ham keragi bo lmadi. ʻ Imperiyaning so nggi kunida german qabilalaridan biri Siri qabilasining ʻ namoyondasi va Rim armiyasining sobiq qo mondoni shaharga hech qanday ʻ qarshiliksiz kirib keldi. Bir vaqtlar O rta dengiz mintaqasidagi harbiy va moliyaviy ʻ qudrat sohibi bo lgan Rim hech qanday qarshilik ko rsata olmadi. ʻ ʻ Odovakar o n olti yoshli imperator Romul Avgustalni taxtdan osongina ʻ ag dardi. Vaholanki, o sha paytda u imperatorni hech qanday xavf ʻ ʻ tug dirmaydigan shaxs deb hisoblagan. Romul otasi Orest tomonidan imperator ʻ etib tayinlangan. Orest Rim sarkadalaridan bo lib, yaqindagina g arbiy imperiya ʻ ʻ rahbari Yuliy Neposni taxtdan ag dargan edi. ʻ Odovakar shaharga kirishi bilan bir vaqtlar buyuk g arbdan qolgan yagona ʻ meros — Italiya yarimorolining boshlig iga aylandi. U shaharga kirgan vaqtda, ʻ Rim Buyuk Britaniya, Ispaniya, Galliya va Shimoliy Afrika ustidan nazoratni allaqachon yo qotgan edi. Ispaniya, Galliya va Shimoliy Afrika viloyatlari got va ʻ vandallar qo liga o tgan edi. ʻ ʻ Odovakar zudlik bilan sharqiy imperator Zenon bilan bog lanib, g arbiy ʻ ʻ imperator unvonini qabul qilmasligini aytdi. Zenonda uning ushbu qarorini qabul qilishdan boshqa chora yo q edi. Hech qanday anglashilmovchiliklar bo lmasligi ʻ ʻ uchun Odovakar g arbiy imperator kiyimlarini, diademini (monarxlar va ularning ʻ oila a zolari tomonidan taqiladigan bezakli bosh kiyimi) va binafsharang ridosini ʼ (ustki yopinchiq) Konstantinopolga qaytarib berdi. Ichki sabablar: Tarixchi Gibbon kabi boshqa ba zi tarixchilar ham qulash Rim ʼ fuqarolarining ma naviyatiga bog liq bo lgan deb hisoblaydi. Agar qulashning ʼ ʻ ʻ sababi qisman bo lsa-da shaharda yuz bergan ma naviy tanazzul degan fikr qabul ʻ ʼ qilinadigan bo lsa, unda imperiyaning chirishi aslida respublikada bir necha asrlar ʻ avval sodir bo lgan “pasayishni” eslatadi. ʻ 16 Xulosa Xulosa o rnida bir qancha omillar keltiriladi. Rimning qulashiga olib kelganʻ ko plab sabablarni keltirish mumkin. Imperiyaning qulashi faqatgina bitta sababga ʻ bog liq emas edi, lekin ko pchilik shu bitta sababni izlagan. Ko p sabablar faqat ʻ ʻ ʻ bitta joyga — Rimning o ziga ishora qiladi. Daromadlardan mahrum bo lish ʻ ʻ oqibatida imperiyaning g arbiy qismi armiyani ta minlay olmaslik vaziyatiga ʻ ʼ tushib qoldi, allaqachon zaiflashib bo lgan chegaralarni himoyalash uchun esa ʻ armiya juda zarur edi. Doimiy urushlar savdo aloqalarining buzilganini anglatardi. Bosqinchilar ekin maydonlarini vayron qildi, eski texnologiya bilan kam miqdordagi oziq-ovqat ishlab chiqarildi, shaharda aholi soni haddan ziyod ko p ʻ edi, ishsizlik yuqori va bulardan tashqari shaharda doimiy ravishda epidemiyalar bo lib turardi. Yuqoridagi omillarga tajribasiz va ishonchsiz hukumat ham ʻ qo shildi. ʻ 30 II Bob. G’arbiy va Sharqiy imperiyalar 2.1. G’arbiy imperiyaning qulashi G arbiy Rim imperiyasining qulashi G arbiy Rim imperiyasida markaziyʻ ʻ siyosiy boshqaruvning yo qolishi bo lib, bu jarayonda imperiya o z hukmronligini ʻ ʻ ʻ amalga oshira olmadi va uning ulkan hududi bir necha voris davlatlarga bo linib ʻ ketdi. Rim imperiyasi o'zining G'arbiy viloyatlari ustidan samarali nazoratni amalga oshirish imkonini bergan kuchli tomonlarini yo'qotdi. 13

Rim imperiyasining G’arbiy va Sharqiy imperiyalarga bo’lishi, uning sabablari

Mundarija

Kirish ……………………………………………………………………………. 3

I Bob. Qadimgi Rim davlatining yuzaga kelishi ……………………………… 5

  1. Rimning jahon tarixida tutgan o‘rni ………………………………………. 5
  2. Rim tarixini davrlashtirish ………………………………………………… 8

II Bob. G’arbiy va Sharqiy imperiyalar ……………………………………... 14

2.1. G’arbiy imperiyaning qulashi ……………………………………………… 14

2.2. G`arbiy va Sharqiy Rim imperiyasi o`rtasidagi farqlar hamda o`xshash jihatlari    ……………………………………………………………………………………24

Xulosa ………………………………………………………………………….. 31

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………………………….. 32
 

Купить