• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Rim Pun urushlari kurs ishi

9ichki qismidagi Berber qabilalari bilan ham oltin, fil suyagi va quldorlik savdosi
orqali iqtisodiy aloqalar o‘rnatilgan.
Qishloq   xo‘jaligi   ham   Qartagina   iqtisodiyotida   muhim   o‘rin   tutgan.   Ular
zaytun,   uzum,   bug‘doy   va   arpa   yetishtirishda   yuksak   tajribaga   ega   bo‘lgan.
Qartagina   agronomi   Magon   tomonidan   yozilgan   “Qishloq   xo‘jaligi   haqida
traktat” Rimliklar tomonidan ham yuqori baholangan va keyinchalik lotin tiliga
tarjima qilingan.
Dengiz floti va harbiy qudrat
Qartagina o‘z davrida eng kuchli dengiz davlatlaridan biri bo‘lgan. Ularning
floti   minglab   harbiy   va   savdo   kemalaridan   iborat   bo‘lib,   O‘rta   dengizdagi
barcha asosiy  savdo  yo‘llarini  nazorat  qilgan.  Kemasozlik sanoati  rivojlangan,
kemalar   yuqori   sifatli   yog‘och   va   metallardan   tayyorlangan.Qartagina   floti
nafaqat   savdo,   balki   harbiy   ekspeditsiyalar   uchun   ham   xizmat   qilgan.   Harbiy
flot   Qartagina   kuch-qudratining   ramzi   bo‘lib,   ular   Sitsiliya,   Sardiniya   va
Ispaniyadagi   mustamlakalarini   himoya   qilishda   muhim   rol
o‘ynagan.Quruqlikdagi  qo‘shinlar   asosan  yollanma  askarlardan   iborat  bo‘lgan.
Bu askarlar Afrika, Ispaniya, Galliya va hatto Italiya yarim orolidan yollangan
jangchilardan   tashkil   topgan.   Qartagina   generallarining   harbiy   mahorati,
ayniqsa Gannibal Barkasning iste’dodi tarixda eng yirik strategik namunalardan
biri sifatida tan olingan.
Hududiy kengayish va mustamlakachilik siyosati
Miloddan avvalgi VI–V asrlarda Qartagina o‘z mustamlakachilik siyosatini
kuchaytirdi.   U   Sitsiliya,   Sardiniya,   Korsika   va   Ispaniyaning   janubiy   qismini
bosib   oldi.   Shu   davrda   Qartagina   O‘rta   dengizning   g‘arbiy   qismini   to‘liq
nazorat ostiga oldi. Bu esa Rim  Respublikasi  manfaatlariga zid kelgan va ikki
davlat o‘rtasida uzoq davom etgan Puni urushlariga sabab bo‘lgan.
Qartagina o‘z hududida kuchli istehkomlar va port inshootlari barpo etgan.
Shahar ikki qismdan iborat bo‘lib, tashqi qismida oddiy xalq va savdo rastalari 19Mil. avv. 
241-yil Aegates orollari jangi – Rim floti 
g‘alaba qozonadi Urush tugaydi, Qartagina 
Sitsiliyadan voz kechadi
Mil. avv. 
240–237-
yillar Yollanma askarlar isyoni 
(Qartaginada) Qartagina iqtisodiy 
inqirozga uchraydi
Umumiy 
natija Sitsiliya Rimning birinchi 
provinsiyasiga aylanadi Rimning O‘rta yer 
dengizidagi hukmronligi 
boshlanadi
2.2. Ikkinchi Pun urushi: Hannibalning Italiyaga yurishi, Zama jangi
va Rim strategiyasining muvaffaqiyati
Ikkinchi  Pun urushi  (miloddan avvalgi 218–201-yillar)  insoniyat  tarixidagi
eng   mashhur   harbiy   to‘qnashuvlardan   biri   bo‘lib,   u   Rim   Respublikasi   va
Qartagina   o‘rtasidagi   raqobatni   yanada   keskinlashtirdi.   Ushbu   urushning
markazida   Qartaginaning   buyuk   sarkardasi   Hannibal   Bark   nomi   bilan   bog‘liq
jasorat   va   strategik   mahorat   turadi.   Bu   urush   nafaqat   ikki   davlatning   harbiy
qudratini,   balki   ularning   siyosiy   irodasi,   diplomatik   imkoniyatlari   va   strategik
fikrlash darajasini ham sinovdan o‘tkazgan.
Urushning sabablari
Birinchi   Pun   urushidan   so‘ng   (mil.   avv.   264–241-yillar)   Qartagina   katta
talafotlar ko‘rgan, Sitsiliya orolini boy bergan va Rimga katta miqdorda tovon
to‘lashga majbur bo‘lgan edi. Shu bilan birga, Qartagina o‘z iqtisodiy qudratini
tiklash   maqsadida   yangi   mustamlakalar   izlashga   kirishdi.   Uning   e’tibori
Ispaniya (Iberiya yarimoroli) tomon yo‘naltirildi. Bu hudud boy tabiiy resurslari
— oltin, kumush, temir va qo‘rg‘oshin konlari bilan mashhur edi.
Mil. avv. 237-yilda Qartagina sarkardasi  Hamilkar  Bark Ispaniyada  harbiy
yurishlar   boshladi.   U   Qartaginaning   ta’sirini   kengaytirib,   ko‘plab   ispan
qabilalarini   o‘z   ittifoqiga   kiritdi.   Uning   o‘g‘li   Hannibal   Bark   esa   yoshligidan 18Bu   voqea   Rimning   O‘rta   yer   dengizida   imperiya   sifatida   shakllanishining
boshlanishi bo‘ldi.
Birinchi Pun urushi iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan har ikki davlat uchun ham
og‘ir   oqibatlar   qoldirdi.   Qartagina   o‘zining   dengizdagi   ustunligini   yo‘qotdi,
Rim   esa   harbiy   va   iqtisodiy   jihatdan   kuchayib,   yangi   hududlarni   egallash
tajribasiga   ega   bo‘ldi.   Qartagina   ichki   iqtisodiy   inqirozga   yuz   tutdi:   yollanma
askarlar isyoni (mil. avv. 240–237-yillar) davlatni yanada zaiflashtirdi.Bu urush
qadimgi   dunyo   tarixida   birinchi   global   harbiy   to‘qnashuvlardan   biri   bo‘lib,
O‘rta   yer   dengizida   siyosiy   kuchlar   muvozanatini   tubdan   o‘zgartirdi.   Rim
endilikda   faqat   Italiya   yarimorolini   emas,   balki   butun   O‘rta   yer   dengizini
nazorat   qilish   yo‘lida   muhim   qadam   tashlagan   edi.   Shu   bilan   birga,   bu   urush
keyinchalik yuz beradigan Ikkinchi Pun urushi (mil. avv. 218–201-yillar) uchun
asos   yaratdi   —   unda   tarixdagi   eng   mashhur   sarkardalardan   biri,   Gannibal
maydonga chiqadi.
Birinchi Pun urushi (mil. avv. 264–241-yillar)  bo‘yicha  qisqacha jadval
keltirilgan:
Bosqich /
Sana Asosiy voqealar Natijalar / Ahamiyati
Mil. avv. 
264-yil Messana mojarosi sabab Rim va 
Qartagina o‘rtasida urush 
boshlanadi Sitsiliya uchun kurash 
boshlanadi
Mil. avv. 
260-yil Milae jangi – Gay Duiliy 
boshchiligida Rimning birinchi 
dengiz g‘alabasi Rim floti shakllanadi, 
dengizda ustunlik paydo 
bo‘ladi
Mil. avv. 
256-yil Mark Atiliy Regulus Afrikaga 
yurish qiladi, dastlab g‘alaba, 
keyin mag‘lubiyat Qartagina Regulusni asir 
oladi
Mil. avv. 
249-yil Drepana jangi – Qartagina floti 
Rimni mag‘lub etadi Rim floti katta 
yo‘qotishlarga uchraydi 16II Bob. Rim Pun urushlari bosqichlari, harbiy harakatlar va ularning
oqibatlari
2.1.  Birinchi Pun urushi: Rim va Qartagina o‘rtasidagi dengiz va yer
janglari hamda natijalari
Miloddan   avvalgi   III   asr   o‘rtalarida   Rim   Respublikasi   bilan   Qartagina
(Karfagen) o‘rtasida yuz bergan Birinchi Pun urushi (mil. avv. 264–241-yillar)
qadimgi   dunyo   tarixidagi   eng   yirik   va   uzoq   davom   etgan   harbiy
to‘qnashuvlardan   biri   hisoblanadi.   Bu   urushning   ildizlari   iqtisodiy,   siyosiy   va
strategik raqobatga borib taqaladi. Rim Italiyaning ichki qismida kuchli davlat
sifatida shakllangan bo‘lsa, Qartagina Shimoliy Afrikadagi eng qudratli dengiz
va   savdo   imperiyasi   edi.   Ikki   davlat   o‘rtasida   Sitsiliya   oroli   uchun   raqobat
boshlandi   —   bu   orol   O‘rta   yer   dengizining   markazida   joylashgan   bo‘lib,   har
ikki davlat uchun strategik va iqtisodiy jihatdan nihoyatda muhim edi.
Urushning   sababi   sifatida   Sitsiliyaning   sharqiy   qismidagi   Messana   shahri
(bugungi   Messina)   atrofida   yuz   bergan   siyosiy   vaziyat   tilga   olinadi.   Messana
hukmdorlari   Rimdan   yordam   so‘ragan   va   bu   Rim   uchun   Qartaginaga   qarshi
urush   boshlash   uchun   bahona   bo‘ldi.   Shu   tariqa,   miloddan   avvalgi   264-yilda
Rim qo‘shinlari Sitsiliyaga bostirib kirdi va bu tarixda Birinchi Pun urushi deb
nom   olgan   mojaroga   sabab   bo‘ldi.Qartagina   o‘sha   paytda   Gannon,   Gamilkar
Bark,   va   keyinchalik   Gamilkarning   o‘g‘li   —   Gannibal   kabi   sarkardalari   bilan
mashhur edi. Ular Afrikadan tashqari Ispaniya, Sardiniya va Korsika orollarida
ham   o‘z   ta’sir   doiralariga   ega   edilar.   Qartagina   o‘zining   kuchli   floti   bilan
faxrlanardi:   uning   kemalari   Rimnikiga   nisbatan   tezroq,   katta   va   tajribali
dengizchilar tomonidan boshqarilardi.
Birinchi   Pun   urushi   20   yildan   ortiq   davom   etdi.   Urushning   dastlabki
bosqichida Rim quruqlikda ustunlikka ega bo‘ldi, Qartagina esa dengizda g‘olib 8Qartagina dastlab Finikiyadagi Tir shahriga siyosiy va dini jihatdan bog‘liq
bo‘lgan   mustamlaka   sifatida   faoliyat   yuritgan.   Ammo   Tir   shahri   miloddan
avvalgi   VII   asrda   Ossuriya   imperiyasi   tomonidan   bosib   olingach,   Qartagina
amalda mustaqil siyosiy markazga aylandi. Shu vaqtdan boshlab Qartagina o‘z
boshqaruv  tizimini,  iqtisodini  va  harbiy kuchini   mustaqil  ravishda  shakllantira
boshladi.
Davlat boshqaruv tizimi va siyosiy tuzilma
Qartagina davlatining siyosiy tuzumi o‘z davri uchun juda ilg‘or bo‘lgan. U
respublika   boshqaruvi   tamoyillariga   asoslangan   davlat   edi.   Davlat   boshlig‘i
sifatida   ikki   suffet   (rimliklardagi   konsullarga   o‘xshash   lavozim)   saylanardi.
Ular harbiy va fuqarolik ishlarini boshqarish, xalq majlislarini chaqirish, Senat
qarorlarini bajarish kabi vakolatlarga ega bo‘lganlar.
Shuningdek,   davlat   ishlarini   nazorat   qiluvchi   Senat   mavjud   bo‘lib,   u   300
nafarga yaqin nufuzli zodagonlardan tashkil topgan edi. Senat davlatning ichki
va   tashqi   siyosati,   moliya,   harbiy   ishlar   hamda   diplomatik   aloqalarni
boshqarishda asosiy rol o‘ynagan.
Xalq majlisi  ham  mavjud bo‘lib, u ayrim  masalalarda — ayniqsa urush va
tinchlik,   soliqlar,   saylovlar   bo‘yicha   qaror   qabul   qilishda   ishtirok   etgan.
Shunday   qilib,   Qartagina   boshqaruv   tizimi   aristokratik   respublika   shaklida
faoliyat yuritgan, ya’ni hokimiyat boy va ta’sirli oilalarning qo‘lida jamlangan
bo‘lgan.
Iqtisodiy yuksalish
Qartagina iqtisodiy jihatdan Finikiyaning dengiz savdo an’analarini davom
ettirgan   va   yanada   rivojlantirgan   davlat   edi.   Uning   iqtisodiyotining   asosini
savdo,   dengizchilik,   qishloq   xo‘jaligi   va   mustamlakalardan   olinadigan
daromadlar   tashkil   etgan.Qartaginaning   savdo   aloqalari   O‘rta   dengiz   bo‘ylab
keng yoyilgan edi. Ular Ispaniya, Sitsiliya, Sardiniya, Korsika, Balear orollari,
hatto   Britaniya   orollarigacha   borib,   mis,   oltin,   kumush,   qalay,   temir   kabi
metallarga boy hududlar bilan faol savdo olib borganlar. Shu bilan birga, Afrika 7to‘qnashuvi   keyinchalik   tarixga   Pun   urushlari   nomi   bilan   kirgan   global
mojarolarga   olib   keldi.   qadimgi   Rim   davlati   dastlab   kichik   qabila   ittifoqidan
boshlangan bo‘lsa-da, qat’iy siyosiy boshqaruv, harbiy kuch, qonuniy tizim va
xalq   birligi   asosida   O‘rta   yer   dengizi   dunyosining   yetakchisiga   aylana   oldi.
Uning   shakllanish   jarayoni   butun   insoniyat   tarixida   davlat   tuzish,   qonun
yaratish   va   ijtimoiy   tizimni   barpo   etishning   eng   ibratli   namunalaridan   biri
hisoblanadi.
1.2. Qartagina davlatining tashkil topishi va yuksalish davri
Qadimgi dunyo tarixida Qartagina davlati o‘zining siyosiy qudrati, iqtisodiy
salohiyati   va  dengiz   ustuvorligi   bilan   Rim   imperiyasi   darajasidagi   kuchga   ega
bo‘lgan   davlatlardan   biri   sifatida   tarixda   o‘chmas   iz   qoldirgan.   Bu   davlatning
shakllanishi,   yuksalishi   va   O‘rta   dengizdagi   geosiyosiy   jarayonlarda   tutgan
o‘rni   nafaqat   antik   tarix,   balki   butun   jahon   sivilizatsiyasi   rivojida   muhim
bosqichlardan biridir.
Qartagina davlatining tashkil topishi
Qartagina   (finikiy   tilida   “Qart   Xadasht”   –   “Yangi   shahar”)   miloddan
avvalgi IX–VIII asrlarda Finikiyaning eng yirik savdo shaharlardan biri — Tir
shahridan   kelgan   muhojirlar   tomonidan   asos   solingan.   Tarixiy   manbalarda
aytilishicha,   Qartagina   shahrining   asoschisi   Finikiya   malikasi   Dido   (Elissa)
bo‘lgan.   U   o‘z   vatanida   siyosiy   bosimga   uchragach,   tarafdorlari   bilan   birga
dengiz  orqali   Afrikaning shimoliy  sohillariga  ko‘chib  o‘tgan  va  u yerda  yangi
shahar – Qartaginani barpo etgan.
Shahar joylashgan hudud – hozirgi Tunis sohillari – juda qulay strategik va
iqtisodiy   sharoitga   ega   edi.   Bu   joy   O‘rta   dengiz   savdo   yo‘llarining   kesishgan
nuqtasida   bo‘lib,   Afrika,   Yevropa   va   Osiyo   o‘rtasidagi   iqtisodiy   aloqalarni
boshqarish   imkonini   bergan.   Shu   sababli,   Qartagina   qisqa   vaqt   ichida   O‘rta
dengizning eng muhim savdo markazlaridan biriga aylandi. 13Miloddan avvalgi 306-yilda Rim va Qartagina o‘rtasida uchinchi diplomatik
bitim  imzolangan.   Bu  paytda  Rim   Janubiy  Italiyada  Samnitlar  ustidan   g‘alaba
qozonib,   kuchli   harbiy   davlat   sifatida   shakllanayotgan   edi.   Shu   bilan   birga,
Qartagina   ham   O‘rta   dengizning   g‘arbiy   qismida   o‘z   mustamlakalarini
kengaytirayotgan bo‘lgan.
Uchinchi   bitimga   ko‘ra,   Rim   va   Qartagina   o‘zaro   “ta’sir   doiralari”ni
belgilab olgan:
Qartagina   o‘z   faoliyatini   G‘arbiy   O‘rta   dengiz   —   Ispaniya,   Sardiniya,
Sitsiliya va Afrikaning shimoliy qismida davom ettiradi;
Rim esa Italiya yarim orolidan tashqariga chiqmaslik majburiyatini oladi.
Ammo   bu   kelishuv   uzoq   davom   etmadi.   Chunki   Rimning   Sitsiliya   oroliga
nisbatan   strategik   qiziqishi   va   Qartaginaning   bu   hududdagi   savdo   manfaatlari
o‘rtasida   to‘qnashuvlar   yuzaga   kela   boshladi.   Ayniqsa,   Sitsiliya   orolining
shimolida   joylashgan   Messana   shahri   atrofida   Rim   va   Qartagina   manfaatlari
kesishib ketgan.
Harbiy va siyosiy raqobatning boshlanishi
Miloddan avvalgi  IV–III asrlar davomida Italiya va O‘rta dengiz hududida
Rimning   kuchayib   borishi   Qartagina   uchun   xavfli   bo‘la   boshladi.   Rimning
dengizga   chiqish   siyosati,   portlarni   mustahkamlash,   yangi   koloniyalar   barpo
etish   harakatlari   Qartagina   manfaatlariga   zid   edi.Qartagina   esa   bu   paytda
o‘zining mustamlaka siyosatini  Ispaniya va Sitsiliya orqali davom ettirayotgan
edi.   Ayniqsa,   Sitsiliya   oroli   strategik   jihatdan   Rim   bilan   Qartagina   o‘rtasidagi
tabiiy   to‘siq   hisoblangan   bo‘lib,   kim   bu   orolni   nazorat   qilsa,   u   O‘rta   dengiz
savdosini   boshqarish   imkoniga   ega   bo‘lardi.   Shu   sababli,   Sitsiliya   ustidan
nazorat   masalasi   keyinchalik   **Birinchi   Pun   urushi   (mil.avv.   264–241-
yillar)**ni keltirib chiqardi.
Diplomatik raqobat va vositachilik siyosati
Qartagina   uzoq   vaqt   davomida   Rim   bilan   ochiq   harbiy   to‘qnashuvga
kirishmaslik   siyosatini   yuritgan.   U   ko‘proq   diplomatik   yo‘llar   bilan 27Natija Afrika   Rim   provinsiyasiga
aylantiriladi Rim   O‘rta   yer   dengizining
yagona hukmdoriga aylanadi
Xulosa
Men   ushbu   kurs   ishim   davomida   Rim   va   Qartagina   o‘rtasida   miloddan
avvalgi   III–II   asrlarda   kechgan   Pun   urushlarini   chuqur   o‘rganar   ekanman,   bu
mojarolar   qadimgi   dunyo   tarixida   nihoyatda   katta   ahamiyat   kasb   etganini
angladim.   Rim   va   Qartagina   o‘rtasidagi   uchta   yirik   urush   nafaqat   ikki   davlat
taqdirini,   balki   butun   O‘rta   yer   dengizi   mintaqasining   siyosiy,   iqtisodiy   va
harbiy muvozanatini tubdan o‘zgartirdi. Ushbu urushlar davomida Rim davlati
o‘zining   kuchli   irodasi,   harbiy   intizomi,   strategik   fikrlash   qobiliyati   va   qat’iy
diplomatik   siyosati   bilan   dunyoviy   imperiyaga   aylanish   sari   muhim   qadam
tashladi.
Birinchi   Pun   urushi   (mil.   avv.   264–241-yillar)   Rim   uchun   dengiz
urushlarida   tajriba   to‘plash   va   Sitsiliya   orolini   egallash   orqali   O‘rta   yer
dengiziga chiqish imkonini  berdi. Bu Rimning iqtisodiy va harbiy salohiyatini
kengaytirgan   birinchi   muhim   bosqich   bo‘ldi.   Ikkinchi   Pun   urushi   (mil.   avv.
218–201-yillar)   esa   tarixda   ayniqsa   mashhur   bo‘lib,   buyuk   sarkarda
Hannibalning jasorati, uning Italiyaga Alp tog‘laridan oshib o‘tishi, Kann jangi
kabi   buyuk   g‘alabalari   bilan   esda   qolgan.   Shu   bilan   birga,   Rim   sarkardasi
Publiy   Korneliy   Skipionning   Zama   jangidagi   strategik   g‘alabasi   Rimni   dunyo
sahnasidagi yetakchi davlatga aylantirdi.
Uchinchi  Pun urushi  (mil. avv. 149–146-yillar)  esa  Qartaginaning yakuniy
mag‘lubiyati   bilan   nihoya   topdi.   Rim   Senatining   “Carthago   delenda   est!”
(“Qartagina   yo‘q   qilinmog‘i   lozim!”)   shiori   amalda   bajarilib,   shahar   butunlay
vayron   qilindi.   Shu   tariqa,   Qartagina   siyosiy   xaritadan   o‘chirildi,   uning
boyliklari   va   hududlari   Rim   tasarrufiga   o‘tdi.   Bu   bilan   Rim   O‘rta   yer
dengizining mutlaq hukmdoriga aylandi. 10joylashgan,   ichki   qismida   esa   aristokratlar,   Senat   binosi,   ma’badlar   va   harbiy
bazalar joylashgan.
Madaniy hayot va diniy e’tiqod   Qartagina aholisi finikiyaliklarning diniy va
madaniy   an’analarini   davom   ettirgan.   Ularning   asosiy   xudolari   Baal   Hammon
va   Tanit   bo‘lgan.   Bu   xudolarga   bag‘ishlab   qurilgan   ma’badlar   Qartagina
shahrining   eng   ulug‘vor   inshootlari   hisoblangan.Diniy   marosimlar   murakkab
bo‘lib,   ayrim   manbalarda   bolalarni   xudolarga   qurbonlik   qilish   odati   mavjud
bo‘lgani   qayd   etilgan.   Bu   holat   tarixchilar   orasida   turlicha   baholansa-da,
Qartagina   diniy   e’tiqodining   qat’iyligi   va   xudolar   oldidagi   sadoqat   ramzi
sifatida ko‘riladi.
Madaniyatda   finikiy   yozuvi   asosida   yozilgan   yozuv   tizimi,   san’atda   tosh
o‘ymakorligi,   metall   va   sopol   buyumlar   yasash   keng   rivoj   topgan.   Qartagina
aholisi   shuningdek,   dengiz   navigatsiyasi,   astronomiya   va   xarita   tuzish
sohalarida ham ilg‘or bilimlarga ega bo‘lgan.
Geosiyosiy o‘rni va yuksalishning sabablari
 Qartaginaning yuksalishining asosiy sabablari quyidagilardan iborat:
 Geografik   joylashuvning   qulayligi   –   savdo   yo‘llarining   chorrahasida
joylashganligi.
 Kuchli dengiz floti – savdo va harbiy ustunlikni ta’minlagan.
 Tadbirkorlik ruhi – finikiyaliklarning savdo va ishlab chiqarish tajribasi.
 Markazlashgan boshqaruv tizimi – barqaror siyosiy tuzilma.
Mustamlakachilik siyosati – yangi bozorlardan doimiy daromad keltirgan.
Bu  omillar   Qartaginani   miloddan  avvalgi   IV–III  asrlarda  O‘rta  dengizning
eng   kuchli   davlatiga   aylantirdi.Qartagina   davlati   insoniyat   tarixida   iqtisodiy,
siyosiy   va   harbiy   jihatdan   yuksak   taraqqiyot   bosqichiga   chiqqan
sivilizatsiyalardan   biridir.   Uning   tashkil   topishi   Finikiyadan   ko‘chib   kelgan
savdogar   va   dengizchilarning   mehnati   natijasida   yuzaga   kelgan   bo‘lsa,
yuksalishi   esa   mehnatsevarlik,   dengizchilik   mahorati   va   kuchli   davlat
boshqaruvi orqali ta’minlandi. 20harbiy   san’atga   o‘rgatilgan,   otasiga   sadoqat   bilan   ergashgan.   Hamilkar   halok
bo‘lgach, uning kuyovi Hasdrubal Ispaniyada hokimlikni davom ettirdi. Aynan
Hasdrubal   davrida   Ebro   daryosi   shartnomasi   (mil.   avv.   226-yil)   Rim   bilan
imzolandi. Unga ko‘ra, Qartagina Ebro daryosidan shimolga o‘tmaslikka, Rim
esa janubdagi hududlarga aralashmaslikka kelishgan edi.
Sagunt voqeasi va urushning boshlanishi
Mil.   avv.   219-yilda   Sagunt   shahri   (Ebro   daryosidan   janubda   joylashgan,
ammo   Rim   bilan   ittifoqda   bo‘lgan)   Qartagina   qo‘shinlari   tomonidan   qamal
qilindi. Hannibal shaharni sakkiz oy davomida qamal qilib, nihoyat uni egalladi.
Rim   Senati   bu   voqeani   shartnoma   buzilishi   deb   baholab,   Qartaginadan
Hannibalni topshirishni talab qildi. Qartagina bunga rozi bo‘lmadi va shu tariqa
Ikkinchi Pun urushi boshlandi.
Hannibalning Italiyaga yurishi
Hannibal   urushni   Rim   hududiga   o‘tkazish   niyatida,   tarixdagi   eng   jasoratli
harbiy yurishlardan birini amalga oshirdi. Mil. avv. 218-yilda u 50 ming piyoda,
9 ming otliq va 37 ta jangovar fil bilan Pireney va Alp tog‘larini kesib o‘tdi. Bu
yurish   tarixda   “Hannibalning   Alpdan   o‘tishi”   nomi   bilan   mashhur.   Yo‘l
davomida   u   katta   yo‘qotishlarga   uchradi   —   sovuq,   qor   va   tog‘li   qabilalar
hujumlari   natijasida   qo‘shinining   qariyb   yarmi   nobud   bo‘ldi.   Biroq   Hannibal
Italiyaga yetib kelganida ham o‘z strategiyasidan voz kechmadi.
Italiyadagi janglar va Hannibalning g‘alabalari
Hannibal Italiyaga kirgach, Rim armiyasiga ketma-ket og‘ir zarbalar berdi.
Uning   birinchi   yirik   g‘alabasi   Titsin   daryosi   jangi   (mil.   avv.   218-yil   noyabr)
bo‘ldi.   Undan   so‘ng   Trebiya   jangida   Rim   konsullari   Tiberiy   Long   va
Semproniy   qo‘shinlarini   tor-mor   etdi.   Bu   jangda   Qartagina   otliqlari   va   fil
qo‘shinlari hal qiluvchi rol o‘ynadi.
Mil. avv. 217-yilda Trasimen ko‘li jangida Hannibal yana g‘alaba qozondi.
Bu   jangda   Rim   armiyasining   katta   qismi   halok   bo‘ldi.   Rim   konsuli   Gay 3Ular   bu   urushlarni   iqtisodiy   manfaatlar,   dengiz   savdosi   ustidan   nazorat   va
davlatlararo siyosiy kuchlar muvozanati nuqtayi nazaridan o‘rganishgan. Sovet
tarixshunosligida   ham   bu   masalaga   e’tibor   berilib,   urushlarning   ijtimoiy-
iqtisodiy   sabablariga   urg‘u   berilgan.O‘zbek   tarixshunosligida   Pun   urushlari
bevosita   o‘rganilmagan   bo‘lsa-da,   Rim   tarixi,   qadimgi   davlatlarning   siyosiy
tizimlari,   harbiy   strategiyalar   tahlilida   bu   mavzuga   alohida   e’tibor   qaratilgan.
Hozirgi   kunda   tarix,   siyosatshunoslik,   xalqaro   munosabatlar   va   geosiyosat
fanlari doirasida Pun urushlari qadimgi davlatlar o‘rtasidagi raqobatning tarixiy
namunasi   sifatida   o‘rganilmoqda.   Shu   bois,   ushbu   mavzuni   yangicha   ilmiy
yondashuv asosida tadqiq etish dolzarb ilmiy vazifalardan biridir.
Kurs   ishi   mavzusining   nazariy   va   amaliy   ahamiyati   Mazkur   kurs
ishining nazariy ahamiyati  shundan  iboratki, u qadimgi  dunyo tarixida muhim
o‘rin   tutgan   Rim   va   Qartagina   o‘rtasidagi   Pun   urushlarining   tarixiy,   siyosiy,
harbiy   va   iqtisodiy   jihatlarini   chuqur   tahlil   qilish   imkonini   beradi.   Ushbu
urushlar   insoniyat   tarixida   imperiyalar   o‘rtasidagi   raqobat,   davlatlararo
manfaatlar  to‘qnashuvi  va   strategik  siyosatning   ilk  namunalaridan   biri   sifatida
qaraladi. Shuning uchun kurs ishi tarixiy tafakkurni kengaytiradi, qadimgi davr
voqealarini   tahliliy   fikrlash   asosida   baholashga   o‘rgatadi.   Nazariy   jihatdan   bu
mavzu   Rim   Respublikasining   siyosiy   tizimi,   harbiy   qudrati   va   diplomatik
siyosatining shakllanish jarayonlarini o‘rganishda muhim manba bo‘lib xizmat
qiladi.
Kurs   ishining   amaliy   ahamiyati   esa   shundan   iboratki,   u   tarix   fanini
o‘qitishda, ta’lim  jarayonida, shuningdek, tarixiy tahlil, geosiyosiy  tadqiqot va
xalqaro   munosabatlar   bo‘yicha   ilmiy   izlanishlarda   foydalanish   uchun   muhim
qo‘llanma vazifasini bajaradi. Pun urushlarining saboqlari zamonaviy dunyoda
davlatlararo   raqobat,   iqtisodiy   manfaatlar   kurashi,   diplomatik   strategiyalarni
tushunishda   tarixiy   asos   bo‘lib   xizmat   qiladi.   Ayniqsa,   bugungi   globallashuv
davrida Rim va Qartagina o‘rtasidagi to‘qnashuv tajribasi davlat siyosati, harbiy
ittifoqlar va xalqaro hamkorlik masalalarida qiyosiy tahlil uchun foydalidir. Shu 5I BOB. RIM VA QARTAGINA DAVLATLARINING PAYDO BO‘LISHI
VA RIVOJLANISHI
1.1. Qadimgi Rim davlatining shakllanish jarayoni
Qadimgi   Rim   davlati   jahon   tarixining   eng   qudratli   va   uzoq   umr   ko‘rgan
siyosiy tuzilmalaridan biri bo‘lib, uning shakllanish jarayoni miloddan avvalgi
VIII   asrga   borib   taqaladi.   Tarixiy   manbalarga   ko‘ra,   Rim   shahrining   asos
solinishi   miloddan   avvalgi   753-yil   21-aprel   sanasiga   to‘g‘ri   keladi.   Bu   sana
qadimgi   rimlik   tarixchi   Titus   Liviy   (Tit   Liviy)   va   yunon   tarixchisi   Plutarx
asarlarida   aniq   qayd   etilgan.   Rivoyatlarga   ko‘ra,   Rim   shahrining   asoschisi   —
Romul   va   uning   egizak   ukasi   Rem   bo‘lgan.   Ularning   otasi   —   urush   xudosi
Mars,   onasi   esa   Alb   Longa   malikasi   Reya   Silva   edi.   Ular   daryo   bo‘yida
qoldirilganida,   urg‘ochi   bo‘ri   tomonidan   emizilib,   keyinchalik   yetim   bolalar
sifatida   voyaga   yetgan   degan   afsona   Rim   xalqining   kelib   chiqish   eposiga
aylangan.
Rim   dastlab   Lotin   qabilalari   tomonidan   joylashtirilgan   kichik   aholi   punkti
sifatida   paydo   bo‘lgan.   Uning   joylashuvi   strategik   jihatdan   juda   qulay   edi   —
Tiber   daryosi   bo‘yida,   O‘rta   Italiya   yarimorolining   markazida   joylashgan
bo‘lib,   bu   hudud   savdo   yo‘llari,   harbiy   yurishlar   va   qishloq   xo‘jaligi   rivoji
uchun   qulay   sharoit   yaratgan.   Mil.avv.   VIII–VII   asrlarda   Rim   hududida
etrusklar madaniyatining kuchli ta’siri sezilgan. Aynan etrusklar davrida Rimda
birinchi ko‘priklar, drenaj tizimlari, ibodatxonalar va shahar devorlari qurilgan.
Rimda   dastlab   monarxiya   tuzumi   hukm   surgan.   Afsonaviy   manbalarga
ko‘ra,   Romul   Rimning   birinchi   podshohi   bo‘lgan.   Uning   davrida   Rim   aholisi
turli   qabilalardan   iborat   bo‘lgan   va   ular   “triba”   (qabila)larga   bo‘lingan.
Keyinchalik   Romuldan   so‘ng   Numa   Pompiliy,   Tull   Gostiliy,   Ank   Marsey,
Tarkviniy   Prisk,   Serviy   Tulliy   va   Tarkviniy   Superbus   kabi   podshohlar
hukmronlik   qilgan.   Ayniqsa,   Serviy   Tulliy   davrida   (mil.avv.   VI   asr   o‘rtalari) 6Rimda ijtimoiy tabaqalanish, fuqarolik majlislari (centuriya) tizimi joriy etilib,
davlat boshqaruvining dastlabki institutlari shakllangan.
Biroq   miloddan   avvalgi   509-yilda   oxirgi   etrusk   podshohi   Tarkviniy
Superbus   qulatilib,   Rimda   Respublika   e’lon   qilindi.   Bu   Rim   tarixidagi   eng
muhim   siyosiy   burilishlardan   biri   bo‘ldi.   Endilikda   hokimiyat   ikki   konsul
qo‘lida   bo‘lib,   ular   bir   yil   muddatga   saylanar   edi.   Respublika   davrida   Rim
siyosiy   jihatdan   kuchayib   bordi,   ijtimoiy   tizimda   patritsiylar   (zodagonlar)   va
plebeylar (oddiy xalq) o‘rtasidagi  kurash kuchaydi. Natijada miloddan avvalgi
V–IV asrlarda Rimda plebeylar ham siyosiy huquqlarga ega bo‘la boshladilar.
Mil.avv.  451–449-yillarda   qabul   qilingan   “O‘n  ikki  jadval  qonunlari”  Rim
huquq   tizimining   asosini   tashkil   etdi.   Bu   qonunlar   jamiyat   hayotining   barcha
sohalarini tartibga solib, Rim huquqi taraqqiyotining poydevoriga aylandi. Shu
davrdan boshlab Rim nafaqat siyosiy, balki huquqiy madaniyatning markaziga
aylandi.
Rim Respublikasi  dastlab Italiya yarimorolidagi kichik shahar-davlatlardan
biri   bo‘lgan   bo‘lsa-da,   u   tez   orada   harbiy   yurishlar   orqali   o‘z   hududlarini
kengaytira   boshladi.   Mil.avv.   396-yilda   Rim   Vey   shahrini   egallab,   etrusklar
ustidan g‘alaba qozondi. Mil.avv. 390-yilda esa Rim keltlar (galllar) tomonidan
bosib   olinib,   shahar   vayron   qilingan,   ammo   rimliklar   tezda   o‘z   kuchini   tiklay
oldilar.
Mil.avv.   IV–III   asrlarda   Rim   Italiya   hududidagi   boshqa   qabilalar   —
samnitlar,   sabinlar,   umbrlar,   osklar   bilan   urush   olib   bordi.   Bu   urushlar
natijasida Rim  butun Italiyani  o‘z nazorati ostiga oldi. Aynan shu davrda Rim
o‘zining   professional   armiyasi,   qat’iy   intizom   va   strategik   harbiy   tizimi   bilan
ajralib turdi.
Rimning kuchayishi, uning siyosiy va iqtisodiy ta’sir doirasining kengayishi
O‘rta yer dengizi hududida boshqa kuchlar, xususan, Qartagina (Kartagen) bilan
to‘qnashuvga sabab bo‘ldi. Qartagina ham o‘z davrining eng qudratli dengiz va
savdo   davlatlaridan   biri   edi.   Aynan   shu   ikki   davlat   o‘rtasidagi   manfaatlar 22otliqlar   Rim   tomonida   jang   qildi   va   bu   jang   taqdirini   hal   qildi.   Hannibal
mag‘lubiyatga uchradi.
Urushning natijalari va oqibatlari
Ikkinchi  Pun urushi  Qartaginaning yakuniy mag‘lubiyati bilan tugadi. Mil.
avv.   201-yilda   Rim   va   Qartagina   o‘rtasida   tinchlik   shartnomasi   imzolandi.
Shartnomaga ko‘ra:
Qartagina barcha mustamlakalaridan (Ispaniya, orollar va boshqa yerlardan)
voz kechdi;
50 yil davomida Rimga yillik tovon to‘lashi belgilandi;
Qartagina flotidagi kemalar soni 10 ta bilan cheklab qo‘yildi;
Harbiy yurishlar Rim ruxsatisiz amalga oshirilmasligi belgilandi.
Hannibal   esa   mag‘lubiyatdan   so‘ng   siyosatga   kirishdi.   U   Qartaginada
moliyaviy   islohotlar   o‘tkazib,   davlatni   tiklashga   harakat   qildi.   Ammo   Rim
bosimi   ostida   u   mil.   avv.   195-yilda   Suriyaga   qochdi.   U   yerda   Antiox   III
saroyida maslahatchi sifatida xizmat qildi. Rim uni topshirishni talab qilganida,
Hannibal mil. avv. 183-yilda o‘z joniga qasd qildi.
Rim strategiyasining muvaffaqiyati
Rimning g‘alabasining sabablari ko‘p edi. Eng avvalo, Rim o‘z ittifoqchilari
—   Italiya   shahar-davlatlari,   Numidiya   va   Ispaniya   qabilalarining   yordamiga
tayangan.   Shuningdek,   Rimning   siyosiy   birligi,   qat’iyligi   va   iqtisodiy
barqarorligi   Qartaginaga   qaraganda   ancha   yuqori   edi.   Rim   floti   ham   urush
davomida qayta tiklandi va strategik tashabbusni o‘z qo‘liga oldi.
Ikkinchi   Pun   urushi   Rim   tarixida   burilish   nuqtasi   bo‘ldi.   U   O‘rta   yer
dengizining   g‘arbiy   qismini   to‘liq   nazoratga   oldi,   Ispaniya   va   Afrika
hududlarida   o‘z   ta’sirini   o‘rnatdi.   Qartagina   esa   siyosiy   jihatdan   zaiflashib,
uchinchi   Pun   urushigacha   (mil.   avv.   149–146-yillar)   Rimga   bo‘ysunuvchi
davlatga aylandi.
Ikkinchi   Pun   urushi   insoniyat   tarixidagi   eng   buyuk   strategik
to‘qnashuvlardan   biri   bo‘lib,   Hannibal   va   Skipion   kabi   ikki   dahoning   harbiy 28Menimcha,   Pun   urushlarining   eng   katta   saboqlaridan   biri   —   bu   davlatlar
o‘rtasidagi raqobat faqat harbiy kuch bilan emas, balki iqtisodiy mustahkamlik,
diplomatik   tafakkur   va   strategik   mas’uliyat   bilan   ham   belgilanadi.   Qartagina
savdo va boylik jihatidan kuchli bo‘lgan bo‘lsa-da, Rimning intizomli armiyasi,
qat’iy   siyosati   va   fuqarolik   birligi   unga   g‘alaba   keltirdi.   bu   urushlar   insoniyat
tarixida   imperiyalar   shakllanishining   klassik   namunasi   sifatida   e’tirof   etiladi.
Rim  Respublikasi  Pun urushlaridan so‘ng imperiyaga aylanish sari  yo‘l  ochdi,
bu esa Yevropa sivilizatsiyasining keyingi taraqqiyotiga asos soldi.
Xulosa   qilib   aytganda,   men   uchun   “Rim   Pun   urushlari”   mavzusi   nafaqat
tarixiy   jarayonlarni   o‘rganish,   balki   siyosiy   saboqlar,   strategik   fikrlash   va
insoniyatning   o‘tmishdagi   buyuk   sinovlarini   anglash   imkonini   bergan   ilmiy
tajriba   bo‘ldi.   Ushbu   mavzuni   o‘rganish   orqali   men   qadimgi   Rimning   davlat
boshqaruvi,   harbiy   kuchi   va   madaniy   yuksalishining   ildizlarini   yanada
chuqurroq   anglab   yetdim.   Shu   bois,   Pun   urushlari   insoniyat   tarixidagi   eng
muhim   voqealardan   biri   sifatida   har   doim   o‘rganilishi   lozim   bo‘lgan,   tarixiy
saboqlarga boy davrdir, deb hisoblayman. 11Qartagina   o‘z   davrida   Sharq   va   G‘arb   madaniyatlarini   bog‘lovchi   ko‘prik
vazifasini   bajargan,   O‘rta   dengiz   iqtisodiy   tizimini   shakllantirishda   muhim   rol
o‘ynagan. Keyinchalik Rim bilan olib borilgan urushlar uning tanazzuliga sabab
bo‘lgan   bo‘lsa-da,   Qartaginaning   yuksalish   davri   jahon   sivilizatsiyasi   tarixida
doimiy o‘ringa ega bo‘lib qolgan.
1.3. Rim va Qartagina o‘rtasidagi dastlabki aloqalar
Qadimgi   Rim   va   Qartagina   davlatlari   o‘rtasidagi   aloqalar   jahon   tarixidagi
eng murakkab, ko‘p qirrali va uzoq davom etgan siyosiy munosabatlardan biri
bo‘lib,   ular   dastlab   iqtisodiy   va   savdo   asosida   boshlangan   bo‘lsa,   keyinchalik
harbiy-siyosiy raqobatga aylanib ketgan. Rim va Qartagina o‘rtasidagi dastlabki
aloqalar   miloddan   avvalgi   VI–V   asrlarga   to‘g‘ri   keladi.   Bu   davrda   Rim   hali
Italiya   yarim   orolida   o‘z   hokimiyatini   mustahkamlab   borayotgan   kichik
respublika bo‘lsa, Qartagina esa O‘rta dengizning g‘arbiy qismida yirik dengiz
va savdo davlatiga aylangan edi.
Savdo va iqtisodiy manfaatlar asosidagi dastlabki munosabatlar
Miloddan   avvalgi   VI   asrda   Rim   hali   etrusklar   ta’siridagi   shahar-
davlatlardan   biri   edi.   Shu   davrda   Qartagina   dengiz   savdosini   kengaytirib,
Sitsiliya,   Sardiniya   va   Korsika   orollari   orqali   Italiya   bilan   savdo   aloqalarini
o‘rnatgan.   Qartagina   savdogarlari   Rim   bozorlariga   zaytun   yog‘i,   vino,   ipak,
hashamatli buyumlar, qurol-aslaha va metall buyumlar olib kelganlar.
Rimliklar   esa   Qartagina   bilan   asosan   qishloq   xo‘jaligi   mahsulotlari   —
g‘alla, yog‘och, tuz, meva va vino savdosi orqali iqtisodiy hamkorlik qilganlar.
Qartagina   kemalari   Tibur   daryosi   bo‘ylab   Rim   portlariga   kirib   kelganligi
haqidagi ma’lumotlar Polibiy va Tit Liviy asarlarida qayd etilgan.
Birinchi diplomatik bitimlar
Rim   va   Qartagina   o‘rtasidagi   eng   qadimgi   diplomatik   aloqa   miloddan
avvalgi   509-yilda   tuzilgan   savdo   shartnomasi   hisoblanadi.   Bu   shartnoma   Rim
Respublikasi   tashkil   topganidan   so‘ng   (oxirgi   etrusk   podshosi   Tarquinius O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
OSIYO XALQARO UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR VA TEXNIKA FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
«___________________________________________________»
fanidan
Kurs ishi 
Mavzu :  Rim Pun urushlari
  Bajardi: _______  ____ _____ _ guruhi talabasi  ______ ___ _ _____ _______
  (imzo)                                                       (ismi sharifi)
  
Kurs ishi himoya qilingan sana     “____” __ ___ _____20 25  y.
Baho  “_____” ____ __ _____
      Ilmiy rahbar:           __________      ____________________ 
                (imzo)                (ismi sharifi)
     Komissiya a’zolari:   __________     ____________________ 
                (imzo)                  (ismi sharifi)
                                       __________      ____________________ 
                 (imzo)                  (ismi sharifi)
Buxoro – 2025 yil 21Flaminiy jangda o‘ldirildi. Hannibal bu g‘alaba bilan Italiyada o‘zining harbiy
dahosini namoyon etdi.
Ammo eng mashhur va hal qiluvchi jang Kanna jangi (mil. avv. 216-yil 2-
avgust)   bo‘ldi.   Bu   jang   tarixdagi   eng   mukammal   taktik   g‘alabalardan   biri
sifatida   tilga   olinadi.   Hannibal   o‘zining   qo‘shaloq   qanotli   “halqa”   taktikasi
yordamida   Rim   armiyasini   qurshovga   olib,   butunlay   yo‘q   qildi.   Rim   70
mingdan   ortiq   askar   yo‘qotdi,   ulardan   80   dan   ortiq   senatorlar   halok   bo‘ldi.
Konsul   Lutsiy   Emiliy   Paul   jang   maydonida   o‘ldirildi.   Bu   Rim   tarixidagi   eng
katta mag‘lubiyat edi.
Rimning qarshiligi va yangi strategiya
Shunga   qaramay,   Rim   taslim   bo‘lmadi.   Qartagina   Italiyada   kuchli
ittifoqchilar   topa   olmadi.   Rimliklar   “Fabiy   strategiyasi”ni   qo‘llay   boshladilar.
Konsul   Kvint   Fabiy   Maksimus   Verrukozus   (“Kutiluvchi”   yoki   “Sezgir”)
Hannibal   bilan   ochiq   jangdan   qochib,   dushman   kuchlarini   zaiflashtirish,
ta’minot yo‘llarini uzish, vaqtni cho‘zish taktikasini ishlab chiqdi. Bu strategiya
Rimning tiklanishida muhim rol o‘ynadi.
Hannibal   Italiyada   15   yildan   ortiq   vaqt   davomida   jang   olib   bordi.   U
o‘zining   iste’dodli   birodari   Hasdrubal   Barkdan   yordam   olishga   umid   qildi.
Biroq   Hasdrubal   mil.   avv.   207-yilda   Metavr   daryosi   jangida   Rim   qo‘shinlari
tomonidan   mag‘lub   etildi   va   jangda   halok   bo‘ldi.   Uning   boshi   Hannibalga
Italiyada yuborilganida, bu Qartagina uchun ruhiy zarba bo‘ldi.
Zama jangi va urushning yakunlanishi
Rim,  nihoyat,  urush  tashabbusini  o‘z  qo‘liga   oldi.  Konsul   Publiy  Korneliy
Skipion   (keyinchalik   “Afrikanskiy”   laqabini   olgan)   Ispaniyada   Qartagina
kuchlarini   mag‘lubiyatga   uchratgach,   mil.   avv.   204-yilda   Afrikaga   yurish
boshladi. U Numidiya podshohi Massinissa bilan ittifoq tuzdi.
Mil.   avv.   202-yilda   Zama   jangi   sodir   bo‘ldi.   Hannibal   o‘zining   Italiyadan
qaytgan tajribali qo‘shinlari bilan Skipion qo‘shinlariga qarshi  jangga kirishdi.
Ammo bu safar Rimliklar tajribali va yaxshi  tayyorlangan edilar. Numidiyalik 4bois,   ushbu   kurs   ishining   ilmiy-nazariy   natijalari   nafaqat   tarixchilar,   balki
siyosatshunoslar,   xalqaro   munosabatlar   mutaxassislari   uchun   ham
ahamiyatlidir.
Kurs   ishi   mavzusining   obyekti   —   miloddan   avvalgi   III–II   asrlarda   Rim
Respublikasi   va   Qartagina   (Kartagen)   davlati   o‘rtasida   kechgan   Pun   urushlari
jarayonlari,   ularning   sabablari,   oqibatlari   va   O‘rta   yer   dengizi   hududidagi
siyosiy kuchlar muvozanatidir.
Kurs   ishi   mavzusining   predmeti   —   Pun   urushlari   davrida   Rim   va
Qartagina   davlatlari   o‘rtasidagi   harbiy,   siyosiy   va   iqtisodiy   munosabatlarning
mazmuni,   bu   urushlarning   tarixiy   jarayonlarga   ta’siri   hamda   Rimning
imperiyaga aylanishiga olib kelgan omillardir.
Kurs   ishi   mavzusining   maqsadi   —   Rim   va   Qartagina   o‘rtasidagi   Pun
urushlarining   kelib   chiqish   sabablari,   bosqichlari,   asosiy   janglari   va   ularning
oqibatlarini   tarixiy   manbalar   asosida   tahlil   qilish   hamda   ushbu   urushlarning
jahon tarixidagi o‘rnini yoritishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi:
 Qadimgi   Rim   va   Qartagina   davlatlarining   siyosiy   va   iqtisodiy   rivojlanish
bosqichlarini o‘rganish;
 Pun   urushlarining   kelib   chiqish   sabablari   va   har   bir   urushning
xususiyatlarini tahlil qilish;
 Urushlarning   asosiy   janglari,   jumladan,   Zama   jangi,   dengiz   to‘qnashuvlari
va Hannibal yurishining ahamiyatini ochib berish;
 Urushlarning Rim davlatining kuchayishiga, Qartaginaning tanazzuliga olib
kelgan omillarini aniqlash;
 Pun   urushlarining   O‘rta   yer   dengizi   mintaqasi   va   jahon   tarixidagi   o‘rnini
baholash.
Kurs   ishi   mavzusining   tuzilishi   Kurs   ishi   kirish,   ikki   bob,   oltita   kichik
bo‘lim, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 24Nihoyat, Qartagina Massinissaga qarshi mustaqil urush boshladi — bu esa Rim
bilan   tuzilgan   tinchlik   shartnomasining   buzilishi   edi.   Bu   voqea   Rim   uchun
urush boshlashga rasmiy bahona bo‘ldi.
Uchinchi Pun urushining boshlanishi (mil. avv. 149-yil)
Rim   Senati   miloddan   avvalgi   149-yilda   Qartaginaga   qarshi   urush   e’lon
qildi.   Rim   qo‘shinlari   Sitsiliyadan   Afrikaga   o‘tib,   Utika   shahriga   joylashdi.
Rimliklar   Qartaginaga   shafqatsiz   talablar   qo‘ydi:   barcha   qurollarni   topshirish,
harbiy   kemalarni   yo‘q   qilish,   va   eng   dahshatlisi   —   shaharni   ichki   hududga,
ya’ni   dengizdan   uzoqqa   ko‘chirish.Qartagina   Senatining   Rim   bilan
to‘qnashmaslik   uchun   barcha   qurollarni   topshirishiga   qaramay,   xalq   bunday
talabni  rad etdi. “Biz dengizsiz  Qartagina emasmiz!”  degan shior  xalq orasida
tarqaldi. Shahar  aholisi  qurollar  yasab,  himoyaga  tayyorlana  boshladi. Uch yil
davom etgan qattiq urush boshlandi.
Qartagina qamali (mil. avv. 149–146-yillar)
Rim   armiyasi   dastlab   qamalda   muvaffaqiyat   qozona   olmadi.   Qartagina
devorlari mustahkam, aholisi esa qahramonlarcha qarshilik ko‘rsatayotgan edi.
Ayollar   ham   erkaklar   bilan   bir   qatorda   himoyada   ishtirok   etishdi.   Qartagina
ustaxonalarida tunu kun qurol  ishlab chiqildi:  ayollar o‘z sochlarini  ip sifatida
ishlatib, kamon torlari yasaganlari tarixiy manbalarda qayd etilgan.
Mil.   avv.   147-yilda   Rim   Senati   urushni   boshqarish   uchun   eng   iqtidorli
sarkarda   —   **Publiy   Korneliy   Skipion   Emiliano   (Afrikanskiy   kichik)**ni
tayinladi.  U  mashhur  Skipion  Afrikanskiyning  nabirasi   bo‘lib,  o‘zining  harbiy
iste’dodi bilan ajralib turardi. Skipion Afrikanskiy kichik shaharni to‘liq qamab,
oziq-ovqat   yetkazib   turuvchi   barcha   yo‘llarni   to‘sib   qo‘ydi.Qamal   davomida
Qartagina   aholisi   ochlik,   kasallik   va   charchoqdan   azob   chekdi,   ammo   taslim
bo‘lishmadi.   Nihoyat,   mil.   avv.   146-yilda   Rim   qo‘shinlari   shahar   devorlarini
yorib   o‘tib,   ichkariga   kirdi.   Ko‘cha-ko‘yda   shiddatli   janglar   bo‘ldi.   Uchinchi
Pun urushi insoniyat tarixidagi eng shafqatsiz shaharning qamaliga aylandi. 23mahoratini   namoyon   qildi.   Bu   urush   Rimni   imperiyaga   aylantirish   sari   olib
chiqqan,   Qartaginani   esa   tarix   sahnasidan   sekinlik   bilan   tushirib   yuborgan
buyuk   tarixiy   voqea   bo‘ldi.   Hannibalning   jasorati   va   harbiy   san’ati   esa
hozirgacha   harbiy   akademiyalarda   o‘rganiladigan   namunaviy   dars   sifatida
qadrlanadi.
2.3. Uchinchi Pun urushi: Qartaginani yakuniy vayron qilinishi,
Rimning siyosiy va iqtisodiy ustunligi
Uchinchi   Pun   urushi   (miloddan   avvalgi   149–146-yillar)   qadimgi   dunyo
tarixida  ikki  buyuk  davlat  —  Rim   Respublikasi  va  Qartagina  o‘rtasidagi  uzoq
yillik dushmanlikning so‘nggi, hal qiluvchi bosqichi bo‘ldi. Bu urush Qartagina
tarixining   yakuniy   sahifasini   ochdi   va   Rimning   O‘rta   yer   dengizidagi   yagona
hukmdor sifatida yuksalishini mustahkamladi.
Urushning kelib chiqish sabablari
Ikkinchi   Pun   urushidan   (mil.   avv.   218–201-yillar)   so‘ng   Qartagina   Rim
bilan   tuzilgan   shartnoma   asosida   harbiy   kuchsiz   holatga   keltirilgan   edi.   U   o‘z
flotini   yo‘qotdi,   tashqi   siyosatni   mustaqil   yuritish   huquqidan   mahrum   bo‘ldi,
shuningdek,   Rimga   katta   miqdorda   tovon   to‘lashi   kerak   edi.   Biroq   bu   og‘ir
shartlarga   qaramay,   Qartagina   iqtisodiy   jihatdan   tezda   tiklana   boshladi.
Ularning   savdosi   yana   jonlandi,   qishloq   xo‘jaligi   rivojlandi,   xalq   farovonligi
ortdi.Rim Senati esa Qartaginaning tiklanishidan xavotir ola boshladi. Ayniqsa,
Rim   siyosatchilari   orasida   Katon   Katta   (Marcus   Porcius   Cato   Maior)
“Qartagina   yo‘q   qilinishi   kerak”   (“Carthago   delenda   est”)   degan   mashhur
so‘zlari   bilan   tanilgan.   U   har   bir   nutqini   shu   ibora   bilan   yakunlab,   Qartagina
hali   ham   Rim   uchun   xavf   ekanini   ta’kidlagan.Shuningdek,   Qartaginaning
shimoliy   qo‘shnisi   —   Numidiya   podshosi   Massinissa   bilan   bo‘lgan   ziddiyat
ham   urushga   sabab   bo‘ldi.   Massinissa   Rim   ittifoqchisi   bo‘lgani   uchun,   u
Qartagina hududlariga tez-tez hujum qilib, ularning yerlari va chorva mollarini
tortib   olardi.   Qartagina   Rimdan   yordam   so‘radi,   ammo   Senat   javob   bermadi. 25Qartaginaning   vayron   qilinishi   Skipion   qo‘shinlari   uch   kun   davomida
Qartagina   shahrini   vayron   qildilar.   Taxminan   700   ming   aholining   50   mingga
yaqini   tirik   qoldi,   ular   ham   qullikka   sotildi.   Shahar   to‘liq   yo‘q   qilindi   —
binolar, ibodatxonalar, kutubxonalar, omborlar yoqib yuborildi. Tarixchilarning
yozishicha, Rimliklar “shahar qayta tiklanmasin” deb, yerga tuz sepishgan.Shu
tariqa,   mil.   avv.   146-yil   Qartagina   tarixining   yakuniy   sanasiga   aylandi.   Bu
voqea bilan Finikiyaliklar madaniyatining eng so‘nggi yirik markazi ham yo‘q
bo‘ldi.   Shahar   o‘rnida   Rim   tomonidan   yangi   viloyat   —   Afrika   provinsiyasi
tashkil etildi.
Rimning siyosiy va iqtisodiy ustunligi
Uchinchi   Pun   urushidan   so‘ng   Rim   Respublikasi   O‘rta   yer   dengizining
g‘arbiy   qismida   mutlaq   hukmdor   bo‘ldi.   U   Sitsiliya,   Sardiniya,   Korsika,
Ispaniya   va   Afrikani   o‘z   nazoratiga   oldi.   Bu   yerlar   Rimning   eng   muhim
iqtisodiy   bazasiga   aylandi.   Afrikadagi   unumdor   yerlar   Rim   zodagonlariga
taqsimlandi, u yerda katta latifundiyalar (yirik yer egaliklari) tashkil qilindi.
Rim   uchun   bu   urush   faqat   harbiy   g‘alaba   emas,   balki   iqtisodiy   ustunlikni
mustahkamlovchi   jarayon   bo‘ldi.   Afrikadan   kelayotgan   don,   zaytun   moyi   va
vino Rim iqtisodiyotini boyitdi. Bu davrdan boshlab Rimda qullar soni keskin
ortdi, chunki Qartagina aholisi va boshqa qabilalar qullikka sotilgan edi. Qullar
esa Rim xo‘jalik tizimining asosiy mehnat kuchiga aylandi.
Rim   siyosiy   jihatdan   ham   kuchaydi.   Senat   o‘z   nufuzini   mustahkamladi,
yangi   provinsiyalarni   boshqarish   tizimi   shakllandi.   Rim   endi   faqat   Italiya
hududi   bilan   cheklanmay,   O‘rta   dengiz   imperiyasiga   aylanish   sari   qadam
qo‘ydi.
Qartaginaning madaniy merosi
Garchi   Qartagina   yo‘q   qilingan   bo‘lsa-da,   uning   madaniy   va   iqtisodiy
an’analari   butun   O‘rta   dengiz   madaniyatiga   chuqur   ta’sir   ko‘rsatdi.
Finikiyaliklar   orqali   Yevropaga   tarqalgan   alfavit   tizimi,  dengizchilik   va  savdo
madaniyati   Rimda   ham   davom   etdi.   Keyinchalik,   milodiy   I   asrda   imperator IJTIMOIY FANLAR  VA TEXNIKA FAKULTETI
______________________________________________KAFEDRASI
«_______________________________________________» fanidan
Guruh________________________________________________________
Talaba familiyasi va ismi-sharifi___________________________________
Kurs ishi mavzusi_______________________________________________
Kurs ishining tarkibi_____________________________________________
______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar ro'yxati:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Jadval va grafik materialning miqdori  (muhim chizmalarning  ko'rsatgichi):
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishining ijobiy tomonlari:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishining kamchiliklari:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishiga qo'yilgan baho
“_______”____________________________________________________
Kurs ishi rahbarining ismi sharifi va imzosi   _________________________ 26Avgust   davrida   Rim   Qartagina   o‘rnida   yangi   shahar   —   Colonia   Julia
Carthagoni   barpo   etdi,   u   uzoq   vaqt   Rim   Afrikasining   markazi   bo‘lib   xizmat
qildi.
Uchinchi Pun urushining tarixiy ahamiyati
Uchinchi   Pun   urushi   qadimgi   dunyo   geosiyosatida   tub   burilish   yasadi.   U
Rimning   g‘arbiy   O‘rta   dengizdagi   raqobatchisini   butunlay   yo‘qotdi.   Bu   bilan
Rim   o‘zining   imperiyaga   aylanish   yo‘lini   yakuniy   bosqichga   olib   chiqdi.   Rim
endi   faqat   harbiy   kuch   bilan   emas,   balki   iqtisodiy   va   siyosiy   markaz   sifatida
ham dunyo ustunligiga erishdi.
Shu   bilan   birga,   bu   urush   insoniyat   tarixida   shafqatsizlik   va   madaniy
merosni   yo‘q   qilish   ramzi   sifatida   ham   yodda   qoldi.   Qartagina   bilan   birga
Finikiyaliklarning bir necha asrlik sivilizatsiyasi ham yo‘q bo‘ldi.
Tarixchi Polibiy bu urush haqida shunday yozgan edi:
“Qartaginaning   kulini   ko‘rgan   Skipion   yig‘ladi   va   o‘zining   ham,   Rimning
ham bir kun yo‘q bo‘lishini anglab, taqdirga taslim bo‘ldi.”
Bu   so‘zlar   Uchinchi   Pun   urushining   insoniyat   taqdiridagi   chuqur   falsafiy
ma’nosini   ifodalaydi   —   hech   bir   qudrat   abadiy   emas,   har   bir   imperiyaning
yuksalishi ortida bir kun qulash ehtimoli yashirin.
 Jadval: Uchinchi Pun urushi (mil. avv. 149–146-yillar)
Sana Asosiy voqealar Natijalar
Mil.   avv.
149-yil Rim   Senati   Qartaginaga   qarshi
urush e’lon qiladi Qartagina qamali boshlanadi
Mil.   avv.
148-yil Qamal   davom   etadi,   Qartagina
aholisi   shiddatli   qarshilik
ko‘rsatadi Shahar   himoyasi   kuchli   bo‘lib
qoladi
Mil.   avv.
147-yil Skipion   Emiliano   qo‘mondonlikni
o‘z qo‘liga oladi Qamal yanada kuchayadi
Mil.   avv.
146-yil Qartagina   egallanadi   va   to‘liq
vayron qilinadi Qartagina   davlat   sifatida   barham
topadi 12Superbus   quvib   chiqarilgandan   keyin)   tuzilgan   eng   qadimgi   xalqaro   hujjat
sifatida tarixda saqlanib qolgan.
Ushbu   bitim   haqida   yunon   tarixchisi   Polibiy   o‘zining   “Tarixlar”   asarida
batafsil yozgan. Unga ko‘ra, shartnomada quyidagi bandlar mavjud bo‘lgan:
Rim   savdogarlari   Qartagina   nazoratidagi   hududlarda   faqat   ruxsat   etilgan
joylarda savdo qilishi mumkin;
Qartagina Rim hududlariga qurolli kemalar bilan kira olmasligi kerak;
Ikkala   davlat   ham   bir-birining   ittifoqchilariga   qarshi   urush   boshlamaslik
majburiyatini olgan;
Qartagina Sitsiliyada Rim manfaatlariga zarar yetkazmasligi lozim.
Bu   shartnoma   Rim   va   Qartagina   o‘rtasidagi   o‘zaro   ishonch   va   iqtisodiy
manfaat   asosida   tuzilgan   bo‘lib,  Rimning   xalqaro  maydonda   mustaqil   subyekt
sifatida tan olinganining dastlabki dalillaridan biridir.
Ikkinchi shartnoma (mil.avv. 348-yil)
Rim va Qartagina o‘rtasidagi ikkinchi muhim bitim miloddan avvalgi 348-
yilda  tuzilgan.   Bu   davrda  Rim   Italiya   yarim   orolining  markaziy  qismini   to‘liq
o‘z nazoratiga olgan, Qartagina esa o‘zining dengiz savdosi  orqali  Sitsiliya va
Sardiniyada kuchayib borayotgan edi.
Ikkinchi shartnomada savdo doiralari aniqroq belgilab berilgan:
Qartagina   Rim   savdogarlariga   o‘z   portlarida   erkin   savdo   qilish   huquqini
bergan, lekin bu faqat Afrikaning ayrim shaharlarigacha cheklangan;
Rim   esa   Qartagina   savdogarlariga   Italiya   hududida   savdo   qilish   imkonini
bergan, ammo ularni Rimga yaqin strategik joylarga kiritmagan;
Ikkala   tomon   ham   o‘z   hududlarida   bir-birining   dushmanlariga   yordam
bermaslikka kelishgan.
Bu   shartnomalar   Rim   va   Qartagina   o‘rtasidagi   munosabatlarning   dastlab
tinch, o‘zaro manfaatli tarzda rivojlanganini ko‘rsatadi.
Uchinchi shartnoma va raqobatning kuchayishi (mil.avv. 306-yil) 2 Kirish
Kurs   ishi   mavzusining   dolzarbligi   Rim   va   Qartagina   o‘rtasida   kechgan
Pun   urushlari   qadimgi   dunyo   tarixida   chuqur   iz   qoldirgan   eng   muhim   harbiy-
siyosiy   voqealardan   biri   hisoblanadi.   Ushbu   urushlar   miloddan   avvalgi   III–II
asrlarda O‘rta yer dengizi hududida ikki buyuk davlat — Rim Respublikasi va
Qartagina   o‘rtasida   ustunlik   uchun   olib   borilgan   janglar   majmuasidir.   Pun
urushlarining   dolzarbligi   shundaki,   bu   urushlar   natijasida   Rim   O‘rta   yer
dengizidagi eng qudratli davlatga aylandi, Qartagina esa butunlay yo‘q qilindi.
Shunday qilib, Rimning imperiyaga aylanishi jarayonida Pun urushlari burilish
nuqtasi sifatida tarixda muhim o‘rin egallaydi.
Mavzuning dolzarbligi yana shundaki, bu urushlar xalqaro siyosiy raqobat,
diplomatik kelishuvlar va harbiy strategiyalar tarixida o‘rganishga arzigulik boy
tajriba   manbai   hisoblanadi.   Har   bir   urush   o‘z   davrining   iqtisodiy   manfaatlari,
dengiz savdosi ustidan nazorat, mustamlaka siyosati va geosiyosiy ta’sir doirasi
uchun   kurash   ifodasi   bo‘lgan.   Bugungi   kunda   Pun   urushlari   tarixdan   saboq
olish,   davlatlararo   raqobat,   siyosiy   manfaatlar   muvozanati   va   harbiy
ittifoqlarning   ahamiyatini   tahlil   qilishda   beqiyos   manba   bo‘lib   xizmat   qiladi.
Shu sababli, mazkur mavzuni o‘rganish nafaqat tarixiy bilimni chuqurlashtiradi,
balki zamonaviy xalqaro munosabatlar uchun ham muhim xulosalar beradi.
Kurs   ishi   mavzusining   o‘rganilganlik   darajasi   Pun   urushlari   qadimdan
buyon tarixchilarning diqqat markazida bo‘lib kelmoqda. Dastlab bu voqealarni
o‘z   davrida   yashab   o‘tgan   yoki   unga   yaqin   bo‘lgan   tarixchilar   —   Polibiy,   Tit
Liviy,   Plutarx,   Appian   singari   muarrixlar   tasvirlab   berganlar.   Ularning
asarlarida   Rim   va   Qartagina   o‘rtasidagi   siyosiy   ziddiyatlar,   harbiy   yurishlar,
Hannibalning   jasoratlari   hamda   Rim   sarkardalarining   strategik   g‘oyalari   keng
yoritilgan. Bu tarixiy manbalar bugungi kunda ham asosiy ilmiy dalillar sifatida
qadrlanadi.
Yevropa   tarixshunosligida   esa   XIX–XX   asrlarda   Mommsen,   Gibbon,
Toynbi, Grimal kabi olimlar Pun urushlarini yanada chuqurroq tahlil qilganlar. 1 MUNDARIJA
Kirish  …………………………………………………………………...……..2
I BOB. RIM VA QARTAGINA DAVLATLARINING PAYDO BO‘LISHI
VA RIVOJLANISHI
1.1. Qadimgi Rim davlatining shakllanish jarayoni ……………………………5
1.2. Qartagina davlatining tashkil topishi va yuksalish davri ……………..……7
1.3. Rim va Qartagina o‘rtasidagi dastlabki aloqalar …………………….……11
II   Bob.   Rim   Pun   urushlari   bosqichlari,   harbiy   harakatlar   va   ularning
oqibatlari
2.1.   Birinchi   Pun   urushi:   Rim   va   Qartagina   o‘rtasidagi   dengiz   va   yer   janglari
hamda natijalari …………………………………………………………..……16
  2.2.   Ikkinchi   Pun   urushi:   Hannibalning   Italiyaga   yurishi,   Zama   jangi   va   Rim
strategiyasining muvaffaqiyati ………………………………………………...19
  2.3. Uchinchi   Pun   urushi:   Qartaginani   yakuniy   vayron   qilinishi,   Rimning
siyosiy va iqtisodiy ustunligi …………………………………………….…….23
Xulosa …………………………………………………………………..……..27
Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar ……………………………..……..29 15biroq   iqtisodiy   raqobat,   savdo   yo‘llari   ustidan   nazorat   masalasi   va   strategik
hududlar uchun kurash ularni tabiiy dushmanlarga aylantirgan.
Rim va Qartagina o‘rtasidagi dastlabki aloqalar tinch yo‘l bilan boshlangan
bo‘lsa-da,   vaqt   o‘tishi   bilan   bu   aloqalar   keskin   raqobat,   siyosiy   qarama-
qarshilik va harbiy to‘qnashuvga aylanib ketdi. Ularning o‘zaro munosabatlari
O‘rta   dengiz   dunyosining   siyosiy   tarixini   tubdan   o‘zgartirdi.Miloddan   avvalgi
V–III   asrlarda   bu   ikki   davlat   o‘rtasida   boshlangan   savdo   va   diplomatik
munosabatlar keyinchalik insoniyat tarixidagi eng yirik urushlardan biri — Pun
urushlariga   zamin   yaratdi.   Aynan   shu   davr   O‘rta   dengiz   dunyosining   Rim
tomonidan   to‘liq   zabt   etilishiga   olib   kelgan   geosiyosiy   jarayonlarning
boshlanish nuqtasi bo‘ldi. 29 F oydalanilgan adabiyotlar
1) Karimov,   N.   (2018).   Antik   dunyo   tarixidan   lavhalar.   –   Samarqand:
Samarqand davlat universiteti nashriyoti. – 310 b.
2) Qodirov, A., Hasanov, B. (2019). Qadimgi dunyo tarixi: O‘quv qo‘llanma.
– Toshkent: “O‘qituvchi” nashriyoti. – 240 b.
3) Britannica   ensiklopediyasi   tahrir   hay’ati.   (2019).   Pun   urushlari   (Rim   va
Qartagina   to‘qnashuvlari).   –   London:   “Encyclopaedia   Britannica
Publishing”. – 184 b.
4) History.com   tahrir   hay’ati   (A&E   Television   Networks).   (2022).   Pun
urushlari:   Qadimgi   Rim   va   Qartagina   o‘rtasidagi   janglar.   –   Nyu-York:
“A&E   Television   Networks”.   URL:
https://www.history.com/topics/ancient-rome/punic-wars
5) (murojaat sanasi: 15.10.2025).
6) Esposito, G. (2023). Carthaginian Armies of the Punic Wars, 264–146 BC:
History, Organization and Equipment. – London: Pen & Sword Military. –
256 p.
7) Matyszak,   P.   (2025).   Great   Battles   of   the   Punic   Wars.   –   London:   Pen   &
Sword Books. – 310 p.
8) Hoyos,   D.   (2025).   Carthage’s   Other   Wars:   Carthaginian   Warfare   Outside
the “Punic Wars” Against Rome. – London: Pen & Sword Military. – 284 p.
9) Carson,   B.   (2024).   History   of   the   Punic   Wars.   –   London:   LibriHouse
Publishing. – 198 p.
10) Grant,   M.   (2020).   Rim   imperiyasining   yuksalishi.   –   Toshkent:   “Fan   va
Taraqqiyot” nashriyoti. – 370 b. 17chiqdi. Ammo Rimliklar tez orada dengizda ham kuchayish zarurligini tushunib
yetdilar.   Shuning   uchun   mil.   avv.   260-yilda   ular   yangi   turdagi   kemalar   –
"korvus"   (qarg‘a)   deb   atalgan   maxsus   ko‘prikli   harbiy   kemalar   qurishni
boshladilar. Bu qurilma Rim jangchilariga dushman kemalariga chiqib olish va
ularni   piyoda   jangga   majbur   etish   imkonini   berdi.Miloddan   avvalgi   260-yilda
bo‘lib o‘tgan Milae jangi (Sitsiliya yaqinida) Rim floti uchun ilk katta g‘alaba
bo‘ldi.   Bu   jangda   Rim   floti   sarkardasi   Gay   Duiliy   Qartagina   kemalarini
mag‘lub   etdi   va   Rim   tarixidagi   birinchi   dengiz   g‘alabasini   qo‘lga   kiritdi.
Keyingi   yillarda   ham   janglar   asosan   Sitsiliya   va   uning   atrofidagi   suvlarida
davom etdi.
Miloddan   avvalgi   256-yilda   Rim   floti   Afrika   qirg‘oqlariga   yurish   qildi.
Konsul   Mark   Atiliy   Regulus   boshchiligidagi   Rim   qo‘shini   dastlab   Qartagina
yaqinidagi   janglarda   g‘alaba   qozondi.   Biroq   tez   orada   Qartagina   yollanma
qo‘shinlar   yordamida   qarshi   hujum   uyushtirdi.   Yunon   sarkardasi   Ksenon   va
sparta sarkardasi  Ksenofon yordamida Qartagina Regulus  boshchiligidagi  Rim
armiyasini   tor-mor   etdi.   Regulus   asirga   olinib,   keyinchalik   qattiq   qiynoqlarda
halok bo‘lgan.
Miloddan   avvalgi   249-yilda   bo‘lib   o‘tgan   Drepana   jangi   Qartagina   uchun
katta   g‘alaba   bo‘ldi.   Bu   jangda   Qartagina   floti   Rimning   93   ta   kemasini   yo‘q
qildi. Rim esa 117 kemasini yo‘qotib, og‘ir mag‘lubiyatga uchradi. Shu davrda
Sitsiliyadagi   janglar   ham   davom   etib,   har   ikki   tomon   ulkan   talofatlarga   duch
keldi.
Urushning   so‘nggi   yillarida   Rim   o‘z   flotini   yangidan   tiklab,   Qartagina
dengiz   savdosini   izdan   chiqardi.   Nihoyat,   miloddan   avvalgi   241-yilda   bo‘lib
o‘tgan Aegates orollari jangida Rim floti Qartagina kemalarini tor-mor keltirdi.
Bu jangda Qartagina 50 dan ortiq kemasini yo‘qotdi va taslim bo‘lishga majbur
bo‘ldi.Urush   natijasida   Qartagina   Sitsiliyadan   voz   kechishga,   Rimga   katta
indemnitet (to‘lov) to‘lashga va o‘z flotining sonini  cheklashga majbur bo‘ldi.
Shunday qilib,  Sitsiliya  Rim   Respublikasining   birinchi   provinsiyasiga   aylandi. 14muvozanatni   saqlashga   uringan.   Buning   uchun   Qartagina   Rim   bilan   o‘zaro
manfaatli   shartnomalarni   yangilab   turgan,   ba’zida   esa   Rimning   dushmanlari
bilan   yashirin   ittifoqlar   tuzgan.Masalan,   miloddan   avvalgi   282–280-yillarda
Rim bilan jang olib borgan Pir Epirlik (Epirus podshohi) bilan Qartagina dengiz
ittifoqi   tuzgan.   Bu   ittifoq   Pirning   Italiyadagi   yurishlariga   qarshi   Qartagina
flotini   Rim   tomonida   harakat   qilishga   undagan.   Shu   orqali   Qartagina   Rimni
vaqtincha ittifoqchi sifatida saqlab qolishga erishgan.
Iqtisodiy raqobat va savdo yo‘llarining to‘qnashuvi
Rim   va   Qartagina   o‘rtasidagi   raqobatning   muhim   jihatlaridan   biri   —   bu
iqtisodiy ustunlik uchun kurash edi. Rim Italiya yarim orolida quruqlik yo‘llari
orqali   savdoni   rivojlantirgan   bo‘lsa,   Qartagina   dengiz   yo‘llarini   to‘liq   nazorat
qilgan. Bu ikki tizim bir-biriga zid tarzda rivojlanar edi.
Rim o‘z portlarini, ayniqsa Ostiya portini kengaytirar ekan, Qartagina bunga
javoban   Afrikadagi   portlarini   mustahkamlab,   yangi   dengiz   yo‘llarini   ochgan.
Bu holat ikki davlat o‘rtasida iqtisodiy raqobatni kuchaytirgan.
Madaniy va diplomatik aloqalar
Rimliklar Qartagina madaniyatiga nisbatan dastlab hurmat bilan qarashgan.
Finikiy   madaniyati,   dengizchilik,   metallga   ishlov   berish,   shaharsozlik,   savdo
tashkiloti   sohalarida   Qartaginaning   yutuqlari   Rim   uchun   o‘rganish   obyekti
bo‘lgan.Ko‘plab   rimliklar   Qartaginadan   dengiz   navigatsiyasi,   savdo   tashkiloti
va   hisob-kitob   yuritish   san’atini   o‘rganishgan.   Qartaginadan   keltirilgan   mis
buyumlar,   sopol   idishlar,   to‘qimachilik   mahsulotlari   Rim   zodagonlari   orasida
qadrlangan.
Tarixiy manbalar
Qadimgi   tarixchilar   –   Polibiy,   Tit   Liviy,   Appian,   Plutarx   va   Diodor
Sitsiliyskiy   –   o‘z   asarlarida   Rim   va   Qartagina   o‘rtasidagi   dastlabki   aloqalarni
batafsil   tasvirlab   berganlar.   Ularning   ma’lumotlariga   ko‘ra,   dastlabki   davrda
ikki davlat o‘rtasida o‘zaro manfaat va diplomatik muvozanat mavjud bo‘lgan, IJTIMOIY FANLAR  VA TEXNIKA FAKULTETI
______________________________________________KAFEDRASI
«_______________________________________________» fanidan
Guruh________________________________________________________
Talaba familiyasi va ismi-sharifi___________________________________
Kurs ishi mavzusi_______________________________________________
Kurs ishining tarkibi_____________________________________________
______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar ro'yxati:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Jadval va grafik materialning miqdori  (muhim chizmalarning  ko'rsatgichi):
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishining ijobiy tomonlari:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishining kamchiliklari:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishiga qo'yilgan baho
“_______”____________________________________________________
Kurs ishi rahbarining ismi sharifi va imzosi   _________________________ 3011) Toynbi,   A.   J.   (2021).   Tarixni   o‘rganish   (tanlangan   asarlar   to‘plami).   –
Toshkent: “Yangi asr avlodi”. – 420 b.
12) Xo‘jayev,   A.   (2019).   Qadimgi   Rim   va   Yunon   sivilizatsiyasi.   –   Toshkent:
“Fan” nashriyoti. – 260 b.
13) Sherwin-White,   A.   N.   (2020).   Rimning   tashqi   siyosati:   mil.   avv.   168–1-
yillar. – Oksford: Clarendon Press. – 310 p.
14) Polibiy   Megalopolitskiy.   (2018).   Umumiy   tarix   (zamonaviy   tarjima   va
izohlar bilan). – Moskva: “Nauka-Press” nashriyoti. – 528 b.
15) Liviy,   T.   (Titus   Livius   Patavinus).   (2022).   Rim   tarixidan   lavhalar   (qayta
nashr). – Sankt-Peterburg: “Aleteya” nashriyoti. – 624 b.
16) Plutarx,   X.   (2021).   Mashhur   odamlar   hayoti   (tanlangan   tarjimalar).   –
Moskva: “Nauka” nashriyoti. – 608 b

Rim Pun urushlari