Rivojlangan mamlakatlarda antimonopol siyosatni amalga oshirilishi tajribalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	420.6KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	09 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Rivojlangan mamlakatlarda antimonopol siyosatni amalga oshirilishi tajribalari

Sotib olish

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА
МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ
“ИҚТИСОДИЁТ, БОШҚАРУВ, СОЛИҚЛАР ВА СУҒУРТА”
КАФЕДРАСИ
“ИҚТИСОДИЁТ” фанидан
КУРС ИШИ
МАВЗУ: Ривожланган м амлакатларда антимонопол сиёсатни амалга
оширилиши тажрибалари
Бажарди:
Текширди: _____________________________
RO’YXATGA
OLINDI
“ ____ ” _______20 2 2 y.
__________________ RO’YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______20 22 y.
__________________
Kurs ishi taqrizga
topshir il gan sana
“ ____ ” _______2022 y. Kurs ishi taqrizdan
qaytarilgan sana
“ ____ ” _______2022 y.
Kurs ishi himoya
qilingan sana
“____” _______20 2 2 y.
Baho “ _____ ”
_________ ___________
(imzo)
____________
(imzo)
___________
(imzo) Komissiya a’zolari:
__________________
__________________
__________________

TOSHKENT
Rivojlangan mamlakatlarda antimonopol siyosatni
amalga oshirilishi tajribalari
1. Antimonopol siyosatning moxiyati va zaruriyati
2. Antimonopol siyosatning iqtisodiyotda tutgan o’rni va asosiy
yo’nalishlari
3. Xorijiy mamlakatlarda antimonopol siyosatning amalga oshirilishi
4. O’zbekistonda antimonopol siyosatning amalga oshirilishi
5. Xulosa
6. Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati kirish

KIRISH
Davlatning monopoliyaga qarshi siyosati ham mikroiqtisodiy, ham
institutsional nazariyani o'z ichiga oladi, bu esa monopoliya bozorining
samaradorligi omillariga, ya'ni. nomukammal raqobat haqida. Shuningdek,
tabiiy monopoliya bozorlari va davlat tomonidan tartibga solish samaradorligi
haqida. Raqobat siyosatining asosiy tarkibiy qismi tabiiy monopoliyaning
tartibga solinmagan tarmoqlarida monopoliyaga qarshi tartibga solish bo'lib, u
monopoliyaning iqtisodiy nazariyasi bilan, shuningdek, tabiiy monopoliya bilan
juda chambarchas kesishadi.
Ma'lumki, talab va taklifning o'zaro ta'siri bozorda sodir bo'ladi. Bozor
munosabatlari tizimiga ko'ra, xaridorlar ham, sotuvchilar ham raqobatbardosh
bozorlarning ko'pchiligida to'siqlarsiz tovar almashadilar. Jamiyatning aksariyat
iqtisodiy muammolarini hal qiluvchi mexanizm bu raqobatdir. Lotin tilidan bu
so'z "to'qnashuv" yoki "birlashish" deb tarjima qilingan. Monopoliya eng yirik
mulkdor bo'lib, boyitish maqsadida bozor maydonining asosiy qismini qoplaydi.
Bozorda turli xil monopoliyalarning ustunligi umumiy e'tirof etilgan
yagona natijaga - bozor narxini mustaqil ravishda o'rnatishga qisqartiriladi. Shu
bilan birga, qiymatning talab va taklifga bog'liqligini ifodalovchi qonunlar ham
o'ziga xos tarzda qo'llaniladi. Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida
monopoliyaga qarshi kurash davlat tomonidan amalga oshiriladi. Bundan
tashqari, tartibga solishning asosiy vazifasi raqobatni monopolistlarning
bostirilishidan himoya qilish va iste'molchilarga o'z narxlari darajasini
belgilaydigan monopolist firmalarning kuchini cheklashdir.
Davlatning monopoliyaga qarshi siyosati iqtisodiyotning barcha
tarmoqlarida korxonalarning raqobatbardoshligini oshirishning asosiy elementi
hisoblanadi. Aynan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rtasidagi o’zaro
munosabatlar shartlari va ularning zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitidagi
nisbiy hajmi sarmoya va innovatsiyalarga moyillikni belgilaydi. Shunday qilib,
monopoliyaga qarshi siyosat davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga
bevosita ta'sir qiladi: ishlab chiqarish hajmi, mehnat unumdorligi, narxlar,
korxona foydasi va ulardan soliq chegirmalari, investitsiyalar hajmi, iqtisodiy
o'sish, xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning jahon bozorlarida raqobatbardoshligi.
Bundan tashqari, raqobat qoidalari iste'molchilarning farovonligini oshirishni
ham, foydalanish imkoniyati cheklangan resurslarni samarali taqsimlashni
rag'batlantirish, shuningdek, butun davlatning iqtisodiy o'sishiga yordam
beradigan, ijtimoiy muammolarni hal qilishga yordam beradigan tarzda
qo'llanilishi kerak. , ekologik va boshqa muammolar.

Ushbu ish mavzusining dolzarbligi shundaki, hozirgi vaqtda
monopoliyaga qarshi tartibga solish muammosi davlat siyosatining ustuvor
yo'nalishlaridan biri sifatida qaralmoqda.
Ish mavzusi - Rossiyada monopoliyaga qarshi davlat siyosatining o'ziga
xos xususiyatlari.
Ishning maqsadi Rossiyada monopoliyaga qarshi davlat siyosatining
o'ziga xos xususiyatlarini tahlil qilishdir.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni hal qilish kerak:
• davlatning monopoliyaga qarshi davlat siyosatining mohiyatini
o'rganish;
• davlatning monopoliyaga qarshi davlat siyosatining shakl va usullarini
o'rganish;
• Rossiyada monopoliyaga qarshi davlat siyosatini amalga oshirish
bo'yicha davlat organlarini tekshirish;
• 2013-2015 yillarga mo'ljallangan monopoliyaga qarshi davlat
siyosatining xususiyatlarini o'rganish. Rossiyada;
• Rossiyada monopoliyaga qarshi davlat siyosati muammolarini
o'rganish;
• Rossiyada monopoliyaga qarshi davlat siyosatining istiqbollarini
o'rganish.
Tadqiqotning nazariy asosini mahalliy va xorijiy olim-iqtisodchilarning
ishlari, ixtisoslashtirilgan davriy nashrlarning tahliliy materiallari tashkil etdi.
Tadqiqotni o'tkazishda federal tashkilotlarning ma'lumotlari, monopoliyaga
qarshi davlat siyosati masalalarini o'z ichiga olgan normativ-huquqiy hujjatlar,
ochiq manbalar (davriy nashrlar) ma'lumotlaridan foydalanilgan.
Raqobatning mohiyati, vazifalari, shakl va usullari
Raqobat bozor iqtisodiyotining va umuman, tovar xo’jaligining eng
muhim belgisi, uni rivojlantirish vositasi hisoblanadi. Raqobat – bozor
sub’ektlari iqtisodiy manfaatlarining to’qnashuvidan iborat bo’lib, ular
o’rtasidagi yuqori foyda va ko’proq nafga ega bo’lish uchun kurashni anglatadi.
Hozirgi bozor iqtisodiyotida raqobatning quyidagi asosiy vazifalarini
ajratib ko’rsatish mumkin:
1) tartibga solish vazifasi;
2) resurslarni joylashtirish vazifasi;
3) innovatsion vazifa;
4) moslashtirish vazifasi;

5) taqsimlash vazifasi;
6) nazorat qilish vazifasi.
Raqobatning tartibga solish vazifasi ishlab chiqarishni talab (iste’mol)ga
muvofiqlashtirish maqsadida taklifga ta’sir o’tkazishdan iborat. Aynan shu
vazifa yordamida iqtisodiyotda taklifning talab orqali, ishlab chiqarish tarkibi va
hajmining yakka tartibdagi va ijtimoiy ehtiyojlar orqali belgilanishiga erishiladi,
ya’ni iqtisodiyot bozor qonunlari asosida tartibga solinadi.
Raqobatning resurslarni joylashtirish vazifasi ishlab chiqarish omillarini
ular eng ko’p samara beradigan korxona, hudud va mintaqalarga oqilona
joylashtirish imkonini beradi.
Raqobatning innovatsion vazifasi fan-texnika taraqqiyoti yutuqlariga
asoslanuvchi hamda bozor iqtisodiyoti sub’ektlarining rivojlanishini taqozo
etuvchi turli ko’rinishdagi yangiliklarning joriy etilishini anglatadi.
Raqobatning moslashtirish vazifasi korxona (firma)larning ichki va
tashqi muhit sharoitlariga ratsional tarzda moslashishiga yo’naltirilgan bo’lib,
ularning shunchaki o’zini-o’zi saqlab, iqtisodiy jixatdan yashab qolishidan
xo’jalik faoliyati sohalarining ekspansiyasi (kengayishi)ga o’tishini bildiradi.
Raqobatning taqsimlash vazifasi ishlab chiqarilgan ne’matlar yalpi
hajmi (yalpi ichki mahsulot)ning iste’molchilar o’rtasida taqsimlanishiga
bevosita va bilvosita ta’sir o’tkazadi.
Nihoyat, raqobatning nazorat qilish vazifasi bozordagi ba’zi
ishtirokchilarning boshqa bir ishtirokchilar ustidan monopolistik hukmronlik
o’rnatishiga yo’l qo’ymaslikka yo’naltiriladi.
Raqobat o’z miqyosiga ko’ra, raqobat ikki turga – tarmoq ichidagi va
tarmoqlararo raqobatga bo’linadi. Tarmoq ichidagi raqobat tovar ishlab
chiqarish va sotishning qulay sharoitiga ega bo’lish, qo’shimcha foyda olish
uchun bir tarmoq korxonalari o’rtasida boradi. Tarmoq ichidagi raqobat
natijasida texnika darajasi va mehnat unumdorligi yuqori bo’lgan korxonalar
qo’shimcha foyda oladilar va aksincha, texnika jixatdan nochor korxonalar esa
ishlab chiqarilgan tovar qiymatining bir qismini yo’qotadilar va zarar ko’radilar.
Tarmoqlararo raqobat turli tarmoq korxonalari o’rtasida eng yuqori
foyda normasi olish uchun olib boriladigan kurashdan iborat. Bunday raqobat
kapitalning foyda normasi kam bo’lgan tarmoqlardan foyda normasi yuqori
tarmoqlarga oqib o’tishiga sabab bo’ladi. Demak, tarmoqlararo raqobat kapital
qaysi tarmoqqa kiritilmasin, xuddi shu tarmoq foyda me’yorlarini o’rtacha
foyda normasiga «baravarlashtiradi».

Iqtisodiy adabiyotlarda bir tarmoq ichidagi raqobatning to’rtta shakli
alohida ajratib ko’rsatiladi. Bular: sof raqobat, sof monopoliya, monopolistik
raqobat va oligopoliyadir.
Sof raqobat sharoitida bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoqda juda
ko’p sonli korxonalar mavjud bo’ladi. Ayni paytda, ushbu mahsulot xaridor va
iste’molchilarining soni ham juda ko’p bo’ladi.Sof raqobatli bozorda alohida
korxonalar mahsulot narxi ustidan nazorat o’rnata olmaydi yoki nazorat
sezilarsiz darajada bo’ladi.
Sof monopoliyada tarmoq bitta firmadan iborat bo’lganligi sababli, u
mavjud mahsulot (xizmat)ning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi va
yakkahukmronlik shakllanadi. Monopoliya sharoitida firma narx ustidan
sezilarli nazoratni amalga oshiradi
Monopolistik raqobat o’z ichiga ham monopoliya, ham raqobat
unsurlarini oladi. Bunda tarmoqdagi bir turdagi mahsulotning o’nlab ishlab
chiqaruvchilari bir-birlari bilan qulay narx hamda ishlab chiqarish hajmiga
erishish borasida raqobatlashadilar. Biroq, ayni paytda, har bir ishlab
chiqaruvchi o’z mahsulotini tabaqalashtirish, ya’ni shu turdagi boshqa
mahsulotlardan qaysi bir jixati (sifat darajasi, shakli, qadoqlanishi, sotish
sharoitlari va h.k.) bo’yicha farqlash orqali uning monopol ishlab
chiqaruvchisiga aylanadi.
Oligopoliya – tarmoqda u qadar ko’p bo’lmagan korxonalarning mavjud
bo’lishi va hukmronlik qilishidir. Qaysi tovarlar va xizmatlar bozorida nisbatan
kam sonli ishlab chiqaruvchilar hukmronlik qilsa, shu tarmoq oligopolistik
tarmoq hisoblanadi.
Shuningdek, iqtisodiy adabiyotlarda g’irrom va halol raqobatlashuv
usullari ham ajratib ko’rsatiladi. Raqobatlashuvning noan’anaviy, jamiyat
tomonidan e’tirof etilmagan, ijtimoiy ahloq qoidalari doirasidan chetga
chiquvchi, noiqtisodiy (ya’ni, jismoniy kuch ishlatish, majburlash, raqiblarning
obro’siga putur yetkazish va h.k.) usullaridan foydalanish g’irrom raqobat deb
yuritiladi. Halol raqobat – raqobat kurashida jamiyat tomonidan tan olingan
iqtisodiy usullarni qo’llash, o’zining maqsad va manfaatlariga erishishda
umumjamiyat manfaatlariga zid keluvchi holatlarni qo’llamaslik kabi
qoidalarga asoslanadi.
Raqobat kurashining ikki usuli farqlanadi: narx vositasidagi raqobat va
narxsiz raqobat. Narx vositasida raqobatlashuv kurashning asosiy usuli bo’lib,
ishlab chiqaruvchilarning o’z tovarlari narxini boshqa ishlab chiqaruvchilarning
shunday mahsulotlari narxiga nisbatan pasaytirishi hisoblanadi. Narxsiz

raqobatda kurashning asosiy omili tovarlarning narxi emas, balki uning sifati,
servis xizmat ko’rsatish, ishlab chiqaruvchi firmaning obro’-e’tibori
hisoblanadi.
Davlatning iqtisodiy monopolizmga qarshi siyosati chora-tadbirlari
Davlat bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning asoslaridan biri bo’lgan
raqobat mexanizmining to’liq ishlashi uchun hamda aholini ma’lum darajada
ijtimoiy himoyalash maqsadida iqtisodiy monopolizmga qarshi choratadbirlarni
amalga oshiradi. Ma’lumki, sobiq sotsialistik mamlakatlarda, shu jumladan,
sobiq covet ittifoqida davlat mulkining yakkahokimligi, rejali xo’jalik yuritish
tizimining amal qilishi oqibatida iqtisodiy raqobat uchun sharoit bo’lmadi.
Tadbirkorlik va tanlash erkinligi ham mavjud emasdi. Shu boisdan
O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish uchun raqobatchilikni tiklash lozim
bo’ladi. Buning uchun davlat mulkini uning ixtiyoridan chiqarish va
xususiylashtirishning o’zi kifoya qilmaydi. Chunki yangidan tashkil topadigan
aksionerlik jamiyatlari, konsern, uyushmalar, xususiy firmalar yana iqtisodiy
yakkahokim bo’lib qolishlari mumkin. Shu boisdan rivojlangan mamlakatlarda
to’plangan yakkahokimlikka qarshi kurash tajribalari asosida antimonopol
siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish maqsadga muvofiqdir.
Dastlabki monopolizmga qarshi qonun 1890 yilda (trestlarga qarshi
Sherman qonuni) AQSHda qabul qilingan. Hozirgi davrda ana shunga o’xshash
qonunlar deyarli barcha rivojlangan mamlakatlarda qabul qilingan bo’lib,
mazkur qonunchilik asosan uch yo’nalishga ega
Birinchidan, har qanday yirik firma, korporatsiya mahsulot ishlab
chiqarishning 40-50 foizdan ortig’ini o’z qo’lida to’plamasligi zarur.
Ikkinchidan, barcha yirik korxonalar jismoniy va yuridik shaxslar uchun
o’zining va boshqa hissadorlik jamiyatlari aksiyalarining to’planadigan
ulushlari miqdori cheklab qo’yiladi.
Uchinchidan, bozor baholarini talab va taklif nisbatini inobatga olmay,
o’zaro kelishib belgilash va ushlab turishga qaratilgan kelishuvlar, bozorlarni
o’zaro taqsimlab olishlar man qilinadi.
Monopoliyaga qarshi qonunchilikni tatbiq etish uchun maxsus ma’muriy
muassasalar, qo’mitalar tuziladi. Ular korxonalarning tuzilishiga, qimmatbaho
qog’ozlarning taqsimlanishiga aralashadilar va barcha uchun majburiy qaror
ishlab chiqaradi. Bunda Yaponiya tajribasi qo’l kelishi mumkin. Yaponiyada
Ikkinchi jahon urushidan keyin yakkahokim monopoliyalarni man qiluvchi
qonunga amal qilishni nazorat qiluvchi odilona kelishuvlar yuzasidan tashkil
topgan qo’mita keng vakolatlarga ega bo’lib, mazkur qo’mita mustaqil ravishda

ish yuritadi. Agar amaldagi qonunchilikning buzilishini qo’mita aniqlasa va bu
holat sud tomonidan tasdiqlansa, uni buzgan firmaga juda katta jarima solinadi.
Qo’mita o’zaro raqobat qiluvchi korporatsiyalarning birbirlari bilan kartel
shartnomalari tuzishlarini man qiladi. Agarda ana shunday shartnomalar
iqtisodiy zarurat sifatida tuzilsa, qisqa muddatli bo’lishi nazorat qilinadi
Monopoliyaga qarshi davlat organlarining monopolistik faoliyatni
cheklash va tartibga solishga qaratilgan faoliyat yo’nalishlari quyidagilardan
iborat:
- monopoliyadan chiqarish bo’yicha tarmoq dasturlarini ishlab chiqish
va ularni amalga oshirishni nazorat qilish;
- bozorda ma’lum tovar bo’yicha 35foiz dan ortiq ulushga ega bo’lgan
va reyestrga kiritilgan xo’jalik sub’ektlarining bozordagi xatti-harakatini
nazorat qilish;
- tovar bozorlarida ustun mavqega ega bo’lgan xo’jalik sub’ektlarining
monopolistik faoliyatining oldini olish va unga barham berish;
- tovar bozorlariga kirish to’siqlarini, shuningdek, xalqaro savdo va
investitsiyalar uchun tarifli va tarifsiz to’siqlarni kamaytirish bo’yicha
harakatlarni amalga oshirish;
- xo’jalik subektlarini bo’lib yuborish, yoki ushbu tovar bozoriga
kirishni istagan yangi xo’jalik sub’ektlarini qo’llash-quvvatlash yo’li bilan
monopolistik tovar bozorida xo’jalik sub’ektlari sonini ko’paytirish;
- xo’jalik sub’ektlarining qo’shilishiga va yuridik shaxslarning
uyushmalar tashkil etishlarini man qilish;
- g’irrom, nohalol raqobatning oldini olish;
- tovar bozorlarida ustun mavqega ega bo’lgan xo’jalik sub’ektlarining
bozor salohiyatini(potensialini) cheklash.
Buyuk Britaniya va Fransiyada korxonalarning qo’shilishi natijasida
tashkil topgan yangi korxonaning bozor ulushi 25foizdan, aktivlar hajmi ham
ma’lum miqdordan oshmasligi kerakligi belgilab qo’yilgan. Germaniyada
bundan tashqari yillik sotish hajmining quyi chegarasi ham belgilab qo’yiladi
AQSH, Yaponiya, Kanada, Avstraliyada qo’shilish to’g’risidagi shartnomalar
davlatning tegishli organlari ruxsatisiz tuzilgan taqdirda noqonuniy hisoblanadi.
Buyuk Britaniya, Fransiya va Germaniyada aktivlari qiymati va sotish hajmi
bo’yicha yirik firmalarning qo’shilishigina nazorat qilinadi.
Kartellar AQSH, Fransiya, Germaniya, Ispaniya, Portugaliya,
Avstraliya, Kanadada to’liq man qilingan. Bu haqdagi keluv qonunni buzilishi
holati deb hisoblanadi. Kelishuv to’g’risidagi ma’lumot tasdiqlansa, monopol

foyda miqdoridan 3 barobar ko’p miqdorda shtrafga tortiladi. AQSHda yashirin
kartelda ishtirok etish javobgarlikka tortiladigan jinoyat hisoblanadi. Ta’minot
va sotish faoliyati bo’yicha firmalarning birlashishi tannarxni pasaytirishga
imkon bersa ham noqonuniy faoliyat deb baholanadi.
O’zbekiston Respublikasida iqtisodiyotda monopolistik faoliyatni
tartibga solish maqsadlari va yo’nalishlari
O’zbekiston Respublikasida ham iqtisodiyotda raqobatchilik muhitini
vujudga keltirish maqsadida 1992 yilning avgust oyida “Monopol faoliyatni
cheklash to’g’risida”gi Qonun kuchga kiritildi. Mazkur Qonun asosida
iqtisodiyotda raqobatchilikni rivojlantirishga qaratilgan bir qator normativ
hujjatlar ishlab chiqilib, amalga oshirila boshlandi.
1996 yil 27 dekabrda O’zbekiston Respublikasining “Tovar bozorlarida
monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to’g’risida”gi, 1996 yil 26 aprelda
“Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida”gi qonunlari qabul
qilindi. Ushbu qonun me’yor va talablarini amalga oshirish, monopoliyalarga
qarshi kurashish va ularning faoliyati ustidan nazorat qilishga yo’naltirilgan
funksional idora sifatida 1992 yilda Moliya vazirligi huzuridagi Monopoliyadan
chiqarish va raqobatni rivojlantirish Bosh boshqarmasi tashkil etildi va u 1996
yil 15 mayda Moliya vizirligi huzuridagi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni
rivojlantirish qo’mitasiga aylantirildi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2000 yil 2 avgustdagi 2676-
sonli Farmoni hamda Vazirlar Mahkamasining 300-sonli Qaroriga muvofiq
O’zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni 109
rivojlantirish davlat qo’mitasi tashkil etildi.
Iqtisodiyotning xususiy sektorini jadal rivojlantirishni rag’batlantirish,
monopoliya kompaniyalari faoliyati ustidan nazoratni kuchaytirish, bankrot va
monipolist kompaniyalarni qayta tashkil etish, raqobat muhitini shakllantirish
maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 30 apreldagi
3602-sonli Farmoni va 2005 yil 2 maydagi 66-sonli Qaroriga muvofiq mazkur
qo’mita O’zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish, raqobat va
tadbirkorlikni qo’llabquvvatlash davlat qo’mitasiga aylantirildi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 fevraldagi
“Monopoliyaga qarshi ishlarni tartibga solish va raqobatni rivojlantirish tizimini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF-4191- sonli Farmoni
bilan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo’llabquvvatlash qo’mitaning
asosiy vazifalari qatoridan chiqarildi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikasi
Xususiylashtirilgan korxonalarga ko’maklashish va raqobatni rivojlantirish
davlat qo’mitasini tashkil etish to’g’risida» 2017 yil 18 apreldagi PF-5016-sonli
Farmoniga asosan qayta tashkil etilgan qo’mitaning faoliyat vazifalari va
yo’nalishlari belgilab berilgan.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasi
xususiylashtirilgan korxonalarga ko’maklashish va raqobatni rivojlantirish
davlat qo’mitasi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida” 2017 yil 18
apreldagi PQ-2897-son qaroriga asosan O’zbekiston Respublikasi
Xususiylashtirilgan korxonalarga ko’maklashish va raqobatni rivojlantirish
davlat qo’mitasi tuzilmasida hududiy filiallar bilan birgalikda Tadbirkorlik
faoliyati asoslarini o’qitish respublika markazi tashkil etildi.
O’zbekiston Respublikasida antimonopol siyosatning asosiy
yo’nalishlari quyidagilardan iborat:
- respublikada sog’lom raqobat muhitini yaratish uchun zarur tashkiliy,
iqtisodiy va moliyaviy shart-sharoitlar, mustahkam huquqiy bazani
shakllantiruvchi va muvofiqlashtiruvchi markaz funksiyalarini amalga oshirish;
- bozor iqtisodiyoti talablariga javob beruvchi raqobat qonunlari,
umumiy qabul qilingan normalar va qoidalarni samarali amalga oshirishni
ta’minlovchi monopoliyaga qarshi tartibga solishning kuchli tizimini barpo
etish;
- raqobatni va tadbirkorlikni rivojlantirish asosida bozor qayta
o’zgartirishlari chuqurlashishiga ko’maklashish;
- insofsiz raqobatchilar tomonidan tovar va moliya bozorlari, birinchi
navbatda, iste’mol tovarlari bozorini monopollashtirish yuzasidan har qanday
urinishlarning oldini olish, ularni cheklash va ularga barham berish;
- monopoliyaga qarshi davlat siyosati konseptsiyasini amalga oshirish,
monopoliyadan chiqarish bo’yicha respublika, tarmoq va mintaqaviy dasturlar
ishlab chiqilishi va amalga oshirilishini muvofiqlashtirish;
- monopoliyaga qarshi qonunchilik hujjatlariga rioya qilinishi,
shuningdek, o’z vakolati doirasida tabiiy monopoliyalar sub’ektlari faoliyati
ustidan nazoratni amalga oshirish;
- reklama va iste’molchilar huquqlarini muhofaza qilish to’g’risidagi
qonunchilik hujjatlariga rioya qilinishi ustidan nazoratni amalga oshirish;
- iste’mol tovarlari narxlari va xizmatlarga tariflar monitoringini
o’tkazish, iste’molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyatlari bilan birgalikda
narxlarning asossiz ravishda o’sib ketishi, bozorda sifatsiz iste’mol tovarlari

sotilishi va xizmatlar ko’rsatilishiga olib keluvchi insofsiz raqobatning oldini
olish chora-tadbirlarini ko’rish;
- monopol xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini davlat tomonidan
samarali tartibga solish va nazorat qilishga, raqobat muhitini rivojlantirish,
iste’molchilar huquqlarini muhofaza qilish va reklama faoliyatiga yo’naltirilgan
normativ-metodologik bazani takomillashtirish va h.k.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida tovarlar bozorida monopolistik
faoliyatni cheklash va raqobat muhitini saqlash, rivojlantirish maqsadida
O’zbekiston Respublikasining “Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni
cheklash va raqobat to’g’risida”gi Qonuni qabul qilingan. Bu Qonunga binoan
monopolistik faoliyatga xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning raqobatga yo’l
qo’ymaslikka, uni cheklash yoki bartaraf etishga qaratilgan harakatlari yoki
harakatsizligi deb ta’rif beriladi.
2012 yilda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining “Raqobat
to’g’risida”gi qonunda monopolistik faoliyat uchun asos bo’ladigan “Ustun
mavqe tovar yoki moliya bozorida xo’jalik yurituvchi sub’ektning yoxud
shaxslar guruhining raqobatlashuvchi xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga bog’liq
bo’lmagan holda unga o’z faoliyatini amalga oshirish va raqobatning holatiga
hal qiluvchi ta’sir ko’rsatish, tegishli bozorga boshqa xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarning kirishini qiyinlashtirish yoxud ularning iqtisodiy faoliyat
erkinligini boshqacha tarzda cheklash imkoniyatini beradigan holatidir.
Tovar bozorida qaysi xo’jalik yurituvchi sub’ekt yoki shaxslar guruhi
tovarining ulushi:1) ellik va undan ortiq foizni tashkil etsa;2) o’ttiz besh foizdan
ellik foizgacha hajmda bo’lib, bunda quyidagi shartlar:xo’jalik yurituvchi
sub’ektning tovar bozoridagi ulushi kamida bir yil mobaynida barqaror bo’lib
turishi;tovar bozorida boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga (raqobatchilarga)
tegishli ulushlarning nisbiy miqdorda bo’lib turishi;ushbu bozorga yangi
xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning (raqobatchilarning) kirishiga imkoniyat
bo’lishi shartlari belgilangan bo’lsa, shu xo’jalik yurituvchi sub’ektning yoki
shaxslar guruhining mavqei ustun mavqe deb e’tirof etiladi.
Moliya bozorida xo’jalik yurituvchi sub’ektning yoki shaxslar
guruhining ustun mavqeini e’tirof etish tartibi va shartlari O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi”1
Ustun mavqeni egallab turgan xo’jalik yurituvchi sub’ektning raqobatni
cheklaydigan va boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning manfaatlarini
kamsitgan yoxud kamsitishi mumkin bo’lgan harakatlari taqiqlanadi. Xo’jalik

yurituvchi sub’ektning o’z yuqori mavqeini suiiste’mol qiladigan xatti-
harakatlariga quyidagilar kiradi:
- bozorlarda taqchillikni keltirish yoki uni saqlash va narxlarni oshirish
maqsadida tovarlarni muomaladan olib qo’yish;
- monopol qimmat yoki monopol arzon narxlarni belgilash. Monopol
qimmat narx tovar bozorida ustun mavqega ega bo’lgan xo’jalik yurituvchi
sub’ektning ishlab chiqarish quvvatidan to’laligicha foydalanmaslik tufayli
qilgan asossiz xarajatlarini qoplash yoki tovar sifatini pasaytirish natijasida
qo’shimcha foyda olish maqsadida tovarga belgilagan narx hisoblanadi.
Monopol arzon narx esa ushbu xo’jalik sub’ektining sotib olayotgan
tovariga qo’shimcha foyda olish yoki qilingan asossiz xarajatlarni sotuvchi
hisobiga qoplash maqsadida belgilaydigan narxidir. Shuningdek, raqobatchini
bozordan siqib chiqarish uchun monopolistik mavqedagi xo’jalik sub’ekti
belgilagan zarar ko’radigan darajadagi narx hisoblanadi. Bunday narxlarning
belgilanishi oqibatida raqobat cheklanadi.
Insofsiz raqobat, ya’ni xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning tadbirkorlik
faoliyatida ustunlikni qo’lga kiritishga qaratilgan ular o’rtasida
musobaqalashuvni istisno etadigan, iste’molchilarni chalg’itish usullari
qo’llanuvchi raqobatdir.
O’zbekistonda monopoliyaga qarshi davlat organi monopolistik faoliyat
va insofsiz raqobatni cheklash hamda to’xtatib qo’yish sohasida davlat
siyosatini olib boradi.
Monopoliyaga qarshi davlat organi xo’jalik sub’ektlarini tashkil etish,
qayta tashkil etish, tugatish ustidan davlat nazoratini amalga oshiradi. Agar
xo’jalik sub’ektlarining qo’shilishi, birlashtirilishi, xolding kompaniyalariga
aylantirilishi oqibatida monopoliya vujudga keladigan bo’lsa, u holda ularning
iltimosnomalari rad etiladi.
Ushbu organ aksiyalar, ulushlar va boshqa mulkiy huquqlarni olish
vaqtida monopoliyaga qarshi kurashga doir qonun hujjatlariga rioya etilishi
ustidan davlat nazoratini amalga oshiradi. Zaruriy va mumkin bo’lgan hollarda
monopolistik korxonalar majburiy tarzda bo’lib ham yuboriladi. Monopoliyaga
qarshi qonun hujjatlari buzilganda ushbu organ uni buzgan xo’jalik
sub’ektlariga qonunda belgilangan jarimalarni soladi yoki ularning ishini sudga
oshiradi.
O’zbekiston Respublikasida monopolistik faoliyatni cheklashga
qaratilgan siyosatning amalga oshirilishi natijasida bugun avval
monopollashgan tekstil, qurilish materiallarini ishlab chiqarish, farmatsevtika,

mebel va oziq-ovqat sanoati kabi sohalarda sog’lom raqobat muhiti shakllanib,
yirik monopoliyalar tugatildi. Monopollashgan bozorni tahlil qilish tubdan
qayta ko’rib chiqildi, asosiy e’tibor tarmoqni o’rganishdan tovar bozorlardagi
talab va taklifga, bozor muvozanatiga bevosita ta’sir ko’rsatuvchi omillarga
qaratilmoqda. Ushbu asosda Qo’mita tomonidan har yili 100 ga yaqin tovar va
moliya bozorlari segmentlari o’rganilmoqda.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni tekshirish o’rniga, “kartel” deb
nomlanuvchi turli shakldagi, ayniqsa narx sohasidagi kelishuvlar va kelishib
qilingan harakatlarni aniqlash bo’yicha tahlillar amalga oshirilmoqda.
Rossiyadada raqobat qonuni asoslari
Monopoliyaga qarshi (monopoliyaga qarshi) siyosat -
monopoliyalarning paydo bo'lishi va faoliyat yuritishi uchun shart-sharoitlarni
cheklash hamda raqobat bozorini himoya qilishga qaratilgan iqtisodiy,
qonunchilik va ma'muriy choralar majmui. Bozor munosabatlarining bu jihatiga
davlatning aralashuvi zarurati shundan kelib chiqadiki, monopoliyalar sanoatga
kirishda raqobatga to’sqinlik qiluvchi, monopolistik darajada yuqori narxlarni
ushlab turuvchi, iste’molni cheklovchi, texnik taraqqiyotga to’sqinlik qiluvchi
sun’iy to’siqlar hosil qiladi (yangilanishi kerak bo’lgan yirik kapital). , monopol
mavqei ularni ishlab chiqarish va mahsulotni yaxshilashga majbur qilmaydi).

Birinchi monopoliyaga qarshi qonun (Sherman qonuni) 1890-yilda
AQSHda qabul qilingan bo lib, u davlatlar o rtasidagi yoki xorijiy davlatlarʻ ʻ
bilan savdoni cheklashga qaratilgan har qanday shartnoma va maxfiy bitimlarni,
shuningdek, savdoni monopollashtirishga urinishlarni qonundan tashqari deb
hisobladi. 1974 yilgi tuzatish ushbu qonunning moddalarini buzishni jinoyat deb
belgiladi. Ushbu qonunga ko'ra, hukumat alohida firmalar va ularning
rahbarlarini jarimadan tortib ozodlikdan mahrum qilishgacha bo'lgan jazolar
bilan sudga berishi mumkin.
Ikkinchi eng muhim monopoliyaga qarshi qonun (Kleyton qonuni) ham
1914 yilda Qo'shma Shtatlarda qabul qilingan. U narx siyosatida kamsitishning
barcha shakllarini, agar bu raqobatning qisqarishiga olib keladigan bo'lsa,
aktsiyalarni sotib olish yo'li bilan firmalarning qo'shilishini taqiqlagan. turli
firmalarning direktorlar kengashlaridagi lavozimlarni birlashtirish, tovarlarni
majburiy assortiment bilan sotish. 1950 yilda qabul qilingan Seller qonuni
monopoliyalarni birlashtirish amaliyotini kuchaytirdi. AQSh hozirda bozor
ulushi 10% va 5% bo'lgan firmalar o'rtasida gorizontal qo'shilishni taqiqlaydi.
Agar firma 10% yoki undan ortiq bozor ulushiga ega bo'lsa, vertikal
qo'shilishlarga ruxsat beriladi.
G'arbiy Evropada qonunlar yumshoqroq, ular faqat monopol
hokimiyatni suiiste'mol qilishni taqiqlaydi va shunga mos ravishda yuqori bozor
ulushlarida (Frantsiyada 40% gacha) korxonalarni birlashtirishga ruxsat beradi.
Rossiyada umumiy ulush 35% dan ortiq bo'lsa, gorizontal qo'shilish taqiqlanadi
va bitta kompaniyaning ulushi 35% dan ortiq bo'lsa, vertikal qo'shilish
taqiqlanadi.
Hozirgi kunda barcha mamlakatlarda monopoliyaga qarshi siyosat yangi
monopoliyalar paydo bo'lishining oldini olish, raqobat muhitini shakllantirish,
monopoliyalar faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishni o'z ichiga oladi.
Tartibga solish monopol narxlarning o'sishini cheklashni nazarda
tutuvchi narx siyosati orqali amalga oshiriladi. Bunday siyosatni ishlab chiqish
va amalga oshirishda ishlab chiqaruvchini yo'q qilmaslik juda muhim, shuning
uchun narxlar sanoatda o'rtacha xarajatlar darajasida belgilanishi kerak, bu esa
korxonalarning normal ishlashiga imkon beradi. Ushbu choraning kamchiligi
shundaki, narx siyosati odatda kechikadi. Unga qo'shimcha ravishda soliq
regulyatorlari qo'llaniladi, ya'ni ular ortiqcha foyda uchun soliqni belgilaydilar.
Rossiyada monopoliyaga qarshi siyosatni amalga oshirishdagi
qiyinchiliklar uning rivojlangan mamlakatlar misollaridan foydalangan holda
ishlab chiqilganligi bilan bog'liq. Ammo barcha mamlakatlarda bunday siyosat

etuk bozor munosabatlariga asoslanadi va Rossiya sharoitlariga mos keladigan
vositalarni o'z ichiga olmaydi - bozor munosabatlarini yaratish davri uchun.
"Raqobat va monopoliya faoliyatini cheklash to'g'risida ..." Federal qonunining
birinchi versiyasi 1991 yil may oyida qabul qilingan. U bunday tartibga
solishning xorijiy modellariga asoslangan edi. Biznes bu qonunni xotirjamlik
bilan qabul qildi, chunki u raqobatni qo'llab-quvvatlash siyosatini amalga
oshirish usuli sifatida qaraldi va bu siyosat bir bozor agenti uchun boshqalar
hisobiga afzalliklarni yaratish deb tushunildi. Ushbu qonunga ko'ra, yangi
firmalarni ro'yxatga olish faqat monopoliyaga qarshi organlarning roziligi bilan
amalga oshirilishi mumkin edi, bu esa raqobat uchun yangi ma'muriy to'siqlarni
keltirib chiqardi.
Aslida, Rossiyada monopoliyaga qarshi siyosat asosan ruxsat beruvchi-
taqiqlovchi funktsiyaga ega bo'lgan passiv mudofaa siyosati sifatida shakllangan
bo'lib, uning vazifalari nafaqat faoliyat yuritayotgan monopoliyalarga qarshi
kurashish, balki yangilarining paydo bo'lishining oldini olish edi. Uni amalga
oshirish zarurati shundan kelib chiqdiki, o'sha paytda moliyaviy va sanoat
guruhlari ustidan nazorat yo'q edi, ularning mavjudligi gorizontal integratsiyani
amalga oshirish va sanoat monopoliyalarini yaratish imkonini berdi. Iqtisodiy
siyosatning boshqa bo'limlari bilan aloqasi yo'q edi. Monopoliyaga qarshi
tartibga solish asosan narx siyosatiga taalluqli bo'lib, narxning yuqori chegarasi,
maksimal rentabellik chegarasi va narx o'zgarishining chegaraviy omillarini
belgilashdan foydalanilgan. Bu ishlab chiqarish tannarxining o'sishini
rag'batlantirdi va ishlab chiqarishni rivojlantirishga qiziqishni pasaytirdi. Ushbu
chora-tadbirlarda monopoliyaga qarshi siyosatning zarurligini tushunish, zarur
organlarni shakllantirish, qonunlarni ishlab chiqish va qabul qilish ijobiy bo'ldi,
lekin umuman olganda, bunday siyosat o'zining bevosita vazifalarini bajarmadi.
Monopoliyaga qarshi tartibga solishning ikkinchi bosqichi 1994-1995
yillarga to'g'ri keldi. va "Iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish va Rossiya
Federatsiyasi bozorlarida raqobatni rivojlantirish Davlat dasturi, asosiy
yo'nalishlar va ustuvor chora-tadbirlar to'g'risida" gi qaror va "Tabiiy
monopoliyalar to'g'risida" Federal qonuni qabul qilinishi bilan belgilandi. Bu
davrda e’tibor tovar bozorlaridan moliya bozorlari, sug’urta, banklar, tabiiy
monopoliya sohalariga qaratiladi, bu yerda umumiy sanoat va tarmoq bo’limlari
manfaatlari kesishadi. 1995 yildan boshlab raqobatga qarshi harakatlarga
miqdoriy yondashuv ustunlik qila boshlaydi: bozor ulushi 35%, atigi 65% va
undan yuqori bo'lgan firmalar monopoliyalar ro'yxatidan chiqariladi. O'rtada siz

monopoliya ekanligini isbotlashingiz kerak. Xuddi shu davrda monopoliyaga
qarshi tartibga solishni mustaqil faoliyatga ajratish boshlandi.
Uchinchi bosqich 1998 yil avgust oyida Monopoliyaga qarshi siyosat
vazirligi (MOP) tashkil etilganda boshlandi. Monopoliyaga qarshi siyosat va
raqobat siyosatini farqlash jarayoni boshlanmoqda, biroq tabiiy monopoliyalarni
nazorat qilish ishlari faolroq olib borilmoqda. Hujjatlarga ko ra, MAP o zʻ ʻ
faoliyatini davlat, iste molchilar va tabiiy monopoliyalar sub yektlari
ʼ ʼ
manfaatlari muvozanatiga yo naltiradi. Ammo bu muvozanatning mezoni nima?
ʻ
Bu balans nima? Buni belgilovchi hujjatlar va ishlanmalar mavjud emas.
Shu bilan birga, asosan narxlarni tartibga solishdan voz kechish
boshlanadi va bozordagi ishlarning umumiy holati nazorat qilinadi. Shu bilan
birga, monopoliyadan chiqarish monopoliyaga qarshi siyosatning asosiy vositasi
sifatida qaraladi, lekin bu bir martalik chora bo'lib, monopoliyaga qarshi
siyosatning butun mazmunini unga qisqartirib bo'lmaydi.
2004 yilda Federal monopoliyaga qarshi xizmat tashkil etildi. Uning
kamchiligi siyosatga qaramlikdir. Rahbarni prezident, deputatlarni esa hukumat
tayinlaydi. Monopoliyaga qarshi siyosat samaradorligining hukumatning siyosiy
yo'nalishiga bog'liqligi shundan kelib chiqadi. Ushbu xizmatning asosiy vazifasi
raqobatni rivojlantirishdir. Raqobat siyosati alohida xo'jalik yurituvchi
sub'ektlarning asossiz ustunliklarini bartaraf etishga qaratilgan. Ammo hozir
ham bu ish faqat shikoyatlar kelib tushgandan keyin, qonunchilik bazasining
nomukammalligi, uslubiy ta’minotning yetarli emasligidan keyingina choralar
ko’rilmoqda.
Monopoliyaga qarshi siyosatni yanada rivojlantirish nafaqat sof
monopolistik bozorlarda, balki oligopolistik bozorlar va monopolistik raqobat
bozorlarida ham monopoliyalar paydo bo’lishining oldini olishga va monopol
hokimiyatni mustahkamlashga qaratilgan bo’lishi kerak.
AQShda antimonopol siyosat
Milliy bozorlarning monopollashuviga qarshi kurashish uchun yirik korxonalar
va korporatsiyalarning xo’jalik faoliyatini tartibga soluvchi maxsus qonunlar
kodekslari ishlab chiqildi.
Qo'shma Shtatlar ham bundan mustasno emas edi - davlat idoralari mamlakat
hududida ancha qattiq monopoliyaga qarshi siyosatni amalga oshirmoqda, bu
o'z samarasini bermoqda - AQSh bozorining monopollashuv darajasi dunyodagi
eng past ko'rsatkichlardan biri bo'lib qolmoqda.

АҚШ Қонунчилиги
AQShda monopoliyaga qarshi siyosat bir nechta qonun hujjatlari bilan
tartibga solinadi, jumladan:
• Sherman qonuni. U monopoliyani ma'lum bir kompaniyaning bozorda ustun
mavqega ega bo'lishi sifatida tasniflaydi. Ushbu qonunga ko'ra, AQSh
sub'ektlari o'rtasidagi savdoni monopollashtirish, shuningdek, trastlarning
mavjudligi to'liq taqiqlangan. Ushbu qoidalarga rioya qilmaslik jinoiy
javobgarlikka olib keladi.
• Robinson-Patman qonuni. U narxlarni kamsitishga qarshi qaratilgan. Tartibga
solishning mohiyati "yirtqich" deb atalmish narxlarni belgilagan shaxslarni
jinoiy javobgarlikka tortishdan iborat (Shtatlarda o'rtacha bozor narxidan
sezilarli darajada past narxlarni belgilash odatiy holdir).
• Kleyton qonuni. Raqobat yuzaga kelgan taqdirda ularga korporatsiyalar va
kompaniyalarni birlashtirish taqiqlanadi. Shuningdek, ushbu qonunchilik akti
bozorda sog'lom raqobatni har tomonlama qo'llab-quvvatlashni e'lon qiladi.
AQShning monopoliyaga qarshi tuzilmalari
Monopoliyaga qarshi qonun hujjatlariga rioya etilishini quyidagilar nazorat
qiladi:
• Oliy sud. Uning vazifalariga kompaniyaning ishlash usullari va u
tomonidan tuzilgan shartnomalarning qonuniyligini baholash kiradi.
• Savdo komissiyasi. Monopoliyaga qarshi qonunlarga rioya etilishini nazorat
qiladi.
• Adliya vazirligi. Uning ixtisoslashtirilgan bo'limi monopoliyaga qarshi
qonunlarni buzgan kompaniyalarga nisbatan jinoiy ish qo'zg'atadi.
AQShning monopoliyaga qarshi siyosatining yo'nalishlari
AQShda monopoliyaga qarshi siyosat sohasida ikkita yo'nalish mavjud:
• Amerika milliy bozorini axborot bilan ta'minlashni tartibga solish;
• kompaniyalarning birlashishi bilan bog'liq jarayonlarni tartibga solish.
Asosiy elementlar
• narxlarni kamsitish. Kleyton qonuniga kiritilgan tuzatish kompaniyalarga
savdo chegirmalaridan foydalanishni taqiqlaydi. Istisnolarga, agar ular
kompaniya mablag'larini tejashga hissa qo'shsa yoki sog'lom raqobat
normalariga to'liq rioya qilsa, ruxsat etiladi;

• narxlarni belgilash. Sherman qonuni tovarlar qiymatini aniqlashga qaratilgan
har qanday harakatni noqonuniy deb hisoblaydi;
• savdoda "vertikal bog'lanishlar" bo'yicha cheklovlar. Xaridor va sotuvchi
o'rtasida mahsulot narxini pasaytirish bo'yicha barcha muzokaralar va
kelishuvlar noqonuniy hisoblanadi, chunki ular raqobat darajasining pasayishiga
va tovarlar tannarxining belgilangan darajadan pastga tushishiga olib kelishi
mumkin;
• qo'shilish nazorati. Davlat organlari yirik kompaniyalarning birlashishiga faqat
shundan keyin ularning jahon bozorida raqobatbardoshligi oshgan va bu jarayon
uchun Herfindal indeksi 1000 balldan oshmagan hollardagina rozilik beradilar.
Ushbu maqolada Yaponiyada monopoliyaga qarshi qonunlarning
rivojlanishi muhokama qilinadi. Tarixiy nuqtai nazardan Yaponiyaning
monopoliyaga qarshi tartibga solishning xarakterli xususiyatlari o'rganiladi.
Qonunchilik normalari samaradorligi va undagi muammoli masalalar tahlil
qilindi. Ustida
Tadqiqotga asoslanib, muallif ulardan birini hal qilishga qaratilgan chora-
tadbirlarni taklif qiladi rivojlanishning ushbu bosqichida Yaponiyaning
monopoliyaga qarshi qonunchiligini amalga oshirish muammolari, bu uning
ma'muriy rahbarlik doirasidagi tushuntirishlarga zidligidadir.
Kalit so'zlar: Yaponiyaning monopoliyaga qarshi qonuni, Yaponiya huquqi,
monopoliya, tarix Huquqlar
Har bir zamonaviy demokratik davlatda asosiy qadriyatlardan biri e'lon
qilinadi bozor iqtisodiyotining ishlashi. Bunday iqtisodiy tizim doirasida
sub'ektlar erkindir tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanadi, turli bozor
mexanizmlari mustaqil ravishda ishlaydi. Biroq, amaliyot shuni ko'rsatadiki,
bozor iqtisodiyoti u yoki bu tomonning huquqlarini buzmaydigan tarzda ishlay
olmaydi. Iqtisodiyot rivojining asosiy omillaridan biri sifatida erkin raqobat
huquqini amalga oshirishga to’sqinlik qiluvchi omil monopollashtirish
jarayonidir. Buni tartibga solish uchun hodisalar davlat aralashuvini talab qiladi.
Ushbu muammoni ko'rib chiqishda monopoliyaga qarshi qonun alohida
qiziqish uyg'otadi.
Yaponiya. 20-asr o rtalarida tarixiy sabablarga ko ra har doim davlatningʻ ʻ
iqtisodiyotga aralashuvi va korxonalarning monopolistik shakllarini saqlab
qolishni iqtisodiy munosabatlarni tartibga solishning eng samarali usuli deb

hisoblagan Yaponiya jamiyati. monopoliyaga qarshi demokratik qonunlarni
qabul qilishga majbur bo’ldi. Bugungi kunda Yaponiya o'zining monopoliyaga
qarshi qonunlariga o'zgartirishlar kiritishda davom etmoqda.
Shunday qilib, ushbu maqolaning maqsadi Yaponiyadagi monopoliyaga
qarshi qonunlarni tarixiy qiyosiy ko'rib chiqishdir.
Monopoliya va raqobat
Yaponiyada monopoliyaga qarshi qonunning shakllanish tarixini ko'rib
chiqishni boshlashdan oldin, bu zarur Avvalo, "monopoliya" va "raqobat"
tushunchalariga murojaat qiling.
"Monopoliya" tushunchasi aniq ta'rifga ega emas, ko'plab mutaxassislar
unga turli xil ta'riflar berishadi. talqin. Masalan, K. A. Pisenko monopoliyani
ikki yondashuv – iqtisodiy va huquqiy nuqtai nazardan qaraydi1. Monopoliya
tushunchasining huquqiy mazmuni qonun hujjatlaridagi asosiy belgilarini sanab
o’tish bilan belgilanadi. Iqtisodiy ma'noda monopoliya davlat sifatida qaraladi
ma'lum turdagi tovarlarni faqat bitta ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchi bo'lgan
bozorda o'rnini bosuvchisiz, va xaridorlar tanlovi yo'q va faqat sotib olishga
majbur monopolist mahsulotlari.
Ushbu hodisaning boshqa tadqiqotchilari monopoliyani boshqa
pozitsiyalardan ko'rib chiqadilar - mikroiqtisodiy va makroiqtisodiy2.
Mikroiqtisodiy talqinda monopoliyaning asosiy belgilari hisoblanadi bozorda
o'z narxlarini belgilash qobiliyati va monopoliyaning bozorga o'xshash yoki
shunga o'xshash mahsulot ishlab chiqaradigan boshqa korxonalarning kirishiga
cheklovlar o'rnatish qobiliyati.
Shuni ta'kidlash kerakki, monopoliya o'zining mikroiqtisodiy ma'nosida
juda kam uchraydi. real hayotda va mavhum tushunchadir. Eng dolzarb
taqdimot makroiqtisodiy ma'noda monopoliya haqida. Bunda monopoliya davlat
sifatida qaraladi bozorda, unda iqtisodiy faoliyat sub'ekti ta'sir qilish
imkoniyatiga ega va haqiqatan ham muhim bozor parametrlariga ta'sir qiladi.
“Raqobat” tushunchasiga ta’rif berishga harakat qilganda ham noaniq
holat yuzaga keladi. «Monopoliya»ni ko’rib chiqishga o’xshatib «raqobat»
atamasini iqtisodiy va huquqiy nuqtai nazardan ko’rib chiqish mumkin5.
Iqtisodiyotda raqobat deganda cheksiz miqdordagi ishlab chiqaruvchilar yoki
sotuvchilar o'z xo'jalik faoliyatini hech qanday cheklovlarsiz amalga
oshiradigan bozor holati tushuniladi.
Ko'pgina xorijiy mamlakatlarda raqobatni tartibga solish bilan bog'liq
qonunlar va me'yoriy hujjatlarda qo'llaniladigan tushunchalarga aniq ta'rif
berilmagan, ammo, masalan, Yaponiya qonun chiqaruvchisi "raqobat"

tushunchasining aniq talqinini beradi. Ha, Art. 2 hozirda faol Yaponiyada
"Xususiy monopoliyalarni taqiqlash va adolatli savdoni ta'minlash to'g'risida" gi
qonun raqobatni ikki yoki undan ortiq xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning
odatdagi doirasi doirasidagi davlat sifatida belgilaydi. iqtisodiy faoliyat va
ularning shartlari yoki turlariga sezilarli o'zgarishlar kiritmasdan amalga
oshiradigan yoki amalga oshirishga qodir bo'lgan faoliyat: bir xil yoki o'xshash
tovarlarni sotish xuddi shu xaridorga; bir xil sotuvchidan bir xil yoki o'xshash
tovarlarni sotib olish.
Monopoliya singari raqobat ham bozorda sof shaklda (mukammal
raqobat) kam uchraydi.
Zamonaviy dunyoda oligopoliya va monopolistik raqobat ancha keng
tarqalgan. Masalan, oligopoliya - bu cheklangan, oz sonli bozor tuzilishi
sotuvchilar, ishlab chiqaruvchilar ko'p sonli iste'molchilarga xizmat qiladi.
Oddiy ongda monopoliya har doim mutlaqo salbiy hodisa sifatida
namoyon bo'ladi. Aslida
Darhaqiqat, monopollashtirish ham salbiy, ham ijobiy tomonlarga ega
bo'lishi mumkin. Monopoliyaning afzalliklaridan biri ishlab chiqarish hajmining
oshishi bilan xarajatlarning sezilarli darajada kamayishi, ya'ni "miqyos effekti"
deb ataladi. Shuningdek, yirik monopoliyalarning mavjudligi bilan bozorni
bashorat qilish mumkin bo'ladi, monopoliyalar bankrotlik holatlarida
barqarorroq bo'ladi. Monopol korxonaning barqaror pozitsiyasi iste'molchilarda
ishonch uyg'otadi va davlat tomonidan nazorat qilish ancha osonlashadi. ko'p
sonli kichik korxonalarga qaraganda bitta korxona. Bundan tashqari, ayrim
tarmoqlar mavjudki, agar ular bitta yirik korxona doirasida boshqarilsa, eng
samarali ishlaydi yoki bu tarmoqlarda raqobat mavjudligi jamiyat manfaatlarini
sezilarli darajada buzadi (davlat). monopoliya, masalan, harbiy xavfsizlik
sohasida). Ushbu sohalarda davlat aylanma ishtirokchilarining huquqlarini
ta'minlaydigan va etishmasligini qoplaydigan maxsus qoidalarni o'rnatishga
majbur.
Shunga qaramay, monopoliyalar ko'pincha haddan tashqari yuqori
narxlarni talab qiladilar va maksimal foyda olish uchun o'z pullarini tejashadi.
Raqobat bo'lmasa, monopolist fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini joriy etishga
intilmayapti, mahsulot sifatini pasaytiradi. Monopoliyaning mahsulot
assortimenti qisqarishga moyil bo'lib, iste'molchilar tanlash imkoni bo'lmaganda
ehtiyojlarning konservatizmiga ega.
Bozorda mukammal raqobatning mavjudligi ham ijobiy va salbiy
oqibatlarga olib keladi. Raqobat o'rta va kichik biznesning rivojlanishiga

yordam beradi, raqobat tufayli taqdim etilayotgan tovarlar miqdori va sifati
oshadi. Bozorda taqchillik yo'q, kompaniyalarning faol bahosiz raqobati
sharoitida iste'molchi tovar haqida to'liqroq ma'lumot bilan ta'minlanadi, buning
natijasida u o'z ehtiyojlarini to'liq qondirish va huquqlaridan foydalanish
imkoniyatiga ega bo'ladi8. Biroq, ko'pincha raqobat kurashining shakllari
shafqatsiz va hatto noqonuniy xususiyatga ega bo'ladi. Mukammal raqobat
sharoitida aylanma ishtirokchilarining pozitsiyasi beqaror, narxlarning
o'zgarishini oldindan aytib bo'lmaydi.
Shunday qilib, bozor faoliyati davlat manfaatlari va iqtisodiy
munosabatlarning ayrim ishtirokchilarining huquqlarini sezilarli darajada
buzmasdan ishlashi uchun uning joylashgan joyi zarur.
Monopoliyaga qarshi qonun
Monopoliyaga qarshi (raqobat) qonunchiligi monopoliya va raqobatni
davlat tomonidan tartibga solishning asosiy usullaridan biridir. Qonunchilikning
ushbu sohasi huquqning maxsus kompleks sohasini tartibga soladi.
Eng umumiy shaklda monopoliyaga qarshi qonunni boshqaradigan huquq
sohasi sifatida belgilash mumkin “monopoliya va raqobat sohasidagi iqtisodiy
munosabatlar”9, ularning ishtirokchilari davlat organlari, mansabdor shaxslar,
jismoniy va yuridik shaxslar, ularning birlashmalari bo’lishi mumkin.
Shuni ta'kidlash kerakki, ko'pgina tadqiqotchilar "monopoliyaga qarshi"
va "raqobatbardosh" qonunchilik tushunchalarini tenglashtiradi10. Biroq, ular
qonunchilikning ikki xil sohasini ifodalaydi, degan fikr mavjud11. Ushbu
yondashuvda monopoliyaga qarshi qonunchilik majmui sifatida qaraladi qat'iy
cheklovchi choralar, davlat iqtisodiy munosabatlarning boshqa sub'ektlaridan
raqobatni cheklashga yo'l qo'ymaydigan xatti-harakatlarni talab qilishga haqli.
Monopoliyaga qarshi huquqiy tartibga solishning ustuvor usuli imperativ
usuldir.
Raqobat huquqining maqsadi nafaqat monopoliyalarni nazorat qilish,
balki raqobatni qo'llab-quvvatlash va rag'batlantirish, raqobat muhitini
rivojlantirish hisoblanadi.
Shunday qilib, monopoliyaga qarshi qonunning mazmuni turli xil
xususiyatlarga bog'liq, lekin umumiy ma'noda, shu jumladan Yaponiyada ham,
u ikki o'zaro bog'liq hodisa - monopoliya va raqobat bo'yicha bozor
munosabatlarining asosiy tartibga soluvchisi hisoblanadi.
Yaponiyada monopoliyaga qarshi qonunchilik rivojlanishining birinchi
bosqichi (19-asr o rtalaridan Ikkinchi jahon urushigacha)ʻ

XIX asrning o'rtalariga kelib. Yaponiyada ko'plab ijtimoiy, iqtisodiy va
siyosiy muammolar keskinlashdi, o'sha tarixiy davrda mavjud bo'lgan syogunat
tuzumi bunga bardosh bera olmadi. Oxirg Tokugava sulolasining syogun
hokimiyati ag’darildi, imperatorning cheksiz hokimiyati tiklandi. Yangisiga
imperator "Meydzi" hukmronligi shiori bilan atalgan tarix davrida jamiyat
hayotining turli sohalarida, jumladan, iqtisodiy sohada ham katta islohotlar
amalga oshirildi.
Shuni ta'kidlash kerakki, ushbu tarixiy davrning boshida Yaponiya qoloq
va rivojlanmagan edi mamlakat, ammo oxiriga kelib, mamlakat modernizatsiya
qilindi va iqtisodiy ko'rsatkichlarini sezilarli darajada yaxshiladi, bu xalqaro
maydonda mustaqillikka erishish va undan xalos bo'lish istagi bilan bog'liq edi.
G'arb davlatlarining ta'siridan. O'sha davrdagi islohotlar birinchi marta
monopoliya iqtisodiy hodisasiga to'xtaldi. Qayta tiklashdan oldin
Monopoliyalarning mavqei to'g'risidagi "Meydzi" qonunchiligi nafaqat mavjud
emas edi, balki "shi-no-ko-sho" sinfiga bo'linishning mavjud tizimi iqtisodiy
faoliyat agentlariga nisbatan nafratni kuchaytirdi va savdogarlar va odamlarning
pozitsiyasini belgilab berdi. jamiyatdagi eng quyi bosqich sifatida tijorat
faoliyati.
Yaponiya modernizatsiyasining asosiy elementi raqobatbardosh, sanoatni
yaratish edi rivojlangan iqtisodiyot va ko'p hollarda maqsadga qanday vositalar
bilan erishish mumkinligiga befarq edi. Demak, eng muhim tarmoqlarni
rivojlantirish uchun hukumat Yaponiya davlatning bevosita aralashuvini eng
samarali usul deb hisobladi. Butun bo'ylab mamlakatni modernizatsiya qilish
davri, Yaponiya hukumati korxonalarga imtiyozlar berish orqali va subsidiyalar
muhim tarmoqlarni mustahkamlashda faol rol o'ynadi. Keyinchalik
merkantilizm siyosatiga yuqori bojxona tariflari va davlat xaridlari qo'shildi.
Asta-sekin Yaponiyada yirik korxonalarning tor doirasi "zaybatsu"
(yapon. "mulk") shakllanib, ularning qo'lida katta miqdordagi iqtisodiy
resurslarni to'pladi. Biroq, ko'pchilik zaibatsu monopoliya emas, balki
oligopoliya shaklida mavjud edi. Bunday tashkilotning ustun bo'lishining
sabablaridan biri harbiy va hukumat byurokratiyasining og'ir sanoatda ma'lum
darajada raqobatni saqlab qolishdan manfaatdorligi edi. Bu texnologik
taraqqiyotni rag'batlantirish va bir korxonaning boshqalarga ta'sirini cheklash
uchun zarur edi. Keyinchalik "zaybatsu" atrofida yirik korxonalar
buyurtmalarini bajaruvchi bir qator kichik korxonalar paydo bo'ldi. Imperator
Yoshixito (1912-1926) davrida, “Taysho demokratiyasi” deb atalgan yillarida,
Yaponiyada iqtisodiy o'sish davom etdi, ammo 1920-1930 yillarda. keskin

o'sishdan keyin rivojlanish birinchi navbatda global iqtisodiy inqiroz tufayli
sekinlashdi. O'sha paytda Yaponiyadagi barcha sanoat korxonalarining 25% ga
yaqini eksport uchun ishlagan va dunyoda yapon tovarlari narxining pasayishi.
bozor sanoat zahiralarining ko'payishiga va ishlab chiqarishning keskin
qisqarishiga olib keldi.
1920-yillarda. Yaponiya hukumati tanazzuldan chiqish uchun bir qator
chora-tadbirlarni amalga oshirdi.
Bu davrda Yaponiya parlamenti raqobatni cheklash va savdoni
barqarorlashtirishga intilib, kichik va o rta korxonalar uchun eksportniʻ
rag batlantirishga qaratilgan qonun qabul qildi. Ushbu qonun kichik
ʻ
korxonalarga eksport qilinadigan tovarlar narxini nazorat qilish uchun kartellar
tuzishga imkon berdi.
Bir muncha vaqt o'tgach, Showa yillarida (1926-1989) qonun hujjatlari
ro'yxati qabul qilindi, unda cheklangan miqdordagi korxonalar tashkil etildi,
ular bilan shug'ullanish imkoniyati mavjud edi. ma'lum bir sohada biznes. Ular
orasida 1927 yildagi Bank qonuni va 1933 yildagi "Temir va po'lat sanoati
to'g'risida"gi qonun bor. ularning faoliyati rivojlanish uchun asosli zarur bo'lgan
hollarda rasman ruxsat etilgan milliy iqtisodiyot. Kartel a'zolari uchun uning
barcha kelishuvlari majburiy bo'lib qoldi. 1933 yilda qonunga muhim
o'zgartirish kiritildi, unga ko'ra barcha kartellar o'z harakatlari uchun
hukumatdan rozilik olishlari va unga hisobot berishlari kerak edi. Qonun
zamonaviy monopoliyaga qarshi tartibga solishning asoschisi bo'ldi, uning
xususiyati korxonalar faoliyatini davlat organlari tomonidan tasdiqlashdir.
Yaponiya raqobat qonunchiligiga xalqaro shartnomalardagi ishtirok
sezilarli darajada ta'sir ko'rsatdi Birinchi jahon urushidan keyin. 1925 yilgi
Gaaga konferentsiyasi Parij konventsiyasiga a'zo barcha davlatlar, shu jumladan
Yaponiya ham Londonda navbatdagi konferentsiya o'tkazilgunga qadar
adolatsiz raqobatga qarshi kurash choralarini ko'rishi kerak degan qarorga keldi.
1926 yilda bunday qonun loyihasi paydo bo'ldi, ammo ma'qullamadi va qabul
qilinmadi. London konferentsiyasi yaqinlashar ekan, Yaponiya hukumati o'z
majburiyatlarini bajarishi kerak edi. 1934 yilda, konferentsiyadan biroz oldin,
parlament "Haqsiz raqobat to'g'risida" gi qonunni qabul qildi. Ushbu qonunning
amal qilish doirasi haddan tashqari cheklangan edi, u kamdan-kam qo'llaniladi
va iqtisodiy vaziyatga katta ta'sir ko'rsatmas edi. Masalan, qonunda obro'siga
putur etkazish taqiqlanganligi to'g'risida sof rasmiy qoida nazarda tutilgan.
boshqa ishlab chiqaruvchining mahsulotlari.

Shunday qilib, Ikkinchi jahon urushi oldidan Yaponiyada zaibatsu barcha
iqtisodiy kuchlarni hukmron tarmoqlarda jamlagan tizim shakllandi. "Zaybatsu"
ni ma'lum bir kishi kiygan tabiatda gibrid, chunki ular shaxsiy va davlat
resurslarini o'z ichiga oladi. Eng yirik zaibatsularning barchasi xolding
kompaniyalari tarmog'i bo'lib, ularning aksariyat aktsiyalari a'zolarga tegishli
edi bitta oila va ko'plab sho''ba korxonalari. Bo'ysunuvchi kompaniyalarning
xodimlari ko'pincha o'zlarini sho''ba korxonasi, haqiqiy ish beruvchisi bilan
emas, balki asosiy kompaniya bilan bog'lashadi. Ular yaxshilik uchun ishlashga
tayyor edilar konglomerat, keksalarga hurmat va itoat tuyg'usini boshdan
kechirdi. Bu xarakterga aylandi yaponlarning ishbilarmonlik xulq-atvorining
o'ziga xos xususiyati va hozirgi kungacha saqlanib qolgan. O'sha davrdagi
Yaponiya iqtisodiyotining qolgan tarmoqlari (paxta va shoyi gazlamalar,
poyabzal, chinni va boshqalar ishlab chiqarish) ko'pincha kartellarga
aylantirilgan kichik va o'rta korxonalar tomonidan ifodalangan.
Rivojlanishning ikkinchi bosqichi (Ikkinchi jahon urushi oxiridan XXI asr
boshlarigacha)
Monopoliyaga qarshi qonun o'zining standart ma'nosida Yaponiyada
keyin paydo bo'ldi Ikkinchi jahon urushi bosqinchi kuchlarning
demokratlashtirish va demilitarizatsiya qilish faoliyati davomida Yaponiya
davlati. O'sha vaqtga qadar, Yaponiyada, aksincha, ba'zi normalar mavjud edi
lekin monopollashtirish va kartelizatsiyani rag'batlantirdi.
Yaponiya masalasi bo'yicha antifashistik blokning ayrim mamlakatlari
tomonidan imzolangan Potsdam deklaratsiyasining 10-11-bandlarida Yaponiya
hukumatini bajarishga majburlovchi qoidalar mavjud edi. demokratik islohotlar,
sanoatni qayta tashkil etish, bartaraf etish korxonaning harbiy sohasi16.
Yuqoridagi chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun Yaponiyada bir necha
mamlakatlardan iborat bo'lishi kerak bo'lgan, lekin aslida butun ishg'oldan
iborat bo'lgan ishg'ol hukumati tuzildi. faqat AQSh siyosat bilan shug'ullangan.
Bosqinchi hukumat iqtisodiy qudratni konsentratsiyadan chiqarish va
zaibatsuni tarqatib yuborish orqali sanoatni demokratlashtirishga kirishdi.
Zaybatsu yangi hokimiyat tomonidan urush jinoyatlarini sodir etgan shaxslardan
biri sifatida qabul qilindi. Eng katta oila a'zolarining shaxsiy aktivlari zaibatsu,
ularga boshqa kompaniyalarda rahbarlik lavozimlarini egallash taqiqlandi. Ba'zi
zaibatsu bir nechta kichik kompaniyalarga bo'lingan, boshqalari o'rnini yangi
korxonalar egallagan.

Demokratik Yaponiya iqtisodiyotining rivojlanishidagi eng muhim
qadam “Xususiy monopoliyalarni taqiqlash va adolatli savdoni ta’minlash
to’g’risida”gi qonunning qabul qilinishi, 1947 yilda “Dekonsentratsiya
to’g’risida”gi muvaqqat, o’tish davri qonuni va Savdo kodeksining qayta ko’rib
chiqilishi bo’ldi. Shunday qilib, Yaponiya birinchi Osiyo davlatiga aylandi. qarz
oldi va monopoliya va raqobat to'g'risidagi qonunni qabul qildi. Monopoliyaga
qarshi qonun Amerikaning monopoliyaga qarshi qonunlarining ko'pgina
qoidalarini o'z ichiga olgan, ammo ancha batafsil va qat'iy edi, chunki AQSh
an'anaviy yapon tafakkuri fonida AQShning monopoliyaga qarshi qonunlari
noto'g'ri talqin qilinishidan qo'rqardi.
Yaponiyaning asosiy monopoliyaga qarshi qonunini yaratish tarixi 1946
yilda Yaponiya sanoat va savdo vazirligi tomonidan haddan tashqari
konsentratsiyani taqiqlash taklifi bilan boshlangan. iqtisodiy kuch, foydali va
zarur hollar bundan mustasno. Bosqinchi hukumat buni nomaqbul deb hisobladi
va mustaqil ravishda monopoliya, adolatsiz savdo amaliyoti va hokimiyatning
haddan tashqari iqtisodiy kontsentratsiyasini butunlay taqiqlovchi qonun
loyihasini ishlab chiqishga kirishdi. Bu g'oyalar San'atda mustahkamlangan.
Monopoliyaga qarshi qonunning 1-moddasi.
Qonunda qo'shimcha ravishda vijdonli ishlar bo'yicha maxsus komissiya
tuzish ko'zda tutilgan savdo (Yaponiya Adolatli Savdo Komissiyasi), AQSh
Federal Savdo Komissiyasiga o'xshash. Uning asosiy vazifasi monopoliyaga
qarshi qonunchilikka rioya etilishini nazorat qilish edi18. Art. 28 Komissiya o'z
vakolatlarini hukumatdan mustaqil ravishda amalga oshirishi kerakligiga e'tibor
qaratdi.
Shunday qilib, Komissiya haqiqatda ushbu sohada huquqni muhofaza
qilish sohasini monopoliyaga oldi. Kasbiy Hukumat huquqni muhofaza qilish
faoliyatining bunday konsentratsiyasini bitta mustaqil organ deb hisobladi
qonunni amalga oshirishda eng samarali bo’ladi. Keyinchalik ma'lum bo'ladiki,
Yaponiyada bunday tizim Komissiyani siyosiy bosimga nisbatan zaifroq qiladi
va majburlash samarasiz bo'lishi mumkin.
Qonunning 9-moddasi xolding kompaniyalarini yaratishni taqiqlaydi.
Hech bir kompaniya, shu jumladan xorijiy, boshqa kompaniyalarning
aktsiyalarini sotib olish yoki ularga egalik qilish orqali iqtisodiy kuchning
haddan tashqari konsentratsiyasiga erisha olmadi20. Xoldingni taqiqlovchi
ushbu qoida faqat 1997 yilda bekor qilingan. Maxsus yangi qonunning jihati Art
edi. 8, shunga o'xshashlar Amerikaning monopoliyaga qarshi qonunlarida
mavjud emas edi. Ushbu modda korxonalarga o'z harakatlari bilan raqobatni

cheklashni taqiqladi. va boshqa kompaniyalarning ma'lum bir sohada biznes
yuritishiga to'sqinlik qiladi.
Ko'pgina korxonalar, asosan yirik kompaniyalar va ularni qo'llab-
quvvatlagan konservativ partiyalar qonunni haddan tashqari qattiq deb
hisobladilar va Yaponiyaning iqtisodiy o'sishiga to'sqinlik qildilar. U sezilmadi
iqtisodiyotni demokratlashtirish vositasi sifatida, lekin urushda mag'lub bo'lgan
mamlakat uchun jazo sifatida. Dan Monopoliyaga qarshi huquq g'oyalarining
boshlanishi yaponlarning xarakteri va tarixiy tajribasiga begona edi, chunki
1949 yilda monopoliyaga qarshi qonunga birinchi o'zgartirishlar kiritilgan.
Eng muhim o'zgarish aksiyalarni sotib olish erkin raqobat mavjudligiga
zarar keltirmasa, boshqa kompaniya tomonidan aksiyalarga egalik qilishga
qo'yilgan to'g'ridan-to'g'ri taqiqning chegaralar doirasida bekor qilinishi bo'ldi.
Tuzatishlar korxonalar direktorlarining to’rt nafardan ortiq bo’lmagan rahbarlik
lavozimini egallashiga cheklov olib tashlandi tashkilotlar. Endi faqat ushbu
kompaniyalar raqobatlashgan hollarda taqiqlangan edi bitta sanoatda.
1950 yilda Koreya urushi boshlandi, Yaponiya harbiy tovarlarning
muhim yetkazib beruvchisiga aylandi AQSH. Bu Yaponiya iqtisodiyotini
jonlantirish uchun zarur shart bo'ldi va keyingi "iqtisodiy mo''jiza" mamlakatda.
Shunga qaramay, ko'plab kompaniyalar erkin raqobatga qarshi tura olmadilar.
va bankrot bo'lgan korxonalar qonun hujjatlariga qo'shimcha o'zgartirishlar
kiritishni talab qila boshladilar.
Vaziyatga javoban, Yaponiya parlamenti "Barqarorlik to'g'risida" gi
qonunni qabul qildi, bu kichik va o'rta korxonalarga talabning doimiy qisqarishi
bilan kartellarni shakllantirishga imkon berdi.
Ularning mahsulotlari bo'yicha 1953 yilda "Xususiy monopoliyalarni taqiqlash
va adolatli savdoni ta'minlash to'g'risida" gi qonunga yangi o'zgartirishlar
kiritildi. O'zgarishlarning asosiy natijasi vazirlik ruxsati bilan kartelizatsiyaga
yo'l qo'yilishi edi. korxona tashkil etilgan iqtisodiyot tarmog'iga rahbarlik qilish.
Asta-sekin miqdor monopoliyaga qarshi qonundan ozod qilingan kartellar
ko'paydi.
Rivojlanishning barcha bosqichlarida monopoliyaga qarshi
qonunchilikning asosiy tamoyillari Adolatli savdo komissiyasi hujjatlarida
konkretlashtirildi. 1950-yillarda Komissiyaning huquqni muhofaza qilish
faoliyati adolatsiz savdo amaliyotiga qaratilgan va ko'pincha norasmiy tarzda
amalga oshirilgan. Ushbu muammoga e'tibor qaratish va rasmiy choralar
ko'rmaslik komissiyaning Savdo va sanoat vazirligi tomonidan qaror qabul

qilgan iqtisodiy siyosatning bahsli masalalariga aralashmaslikka harakat qilgani
bilan izohlandi.
1970-yillarda yirik neft inqirozi boshlandi. Adolatli savdo komissiyasi
raisi T.Takaxashi 1974 yilda iqtisodiy muammolarni hal qilish uchun
monopoliyaga qarshi qonunchilikni isloh qilish dasturini taklif qildi. Taklif
etilayotgan chora-tadbirlar qatorida monopoliyaga qarshi qonunchilikni
buzganlarga nisbatan jazo choralarini kuchaytirish, aktivlarning bir qismini
oligopolist kompaniyalardan begonalashtirish, moliya kompaniyalari ega
bo’lishi mumkin bo’lgan aksiyalar soniga cheklov joriy etish kiradi. Biroq,
Xalqaro savdo va sanoat vazirligi Komissiya bilan qarama-qarshilikka kirishdi
va qonunchilikda sezilarli o'zgarishlar yo'q22. Vazirlik Yaponiya iqtisodini
narxlarning ko’tarilishi yukidan xalos qilish maqsadida neft import
qiluvchilarga iste’molchilar tomonidan sotib olingan benzin va mazut narxini
oshirish uchun kartellar tuzishga ruxsat berdi. Adolatli savdo komissiyasi bu
ishni jamoatchilikka e'lon qildi. 1984 yilda Oliy sud vazirlikning harakatlarini
noqonuniy deb topdi, neft kompaniyalarining o'n to'rtta top-menejerlari. qamoq
jazosiga hukm qilingan. Bu holat Komissiyaga parlamentga ta'sir o'tkazish
imkonini berdi va monopoliyaga qarshi qonunning ayrim qoidalarini
qat'iylashtirish.
1980-yillardagi umumiy tendentsiya monopoliyaga qarshi tartibga solish
sohasida Adolatli savdo komissiyasi tomonidan kompaniyalarga tavsiyalar va
ogohlantirishlar shaklida norasmiy faoliyat olib borildi.
Monopoliyaga qarshi qonunchilik individual korxonalar manfaatlariga
tobora ko'proq zid bo'ldi. Bunday sohalarda monopoliya to'g'risidagi qonun
hujjatlariga tegishli yumshatuvchi o'zgartirishlar kiritildi.
Buning tasdig'ini 1989 yildagi Adolatli savdo komissiyasi tadqiqoti
ma'lumotlarida topish mumkin, uning natijalari shuni ko'rsatdiki, Yaponiya
iqtisodiy mahsulotining deyarli yarmi hali ham iqtisodiy quvvat kuchli
kontsentratsiyaga ega bo'lgan tarmoqlarda.
1990 va 2000-yillarda monopoliyaga qarshi qonunning ko'plab qoidalari
qayta ko'rib chiqildi.
Dastlab, o'zgarishlar tashqi bosim, asosan AQShdan kelib chiqqan. Ular
Yaponiya bozorida Amerika kompaniyalari uchun eng katta imtiyozlarni olish
uchun monopoliyaga qarshi qonunga o'zgartirishlar kiritishga harakat qildi.
Keyinchalik, iqtisodiyotning sekinlashuvi davrida o'zgarishlar ichki iqtisodiy
siyosatning bir qismiga aylandi, bu qonunni barqaror va o'sib borayotgan
iqtisodiyotni yaratish usuli sifatida ko'proq ko'rdi. Masalan, 1992 yilda

“Xususiy mulkni taqiqlash to'g'risida”gi qonun Monopoliya va adolatli savdoni
ta’minlash” bandiga monopoliyaga qarshi qonunchilikni buzganlik uchun
jarima miqdorini to’rt baravarga oshirish to’g’risidagi o’zgartirish kiritildi.
1990-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab. monopoliyaga qarshi qonundan
chiqarib tashlangan kartellar sonini sezilarli darajada qisqartirdi.
Zamonaviy sahna
Hozirgi bosqichda monopoliyaga qarshi huquqning asosiy manbalari
“Taqiqlash to'g'risida”gi qonun bo'lib qolmoqda Xususiy monopoliyalar va
adolatli savdoni ta’minlash” to’g’risidagi tahriri va Adolatli savdo
komissiyasining ko’plab tavsiyalari. Biroq, 20-asr oxiri bilan solishtirganda
iqtisodiy sharoit sezilarli darajada o'zgardi.
Bugungi kunda Yaponiya iqtisodiyotiga xos bo'lgan hodisalardan biri bu
"keiretsu" (yap. "qator", "tizim"), ko'pincha "zaibatsu" ning davomchilari deb
ataladi. "Keyretsu" ga birlashib, kompaniyalar birgalikda diversifikatsiyalangan
konserni yaratadilar, ularning pozitsiyasi monopoliya bilan bir qator umumiy
xususiyatlarga ega. Firmalar bir-birining ulushlarining katta foiziga ega,
korxonalar o'rtasidagi aloqalar uzoq muddatli. Shuningdek, ularning har biri
umumiy yirik bank bilan yaqin munosabatlarga ega.
Garchi 1947 yildan beri monopoliyaga qarshi asosiy qonunning ko'plab
qoidalari daxlsizligicha qolsa ham, 2002 yilda Art. Monopoliyaga qarshi
qonunning 9-moddasi. “Xolding kompaniyasi” tushunchasi bekor qilindi,
maqola umuman iqtisodiy kuchning haddan tashqari kontsentratsiyasi bo'lgan
kompaniyalarga tegishli bo'la boshladi.
2005 yilda monopoliyaga qarshi qonunga kiritilgan navbatdagi tuzatish
yanada qattiqroq jazoni belgiladi uning buzilishi uchun. 2009 yilda
kompaniyalar javobgarlikka tortiladigan turli xil nohaq raqobat turlarini o'z
ichiga olgan harakatlar ro'yxati kengaytirildi. Monopoliyaga qarshi qonunga
so'nggi muhim o'zgartirish 2013 yilda kiritilgan. Jismoniy shaxslarga
Komissiyaning istalgan qarori ustidan Tokio okrug sudiga shikoyat qilish
imkoniyati berilgan.
Bugungi kunda San'atda zamonaviy monopoliyaga qarshi qonunning
maqsadlari. 1-2 erkin raqobatni qo'llab-quvvatlashni, milliy iqtisodiyotning
demokratik rivojlanishiga ko'maklashishni, xususiy monopolizatsiyani taqiqlash
orqali keng aholi manfaatlarini ta'minlashni, savdo va adolatsiz savdo siyosati.
Iqtisodiyotga muvofiq qonunlarni nazorat qilish va o'zgartirishni amalga
oshirishda faol rol o'ynaydi haqiqatlar hali ham katta vakolatlar ro'yxatiga ega
bo'lgan Adolatli savdo komissiyasini saqlab qoladi. Monopoliyaga qarshi

tartibga solish sohasidagi komissiya tomonidan berilgan tushuntirishlarda
“Xususiy monopoliyalarni taqiqlash va adolatli savdoni ta’minlash
to’g’risida”gi qonun normalariga davr talablaridan kelib chiqqan holda
o’zgartirishlar kiritilmoqda. Masalan, 2019-yilda raqamli platforma operatorlari
o rtasidagi muzokaralarda eng foydali lavozimni suiiste mol qilish bo yichaʻ ʼ ʻ
ko rsatma berildi. va shaxsiy ma'lumotlarni taqdim etuvchi iste'molchilar.
ʻ
Hozirgi bosqichda monopoliyaga qarshi qonunni amalga oshirishdagi
muammolardan biri uning qarama-qarshiliklaridir.
Xalqaro savdo va sanoat vazirligi tomonidan berilgan ma'muriy qo'llanma
doirasidagi tushuntirishlar bilan. Ma'muriy rahbarlik - bu vazirlik doimiy
vakolatlari sohasida kompaniyalarga tavsiyalar beradi yoki takliflar kiritadi. U
yozma ravishda ifodalanishi mumkin, lekin, qoida tariqasida, og'zaki mavjud.
Qonun hujjatlariga rioya qilmaslik uchun hech qanday jazo belgilanmagan.
Bunday tushuntirishlarning asosiy muammosi - depressiyani engish yoki
ratsionalizatsiya qilish uchun kartellar yoki kartel kelishuvlarini rivojlantirish
vazirligini rag'batlantirish. sanoat. Adolatli savdo komissiyasi ko'pincha
vazirlikka qarshi bo'lib, bunday aksil-raqobatli ma'muriy xatti-harakatlar
noqonuniy yoki hech bo'lmaganda nomaqbuldir, chunki bu kartellarga
monopoliyaga qarshi qonunlardan qochish imkonini beradi.
Muallif fikricha, vazirlikning har qanday tushuntirishi yozma ravishda
beriladi va to’g’ridan-to’g’ri kompaniyaga yuborilgunga qadar komissiya
tomonidan tekshirilishi kerak bo’lgan tizimni joriy etish orqali bu muammoni
hal qilish mumkin. Agar komissiya tushuntirish matnini monopoliyaga qarshi
qonun hujjatlarining qoidalariga zidligi sababli rad etsa, vazirlik, masalan,
boshqa instansiyaga shikoyat qilishi yoki tushuntirishni qayta ko’rib chiqishi
mumkin. Bunday qurilma qonunbuzarlik va nizolarning oldini oladi va vazirlik
vakolatlarini cheklamaydi, chunki komissiya qanday qilib sof nazorat
funktsiyalariga ega bo'lar edi. Qanday bo'lmasin, ma'muriy ko'rsatma faqat
ixtiyoriy tavsiyadir va kompaniya uchun majburiy hujjat emas.
Shunday qilib, zamonaviy Yaponiyaning monopoliyaga qarshi
qonunchiligi uning huquqiy tizimining muhim qismidir. U, boshqa sohalar
singari, doimiy ravishda o'zgartiriladi va standartlarni amalga oshirish uchun
mas'ul organlar ularning eng samarali ishlashini ta'minlash va mavjud
kamchiliklarni bartaraf etishga intiladi.
Xulosa
Davlatning monopoliyaga qarshi siyosati ham mikroiqtisodiy, ham
institutsional nazariyani o'z ichiga oladi, bu esa monopoliya bozorining

samaradorligi omillariga, ya'ni. nomukammal raqobat haqida. Shuningdek,
tabiiy monopoliya bozorlari va davlat tomonidan tartibga solish samaradorligi
haqida.
Bugungi kunda Rossiya Federatsiyasida dominant firmalar vaqtinchalik,
ruxsat etilgan va tabiiy monopoliyalar kabi uchta toifaga bo'linishi mumkin.
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, Yaponiyada urushdan oldingi davr
hukumat bilan tavsiflanadi.
Korxonalarning monopoliya va oligopolistik shakllarini qo'llab-
quvvatlash, Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda - AQShning monopoliyaga
qarshi qat'iy qonunlarini qarzga olish va ularni o'zgartirishga urinish shaklida
teskari jarayon. Hozirgi bosqichda Yaponiyaning monopoliyaga qarshi
qonunchiligi rivojlangan postindustrial jamiyatning voqeliklariga moslashishga
qaratilgan sezilarli darajada o'zgartirilgan va to'ldirilgan qonundir. Adolatli
savdo komissiyasi ushbu normalarni amalga oshirish bo'yicha asosiy organ
bo'lib qolmoqda.
XX asr oxiridan boshlab monopoliyaga qarshi qonunning asosiy
muammosi. hozirgi bosqichgacha qolmoqda uning barqaror yapon g'oyalariga
zidligi, unga ko'ra korxonalarning monopolistik shakllari eng samarali
hisoblanadi. Bunday muammoning mavjudligiga dalil Adolatli savdo
komissiyasi va ma'muriy rahbariyat o'rtasidagi qarama-qarshilik bo'lib xizmat
qilishi mumkin
Xalqaro savdo va sanoat vazirligi. Muallifning fikricha, bu ziddiyat
bo'lishi mumkin masalan, vazirlik takliflari komissiyasi tomonidan tekshirish
tizimini joriy etish orqali ruxsat etilsin.
Shunday qilib, yapon monopoliyaga qarshi qonuni yapon huquqining
o’ziga xos elementi bo’lib, uning mohiyati, muammolari va qarama-
qarshiliklarini faqat tarixiy nuqtai nazardan ko’rib chiqish orqali tushunish
mumkin.

Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati kirish
1. История Японии / Отв. ред. А. Е. Жуков. М.: Институт
востоковедения РАН, 1998. Т. 2. 1868–1998. 703 с.
2. Князева, И. В. Антимонопольная политика государства: учебное
пособие. Новосибирск: СибАГС, 2010. 232 с.
3. Писенко, К. А., Цинделиани, И. А., Бадмаев, Б. Г. Правовое
регулирование конкуренции и монополии в Российской Федерации: курс
лекций. М.: Статут, 2011. 414 с.
4. Тотьев, К. Ю. Конкурентное право (правовое регулирование
конкуренции): учебник. М.: РДЛ, 2000. 352 с.
5. Шишкин, М. В., Смирнов, А. В. Антимонопольное регулирование:
учебник и практикум для бакалавриата и магистратуры. М.: Юрайт,
2019. 143 с.
6. Экономика: учебник / под ред. А. С. Булатова. 3-е изд. М.: Экономистъ,
2004. 896 с.
7. History of Law in Japan since 1868 / edited by W. Rohl. Leiden: Brill
Academic Publishers, 2005. 848 p.
8. Seita, A., Tamura, J. The Historical Background of Japan’s Antimonopoly
Law // University of Illinois Law Review. 1994. No. 1. P. 115–185.
9. Suzuki, K. Competition Law Reform in Britain and Japan: Comparative
Analysis of Policy Network. London, New York: Routledge, 2002. 206

Rivojlangan mamlakatlarda antimonopol siyosatni amalga oshirilishi tajribalari

Sotib olish