Shamol energiyasi qurilmalaridan foydalanish - Energetika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	3.2MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Energetika

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

6 Sotish

Shamol energiyasi qurilmalaridan foydalanish

Sotib olish

“ Shamol energiyasi qurilmalaridan
foydalanish ” mavzusida yozgan
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
1

MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………………………. 3
I BOB. SHAMOL ENERGIYASI VA UNDAN FOYDALANISH
IMKONIYATLARI
1.1. Shamol energiyasihaqida ma’lumot.................................................................10
1.2.O’zbekistonda noananaviy energiya manbai shamol energiyasidan
foydalanish...............................................................................................................2
0
1.3. Shamol tezligi va uni
o`lchash..........................................................................25
I BOB YUZASIDAN XULOSALAR...................................................................34
II BOB. SHAMOL ENERGETIK QURILMALARINING TURLARI,
TUZILISHI VA ASOSIY KO‘RSATKICHLARI
2.1.Shamol energiyasi qurilmalarining ishlash prinsipi..........................................36
2.2. Shamol energetik qurilmasini modellashtirish.................................................52
2.3.Kichik tezlikli shamoldan elektr energiyani ishlab chiqaruvchi shamol elektr
qurilmalarini tahlil qilish va tajriba o tkazish........................................................58ʻ
II BOB YUZASIDAN XULOSALAR..................................................................69
III BOB. SHAMOL ENERGIYASIDAN FOYDALANISHNI
TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI, AFZALLIKLARI VA
IQTISODIY SAMARADORLIGI TAHLILI
3.1. Tog’li hududlarda shamol elektr stansiyalaridan foydalanishning afzalliklari va
iqtisodiy samaradorligi tahlili. .................................................................................72
3.2. O’zbekiston sharoitida shamol energiyasidan foydalanishni takomillashtirish
istiqbollari................................................................................................................78
3.3.Shamol qurilmalaridan samarali foydalanishda hududning iqlimi sharoitlari va
metereologik xususiyatlarining ahamiyati...............................................................86
III BOB YUZASDAN XULOSALAR..................................................................92
UMUMIY XULOSALAR.....................................................................................94
2

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………….…100
ILOVALAR………………………………………………………………..….104
KIRISH
Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi. Hozirgi kunda O‘zbekistonda
birlamchi energiya ishlab chiqarish tartibi jahondagi tartibdan farq qiladi. Buning
sababi shundaki, IEA ma’lumotlariga ko‘ra, bizda asosiy yonilg‘i - energetika
mahsulotlaridan: tabiiy gaz - 83,7%, neft mahsulotlari -10,2%, ko‘mir - 2,6 %,
suyultirilgan gaz - 2,5 % va gidroenergiya - 1,0% tashkil etadi.
Yadro energiyasidan va yangidan qo‘llanilayotgan energiya manbalari:
geotermal, biomassa, quyosh, shamol energiyasidan katta hajmlarda
foydalanilmayotganligi sababli ular haqidagi ma’lumotlar berilmagan.
GES larda ishlab chiqarilayotgan elektr energiya foiz hisobida olinganda
dunyo ko‘rastkichlari bilan raqobatlasha oladi. IES da ishlab chiqarilayotgan elektr
energiya esa dunyo ko‘rsatkichlaridan 22,52% ga yuqoridir.
Ushbu holat shu bilan izohlanadiki, qazib chiqarilayotgan issiqlik - energetika
mahsulotlarining aksariyat qismi yonilg‘i sifatida ishlatiladi. Vaholanki, neft va
gaz eng qimmatbaho kimyoviy mahsulotdir. Shu sababli issiqlik energiya
resruslaridan elektr energiya ishlab chiqarish mexanizmini o‘zgartirish zarur.
Mustaqil Respublikamizning milliy konsepsiyasi issiqlik energiya resurslarini
tejovchi samarador usullarini shakllantirishga qaratilishi lozim. Yuqorida
keltirilgan shamol energiyasidan foydalanish bo‘yicha dunyo tajribalarini baholash
va tahlil etish, yangidan kashf etilayotgan energiya manbaalaridan sanalmish
shamol enrgetikasini rivojlantirish va undan foydalanishning har tomonlama
ustunligini namoyon etdi.
Shamol qurilmalarini joylashish xarakteristikasining termatizatsiyasi uchun
ularning aniq regionda effektiv energetik qo‘llash maqsadi bilan qoidaga ko‘ra
shamol energetika kadastri ishlab chiqiladi, u o‘zi bilan shamolning aerologik va
energetik xarakteristikalar majmuasini tashkil etadi. Bu esa uning energetik
bahosini, hamda aniq parametrlarni va shamol qurilmalarining ishlash rejimini
3

aniqlashda yordam beradi.
Shamol energetikasi kadastrining asosiy xarakteristikasi bu:
 Shamolning o‘rtacha yillik tezligi, yillik va sutkali shamolning yo‘li;
 Tezliklarning qaytarilishi, tezlik funksiyalarining taqsimlanish
parametrlari va turlari;
 Shamolning eng kata tezligi
 Shamol davrlarini va energetik tinchib qolish davrlari taqsimlanishi;
 Quvvat va solishtirma shamol energiyasi;
 Shamol energetik resurslari.
Shamol hududi xaritalarida shamolning o‘rtacha yillik tezligi haqidagi meteo
ma’lumotlar statistik qayta ishlash yordamida topiladi va ular anemometrlar
yordamida standart balandlikka keltirib (yer sathidan 10 m balandda) eng
yaxshi ochiq hududlar meteostansiyalar tomonidan hisoblanadi.
Yo‘nalishlar bo‘yicha shamolning taqsimlanishi haqida hisobga olish, odatga
ko‘ra o‘tkazilmaydi.
Shuning uchun har bir aniq joyda shamol potensialini aniqlash uchun
mahalliy samarani – orfografiyani hisobga olish, hududning g‘adur-budurligini,
uning ochiqligi, daryo ustidagi sathini va boshqalarni, ya’ni shamolning kuchiga
va yo‘nalishiga ta’sir etuvchi shamol energiyasini mavsumlarda o‘ziga xos
ravishda notekisligi va aniq vaqtda davomiy emasligini hisobga olgan holda,
bundan esa, haqiqiy shamol potensialini baholashga va shamol elektrostansiyasini
montaj qilish hamda samarali maydon tanlash uchun maxsus ishlar olib borish
maqsadga muvofiqligidan kelib chiqadi.
Respublikamizning shamol energetik potensiali tahlili shuni ko‘rsatdiki,
kichik iste’molchilar soni ko‘p bo‘lgan hududlarda, yaxshi shamol mavjud emas.
Bu joylarda shamol tezligi 3-4 m/s dan oshmaydi. Aksincha shamol potensialiga
ega bo‘lgan hududlarda iste’molchilar mavjud bo‘lmagan joylarda, shamol
potensiali tezligi 10-12 m/s bo‘lib asosan poyalar orasida, g‘orlarda hamda
murakkab joylarda (borish yoki chiqish qiyin bo‘lgan) mavjud. Respublika
4

hududida shamol potensiali uncha yuqori emas va uning tezligi 2-5 m/s
oralig‘idadir.
O‘zbekistonda kichik quvvatli (1-5 kVt) shamol energetik qurilmalarini
qo‘llash orqali, respublika shamol energetikasi istiqboli belgilanadi.
Shamol energiyasini o‘ziga xos xususiyati, bu vaqt bo‘yicha paydo bo‘lishini
notekisligi, bu esa shamol agregat o‘rnatilgan hududi energiya ishlab chiqarishga
ta’sir etadi. Bunday holatda energiya ishlab chiqarish va elektrik parametrlar bir
maromdaligini hisobga oluvchi bundan tashqari bir maromlik katta talab
etilmaydigan sodda hamda iqtisodiy ishlash imkoniga ega shamol qurilmalari
ishlatiladi.
Shamol agregati qo‘shimcha zaxira bilan turli sohalar bo’yicha mahsulot
olinsa, shamol energiyasidan foydalanish istiqbolli hisoblanadi. Shamol agregatini
suv ko’tarishda, issiqlik ishlab chiqarishda, sovutishda va minerallangan suvlarni
ichimlik suviga aylantirishda qo‘llash samarali hisoblanadi.
Suv ko’tarishga mo’ljallangan istiqbolli shamol qurilmalari, shamol
bo‘lmagan vaqtlarda 3-5 sutka mobaynida normal suv ta’minotini ta’minlovchi
rezervuarlar bilan jihozlangan. Rezurvuar hajmini to‘g‘ri tanlash asosida shamol
energiyasi hisobiga suv ta’minotini 80-90% ga ta’minlash mumkin. Yer osti
sathini pasaytirishga mo‘ljallangan meliorativ tizimdagi quduqlardan suv
chiqarishda shamoldan foydalanish samarali hisoblanadi.
Shamol energiyasidan sho‘r suvlarni chuchuk suvga aylantirishda foydalanish
maqsadga muvofiq. Hozirgi vaqtda UVE-0,5 turdagi chuchuklashtiruvchi shamol
energetik qurilmalari ishlab chiqariladi. U quyidagi tartibda ishlaydi: bitta (suv
ko‘taruvchi) nasos sho‘r suvni filtr orqali rezervuarga uzatadi, boshqasi esa
rezervuardagi suvni chuchuklashtiruvchi apparatdan o‘tkazadi. Qurilma ishlashida
generatorda katta oraliqlarda yuklanish va tok chastotasi o‘zgarishiga
mo‘ljallangan.
Amerika Qo‘shma Shtatlari Ayova shtatining firmalaridan birida
tayyorlangan hayvonlar ushlab turiladigan joyni isitishga mo‘ljallangan shamol
5

energiyasidan mexanik foydalanishga mo‘ljallangan issiqlik qurilmalari
tayyorlangan.
U katta rezervuarda joylashgan qurilma jihoz ko‘rsatgichini aylanishiga
majbur qiladi. Aylanishi natijasida rezervuardagi suv 45 0
C gacha isiydi. Suvli
isitishning sig‘imi umumiy tizimi 2270 litrni tashkil etadi. Shamol energetik
qurilmalari (SHEQ) 32% quvvati isitgichlarni ta’minlaydi, qolganlari esa issiqlik
almashinishi «suv-havo»
turiga to‘g‘ri keladi.
Shamol energiyasi mikroklimatning muzlatkich kameralarida kerakli
parametrlarni ushlab turish, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini tog‘ toshli trassalarga
yuvish, trassaga o‘g‘itlarning olib kelinishi uchun va boshqa maqsadlar uchun
ishlatish mumkin.
Bitiruv malakviy ishing maqsadi: Ko‘pchilik shamolni zararli tomonini
inobatga olib uni – bo‘ron, uyurma, to‘fon, tornado va boshqalar, foydali tomoniga
e’tibor ham bermaydi. Shamollar buzish va vayronalar keltirib chiqarishi bilan bir
qatorda insoniyatga foyda berib xizmat qilishi mumkinligi qadim zamonlardan
ma’lum bo‘lgan. Shamol kemalarning yelkanlarini yoyib, shamol tegirmonlarning
parraklarini harakatga keltirib bir necha o‘n asrlardan beri insoniyatga xizmat qilib
kelmoqda. Insonlar shamol energiyasini boshqarishni qadimdan bilib, undan o‘z
maqsadlarida foydalanib kelganlar.
Xitoyda eramizdan 3 ming yil avval sodda shamol dvigatellaridan
foydalanganliklari fanga ma’lum. Ular bu dvigatellar yordamida suv chiqarib dala
ishlarida sug‘orish vositasi sifatida foydalanganlar. Keyinchalik bu usuldan
Niderlandiya dengiz suvini qirg‘oq bo‘ylaridan chiqarib tashlashda foydalanganlar.
1970-yillardagi neft tanqisligi va buning natijasida kelib chiqqan neft krizisi
shamol energiyasidan xalq xo‘jaligining turli sohalarida zamonaviy agregatlarni
ishlatishga va elektr energiyasi olishda foydalanish imkoniyatlari va istiqboli
borligini ko‘rsatib berdi. Hozirda bu sohada Germaniya birinchilardan hisoblansa,
Ispaniya va Amerika Qo‘shma Shtatlari ikkinchi va uchinchi o‘rinlarda
6

bormoqdalar. 2030-yillarga kelib Daniyada mamlakat uchun zarur bo‘lgan elektr
energiyasining 50 % ini shamol energiyasidan olish rejalashtirilmoqda 1931-yili
Qirimda dunyoda eng katta 100 kVt quvvatga ega shamol elektr stansiyasi (SHES)
ishga tushirilgan. Stansiya Sevastopel shahriga 6300 V berib, 1942-yilgacha
ishlagan. Bu stansiya bir yilda 270 MVt/soat energiya bera olgan. Ulug‘ Vatan
urishi yillarida Qirim SHES vayron bo‘lgan. Shu davrlarda 1000 va 5000 KVt
energiya bera oldigan SHES larning loyihalari yaratilgan bo‘lib, urush tufayli bu
loyihalarni amalgam oshirish imkoniyatlari bo‘lmagan.
1950-1965-yillarda shaxsiy xo‘jaliklarni energiyaga bo‘lgan talabini
qondirish maqsadida har yili 8-9 ming o‘rtacha quvvatdagi SHES lari ishlab
chiqarilgan.
Dunyo iqtisodiyotidagi so‘ngi inqiroz, energiya manbalari bo‘lmish neft
vagazni jahon bozoridagi narxini jadallik bilan o‘sishi, qayta tiklanuvchi
energiyamanbalaridan foydalanishga va ularni samaradorligini oshirishga hamda
tan narxini kamaytirishga katta talablar qo‘ymoqda. Bu qayta tiklanuvchi energiya
manbalari qatoriga shamol energiyasini ham kiritish maqsadga muvofiqdir. 1
Hozirgi kunda shamol generatorlari bozorida 0,5-3 MVt quvvatga ega
turbinalar xaridorgir. Kelajak bashoratlariga ko‘ra, shamol generatorlarining
o‘rtacha quvvati 2020-yilga borib, 5 MVt gacha ko‘payadi. Ayni paytda shamol
generatorlarining ishlash muddati 30 yilni tashkil etadi.
Shamol generatorlarining narxi taxminan 0,93-1 AQSH dollari/Vt.ni
tashkil etadi. 2010-yilda narxni 0,80 AQSH dollari/Vt. ga, 2020-2030 yillarda esa
0,65 AQSH dollari/Vt.gacha kamaytirish kutilmoqda.
Kichik shamol generatorlari elektr ta’minotidan uzoqda joylashgan
tumanlarda maishiy iste’molchilar va qishloq tumanlarini mustaqil elektr
energiyasi ishlab chiqarishni ta’minlash uchun foydalanish mumkin. Buning uchun
100 Vt va undan yuqori quvvatga ega ishonchli shamol generatorlari mavjud.
Kichik shamol generatorlari yaxshi loyihalashtirilgan minora, nazorat tizimi
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Energiya resurslaridan oqilona foydalanishni ta’minlash chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi 2017 yil 8 noyabr, PQ-3379- sonli farmoni.
7

va zaxira ta’minot manbaiga ega bo‘lishi kerak. Bu manba akkumulyator
ko‘rinishida ta’minlanishi mumkin, biroq mos keladigan energiya manbai mavjud
bo‘lsa, gibrid tizimlardan ham foydalansa bo‘ladi. Bunday manbalar dizel
generatorlari, quyosh fotoelektr tizimlari, kichik GES lar yoki kichik biogaz
reaktorlari bo‘lishi mumkin. Odatda kam quvvatli shamol generatorlaridan
yorug‘lik bilan ta’minlash, kam quvvatli muzlatgichlar, radiotelevizion
moslamalarni, shuningdek, elektr nasoslarni ishlatish uchun foydalaniladi.
Biruv malakaviy ishining vazifalari:
- Shamol energetik qurilmalarini qo‘llashning imkoniyatlari;
- Dunyo mamlakatlari bo‘yicha shamol energiyasidan foydalanish
ko‘rsatgichlari;
- shamol energetik qurilmalarining turlari, tuzilishi va asosiy ko‘rsatkichlari
- Shamol intensivligi ta’sirida bo‘lgan O‘zbekistonning hududlari;
- Shamol qurilmalaridan samarali foydalanishda hududning iqlimi sharoitlari
va metereologik xususiyatlarining ahamiyati;
- Shamolning aerologik va energetik xarakteristikalari;
- Shamolni o‘lchash usullari va asboblari;
- Shamol energetik qurilmalarining elektr ta’minot tizimlaridagi o‘rni;
- Shamol elektr qurilmalarida kuchlanishni boshqarish;
- Shamol elektrostansiyalarining iqtisodiy ko‘rsatkichlari va istiqbollarini
o’rganishdan iborat.
Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati .Ishning ilmiy xulosalaridan
maktab o’quvchilari va oliy o’quv yurti talabalariga shamol energiyasi qurilmalari
haqida turli mavzular bilan bo’glab o’qitishda foydanalish mumkin.
Ilmiy ishning yangiligi . Tog’li hududlarda shamol elektr stansiyalaridan
foydalanishning afzalliklari va iqtisodiy samaradorligi tahlili o'rganib chiqildi.
Bitiruv malakaviy ishi materiali qilib, O’zbekiston sharoitida shamol
energiyasidan foydalanishni takomillashtirish bo’yicha qilingan ishlar materiallari
olindi.
8

Bitiruv malakaviy ishi metodologiyasi va tahlil usullari. Shamol elektr
stansiyasidan, ko pincha, shamol oqimining o rtacha yillik tezligi yuqori (5 m/sekʻ ʻ
dan katta) bo lgan va markazlashtirilgan elektr ta minot tarmoqlaridan uzoqda
ʻ ʼ
joylashgan hududlarda (mas, O rta Osiyoda — dasht, cho’l va chala cho’llarda)
ʻ
elektr energiyasi manbai sifatida foydalaniladi. Shamol elektr stansiyasida 8
kVt dan 1,2 mVt gacha quvvatli elektr energiyasi hosil qilish mumkin.
Bitiruv malakaviy ishi mundarija, kirish, uch bob, to’qqiz fasl hamda xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar, ilovalardan tashkil topgan.
9

I BOB. SHAMOL ENERGIYASI VA UNDAN FOYDALANISH
IMKONIYATLARI
11. Shamol energiyasi haqida ma’lumot
Shamol energetikasi — fan va texnikaning shamol oqimining kinetik
energiyasidan mexanik, elektr va issiklik energiyasi olishda foydalanish usullarini,
nazariy asoslarini ishlab chiquvchi va xalq xujaligida shamol energiyasidan
foydalanish tarmoqlari hamda yullarini belgilovchi sohasi. Inson shamol kuchidan
kadimdan foydalanib kelgan. Oldiniga uning kuchidan faqat yelkanli qayiqlarda
foydalanilgan, keyinchalik (mil. av. 2—1-asr) Misr va Xitoyda shamol
tegirmonlari paydo bulgan (qarang Shamol tegirmoni), keyinchalik shamol
dvigatellari va qurilmalari yaratilgan. Shamol energiyasidan Quyosh va suv
energiyasi bilan birga foydalanish katta ahamiyatga ega. Shamol energetikasi,
asosan, 2 qismga bulinadi: shamol texnikasi va shamoldan foydalanish. Shamol
texnikasi qismi shamol kuchidan foydalanib ishlovchi texnika vositalari
(agregatlari, dvigatellari, qurilmalari) ni loyihalashning nazariy asoslari va amaliy
usullarini ishlab chiqish bilan shug’ullanadi. Shamoldan foydalanish qismida
shamol energiyasidan samarali foydalanish, shamol qurilmalaridan unumli
foydalanish, ularning texnikiqtisodiy kursatkichlarini yaxshilash masalalari va
boshqalarning nazariy va amaliy masalalari urganiladi va amalda tatbiq qilinadi. 2
Shamol energetikasi uzining nazariy va amaliy masalalarini urganish va ishlab
chiqishda boshqa fan sohalariga, ayniqsa, aerologik tadqiqotlar natijalariga
asoslanadi. Boshka energiya manbalaridan foydalanish noqulay va umuman
bunday manbalar yo’q joylarda Shamol energetikasi ishlanmalari juda asqotadi.
O’rta Osiye da (xususan, Uzbekistonda) dasht, cho’l va chala chullarda Shamolʼ
energetikasi texnika vositalari ko’l kelishi mumkin. O’zbekiston Fanlar
2
O‘zbekiston qayta tiklanadigan energetikani rivojlantirishning milliy strategiyasini ishlab chiqish bo‘yicha umumiy tadqiqotlar.
BMTTD loyihasi hisoboti. - Toshkent, 2016.
10

akademiyasi Energetika va avtomatika institutida Shamol energetikasi
muammolari bilan ham shug’ullaniladi.
Shamol energetikasi Havoning oqimi bilan hosil qilingan kinetik energiya
qayta tiklanadigan energiya (suv energiyasi, bioenergy va boshqalar.). Havo oqimi
kinetik energiyasiga shamol energetikasi deyiladi. Havo oqimi tezligi qanchalik
baland bo'lsa, kinetik energiya bu qadar ko'payadi. Shamolning kinetik
energiyasini aylanadigan harakatga aylantirish uchun shamol tegirmonidan
foydalanib, generatorni elektr generatsiyasini rotorni (aerodinamik asosda
boshqariladigan pichoqlar) aylanadigan kuchini haydovchi mildan jeneratga
uzatish yo'li bilan elektr ishlab chiqarishga yo'naltirish uchun ishlatish mumkin.
2008 yildan boshlab dunyodagi shamol energetikasi taxminan 94,1 mln. KVtni
tashkil etadi va etkazib beriladigan quvvat dunyo iste'molining 1% dan oshdi.
Ko'pgina mamlakatlar uchun shamol energiyasi asosiy energiya manbai bo'lmasa-
da, 1999 yildan 2005 yilgacha to'rt barobardan ziyodroq o'sdi.
Turbina pichoqlarini zamonaviy usulda ishlatish, oqimning mexanik
energiyasini elektr energiyasiga aylantiradi va generatorga aylanadi. O'rta asr va
qadimgi davrlarda shamol tegirmonlari donni va nasos suvini ishlatish uchun
ishlatiladigan mexanik energiyani to'plash uchun ishlatilgan.
Shamol energiyasi yirik shamol energetikasi fermalarida va energiya
xavfsizligini ta'minlaydigan joylarda ishlatiladi va mahalliy hayot va rivojlanishga
katta hissa qo'shadi.
Shamol energiyasi boy, deyarli cheksiz, keng tarqalgan, toza va temperaturali,
issiqxona ta'sirida. Yer yuzasining ma'lum bir doirasi mavjud. Uzoq muddatli
o'lchovlardan so'ng o'rtacha shamol energetikasi zichligi haqidagi tadqiqot va
statistikalar, odatda xaritadagi energiya zichligi chizig'i bilan belgilangan masofani
ishlatish uchun asos bo'lib xizmat qiladi.
Shamol energiyasidan insoniyat tarixi o'tmishda miloddan avvalgi yillargacha
asoslangan. Qadimgi Misr, Xitoy va Bobil shamol energetikasidan foydalanadigan
dunyodagi birinchi davlatlar qatorida. Miloddan avval suvni, sug'orishni,
11

maydalashni va guruchli guruchni oshirish uchun shamol energiyasidan
foydalanib, kemani oldinga surish uchun suzib yurar edi. Yog 'etishmovchiligi
sababli zamonaviy yelkenli qayiqlar bugungi kunda katta ahamiyatga ega. "Song
Dynasty" da Xitoyda shamol tegirmonlarining qo'llanilishining jozibasi bor edi.
Bugungi kunda mashhur vertikal eksa shamol tegirmonlari ishlatilmoqda. Chet
ellarda, eramizdan avvalgi II asrda qadimgi forslar tikan guruchiga vertikal eksa
shamol tegirmonlaridan foydalanganlar. X asrda islomiy insonlar suv ko'tarish
uchun shamol tegirmonlaridan foydalangan va 11-asr shamol tegirmonlari Yaqin
Sharqda keng qo'llanilgan. XIII asrning shamol tegirmonlari Yevropaga tarqaldi va
14-asr Evropada ajralmas bosh aylana aylandi. TheNetherlandswere shamol
tegirmonlari birinchi navbatda Ren Deltasining suvlarida va kam suvli suv
havzalarida ishlatilgan, keyinchalik neft chiqarish va arralash uchun ishlatilgan. Bu
faqat Yevropadagi shamol tegirmonlarining soni keskin tushib ketganligi sababli
bug 'motorlarining paydo bo'lishi edi. 3
Ming yillar mobaynida shamol energetikasi texnologiyasi asta-sekin
rivojlandi va etarli e'tiborni jalb qilmadi. Biroq, 1973 yilgi Butunjahon neft
konventsiyasi tufayli, an'anaviy energiya favqulodda vaziyat va global ekologik
muhitning yomonlashuvi bo'yicha ikki tomonlama bosim ostida, shamol
energetikasi yangi energiyaning bir qismi sifatida qayta paydo bo'ldi. Atrof-
muhitni ifloslantiruvchi va qayta tiklanadigan yangi energiya manbai sifatida,
shamol energetikasi, ayniqsa qirg'oq orollari, noqulay transport vositalari bo'lgan
uzoq tog'li hududlar, kam ta'minlangan yaylovlar yaylovlari va tarmoqdan va
yaqinda joylashgan tarmoqlardan uzoq qishloq joylarida rivojlanish uchun katta
salohiyatga ega. Borderland, ishlab chiqarish va yashash energiyasini hal
qilishning ishonchli usuli sifatida katta ahamiyatga ega. Rivojlangan
mamlakatlarda ham shamol energetikasi toza va toza yangi energiya manbai
sifatida qadrlanadi.
3
M.S.Rudak. O‘zbekistonning shamol va gelioenergetika resurslari va ulardan foydalanish imkoniyatlari. 6-byulleten,
O‘zgidromet. Toshkent, 2001.
12

Shamol energiyasi – muqobil energiya sohasining jadal rivojlanayotgan
tarmoqlaridan biri. Rivojlanish darajasi faqat quyosh energiyasidan ustun turadi.
Eng samarali ish uchun maxsus ishlab chiqilgan katta turbinli vositalar bizning
uylarimiz, ofislarimiz, sanoat binolari va transportimiz uchun o’tish davridagi
salqinni energiyaga aylantirish imkonini beradi.
2013 yil boshidan buyon dunyoda 225 ming shamol turbinasi mavjud edi;
6 megavattli dengiz shamol turbinasi 5,5 ming xonadonga toza elektr
energiyasi etkazib berishi mumkin;
Shamol tunnellari 2012 yilda Daniyaning energiya ehtiyojlarini taxminan 30
foizini qondirdi. Daniya hukumati bu raqamni 2020 yilgacha 50 foizga etkazishni
rejalashtirmoqda va butunlay rejalashtirmoqda! 2050 yilgacha qayta tiklanadigan
energiya manbalariga o’tish.
2020 yilga qadar Yevropa Ittifoqi mehnat bozorida shamol energetikasida ish
bilan bandlikning kutilayotgan darajasi 520 ming ish o’rni bilan baholanadi. 2030
yilga borib bu ko’rsatkich 795 mingtaga ko’payadi (ishchilarning 62 foizi offshor
loyihalarda ishtirok etadi).
Bugungi kunda AQShning shamol energiyasi ishlab chiqaradigan zavodlari
11 milliondan ziyod uylarni elektr energiyasi bilan ta’minlash uchun etarli
miqdorda elektr energiyasi ishlab chiqaradi, shuningdek, ishlab chiqarish, qurish
va ta’mirlash sohalarida kamida 75 ming ish o’rni taklif qiladi.
Yuqoridagi holatlar shamol nafaqat toza havo emasligini aniq ko’rsatib
beradi; Bu energiya inqilobidir, bizni yashash muhiti bilan ifloslantirmasdan
rivojlantirish uchun zarur energiyani ta’minlaydi. Bu kelajak texnologiyasi.
1. Alta shamol energetikasi markazi – Kern, Kaliforniya
Alta Shamol Amerika Qo’shma Shtatlaridagi eng yirik shamol zavodi.
Kompleks jadal sur’atlar bilan rivojlanmoqda va 2013 yil oxiriga qadar 450
mingdan ziyod uy xo’jaliklarining ehtiyojlarini qondirishga imkon beruvchi 1,5
GVt dan ortiq toza energiya ishlab chiqaradi.
2. Gansu Wind Farm – Xitoy
13

Bu G’arbiy Xitoyning Hansa provintsiyasida qurilgan Jiukwan Vetro Park
deb nomlanadigan yirik shamol xo’jaliklarining guruhidir. 2020 yilgacha 5 GVt
quvvatga ega quvvatni 20 GVga etkazish kerak. Loyihani tugatgandan so’ng,
butun loyiha dunyodagi eng yirik shamol zavodiga aylanadi.
3. London Array – Birlashgan Qirollik
2013 yil yozida ochilgan London Array (London Array) hali ham dunyodagi
eng yirik shamol fermasi hisoblanadi. Temza Deltasida joylashgan Serial, 630 MVt
quvvatni ishlab chiqaradi, bu esa 470 ming uyni quvvatga keltiradi. Umuman
olganda, Britaniya offshor shamol zavodlari 3,6 GVt dan ortiq va 2020 yilgacha
avtomatlashtirilgan quvvatni 18 gigabaytgacha oshiradi.
4. Jaisalmer Wind Farm – Hindiston
Bu Hindistondagi eng yirik shamol energetikasi loyihasidir. Suzlon Energy
tomonidan yaratilgan va 2001 yil avgust oyida ishga tushirilgan. 2005 yilda
Jaisalmer 1 GW kengashi quvvatga ega bo’lib, u dunyodagi eng yirik shamol
zavodlaridan biriga aylandi.
Shamol tegirmonlari miloddan avvalgi 200-yillarda Forsda donni maydalash
uchun ishlatilgan. Bu turdagi tegirmonlar islom olamida keng tarqalgan bo lib,ʻ
XIII asrda salibchilar tomonidan Yevropaga olib kelingan. Ko`chma
tegirmonning og'irligi cheklangan edi, chunki uni qo'lda aylantirish kerak edi.
Shuning uchun uning ishlashi ham cheklangan edi. Yaxshilangan tegirmonlar
chodir tegirmonlari deb ataladi.
XVI asrda Yevropa shaharlarida gidromotor va shamol tegirmonidan
foydalangan holda suv nasos stansiyalari qurila boshlandi: 1526 yilda Toledo,
1542 yilda Gloster, 1582 yilda London, 1608 yilda Parij va boshqalar.
Shamol energetikasi - atmosferadagi havo massalarining kinetik
energiyasini elektr, mexanik, issiqlik yoki xalq xo'jaligida foydalanish uchun qulay
bo'lgan boshqa energiya turlariga aylantirishga ixtisoslashgan energiya tarmog'i.
Bunday transformatsiya shamol generatori (elektr energiyasini ishlab chiqarish
uchun), shamol tegirmoni (mexanik energiyaga aylantirish uchun), yelkan
14

(transportda foydalanish uchun) va boshqalar kabi birliklar tomonidan amalga
oshirilishi mumkin.Shamol energetikasi jadal rivojlanayotgan sanoatdir. 2020 yil
global shamol sanoati uchun tarixdagi eng yaxshi yil bo'ldi, 93 GVt yangi
quvvat o'rnatildi, bu o'tgan yilning shu davriga nisbatan 53 foizga ko'p. 2020-
yilda rekord o‘sish Xitoy va AQShda – dunyodagi ikkita eng yirik shamol
energiyasi bozori – 2020-yilda yangi qurilmalarning qariyb 75 foizini
o‘rnatgan, bu dunyodagi shamol energiyasining yarmidan ko‘prog‘ini
o‘rnatgan qurilmalarning o‘sishi bilan izohlanadi. 2020 yilda barcha shamol
turbinalarining umumiy o rnatilgan quvvati 743 GVtni tashkil etdi, bu butunʻ
Janubiy Amerikadagi yillik uglerod emissiyasiga yoki yiliga 1,1 milliard
tonnadan ortiq C02 ga teng. 2019-yilda barcha shamol generatorlarining
umumiy o‘rnatilgan quvvati 651 gigavatt ni tashkil etdi va shu bilan atom
energetikasining umumiy o‘rnatilgan quvvatidan oshib ketdi (ammo, amalda
yiliga foydalaniladigan shamol generatorlarining (ICUM) o‘rtacha yillik quvvati).
O'rnatilgan quvvatdan bir necha baravar past, AES deyarli har doim o'rnatilgan
quvvatda ishlaydi). 2019 yilda dunyodagi barcha shamol turbinalari tomonidan
ishlab chiqarilgan elektr energiyasi miqdori 1430 teravatt-soatni tashkil etdi
(insoniyat tomonidan ishlab chiqarilgan barcha elektr energiyasining 5,3%).
Ba'zi mamlakatlar shamol energetikasini rivojlantirishda ayniqsa faoldir. 2019
yilda shamol turbinalari Daniyada barcha elektr energiyasining 48%, Irlandiyada
33%, Portugaliyada 27%, Germaniyada 26%, Buyuk Britaniyada 22%, Ispaniyada
21%, butun Yevropa Ittifoqida - 15% ishlab chiqarilgan. 2014-yilda dunyoning 85
ta davlati shamol energiyasidan tijorat asosida foydalangan. 2015 yil oxirida
shamol energetikasida butun dunyoda 1 000 000 dan ortiq kishi ishlaydi (shu
jumladan Xitoyda 500 000 va Germaniyada 138 000). Birinchi shamol stansiyasi
- diametri 9 metr bo'lgan Blyth tegirmoni - 1887 yilda Merikirkdagi (Buyuk
Britaniya) Blyth's dachada qurilgan. Blyth o'zining "tegirmonidan" ortiqcha
elektr energiyasini Merikirk aholisiga asosiy ko'chani yoritish uchun taklif
qildi, ammo rad etildi, chunki ular elektr energiyasini "shaytonning ishi" deb
15

hisoblashdi . Keyinchalik Blyth mahalliy kasalxonasi, jinnilar shifoxonasi va
ambulatoriya klinikasini favqulodda quvvat bilan ta'minlash uchun shamol
turbinasi qurildi. Biroq, Blit texnologiyasi iqtisodiy jihatdan foydasiz deb
topildi va keyingi shamol stansiyasi Buyuk Britaniyada faqat 1951 yilda paydo
bo'ldi. Amerikada Charlz Brush tomonidan avtomatik boshqariladigan birinchi
shamol turbinasi 1888 yilda paydo bo'lgan va rotorning diametri 17 metrga teng
edi .
Daniyada birinchi shamol stansiyasi 1890 yilda qurilgan va 1908 yilga kelib 5
dan 25 kVt gacha quvvatga ega 72 ta stantsiya mavjud edi. Ulardan eng
kattasi minora balandligi 24 metr va diametri 23 metr bo'lgan to'rt qanotli
rotorlarga ega edi.
Zamonaviy gorizontal o`qli stansiya 100 kVt quvvatga ega bo'lib, 1931 yilda
Yaltada qurilgan. Uning balandligi 30 metr bo'lgan minorasi bor edi. 1941 yilga
kelib shamol stansiyalarining quvvati 1,25 MVt ga yetdi. 1940-yillardan 1970-
yillarga qadar shamol energetikasi elektr uzatish va taqsimlash tarmoqlarining
jadal rivojlanishi tufayli pasayish davrini boshdan kechirdi, bu esa ob-havodan
mustaqil elektr ta minotini maqbul narxda ta minladi.ʼ ʼ Shamol energetikasiga
qiziqish 1973-yildagi neft inqirozidan keyin 1970-yillarda boshlangan. Inqiroz
ko'plab mamlakatlarning neft importiga bog'liqligini ko'rsatdi va bu qaramlikni
kamaytirish variantlarini izlashga olib keldi. 1970-yillarning o rtalarida Daniya
ʻ
zamonaviy shamol turbinalarining o tmishdoshlarini sinovdan o tkaza boshladi.
ʻ ʻ
Keyinchalik Chernobil fojiasi ham qayta tiklanadigan energiya manbalariga
qiziqish uyg'otdi. Kaliforniya shamol energiyasini rag'batlantirish bo'yicha
birinchi dasturlardan birini amalga oshirdi va shamol energiyasini ishlab
chiqaruvchilar uchun soliq imtiyozlarini joriy qildi. 4

2019 yil boshiga kelib, barcha shamol turbinalarining umumiy
o‘rnatilgan quvvati 600 gigavattdan oshdi. 2009 yildan beri dunyodagi barcha
shamol turbinalarining quvvatlari yig'indisining o'rtacha o'sishi yiliga 38-40
4
M.S.Rudak. O‘zbekistonning shamol va gelioenergetika resurslari va ulardan foydalanish imkoniyatlari. 6-byulleten,
O‘zgidromet. Toshkent, 2001.
16

gigavattni tashkil etadi va bu AQSh, Hindiston, Xitoy va Evropa Ittifoqida
shamol energetikasining jadal rivojlanishi bilan bog'liq.
2008 yilda butun dunyo bo'ylab shamol energiyasi sanoatida 400 mingdan
ortiq kishi ishlagan. 2008 yilda shamol energetikasi uskunalari global bozori
36,5 milliard evroga yoki taxminan 46,8 milliard AQSh dollariga o'sdi. 2010 yilda
o'rnatilgan shamol stansiyalarining 44 foizi Yevropada, 31 foizi Osiyoda va 22
foizi Shimoliy Amerikada to'plangan. Germaniyadagi shamol stansiyalari
Germaniyada ishlab chiqarilgan barch elektr energiyasining 8,6 foizini ishlab
chiqargan. 2009 yilda Xitoydagi shamol stansiyalari mamlakat elektr
energiyasining taxminan 1,3 foizini ishlab chiqargan. 5
2006 yildan beri
XXRda qayta tiklanadigan energiya manbalari to g risidagi qonun mavjud. 2020ʻ ʻ
yilga kelib shamol energiyasi quvvati 80-100 GVtga yetishi taxmin
qilinmoqda. 2019 yilda shamol energiyasiYevropa Ittifoqida elektr
energiyasining 15 foizini ishlab chiqargan. Germaniya 2025 yilga kelib elektr
energiyasining 40-45 foizini qayta tiklanadigan energiya manbalaridan ishlab
chiqarishni rejalashtirmoqda. Avvalroq Germaniya 2022 yilga kelib elektr
energiyasini 12 foizga yetkazish maqsadini qo‘ygan edi. Bu maqsadga 2019 yilda
erishildi. Daniya 2024 yilda mamlakatning elektr energiyasiga bo‘lgan
ehtiyojining 50 foizini shamol energiyasi hisobiga qondirdi. Fransiya 2025
yilgacha 25 000 MVt quvvatga ega shamol elektr stansiyalarini qurishni
rejalashtirmoqda, shundan 6 000 MVt dengizda. 2020 yilda Evropa Ittifoqi o'z
oldiga maqsad qo'ydi: 2022 yilga kelib quvvati 40 ming MVt, 2020 yilgacha esa
180 ming MVt bo'lgan shamol turbinalarini o'rnatish. Evropa Ittifoqi rejalariga
ko'ra, shamol elektr stansiyalari tomonidan ishlab chiqariladigan elektr
energiyasining umumiy hajmi 494,7 TVt soatni tashkil qiladi.
Shamol eng qulay energiya manbalaridan biridir. Quyoshdan farqli
o'laroq, u kechayu kunduz, shimol va janub, yoz va qish "ishlashi"
mumkin. Shamol energiyasidan foydalanishning yagona muammosi - bu
shamol doimiy ravishda esadigan joyni tanlash. Shu bilan birga, shamol
5
Allayev K., «Elektroenergetika Uzbekistana i mira», T.: «Fan va texnologya», 2009, 464 b.
17

energiyasi mavjud, hamma joyda mavjud va deyarli tugamaydi. Shamol
energiyasining asosiy afzalliklari: energiya mustaqilligi, hech qanday
ehtiyoj yo'q. yoqilg'i, ekologik toza, iqtisodiy foyda.
Shamolning sababi quyosh radiatsiyasi ta'siridan kelib chiqadigan
atmosferadagi harorat farqlari bo'lib, bu o'z navbatida turli xil
bosimlarning paydo bo'lishiga olib keladi. Shamol bu turli bosimlarning
mavjudligi tufayli to'plangan energiyaning tarqalishi natijasida hosil
bo'ladi.
Havo oqimining o'rtacha yillik quvvat zichligi taxminan 500 Vt /
m2 (havo oqimi tezligi 7 m / s) bo'lgan joyda joylashgan shamol
elektr stantsiyasi ushbu 500 Vt / m2 dan taxminan 175 tasini elektr
energiyasiga aylantira oladi. Harakatlanuvchi havo oqimidagi energiya
shamol tezligi kubiga mutanosibdir.
Biroq, havo oqimining barcha energiyasini ideal qurilma bilan ham
ishlatish mumkin emas. Nazariy jihatdan, havo oqimi energiyasining
samaradorlik koeffitsienti (UCI) 59,3% ga teng bo'lishi mumkin.
Amalda, haqiqiy shamol turbinasida shamol energiyasining maksimal
samaradorlik koeffitsienti taxminan 50% ni tashkil qiladi, ammo bu
ko'rsatkich barcha tezliklarda emas, balki faqat dizaynda nazarda tutilgan
optimal tezlikda erishiladi. Bundan tashqari, mexanik energiyani elektr
energiyasiga aylantirish jarayonida havo oqimi energiyasining bir qismi
yo'qoladi, bu odatda 75-95% samaradorlik bilan amalga oshiriladi.
Ushbu omillarni hisobga olgan holda, yil davomida elektr
energiyasining solishtirma ishlab chiqarilishi shamol energiyasining 15-
30% ni yoki shamol turbinasining joylashuvi va parametrlariga qarab
undan ham kamroqni tashkil qiladi. Kinetik shamol energiyasini elektr
energiyasiga aylantiruvchi qurilmalar - shamol generatorlari keng
ommalashmoqda. Hozirgi vaqtda kam quvvatli shamol-elektr generatorlari
xususiy foydalanuvchilar uchun eng qulay va qulay muqobil energiya
18

manbalari hisoblanadi.Biroq, ba'zida shamol tezligi dizayn tezligi
chegaralaridan oshib ketadi. Shamol tezligi shunchalik past bo'lishi
mumkinki, shamol turbinasi umuman ishlamaydi yoki shunchalik
balandki, shamol turbinasi to'xtatilishi va uni yo'q qilishdan himoya
qilish choralarini ko'rish kerak. Agar shamol tezligi nominal ish
tezligidan oshsa, olinadigan mexanik shamol energiyasining bir qismi
generatorning nominal elektr quvvatidan oshmasligi uchun
ishlatilmaydi.Ushbu omillarning barchasini hisobga olgan holda, haqiqiy
shamol energetika bloki tomonidan ishlab chiqarilgan o'ziga xos elektr
quvvati, agar ushbu blok loyihada ko'zda tutilgan tezlik oralig'ida
barqaror ishlasa, havo oqimi quvvatining 30-40% ni tashkil qilishi
mumkin.
Mamlakatimizning ayrim hududlari juda uzoqda joylashgani uchun
elektr tarmoqlari umuman yo‘q. Bugungi kunda shamol turbinalaridan
foydalanadiganlar markaziy elektr ta'minotiga ulana olmagani yoki
energiyadan mustaqil bo'lishni xohlamagani uchun shunday qilishadi.
Shamol turbinasi (shamol-elektr qurilmasi, shamol generatori yoki
oddiygina "shamol turbinasi") markaziy elektr ta'minoti mavjud
bo'lmaganda yoki uning tartibsiz ta'minlanishida turli xil maishiy va
maxsus sanoat iste'molchilarini avtonom elektr ta'minoti - elektr
energiyasi bilan ta'minlash uchun ishlatiladi.Bunday qurilmalardan deyarli
hamma joyda foydalanish mumkin, bu esa o'rnatish uchun zarur bo'lgan
komponentlar to'plamining yuqori (bir necha yuz ming so'm) narxiga
qaramay, so'nggi paytlarda shunday qilmoqda: generatorlar, batareyalar,
zaryadlovchilar va invertorlar - to'liq alternativa uchun. uyni energiya
bilan ta'minlash. Biroq, kichik quvvatni barqaror energiya bilan
ta'minlash uchun (kVt birliklari) yuqoridagi barcha qurilmalar, shu
jumladan montaj to'plamiga ega bo'lgan bitta pichoqli shamol
generatorini bugungi kunda juda real pulga sotib olish mumkin. Shuning
19

uchun biz tajribadan foydalangan holda va sanoat namunalariga e'tibor
qaratgan holda, bunday qurilmani sotib olish yoki uni o'zingiz ishlab
chiqarish mumkin deb hisoblaymiz.
Shamol generatorining kuchi generator pichoqlari tomonidan
supurilgan maydonga va sirt ustidagi balandlikka bog'liq. Er/dengiz
yuzasida havo oqimlari laminardir - pastki qatlamlar yuqorida joylashgan
qatlamlarni sekinlashtiradi. Bu ta'sir 1 km balandlikda seziladi, lekin
100 metrdan yuqori balandlikda keskin kamayadi. Ushbu chegara
qatlami ustidagi generatorning balandligi bir vaqtning o'zida pichoqlarning
diametrini oshirishga imkon beradi va boshqa faoliyat uchun erdagi
joyni bo'shatadi. Zamonaviy generatorlar (2010) allaqachon bu bosqichga
yetib borgan va ularning soni 109 tagacha ko'paygan.
Shamol elektr stantsiyalari ikki xil shovqinni ishlab chiqaradi:-
mexanik shovqin
- mexanik va elektr komponentlarning ishlashidan shovqin
(zamonaviy shamol turbinalari uchun u deyarli yo'q, lekin eski
modellarning shamol turbinalarida muhim ahamiyatga ega)
- aerodinamik shovqin - shamol oqimining pichoqlar bilan o'zaro
ta'siridan shovqin. Tuproq orqali uzatiladigan past chastotali tebranishlar
sezilarli sabab bo'ladio'rnatish (pichoq shamol turbinasi minorasi yonidan
o'tganda kuchayadi) megavatt toifali shamol turbinalaridan 60 m gacha
bo'lgan masofadagi uylarda shisha shitirlashi.
1.2.O’zbekistonda noananaviy energiya manbai shamol energiyasidan
foydalanish
Insoniyat paydo bo’lgandan buyon tabiatdagi tabiiy energiya manbalari
bo’lmish quyoshni, shamolni, suv manbalarini va boshqalarni kuzatib kelgan.
Ularga sig’inib, ba’zilarini, masalan, quyoshni, olovni xudo o’rnida ko’rganlar,
ulardan foydalanish yoilarini izlaganlar. Turar joylarni quyoshga qaratib qurish,
quyosh nurida suv isitish, shamolda xirmon sovirish, shamol va suv tegirmonlari
20

qurib ulardan foydalanish va boshqalar shular jumlasidandir. Mamlakatimizda
birinchi boiib qaytalanuvchi energiya manbalaridan biri bo’lgan suv energiyasidan
foydalanish 1926 yili qurilgan Bo’zsuv gidroelektrostansiyasini ishga tushirishdan
boshlandi. 1987 yilda esa 3 000°C dan ortiq issiqlik to’playdigan dunyoda eng
katta quyosh pechi ishga tushirildi. Hozirgi kunda mamlakatimizning Samarqand
viloyatida 400 gektar maydonga quvvati 100 000 MW ga teng quyosh
elektrostansiyasi uchun Osiyo taraqqiyot bankining investitsiyalari kiritildi va
qurilish ishlari boshlab yuborildi. Karmana tumanida quvvati 110 MW bo’lgan
100 mln $ ga 168 ga yerga Quyosh Elektrstansiyasi qurilib ishga topshirildi. 2021
yil 26 avgustda. Kichik quvvatli quyosh energetik qurilmalaridan
respublikamizning barcha burchaklarida foydalanilmoqda. Shamol
energiyasidan foydalanish nazariyasi va usullari 1950-yillarda ishlab chiqilgan
boiib, Respublikamizda birinchi shamol energetik qurilmalaridan 1983-yilda
Navoiy viloyati Tomdi tumani chorvadorlari foydalana boshlashdi. Chorva
mollarining go’ngi, qishloq xo’jalik mahsulotlarining qoldiqlari hisobiga biogaz
ishlab chiqarish va undan foydalanish esa 1987-yillardan boshlab amalga
oshirila boshladi. Mamlakatimizda noana’naviy va qayti tiklanuvchi energiya
manbalariga qiziqish va ulardan foydalanish misli ko’rilmagan tusda o’ziga xos
ravishda tobora ommalashib bormoqda. Noana’naviy va qayla tiklanuvchi
energiya manbalariga energetik obyektlar qurish va ulardan foydalanish uchun chet
el va xalqaro banklarning investitsiyalari kiritilmoqda. Noana’naviy va qayta
tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish to’g’risida Prezidentimizning
1995-yil 28-dekabrdagi 476- sonli «Olzbekiston Respublikasida kichik
gidroenergetikani rivojlantirish haqida»gi 2001-yil 22-fevralda «Energetikada
iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish to’g’risida»gi, 2013-yil 1-martdagi
«Muqobil energiya manbalarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to’g’risida»gi farmonlari qabul qilindi. O’zbekistonda emas balki dunyoda
dolzarb muammolardan hisoblangan energiya resurslari muammosi kundan kunga
aholi sonining o’sishi, aholining texnikaga bo’lgan talabining ortishi, ko’plab ish
21

jarayonlarining avtomatlashtirilganligi bunga sabab bo’lmoqda. O’zbekistonda
ham yildan yilga elektr energiyaga bo’lgan talab oshmoqda. Biz hozirgi kunda
yurtimizdagi elektr energiyaning 80% ini issiqlik elektr stansiyalaridan ko’mir,
gazlarni yoqish hisobiga olamiz. Bu yoqilayotgan manbalar qayta
tiklanmaydigan manbalar hisoblanadi. Bunday qayta tiklanmaydigan energiya
manbalaridan foydalanib uzoqqa bora olmaymiz. Yaqin yuz yilga bu zahiralar
yetish yetmasligini taxmin qilib aytish mumkin xolos. Bu manbalar tugasa
nima bo’ladi? Shuning oldini olish uchun hozirdan qayta tiklanadigan
energiyadan foydalanishni yo’lga qoyishimiz kerak. Qayta tiklanadigan energiya
manbalaridan quyosh va shamol energiyasidan foydalanishimiz mumkin.
Shamol energiyasidan O’zbekistonda deyarli foydalanilmaydi. So’ngi
malumotlarga qaraganda O’zbekistondan ham shamolning doimiy oqimi o’tgan,
biz undan samarali foydalanishimiz kerak. O’zbekistonda shamol energiyasidan
shamol tezligining pastligi, doimiy emasligi foydalanmaslikka sabab dep
ko’rsatiladi. Tog’ri shamol energetikasidan foydalanayotgan mamlakatlarda
shamol tezligi yuqori va doimiy boladi. Lekin shu holatda ham
O’zbekistonda shamol energiyasidan foydalanish mumkin. Bizga ma’lum
dastlabki shamol parraklaring aylanish oqi vertikal joylashgan keyinchalik unda
tormoz tizimi ya’ni shamol kuchaygan paytida uni toxtatib bo’lmasligi uchun
undan voz kechilib aylanish oqini gorizontal joylashtirib toxtatish uchun shamol
oqimidan boshqa tarafga burish hisobiga foydalanar edi. Biz yurtimizda shamol
tezligini past bolishi hisobga olib shamol parraklari oqini vertikal joylashtirsak
boladi Bizda tormoz tizimi shart bo’ladigan darajada shamol bolmaydi. Parrak
aylanish oqini vertikal qo’yishimiz bilan yurtimizning shamol tezligi yiliga 5-6 m/s
tashkil etadigan hududlarida ham shamol energiyasidan foydalanishimiz mumkin.
Ma’lumot uchun: Ko’pgina shamol generatorlari sekundiga 3-4m/s dan
yuqori tezlikdagi shamol yordamida ishlaydi. Shamol generatorlari 8-25m/s
tezlikda esadigan shamol yordamida maksimall quvvatga ega bo’ladi. Odatda
shamol generatorlarining maksimal ishlash tezligi 25-30 m/s ni tashkil qiladi
22

Shamol energiyasidan foydalanish afzalliklari:
1. Bu qayta tiklanuvchan energiya manbayi
2. Shamol elektrostansiyasini qurish uchun maxsus maydon shart emas
3. Elektr stansiyalardan uzoqda joylashgan yerlarga qurish mumkin. Bu
orqali elektr ustinlar, o’tkazgichlar va elektr energiyaning yetib borishidagi
isrofi tejaladi. Ya’ni elektr energiyasi zarur bo’lgan nuqtaga shamol parraklarini
o’rnatish mumkin. 6

4. O’zidan zararli chiqindilarni chiqarmaydi, havoni zaharlamaydi.
Kamchiliklari:
Energiyaning uzliksizligi shamolga bog’liq (kichik quvvatlilarining dearli
boshqa zarari yoq)Shulardan kelib chiqgan holda O’zbekistonda ham Shamol
energiyasidan foydalanish samara beradi deb aytishimiz mumkin
Insoniyat suv energiyasi va bug’ dvigatellaridan ancha oldin shamol
energiyasidan foydalanib kelgan. Angliya, Germaniya, Fransiya, Daniya,
Gollandiya, AQSh va boshqa mamlakatlarda shamol energiyasi juda katta
miqyosda, sanoat va qishloq xo’jaligida qo’llanib kelingan. Shamol energiyasidan
foydalanish bo’yicha olib borilayotgan hozirgi ishlar alohida katta quvvatli
shamol generatorlarini yaratish va ularning energiyasini ishlab turgan energiya
tarmoqlariga ulash va asosiy tarmoq sifatida foydalanishdan iboratdir.
Shamol - bu quyosh nurining intensivligi hisobiga, bosimning o’zgarib
turishi natijasida havo massasining harakatidir. Havo massasining Yer
atmosferasi atrofida aylanishi ekspertlar tomonidan turlicha baholangan.
Shamollarning yillik nazariy zahirasi Yer yuzidagi barcha energiya
zahiralaridan 100 marta ortiq bolib, 33x1014 soatni tashkil qiladi. Ammo bu
energiyaning faqatgina 10-12% dan foydalanish mumkin. Hisoblarga ko’ra,
parrakli shamol dvigatellarining shamol energiyasidan foydalanish koeffitsiyenti
48% gacha bo’lishi mumkin, shamol qurilmalarining umumiy foydali ish
koeffitsiyenti undan ham kichikroq ho’ladi. Shamol qurilmasi quvvatini parraklar
6
Berdiev U.T., Pirmatov N.B. Elektromexanika. Texnika oliy oquv yurtlarining «Elektr texnikasi, elektr mexanikasi va
elektr texnologiyalari» va «Elektr energetika» yonalishi talabalari uchun darslik.– T.: Shams-Asa. 2014. –386 b.
23

soni emas, balki ish g’ildiragi diametri belgilaydi. Shamol agregatining quvvati
shamol tezligiga to’g’ri, ish g’ildiragi parraklari soniga teskari proporsionaldir.
Havo oqimi hosil qiladigan mexanik energiyani elektr energiyasiga aylantirish
shamol elektrostansiyalari yordamida amalga oshiriladi. Bir necha shamol
qurilmalarining yig’indisi shamol elektrostansiyasi ni tashkil qiladi. Shamol
qurilmalarining asosiy ishchi qismi shamol g’ildiragi hisoblanadi. Shuni esda
tutish lozimki, shamol g’ildiragi tomonidan qabul qilinayotgan shamol oqimi
shamol g’ildiragining diametri bilan aniqalanadi, undagi parraklar soni hech
qanday ahamiyatga ega emas. Hozirgi kunda ish g’lldiragi diametri 1, 064 m
bo’lgan shamol qurilmalari mavjud. Ko’pgina shamol generatorlari 3-4 m/s dan
yuqori tezlik yordamida ishlaydi. Shamol generatorlari 8-25 m/s tezlikdagi
shamol yordamida maksimal quvvatga ega bo’ladi. Odatda, shamol
generatorlarining maksimal ishlash tezligi 25-30 m/s ni tashkil qiladi. Shamol
energetikasi ekologik toza energiya manbaidir. Ammo shamol
elektrostansiyalari uchun juda katta hududlar zarur (shamol energetik
qurilmalarining bir-biridan uzoqda joylashishi va ular orasidagi masofa ish
g’ildiragi diametrining 6-18 barobariga teng boiishi kerak). Masalan, ish
g’ildiragi D=100 m bo’lgan shamol energetik qurilmasi uchun 5-7 km2 hudud
kerak. Butun boshli shamol elektrostansiyasi uchun esa o’nlab km2 hudud zarur.
Boshqa bir noqulay tarafi - ish g’ildiragi shovqin chiqarib va havoni tebratib
ishlashi natijasida tele va radio eshittirishlarga xalaqit beriladi. Shamol
energiyasidan foydalanish bo’yicha Germaniya birinchi o’rinni egallab
kelmoqda. Bu mamlakatda shamol energiyasini ishlab chiqarish yiliga 500-
1500 MW ga ko’paymoqda, hozirgi vaqtda ishlab chiqariladigan energiya miqdori
2 mln. kW/soat dan oshib ketdi.
Hozirgi kunda shamol elektrostansiyasini qurishga ketgan mablag1
qoplangandan so’ng, 1 kW elektr energiyasining narxi 0, 10+0, 07 dollarga
teng bo’lgandagina shamol energetikasi samarali hisoblanadi. O’zbekiston
Respublikasida birinchi bo’lib Chorvoq suv omborining dam olish zonasida
24

(Toshkent viloyatida) eng katta shamol energoqurilmasi o’rnatildi. Quvvati 750
kW/soat bo’lgan shamol energoqurilmasini o’rnatish Janubiy Koreyaning «Doojin
Co. LTD» kompaniyasi yordamida olib borildi. Shamol energoqurilmasi
maydonchasiga 40 m balandlikdagi minoraga shamol tezligini o’lchovchi
anemometrlar va boshqa nazorat-o’lchov asboblari o’rnatilgan. Shamol
energoqurilmasi bir yilda 12, 3 million kW/soat elektr energiyasi ishlab
chiqaradi, natijada 700 mln m3 tabiiy gaz tejaladi.
1.3. Shamol tezligi va uni o`lchash.
Shamol - bu quyosh nurining intensivligi hisobiga, bosimning o‘zgarib
turishi natijasida havo massasining harakatidir. Shamol energiyasi qayta
tiklanadigan energiya deb tasniflanadi, chunki u Quyosh faoliyatining natijasidir.
Insoniyat suv energiyasi hamda bug‘ dvigatellaridan ancha oldin,
shamol energiyasidan foydalanib kelgan. Angliya, Germaniya, Fransiya,
Daniya, Gollandiya, AQSh va boshqa mamlakatlarda, shamol energiyasi juda
katta miqyosda, sanoat va qishloq xo‘jaligida qo‘llanib kelingan. Shamol
energiyasidan foydalanish bo’yicha olib borilayotgan hozirgi ishlar, alohida
katta quvvatli shamol generatorlarini yaratish va ularning energiyasini ishlab
turgan energiya tarmoqlariga ulash va asosiy tarmoq sifatida foydalanishdan
iboratdir.
Havo massasining yer atmosferasi atrofida aylanishi ekspertlar tomonidan
turlicha baholangan. Shamollarning yillik nazariy zahirasi er yuzidagi barcha
energiya zahiralardan 100 marta ortiq bo‘lib, 33 x 1014 kVt-soatni tashkil
qiladi.Ammo bu energiyaning faqatgina 10-12 % foydalanish mumkin.
Iqtisodiy jihatdan joydagi shamolning tezligi 5 m/s dan kam bo‘lmasa shamol
generatorlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Shamol elektrogeneratorlari
an’anaviy generatorlardan 2 - 4 barobar qimmat. Ammo shamol energiyasi
doimiy bo‘lgan ba’zi bir mintaqalarda u muhim energiya manbalaridan
hisoblanadi. Shamolning o‘rtacha tezligi, ma’lum vaqt oralig‘idagi teng vaqtlar
25

ichida o‘lchangan shamol oniy tezliklarining o‘rta arifmetik miqdor sifatida
aniqlanadi.
Bu yerda: V
o‘rt .–shamolning o‘rtacha tezligi, m/s; V
i – shamolning oniy
tezligi miqdorlari, m/s; n– o‘lchangan oniy tezliklarning soni.
Vaqtning uzoq davri (oy, yil) uchun shamolning tezligi to‘g‘risidagi
ma’lumotlar, joylardagi meteostansiyalarning kuzatuvlari asosida olinadi. Bir
kunda bir necha bor o‘lchangan shamolning tezligiga asosan o‘rtacha bir
kunlik, o‘rtacha oylik hamda ko‘p yillik davr uchun shamolning o‘rtacha yillik
tezliklari jadvallari tuziladi. Yer yuzasi va (okean, dengiz va daryolar) suv
yuzasidagi shamolning tezligini aniqlash uchun odatda Bofort shkalasidan
foydalaniladi. 7
.
Shamolning asosiy energetik xarakteristikalaridan biri bo‘lgan tezligini
o‘lchash uchun anemometr (Grekcha «anemometr» so‘zi-«anemo»- shamol,
«metr»-o‘lchayman) asboblari qo‘llaniladi. shamol tezligini o‘lchovchi asboblar
ikki guruhga bo‘linadi.
1.Ko‘rsatuvchi anemometrlar-shamolning oniy tezligini ko‘rsatuvchi
asboblar.
2.Anemometr integratorlar-ma’lum vaqt oralig‘ida shamolning o‘rtacha
tezligini beruvchi asboblar. Hozirgacha ularning orasida ko‘rsatuvchi
anemometrlar-doskali (flyu-gerli) anemometr, qo‘lda ishlatiladigan induksion
anemometr va anemorumbometr hamda anemometr integratorlar - qo‘lda
ishlatiladigan yarim sharli anemometrlardan ko‘p foydalanilgan.
Hozirgi kunda ilm-fanning taraqqiyoti natijasida ishlatish qulay,
o‘lchamlari kichik va chiroyli dizayndagi anemometrlar yaratilib, ulardan
muvaffaqiyatli foydalanilmoqda. Ishlash prinsipi bo’yicha bunday
anemometrlar quyidagi turlarga bo‘linadi:
7
Andrianov V.N. i drugie Vetroelektricheskie stansii. Moskva-Leningrad, 1966. – 136 s.
26

• pallali anemometrlar;
• parrakli anemometrlar;
• issiqlik anemometrlari;
• ultratovushli anemometrlar.
Quyida mana shunday anemometrlarning bir nechasini qarab chiqamiz.
1-rasm. Shamol tezligini o‘lchovchi asboblar:
a-doskali (flyugerli) anemometr: 1-o‘q; 2-metall doska; 3 - sakkiz shtift-
(metall o(zakchali)li sektor; 4 - shtok; 5 –shamol yo‘nalishini ko‘rsatuvchi; 6-
tutqich. b- qo‘lda ishlatiladigan induksion anemometr; c-shamolning tezligi va
yo‘nalishi datchiklari bloki - elektr energiyasida ishlaydigan anemorumbometr; g-
qabul qiluvchi o‘lchov asbablari; d-Shamolning o‘rtacha tezligini o‘lchovli
yarim sharli qo‘lda ishlatiladigan anemometr.
Eng sodda konstruksiyali anemometrlardan biri, 1846 yilda Arma
observatoriyasi doktori Robinson tomonidan yaratilgan pallali anemometrlardir.
Vertikal o‘q atrofida aylanadigan rotorga maxsus simlar orqali mahkamlangan
yarim sferik shar shaklidagi pallalar yig‘indisiga pallali anemometrlar deyiladi.
Ushbu anemometrlar uch va to‘rt pallali bo‘lishi mumkin.
Quyida mana shunday anemometrlarning bir nechasini qarab chiqamiz.
Eng sodda konstruksiyali anemometrlardan biri, konstruksiyasiga nisbatan shamol
tezligi qo‘lda foydalaniladigan yoki yordamchi elektron induksiyali taxeometr
asbobli anemometrlarda aniqlanadi. Berilgan vaqt ichida pallalarning
27

aylanishlar soni va ularga mos maso-fa hisoblanib, hisoblangan masofani
vaqtga bo‘lish yordamida shamolning tezligi aniqlash qo‘lda foydalaniladigan
anemometr yordamida amalga oshiriladi. Elektron induksiyali taxeometr
asbobli anemometrlar esa, to‘g‘ridan to‘g‘ri shamol tezligini ko‘rsatadi.
Shamol tezligini aniqlash boyicha Boford shkalasi
1-jadval
Bofort
shkalasi
(ball) Ballga mos
shamolni
holati Shamolning tezligi Yerdagi predmetlarga
shamolning ta’siri
0 Shamolsiz 0,0-0,5 0,0-1,8 Tutun vertikal ko‘tariladi.
Daraxt barglari qimirlamaydi
1 Sokin
shamol 0,6-1,7 2,2-6,4 Tutun vertikal ko‘tarilmaydi.
Daraxt barglari qimirlamaydi
2 Yengil
shamol 1,8-3,3 6,5-11,9 Tutun shamol esayotgan
tarafga qarab egiladi.Daraxt
barglari shitirlaydi
3 Kuchsiz
Shamol 3,4-5,2 12,2-18,7 Daraxt barglari va bayroqlar
tinimsiz tebranib turadi.
4 O‘rtacha
Shamol 5,3-7,4 19-26,6 Daraxt shoxlari tebranadi.
Yerdan chang va qog‘oz
bo‘laklari ko‘tariladi.
5 salqin
shamol 7,5-9,8 27-35,2 Katta bayroqlar tortqilanadi.
Daraxtlar tebranadi.Quloq
g‘uvillaydi. Qo‘l shamol
tezligini sezadi.
6 Kuchli
shamol 9,9-12,4 35,6-44,6 Daraxt shoxlari kuchli
tebranadi. Uylar va
qimirlamaydigan narsalar
yonida guvillash tovushlari
28

eshitiladi. Telefon simlari
tovush chiqarib g‘uvullaydi.
7 Qattiq
shamol 12,5-15,2 45-54,7 Uncha katta bo‘lmagan
daraxtlar tanasi tebranadi.
Shamolga qarshi yurish
qiyinlashadi.
8 Juda kuchli
shamol 15,3-18,2 55-65,5 Katta daraxtlar tebranadi.
novdalari. Daraxt novdalari va
sshoxlari sinadi. Shamolga
qarshi yurish juda
qiyinlashadi, egilib yurishga
to‘g‘ri keladi.
9 Dovul 18,3-21,5 65,9-77,3 Katta daraxtlar qayriladi,
katta shoxlari sinadi. Narsalar
joyidan siljiy boshlaydi. Uylar
tomi shikastlanadi.
10 Kuchli
dovul 21,6-25,1 77,7-90,6 Daraxtlar sina boshlaydi va
tomiri bilan yulib
olinadi.Tomlar yulib olib
ko‘chiriladi, vayronagarchilik
yuz beradi.
11 Shiddatli
dovul 25,2-29 90,7-105 Binolar kuchli vayron bo‘ladi
12 Bo‘ron <29 < 105 Daraxtlar sina boshlaydi va
tomiri bilan yulib
olinadi.Tomlar yulib olib
ko‘chiriladi, vayronagarchilik
yuz beradi. Binolar kuchli
vayron bo‘ladi.
29

Anemometrlarning yana bir turi parrakli anemometrlardir. Ma’lumki
shamolning yo‘nalishi o‘zgarishi bilan parraklarning o‘qi ham shu yo‘nalishga
burilishi lozim. Bu vazifani parrakli anemometrlarda flyugerlar amalga
oshiradi. Yo‘nalishi o‘zgarmaydigan (masalan shaxtalarda, binolarda va
boshqalarda) shamollarning tezligini o‘lchashda, o‘qi bir yo‘nalishga nisbatan
qimirlamaydigan qilib mahkamlangan parrakli anemometrlar qo‘llaniladi.
Issiqlik anemometrlari bilan,issiklik yordamida simning shamol tezligi
natijasida ovushini o‘lchash natijasida shamolning tezligi aniqlanadi.Kichik
o‘lchamli, ko‘p funksiyali sonli anemometrdan, yuqori aniqlikda shamolning
tezligini, havoning haroratini, dengiz sathiga nisbatan balandlikni, joydagi
atmosfera bosimini, namlikni hamda sovush ko‘rsatgichini aniqlashda
foydalaniladi. 8
Undagi barometr hozirgi atmosfera bosimini emas, balki o‘tgan 3,
6, 12 va 24 soat oralig‘ida bosimni o‘zgarishini ham ko‘rsatadi. Shamolning
tezligini har sekundda o‘lchab aniqlash mumkin.
Shamol generatorlari - shamolning kinetik energiyasini elektr energiyaga
aylantirib beruvchi qurilma. Shamol generatorlarini ikki xil turi mavjud:
sanoat va uy uchun. Sanoat uchun shamol generatorlari davlat yoki katta energetik
korporatsiyalar tomonidan quriladi. Odatda shamol energiyasi shamolga
perpendikulyar joylashgan ma’lum maydon ta’siri orqali aniqlanadi, shamol
oqimining quvvati N
sh.oqimi = 0,0049·ρ·v·F
Bu yerda ρ- havoning zichligi, kg/m 3
;
v-havo oqimining tezligi, m/s; F– maydon
yuzasi, m 2
;
Shamol energetik qurilmasi uzatayotgan energiya miqdori, havo oqimi
hosil qiladigan energiya miqdoridan tubdan farq qiladi. Chunki havo oqimi
energiyasining bir qismi shamol g‘ildiragi parraklarida, reduktor va
generatorlarda isrof bo‘ladi. Isrof bo‘lgan energiya miqdori, shamol
energiyasidan foydalanish koeffitsienti bilan hisobga olinadi. Shamolga
perpendikulyar joylashgan maydon yuzasini shamol g‘ildiragi diametri bilan
8
Fedorov A.A. Kameneva V.V. Osnovi elektrosnabjeniya promishlennix predpriyatiy. M.: Energoatlmizdat 1984
30

belgilab, shamol energetik qurilmasining quvvatini quyidagi formulada hisoblash
mumkin.
N
sh.e.q. = 0,00386·ρ·V·D 2
·ζ
par .·η
red .·η
gen .
Bu erda: D-ish g‘ildiragining diametri, m; η
red. va η
gen. -reduktor va
generatorning foydali ish koeffitsientlari; ζpar.-parraklarda isrof bo‘lgan havo
oqimi energiyasi. Hisoblarga ko‘ra, parrakli shamol dvigatellaring shamol
energiyasidan foydalanish koeffitsienti 48 % gacha bo‘lishi mumkin, shamol
qurilmalarining umumiy foydali ish koeffitsienti undan ham kichikroq bo‘ladi.
Shamolga perpendikulyar bo‘lib asosan, shamol qurilmalarinig parraklari
joylashadi. Shamol qurilmasi quvvatini parraklar soni emas balki, ish g‘ildiragi
diametri belgilaydi. Shamol agregatining quvvati shamol tezligiga to‘g‘ri, ish
g‘ildiragi parraklari soniga teskari proporsionaldir.
N
sh.e.q. = ƒ(V/n)
Havo oqimi hosil qiladigan mexanik energiyani elektr energiyaga
aylantirish, shamol elektrostansiyalari yordamida amalga oshiriladi. Bir necha
shamol qurilmalarining yig’indisi shamol elektrostansiyasini tashkil qiladi.
Shamol qurilmalarining asosiy ishchi qismi, shamol g‘ildiragi hisoblanadi. Shamol
g‘ildiraklarining qanotli, karuselli va barabanli turlari mavjud. Shamol
elektrostansiyalarida asosan eng samarali bo‘lgan qanotli shamol g‘ildiraklari
qo‘llaniladi.
Shuni esda tutish lozimki, shamol g‘ildiragi tomonidan qabul qilinayotgan
shamol oqimi, shamol g‘ildiragining diametri bilan aniqalanadi, undagi parraklar
soni hech qanday ahamiyatga ega emas. Hozirgi kunda ish g‘ildiragi diametri 1,0-
64 m bo‘lgan shamol qurilmalari mavjud. Ko‘pgina shamol generatorlari
sekundiga 3-4 m/s dan yuqori tezlikdagi shamol yordamida ishlaydi. Shamol
generatorlari 8-25 m/s tezlikda esadigan shamol yordamida maksimal quvvatga
ega bo‘ladi. Odatda shamol generatorlarining maksimal ishlash tezligi 25-30
m/s ni tashkil qiladi. Shamol energetikasi ekologik toza manbaidir. Ammo
shamol elektrostansiyalari uchun juda katta hududlar zarur (shamol energetik
31

qurilmalarining bir - biridan uzoqda joylashishi va ular orasidagi masofa ish
g‘ildiragi diametrining 6-18 barobariga teng bo‘lishi kerak). Masalan, ish g‘ildiragi
D = 100 m bo‘lgan shamol energetik qurilmasi uchun 5-7 km hudud kerak. Butun
boshli shamol elektr stansiyasi uchun esa o‘nlab km hudud zarur. Boshqa bir
noqulay tarafi - ish g‘ildiragi shovqin chiqarib va havoni tebratib ishlashi natijasida
tele- va radio eshittirishlarga xalaqit beriladi.
Shamol energiyasidan foydalanish bo’yicha Germaniya birinchi o‘rnini
egallab kelmoqda. Bu mamlakatda shamol energiyasini ishlab chiqarish yiliga
500 -1500 MVt ga ko‘paymoqda, hozirgi vaqtda ishlab chiqariladigan
energiya miqdori 2 mln.kVt-soatdan oshib ketdi.
Shamol tezligi balandlik bilan ortib borayotganligi sababli, shamol
elektr stantsiyalarini balandroq joylarda qurish afzalroqdir. Shamolga ta'sir
qilishi mumkin bo'lgan ob'ektlar hisobga olinadi: daraxtlar, katta
inshootlar va boshqalar. Umuman olganda, shamol energiyasi salohiyati
juda katta. Masalan, Shimoliy dengizning 5 ta davlatida (Germaniya,
Buyuk Britaniya, Niderlandiya, Belgiya va Daniya) bu mamlakatlarning
umumiy energiya iste'molidan oshadi .Shamol elektr stantsiyalari shamol
energiyasini elektr energiyasiga aylantiradi. Ular bir joyda to'plangan bir
nechta shamol generatorlaridan iborat. Yirik shamol fermalari 100 yoki
undan ortiq shamol generatorlaridan iborat bo'lishi mumkin. Ular ba'zan
shamol fermalari deb ataladi. Shamol energiyasi 70 dan ortiq
mamlakatlarda ishlab chiqariladi. Uni ishlab chiqarish bo'yicha etakchilar
AQSh, Ispaniya va Xitoydir.
Shamol generatorlarini bir-biriga yaqin joylashtirish mumkin emas,
chunki shovqin tufayli ularning quvvati kamayadi. Shuning uchun ularni
joylashtirish muhim er sotib olishni talab qiladi. Shamol fermalari har
bir megavatt nominal quvvat uchun taxminan 0,1 km2 bo'sh joy talab
qiladi. Shunga ko'ra, 200 megavatt quvvatga ega elektr stantsiyasiga
taxminan 20 km 2 kerak bo'ladi.
32

Shamol energiyasining salbiy ta'siri quyidagilarda ifodalanadi:
1) yerning
begonalashishi;
2) hayvonot dunyosiga ta'siri;
3) shovqin ta'siri;
4) vizual ta'sir;
5) elektr, radio va televidenie shovqinlari.
I BOB YUZASIDAN XULOSALAR
Shamol energiyasidan mexanik yoki elektr energiyasini ishlab chiqarish
uchun foydalanish mumkin. Shamol turbinasi (shamol elektrostansiyasi yoki
shamol energetik qurilmasi) shamolning kinetik energiyasini elektr energiyasiga
aylantirib berishga xizmat qiladi. Energiya miqdori esa bevosita shamol tezligiga
bog‘liq. SHamol generatorining standart turbinasi quvursimon po‘lat tirgakda
33

joylashgan uch parrakli rotordan iboratdir Burilish mexanizm rotorni shamol
esayotgan tomonga yo‘naltirib turadi. Rotor reduktor va asinxron generatorni ishga
tushiradi.
Ko‘pgina shamol generatorlari sekundiga 3-4 metrdan yuqori tezlik bilan
esadigan shamol yordamida ishlaydi va turbina turi hamda shamol kadastriga
qarab, sekundiga 8-25 metr tezlikda esadigan shamol yordamida maksimal
quvvatga ega bo‘ladi. Odatda maksimal ishlash tezligi sekundiga 25-30 metrni
tashkil etadi.
Shamol generatorlari olisdan turib boshqarilishi va nazorat qilinishi,
alohida yoki bir qancha yoxud ko‘plab qurilmalardan iborat yirik shamol fermasi
sifatida o‘rnatilishi mumkin. Bunday fermalarga birlashtirilgan shamol
generatorlaridan asosiy energiya tizimi uchun elektr tarmog‘ining yuklamasini
boshqarishda foydalanish mumkin.
Shamol generatorlarini ikki turga ajratish mumkin: sanoat va mahalliy
(xususiy foydalanuvchilar uchun).Sanoat shamol elektrostansiyalari davlat yoki
yirik energiya kompaniyalar tomonidan o‘rnatiladi. Odatda, ular tarmoqqa
ulangach shamol elektr stansiyasi maqomiga ega bo‘ladi.Shamol
elektrostansiyalari odatdagi an’anaviy: issiqlik, atom va h.k. dan xomashyo va
chiqindisining umuman yo‘qligi bilan farq qiladi. Shamol elektr stansiyalari
(SHES) uchun yagona muhim talab shamolning o‘rtacha yillik darajasidir.
Zamonaviy shamol generatorlarining quvvati 6 MVt gachani tashkil etadi.
Hozirgi paytda unchalik qimmat bo‘lmagan o‘rtacha narxlarda shamol
elektrostansiyalarini sotib olib dalahovlilarni yoki qishloq joylardagi uylarni uzoq
muddatli elektr energiyasi bilan ta’minlash mumkin.
Dunyo iqtisodiyoti instituti ma’lumotlariga asosan oxirgi 30 yillikda jahon
miqyosidagi elektr energiyaning iste’mol miqdori har 10 yillikda ikki marotaga
o‘smoqda. O‘sib borayotgan energiya iste’moli esa asosan an’anaviy energiya
manbaalar - ko‘mir, neft, gaz, torf va suv resurslari hisobiga qondirilmoqda.
Energiyaga bo‘lgan iste’molchilarning jadal suratda o‘sayotgan talabi o‘z
34

navbatidayonilg‘i va energiyaning qimmatlashuviga, yonilg‘i energetika
komplekslaridagi (YOEK) iqtisodiy va ekologik muammolarning keskinlashuviga
olib kelib, tabiiy resurslardan tejamli va oqilona foydalanishning yanada
asoslangan tartib-qoidalarini ishlab chiqishni talab etadi. Shu sababli yil sayin
noan’anaviy elektr energiya manbaalaridan foydalanishning alternativ usuli
sifatida shamol energetikasiga qiziqish ortmoqda. Noan’anaviy energiya
manbaalarining (quyosh, shamol, geotermal, kichik suv oqimlari va h.k.) ma’lum
qismini, yagona umumiy elektr energiya ishlab chiqarishning 2% ni tashkil etib,
2020-yilga borib davlat tomonidan imtiyozli ko‘mak ko‘rsatib uni 4% dan ham
oshirish mo‘ljallangan. Qayta tiklanadigan energiya manbaalarida shamol
energetikasi asosiy o‘rinni egallaydi. AQSH ning “Pacific Northwest Laboratory”
ma’lumotlariga ko‘ra flyugerning baladligi 8 - 10 m bo‘lib, shamol tezligi 5,1 m/s
li bo‘lgan maydonlar er yuzining 25% ni tashkil etadi. Iqtisodiy, texnikaviy,
ekologik va boshqa cheklanishlarni e’tiborga olib 2030-yilga borib shamol elektr
stansiyalari (SHES)ning umumiy quvvati 450 mln.kVt ga teng bo‘ladi, u yer
yuzida ishlab chiqariladigan elektr energiyaning 3,5 % ni tashkil etadi. Sanoati
rivojlangan va shamol podstansiyalariga ega bo‘lgan aksariyat mamlakatlarda,
jumladan shamol texnikasidan foydalanish rivojlangan va shamol texnikasini
rivojlantirish bo‘yicha davlat dasturlari ishlab chiqilayotgan davlatlarda bu sohani
rivojlantirish davlat tomonidan qo‘llab quvvatlanib kelgusida undan tijorat usulida
elektr energiya ishlab chiqarish mo‘ljalangan.
II BOB. SHAMOL ENERGETIK QURILMALARINING TURLARI,
TUZILISHI VA ASOSIY KO‘RSATKICHLARI
2.1.Shamol energiyasi qurilmalarining ishlash prinsipi
Shamol energetikasi – bu shamoldan mexanik energiyani olib, keyinchalik
uni elektr energiyaga aylantirishdir. Vertikal va gorizontal aylanuvchi o’qli shamol
35

dvigatellari mavjud. SHamol energiyasini shamolning tezligi 5 va undan ortiq
m/sek bo’lganda muvaffaqiyatli ishlatish mumkin. Kamchiligi katta shovqindir.
Bugungi kunda shamol energiyasidan asosan elektr energiyasi olish uchun
foydalaniladi. Quyosh mavjud ekan, shamol esadi va u qayta tiklanadigan energiya
manbasi hisoblanadi.
Shuning uchun kurrai zaminimiz uzra suzib yuradigan havo oqimidan maishiy
maqsadlarda foydalanish tarixi ham uzoqqa borib taqaladi.
Manbalarda keltirilishicha, miloddan oldingi II asrda Fors o’lkasida don
yanchish maqsadida ilk marta shamol tegirmonlari qo’llanila boshlangan. XIII
asrga kelib bunday qurilmalar Evropaga kirib borgan. Elektr toki ishlab
chiqarishga mo’ljallangan shamol elektr stansiyasi (SHES)ning dastlabkisi esa
1890 yilda Daniyada bunyod etilgan. 9
XX asrning 40–70 yillarida ushbu soha
inqiroz davrini boshidan kechirgan. Nihoyat, 1980 yillarga kelib AQSHning
Kaliforniya shtatida SHES yordamida elektr ishlab chiqaruvchilar uchun qator
imtiyozlarning yaratilishi bilan sohaga bo’lgan qiziqish yana jonlana boshlagan.
Shamol elektr stansiyasi (SHES) — shamol oqimining kinetik energiyasini
elektr energiyasiga aylantiruvchi kurilma. Shamol dvigateli, elektr toki generatori,
generator va dvigatelning ishini boshkaruvchi avtomatik qurilma xamda ular
o rnatiladigan inshootlardan iborat. Shamol elektr stansiyasis.dan, ko pincha,ʻ ʻ
shamol oqimining o rtacha yillik tezligi yuqori (5 m/sek dan katta) bo lgan va
ʻ ʻ
markazlashtirilgan elektr ta minot tarmoqlaridan uzoqda joylashgan hududlarda
ʼ
(mas, O rta Osiyoda — dasht, chul va chala chullarda) elektr energiyasi manbai
ʻ
sifatida foydalaniladi. Shamol elektr stansiyasie.da 8 kVt dan 1,2 mVt gacha
quvvatli elektr energiyasi hosil qilish mumkin.
Shamol energiyasidan foydalanish xozirgi kunda jaxon energetikasining
keskin o’suvchi tarmog’idir. Masalan: 2000-yilda jaxonda shamol energetik
qurilmalarining umumiy quvvati 17,8 pvt bo’lgan bo’lsa 2002-yilga kelib esa 31,1
GVTga etdi.
9
Yermilov A.A. Osnovi elektrosnabjeniya promishlennix predpriyatiy. M.: Energoatomizdat,1983
36

Bundan 10 –yillar avval shamol elektr qurilmasi quvvati 300-500 KVT
bo’lgan bo’lsa, 2000-2002-yillarga kelib shamol elektr qurilmasi quvvati 1-2
MVTli bo’ldi. Bu esa elektr energiyani tannarxini pasayishiga olib keldi, xozirda
elektr energiya tannarxi 1000 dollor/KVt. Qatta shamol elektr qurilmalari normal
ish rejimida ishlaganda, uni ishlab chiqargan elektr energiyasi tannarxi yoqilg’i
ishlatiladigan elektr stansiyalarining enerpgiyasi qiymatiga yaqinlashadi.
O’zbekistonning ko’p qismida xususan tekisliklarida kuchli shamol esadi.
Aniqlangan ma’lumotlarga qaraganda, O’zbekiston cho’llarida esadigan
shamoldan xar m 2
maydon xisobiga 240 KVt elektr quvvati olish mumkin. Kuchli
esadigan Bekobod, Afg’on shamollari yo’nalishida bu ko’rsatgich bundan xam
yuqori. Quyosh energiyasidan issiqlik olish yoki issiq suv bilan ta’minlashda
ishlatish nisbatan qulayroq va soddaroq. Quyosh suv isitish qurilmalarining asosiy
elementi bo’lib, yassi quyosh kollektori xisoblanib, u quyosh radiyayiyasini qabul
qilib, uni foydali issiqlikka aylantirib beradi. SHuning uchun. Quyosh suv isitish
qurilmalarini masshtabi, o’rnatilgan quyosh kollektorlari yuzasi bilan o’lchanadi.
Hozirgi kunda Dune bo’yicha o’rnatilgan quyosh kollektorlari umumiy 50-6- mln.
m 2
ni tashkil qiladi, bu esa yiliga 5-7 mln. tonna shartli yoqilg’i ekvivalentligiga
teng issiqlik energiyasi deganidir.
Dunyoda shamol energiyasining potentsiali ulkandir. Nazariy jihatdan bu
energiya Evropaning barcha talabini qondirishi mumkin. Kichik tezliklarda
ishlaydigan shamol generatorlarini qurishdagi oxirgi muxandislik muvaffaqiyatlari
shamoldan foydalanishni iqtisodiy o’z-o’zini oqlashini ko’rsatmoqda. Lekin SHES
qurilishiga bo’lgan cheklanishlar, ayniqsa, aholi zich joylashgan tumanlarda, bu
energiya manbaining potentsialini pasaytiradi.
Shamol energiyasining narxi yiliga 15% ga pasaymoqda va hatto bugun
bozorda raqobatbardoshdir, asosan- AESlarda olinadigan (yiliga 5%ga oshib
bormoqda) energiya narxidan farqli o’laroq kelajakda pasayish imkoniyatiga ega;
bunda shamol energiyasini ortish jadalligi yiliga 25% dan ortiq. Turli davlatlarda
shamol energiyasidan foydalanish kuchaymoqda.
37

Rivojlangan davlatlarda shamol energiyasini o’zlashtirish shuni
ko’rsatayaptiki, quvvati 100 kVtdan ortiq, ayniqsa 200-500 kVt oralig’idagi
shamol qurilmalari eng optimal hisoblanadi. Bunda masalan, Daniyada shamol
elektr stantsiyasida ishlab chiqarilgan 1 kVt·s elektr energiya, issiqlik elektr
stantsiyadagidan arzonroqdir.
2013 yil boshidan buyon dunyoda 225 ming shamol turbinasi mavjud edi;
6 megavattli dengiz shamol turbinasi 5,5 ming xonadonga toza elektr
energiyasi etkazib berishi mumkin;
Shamol tunnellari 2012 yilda Daniyaning energiya ehtiyojlarini taxminan 30
foizini qondirdi. 10
Daniya hukumati bu raqamni 2020 yilgacha 50 foizga etkazishni
rejalashtirmoqda va butunlay rejalashtirmoqda! 2050 yilgacha qayta tiklanadigan
energiya manbalariga o’tish.
2020 yilga qadar Yevropa Ittifoqi mehnat bozorida shamol energetikasida ish
bilan bandlikning kutilayotgan darajasi 520 ming ish o’rni bilan baholanadi. 2030
yilga borib bu ko’rsatkich 795 mingtaga ko’payadi (ishchilarning 62 foizi offshor
loyihalarda ishtirok etadi).
Bugungi kunda AQShning shamol energiyasi ishlab chiqaradigan zavodlari
11 milliondan ziyod uylarni elektr energiyasi bilan ta’minlash uchun etarli
miqdorda elektr energiyasi ishlab chiqaradi, shuningdek, ishlab chiqarish, qurish
va ta’mirlash sohalarida kamida 75 ming ish o’rni taklif qiladi.
Dunyodagi eng yirik shamol elektr energiyalari:
1. Alta shamol energetikasi markazi – Kern, Kaliforniya Alta Shamol
Amerika Qo’shma Shtatlaridagi eng yirik shamol zavodi. Kompleks jadal sur’atlar
bilan rivojlanmoqda va 2013 yil oxiriga qadar 450 mingdan ziyod uy
xo’jaliklarining ehtiyojlarini qondirishga imkon beruvchi 1,5 GVt dan ortiq toza
energiya ishlab chiqaradi.
2. Gansu Wind Farm – Xitoy Bu G’arbiy Xitoyning Hansa
provintsiyasida qurilgan Jiukwan Vetro Park deb nomlanadigan yirik shamol
xo’jaliklarining guruhidir. 2020 yilgacha 5 GVtquvvatgaegaquvvatni 20
10
Nasritdinov Sh.G. Kon elektrotexnikasi, III kism, Toshkent-1995.
38

GVgaetkazishkerak . Loyihanitugatgandanso ’ ng ,
butunloyihadunyodagiengyirikshamolzavodigaaylanadi .
3. London Array – Birlashgan Qirollik 2013 yil yozida ochilgan London
Array (London Array) hali ham dunyodagi eng yirik shamol fermasi hisoblanadi.
Temza Deltasida joylashgan Serial, 630 MVt quvvatni ishlab chiqaradi, bu esa 470
ming uyni quvvatga keltiradi. Umuman olganda, Britaniya offshor shamol
zavodlari 3,6 GVt dan ortiq va 2020 yilgacha avtomatlashtirilgan quvvatni 18
gigabaytgacha oshiradi.
4. Jaisalmer Wind Farm – Hindiston Bu Hindistondagi eng yirik shamol
energetikasi loyihasidir. Suzlon Energy tomonidan yaratilgan va 2001 yil avgust
oyida ishga tushirilgan. 2005 yilda Jaisalmer 1 GW kengashi quvvatga ega bo’lib,
u dunyodagi eng yirik shamol zavodlaridan biriga aylandi.
Shamol insonlar tomonidan o‘zlashtirilgan eng birinchi energiya
manbalaridan biri hisoblanadi. Shamolning energiya zapaslari daryolarning gidro
Energiyasidan 100 barobar ko‘p, lekin bugungi kunda dunyo bo‘yicha 107 MVt.
soat energiya ishlab chiqiladi. Bu ko‘rsatgich dunyo energobalansining 0,001
foizini tashkil qiladi. Butun dunyo shamol energiyasidan foydalanish bo‘yicha turli
dasturdan ishlab chiqilgan. Hozir olimlar va injenerlar qishloq xo‘jaligi hamda
sanoat entiyojlari uchun texnika janatidan takomillashtirilgan, kuchli va ishonchli
shamol dvigatellarining konstruksiyalarini yaratdilar.
Shamol energiyasi qurilmalarini 2 turga bo‘lish mumkin: 1. shamol mexanik;
2.shamol energetik. 1930 yilda shamolli energetik qurilmaning loyixasi ishlab
chiqildi va keyinchalik Qrimda jaxonda birinchi 100 kVt quvvatga ega, diametri 30
metr ga ega bo‘lgan shamol gildiragi o‘rnatildi. ShES ishlab chiqargan elektr toki
Sevostopil elektr stansiyasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ulangan edi. Ammo ikkinchi jaxon
urishi vaqtida vayronaga aylandi.
Shamol uskunasini o‘rnatishdan oldin shamol tezligi aniklanadi. Shamol
tezligi 5 km(soatdan yuqori bo‘lishi lozim va u qanotli hamda cho‘michli bo‘lishi
mumkin. Shamol uskunasi kanotlarini o‘rnatilishiga ko‘ra, u ko‘ndalang va tik
39

turlariga bo‘linadi. Shamol uskunasining asosiy vositalariga quyidagilar kiradi:
qanotlar-ularning o‘zunligi shamolning ta’sir doirasidan kelib chikadi. Ustun-
balandiligi tik yo‘nalishdagi shamol harakati tezligidan kelib chiqadi. Mexanik
energiyani elektr energiyasiga aylantirib beruvchi turli jihoz va qurilmalar.
O‘zbekiston bo‘yicha shamol elektr stansiyalarini kurish metrologik jixatdan
mos tushuvchi tumanlar jumlasiga Navoyi, Buxoro, Qashqadaryo,Toshkent tumani
va Qoraqalpog’iston viloyatlarini olish mumkin. Jumladan Qoraqalpog’iston
viloyatining Qazaxdaryo qishlog‘idagi parandachilik fabrikasini elektr energiyasi
bilan ta’minlash maqsadida shamol stansiyasi ishlab turibdi, Toshkent viloyatining
Chorvoq qishlog‘ida esa gibrid quyosh-shamol elektrostansiyasi chorvachilik
kompleksining radioeshittirish qurilmalarini, yem-xashak tayyorlash, saqlash ,sutni
dastlabki ishlovdan utkazish ,molxonalarni gungdan tozalash va mollarni parvarish
qilish va xakozalarni elektrlashtirish va mexanizatsiyalashtirish jarayonlarini
amalga oshirmokda. Xozirgi kunda shamol elektr stansiyalarini xavo liniyalarini
utkazish nokulay bo‘lgan joylarda togli tumanlarga kurish elektroenergiyadan
foydalanishning iqtisodiy samaradorligini ta’minlashning natijasida ko’pgina
ishlab chiqarish soxalari, ayniksa chorvachilikda foydalanish sezilarli darajada
ortmoqda.
Havo oqimi ham, istalgan harakatlanuvchi jism ham harakat energiyasiga ega
bo‘ladi. Bu kinetik energiya shamol g‘ildiragi yoki boshqa ishchi organ yordamida
mexanik energiyaga o‘zgartiriladi. 11
Shamol qurilmalarining vazifasiga ko‘ra mexanik energiya ijrochi
mexanizmlar (generatorlar, kompressorlar, elektrolizlar va boshqalar) yordamida
elektr, issiqlik, mexanik, shuningdek, siqilgan havo energiyasiga o‘zgartirilishi
mumkin. Havo oqimi kinetik energiyasini mexanik energiyaga o‘zgarishi uchun
turli turdagi shamol dvigatellaridan foydalanish mumkin. Havo oqimi kinetik
energiyasini elektr energiyaga o‘zgartirish uchun masalan, “Whisper”, “Acro-
Cruft” turdagi shamol energiyasi qurilmalaridan foydalaniladi.
11
Majidov T.Sh. “Noana’naviy va qayta tiklanuvchi energiya manbalari” Toshkent – 2014.
40

Shamol energiyasini elektr energiyasiga o‘zgartiradigan asosiy mexanizm
shamol turbinasi hisoblanadi. U boshqa turbinalarga qaraganda ko‘proq detallar
soniga ega. Shamol vtulkaga mahkamlangan parraklarni aylantiradi va ular
birgalikda aylanadi. Shunday qilib, parraklar va vtulka birgalikda rotorni tashkil
qiladi. Shuningdek, turbinani parraklarini aylantiradigan va to‘xtatadigan
kontaktlar mavjud. Generator aylanadi va elektr energiyani ishlab chiqaradi.
Generator, kontroller va boshqa qurilmalar parraklar orqasidagi qutiga
joylashtiriladi. Anemometr shamol tezligini aniqlaydi va bu axborotni kontrollerga
uzatadi.
Shamolning tezligi 15-23 km/soatga yetganida shamol agregati aylana
boshlaydi, tezlik 100 km/soatda ortganida mexanizmni shikastlanishlardan saqlash
uchun ular avtomatik ravishda to‘xtaydi. Shamol agregatlarining ba’zi bir
modellari shamol kuchiga bog‘liq bo‘lmagan holda o‘zgarmas tezlik bilan
aylanadi. Ba’zi bir yangi modellarning tezligi shamol bilan aylanadi. Ba’zi bir
yangi modellarning tezligi shamol tezligi bilan birga o‘zgaradi, bu ularni
samaraliroq bo‘lishini ta’minlaydi.
41

2.1.1-rasm. Ar g‘imchoqsimon shamol dvigateli modeli; A aylanish yo‘nalishi,
1 vertikal o‘q, 2 gorizontal plankalar, 3 buriladigan parraklar, 4
parraklar o‘qi.
Shamol agregatlarida asosan 2 yoki 3 ta parraklar bo‘ladi. Katta bo‘lmagan
turbinalar 100 kVt gacha elektr energiyasi ishlab chiqaradi.
Ularni fotoelektr panellar bilan ishlatish mumkin. Bunday “uy shamol
agregati” ning parraklari 2-8 m o‘lchamga ega hamda 40 m lar atrofidagi
balandlikka joylashtiriladi va u kichik korxonani elektr energiyasi bilan ta’minlashi
mumkin.
Katta shamol agregatlaridan 750 kVt dan 2 MVt gacha quvvatli turbinalar
keng tarqalgan bo‘lib, ular ham shamol elektrostansiyalariga joylashtiriladi.
Katta quvvatli megovatli turbinalar katta o‘lchamlarga ega bo‘lib, ularning
yangi modellari 2 dan 5 MVt gacha quvvatli elektr energiyasini ishlab chiqarishga
qodir. Kuchli dengiz shamoli aylantira olishi uchun ularni odatda qirg‘oqqa
yaqinroqdagi suvga joylashtiriladi. Bunday shamol agregatlari hozirda Buyuk
Britaniya, Germaniya, Daniya va boshqa mamlakatlarda ishlatilmoqda.
Hozirgi kunda yer yuzida aholi soning oshishi hamda sanoat ishlab
chiqarishining jadal o‘sishi bilan bir qatorda elektr energiyasiga bo‘lgan
ehtiyoj ham muttasil ravishda oshib bormoqda. Bu ehtiyojni qondirish uchun,
birinchidan resurslar cheklangan, ikkinchidan an’anaviy usulda energiya ishlab
chiqarish atmosferaga katta zarar yetkazmoqda. Ayniqsa, global iqlim
o‘zgarishining eng katta omili ko‘mir, neft va gaz kabi qayta tiklanmaydigan
yoqilg‘i turlarining qazib olinishi va qayta ishlanishi hisoblanadi. Global issiqxona
gazlari chiqindisining 75 foizidan ortig‘i va barcha korbonat angidrit
chiqindisining qariyb 90 foizi ular hissasiga to‘g‘ri keladi. Shu tufayli, elektr
energiyasini ishlab chiqarishda ona tabiatga zarar yetkazmaydigan “yashil”
energetikadan foyidalanish insoniyat oldidagi muhim vazifalardan biriga aylanib
ulgurdi. Masalan, Our World in Data ma’lumotlariga ko‘ra 2021 – yilda
Islandiyada umumiy ishlab chiqarilgan elektr energiya 86 foizidan ortig‘i qayta
42

tiklanuvchi energiya manbalariga tog‘ri kelgan, Norvegiyada esa bu ko‘rsatkich 71
% ni, Shvetsiyada 50 % ni, Germaniyada 19 % ni, AQSHda 10.6 % ni, Rassiyada
6.6 % ni, yurtimizda esa bu ko‘rsatkich 2.65 % ni tashkil qiladi.Mana shunday
murakkab sharoitda tabiatga zarar yetkazmagan holda, elektr energiyasini qayta
tiklanuvchi energiya manbalari hisobiga olish, tabiiy resurslarni tejash va
ekologiya muvozanatini saqlash barcha davlatlar uchun muhim vazifalardan
biriga aylandi. Mamlakatimizda ham ayni shu jihatlar bois, muqobil energetika
imkoniyatlaridan samarali foydalanishga alohida e’tibor qaratilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 26-maydagi “2017-2021
yillarda qayta tiklanuvchi energetikani yanada rivojlantirish, iqtisodiyot
tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya samaradorligini oshirish chora-
tadbirlari dasturi to‘g‘risida”gi PQ-3012 sonli qarori hamda 2019-yil 21-
maydagi “Qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish to‘g‘risida”gi
O‘RQ-539 sonli O‘zbekiston Respublikasining qonuni mamlakatimizda
muqobil energiya manbalarini tadqiq qilish, xalq xo‘jaligida foydalanish va
rivojlantirish borasidagi ishlarning huquqiy asosi bo‘lib xizmat qilmoqda.Qayta
tiklanuvchi energiya manbalaridan bir bu shamol oqimi energiyasidan foydalanish
hisoblanadi. Umuman оlganda, shamоl enеrgеtikasi iqtisоdiy taraqqiyot va
ekоlоgik sоflikka хizmat qilishi ayni haqiqatdir. Mamlakatimizda ham ushbu
muqоbil enеrgiya manbasiga ehtiyoj bоr. Bugungi kunda mamlakatning shamоllar
atlasi tuzilgan. Unga ko‘ra shamоl enеrgiyasining yalpi imkоniyati 2,2 mln.t.n.e.
dеb bahоlanmоqda, uning tехnikaviy imkоniyati esa – 0,427 mln.t.n.e.ga tеng.
Respublikamiz hududining 75 fоizida shamоl yordamida enеrgiya hоsil qilish
imkoniyati mavjud emas. Bunga tеkis yеrlar kiradi, u yеrdagi shamоl
оqimlari mavsumiga bоg‘liq. Qоraqalpоg‘istоn Rеspublikasi va Tоshkеnt
vilоyati shamоl elеktr stansiyalarini qurish uchun yaхshi sharоitlarga ega.
Shamol generatorlari (shamol turbinalari) shu kunlarda ko‘plab
mamlakatlarda elektr energiyasining umumiy ishlab chiqarishida sezilarli ulushga
ega bo‘ldi. Katta quvvatli shamol turbinalaridan olinadigan 1 kVt/soat elektr
43

energiyasining narxi issiqlik elektr stansiyalarida ishlab chiqarilgan elektr
energiyasi narxiga yaqinlashadi [4]. Shamol turbinalarida mexanik energiyani
elektr energiyasiga aylantiruvchi sifatida har xil turdagi elektr mashinalari
qo‘llaniladi: asinxron, induktor, o‘zgarmas tok va sinxron generatorlar. Har
bir turning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari bor. Hozirgi vaqtda eng
samarali binobarin past quvvatli generatorlarning eng keng tarqalgan turi
doimiy magnitlardan qo‘zg‘aluvchi sinxron generatorlardir. 12
Bunga arzon
narxda yuqori o‘ziga xos magnit energiyaga ega bo‘lgan Nd-Fe-B asosidagi
doimiy magnitlarning bozorda paydo bo‘lishi yordam berdi. Doimiy magnitli
sinxron generatorlarning ko‘p sonli konstruktiv turlari mavjud. Ularning har
biri ulardan oqilona foydalanish sohalarini belgilaydigan o‘ziga xos xususiyatlarga
ega. Shamol turbinalari uchun eng tez-tez ishlatiladigan doimiy magnitli sinxron
generatorning ishlashining o‘ziga xos xususiyati shunday bo‘lishi kerakki, u
shamol oqimi tezligining keng doiradagi o‘zgarishlarida kerakli miqdor va
sifatli elektr energiyasi bilan ta'minlashi kerak. An'anaviy elektr mashinalarini,
xususan, sinxron generatorlarni loyihalashda asosiy mezonlardan biri bu
nominal rejimda minimal yo‘qotishdir. Biroq, bunday yondashuvni kichik
shamol turbinalarining generatorlari uchun ishlatish maqsadga muvofiq emas,
chunki generator ishlashining ko‘p qismida chastota va quvvat nominaldan
ancha farq qilishi mumkin. "Nominal bo‘lmagan" rejimlarda generatorning
energiya samaradorligini oshirish vazifasi dolzarbligicha qolmoqda. Kichik
shamol turbinalarining asosiy konstruktiv sxemalari sifatida ikkita tur
qo‘llaniladi: aylanish o‘qi gorizontal bo‘lgan shamol turbinalari va aylanish o‘qi
vertikal bo‘lgan qurilmalar
- Savonius rotori va Darrie rotori (2.1.1-chizma).
12
Elektr energiya ishlab chiqarish, uzatish va taqsimlash. Gayibov T.Sh., Shamsutdinov H.F., Pulatov B.M. Toshkent-2015.
44

2.1.1-chizma
Gorizontal aylanish o‘qi bo‘lgan generator majmualari o‘rta va yuqori
quvvatli shamol turbinalarida keng qo‘llaniladi [5,6,7,8]. Bu ularning yuqori
samaradorligi bilan bog‘liq. Shamol oqimi energiyasidan foydalanish koeffitsienti
(SHOEFK) 100-300 kVt quvvatga ega bo‘lgan qurilmalarda 30-35% ni
tashkil qiladi va yanada kata quvvatli turbinalarda murakkab elektrotexnikaviy
qurilmalardan foydalanish tufayli 42-45% gacha yetishi mumkin. Vertikal
aylanish o‘qi bo‘lgan shamol turbinalarining SHOEFKi gorizontal o‘qi
bo‘lgan shamol turbinalariga qaraganda biroz kichikroq. Ammo yaqinda
xorijiy olimlarning shamol turbinasi qanotlarining aerodinamikasini
takomillashtirish sohasidagi ishlari tufayli Darrie rotorining SHOEFK
qiymatini hatto kam quvvatli qurilmalarda ham 35% ga etkazish mumkin bo‘ldi.
Aylanish o‘qi gorizontal bo‘lgan qurilmalarida gondolani shamol yo‘nalishi
bo‘yicha orientatsiya qiladigan moslamasi va generatorga uzatish uchun murakkab
transmissiya va reduktorni talab qilinishi jihatidan o‘rnatish juda murakkabligi
va kamroq ishonchliligi va qimmat konstruktsiyasini hisobga olish kerak .
Reduktorsiz qurilmalarda ko‘p qutbli past tezlikli generatorlardan
foydalanish shamol turbinasi gondolasiga og‘ir va katta gabaritli elektr mashinani
joylashtirish qiyinligi bilan bog‘liq. Bundan tashqari, ko‘p qutbli generatorning
45

statorining katta diametri tufayli blokning faol qismining aerodinamik xususiyatlari
yomonlashadi. Chastota barqarorlashtirilmagan past tezlikda ishlaydigan
dvigatellar tomonidan boshqariladigan kam quvvatli generatorning sifatini
aniqlaydigan asosiy mezonlarni quyidagi tartibda shakllantirilishi mumkin:
- uzatmani hisobga olgan holda generator quvvati birligining narxi;
- massa birligiga to‘g‘ri keladigan solishtirma quvvat;
- nominal rejimda va aylanish chastotasi va quvvatning nominal
bo‘lmaganqiymatlari rejimlarida samaradorlik;
- reduktorning mavjudligi yoki yo‘qligi;
- texnik xizmat ko‘rsatish xarajatlari;
- surma kontaktlarning mavjudligi;
- reaktiv quvvat manbaiga ehtiyoj;
- asosiy uskunani gondolda emas, balki yer yuzasida joylashtirish imkoniyati.
Generatorning optimal konstruktsiyasini tanlashni asoslashda biz ko‘p
mezonli tizimli optimallashtirish uchun ishlab chiqilgan qarorlar to‘plamidan
variantlarni tanlash uchun qarorlar nazariyasiga asoslangan texnikadan
foydalanamiz . Taqqoslash variantlari sifatida biz masalani hal qilish uchun mos
keladigan generatorlarning quyidagi turlarini ko‘rib chiqamiz:
- qisqa tutashgan rotorli asinxron generator (AG) - var. 1;
- elektromagnit qo‘zg‘atishli sinxron generator, cho‘tkasiz - var. 2;
- induktorli generatori (IG) - var. 3;
- doimiy magnitli sinxron generator (ko‘paytirgich bilan yuqori tezlikda
ishlovchi) - var. 4;
- doimiy magnitli sinxron generator (past tezlikda ishlovchi to‘g‘ridan-to‘g‘ri
uzatmali) - var.5.
Kollektor-cho‘tkalarning yuqori narxi, qisqa umri va ishonchsizligi bilan
bog‘liq bo‘lgan taniqli kamchiliklari tufayli kollektorli o‘zgarmas tok
generatorlarini darhol tahlildan chiqaramiz. 13
Xuddi shu sabablarga ko‘ra, biz
13
O’zbekistonda qayta tiklanadigan energetikani rivojlanish istiqbollar, YUNDP, Toshkent 2007
46

hozirda deyarli ishlab chiqarilmaydigan sirpanish halqalari bo‘lgan sinxron
generatorlarni istisno qilamiz.
Variant 1. Asinxron generatorlar. Asinxron generatorlar (AG) qisqa
tutashgan rotorli asinxron mashinalarga asoslangan va bunday mashinalar o‘ziga
xos afzalliklarga ega:
- surma kontaktlarning yo‘qligi;
- rotor chulg‘ami quyma "olmaxon qafasi" shaklida ishlab chiqariladi,
rotorning o‘zi mexanik va termal yuklarga chidamli monolit kostruktsiyaga ega;
- AG ishlab chiqarish asinxron motorlarni ommaviy ishlab chiqaradigan
korxonalarda amalga oshiriladi, bu ularning narxini pasaytiradi;
- AG har qanday darajadagi atrof-muhit ta'siridan himoyalangan holda ishlab
chiqarilishi mumkin;
Shuningdek, AG larni generator tizimlarida keng qo‘llanilishiga
to‘sqinlik qiladigan kamchiliklarga ega:
- AG ni qo‘zg‘atish uchun reaktiv oqim talab qilinadi, u asinxron motorlarda
bo‘lgani kabi, agar generator tarmoq uchun ishlayotgan bo‘lsa, reaktiv
quvvatni tarmoqdan iste'mol qiladi. Avtonom yukda ishlayotganda, reaktiv quvvat
manbai – kondensator bankasi yoki TIRM reaktiv quvvatni ta'minlashi kerak,
bu umumiy generator quvvatining 30% dan 50% gacha reaktiv quvvat
bo‘lishi mumkin. Bu holda reaktiv quvvat manbalari elektr mashinasining o‘z
narxiga tenglashadi;
- generator vali o‘zgarmas tezligida va avtonom yukda ishlaganda,
chiqish kuchlanishining chastotasi va uning amplitudasi yuklama tokiga bog‘liq.
Variant 2. Elektromagnit qo‘zg‘atishli sinxron generator (cho‘tkasiz).
Elektromagnit qo‘zg‘aluvchan kontaktsiz sinxron generatorlar rotorida
o‘zgarmas tok chulg‘amiga ega bo‘lib, u o‘zgaruvchan tokli qo‘zg‘atgich
chulg‘amiga elektromagnit ulangan aylanuvchi to‘g‘irlagich orqali
quvvatlanadi. Bunday generatorlarda qo‘zg‘atgichni rostlash qo‘zg‘almas
qo‘zg‘atgichning qo‘zg‘atish chulg‘ami orqali amalga oshiriladi. Juda murakkab
47

qo‘zg‘atish tizimini hisobga olgan holda, bunday generatorlar kamida 10
kilovatt quvvatda ishlashga mo‘ljallangan.
Variant 3. Induktorli generatori (IG).
Hozirgi vaqtda muqobil energetikada kam quvvatli induktor generatorlaridan
foydalanish tobora keng tarqalmoqda. IG maxsus konstruktsiyadagi kontaktsiz
sinxron generatordir . An'anaviy SGda bo‘lgani kabi, generator chastotasi va rotor
aylanish tezligi o‘rtasida qattiq bog‘liqlik bor. IG tarmoq bilan parallel
ravishda ishlaganda reaktiv quvvat ishlab chiqarish va avtonom yukda
ishlaganda aktiv quvvatni qo‘zg‘atish toki orqali rostlash qobiliyatiga ega. IG ning
asosiy konstruktiv xususiyati shundaki – chulg‘amsiz tishli rotor va statorda
joylashgan qo‘zg‘atuvchi chulg‘amdir. Induktor generatori konstruktsiyasining
soddaligi va ishonchliligi bilan ajralib turadi. IG rotori asinxron generatorning
rotoriga qaraganda strukturaviy jihatdan sodda. IG ning asosiy afzalligi aylanish
tezligining magnit reduksiyasi bo‘lib, u multiplikatordan foydalanmasdan
generatorning aylanish tezligini turbinaning aylanish tezligi bilan
muvofiqlashtirish imkonini beradi. Solishtirma quvvat parametri bo‘yicha IG
ilgari ko‘rib chiqilgan barcha turdagi generatorlardan sezilarli darajada yomon.
Biroq, bu turdagi mashinalar gidroturbinaga yoki shamol turbinasiga
to‘g‘ridan-to‘g‘ri ulangan tishli uzatmalarda ishlatilishi mumkin, bu esa uni
ushbu tahlildan chiqarib tashlashga imkon bermaydi.
Variant 5. Doimiy magnitli past tezlikli (ko‘p qutbli) generatorlar.
Hozirgi vaqtda eng samarali va shuning uchun past quvvatli generatorlarning
eng keng tarqalgan turi doimiy magnitlardan qo‘zg‘aluvchi sinxron generatorlardir.
Bunga nisbatan past narxda yuqori o‘ziga xos magnit energiyaga ega bo‘lgan Nd-
Fe-B asosidagi doimiy magnitlarning bozorda paydo bo‘lishi yordam berdi.
Muqobil qayta tiklanadigan energiya manbalarida foydalaniladigan generator
majmualarining asosiy xususiyat shundaki, qo‘zg‘atuvchi gidroturbina yoki shamol
g‘ildiragi 100-300 ayl/daq aylanish tezligiga ega. Shuning uchun chiqish chastotasi
25-50 Hz bo‘lgan generatorda kamida 6-10 juft qutb bo‘lishi kerak. Elektromagnit
48

qo‘zg‘alish bilan bu muammoni qabul qilinadigan o‘lchamlarda hal qilib
bo‘lmaydi. Muqobil variant - magnitoelektrik qo‘zg‘atishdir. Yuqori tezlikli
generatorlarning solishtirma quvvati (massa bo‘yicha) past tezlikli doimiy
magnitli ko‘p qutbli mashinalar va induktor generatorlarining solishtirma
quvvatidan sezilarli darajada ortiq. Biroq, yuqorida ta'kidlab o‘tilganidek,
solishtirma quvvat generatorni o‘rnatish uchun yagona va ko‘pincha asosiy sifat
mezoni emas. Generator parametrlarining mezon tahlili Oldingi paragrafda
ko‘rib chiqilgan generatorlarning raqamli mezonlarga asoslangan holda
baholash uchun Pareto to‘plamini shakllantirishga asoslangan usuldan
foydalanamiz. Biz ularning xususiy parametrlarini matritsa shaklida taqdim
etamiz va j-variantning natijalari ustun-vektorlariga, i parametrlari esa
qatorlarga mos keladi.
Generatorlarning solishtirma parametrlari matritsasi
2.1.1-jadval
№ Parametrlar Var.1 Var.2 Var.3 Var.4 Var.5
AG EM
qo‘zg‘atishl
i
SG Induktorl
i
generator Doimiy
magnitli
SG
(yuqori
tezlikli) Doimiy
magnitl
i SG
(ko‘p
qutubli
)
1 Solishtirma
quvvat
(o‘rtacha),
kVt/kg Y11 Y12 Y13 Y14 Y15
0,105 0,089 0,0434 0,079 0,044
2 Quvvat birligi
bo‘yicha
solishtirma
narx, rub/kVt Y21 Y22 Y23 Y24 Y25
12200 32300 33500 22900 19600
3 Transmissiya Y31 Y32 Y33 Y34 Y35
49

va
multiplikatorn
i hisobg
olganda
qurilmaning
FIKi, (nom.
rejm) о.е. 0,836 0,816 0,923 0,791 0,85
4 Transmissiya
va
multiplikatorn
i hisobga
olganda
qurilmaning
FIKi,
(pasaytirilgan
tezlik rejimi)
о.е. Y41 Y42 Y43 Y44 Y45
0,610 0,596 0,674 0,577 0,723
5 Multiplikator
zarurligi Y51 Y52 Y53 Y54 Y55
Ha Ha Yo‘q Ha Yo‘q
6 Gondolda
joylashtirish
zarurati Y61 Y62 Y63 Y64 Y65
Ha Ha Yo‘q Ha Yo‘q
7 Xizmat
ko‘rsatishning
murakkabligi Y71 Y72 Y73 Y74 Y75
Yo‘q,
reduktorda
n
tashqari Ha Yo‘q Yo‘q,
reduktorda
n
tashqari Yo‘q
8 Vertikal Y81 Y82 Y83 Y84 Y85
50

aylanish o‘qi
bo‘lgan
shamol
turbinasida
foydalanish
imkoniyati Muammoli Muammoli Ha Muammoli Ha
Umumiy
samaradorlik
mezoni, У, о.е. 13 6 19 4 22
2.1.2-chizma. Har xil turdagi generatorlarning sifat parametrlari uchun afzal
qilingan natijalarning grafiklari
Chiquvchi vektorlar bilan grafikning barcha boshqa uchlari bilan bog‘langan
cho‘qqining mavjudligi eng yaxshi elementga mos keladi. Bunday holda,
ekvivalent natijalarga mos keladigan boshqa qo‘shimcha ulanishlar, shu jumladan
ikki tomonlama strelkalar bo‘lishi mumkin. 2-chizmada i taqqoslash
parametric bo‘yicha eng yaxshi integral natijalarga ega bo‘lgan grafiklarning
uchlari qo‘sh doiralar bilan ko‘rsatilgan. O‘rganilayotgan holatda "kelib chiqishi"
soni bo‘yicha eng yuqori reyting va natijada umumlashtirilgan samaradorlik
parametri bo‘yicha Y5 = 22 ball 5-variantga, 3-variant Y3 = 19 ball, 1-
variant Y1 = 13 ball, mos ravishda 2 va 4-sonli variantlarga Y2 = 6 ball va
Y4 = 4 ball berildi. Shunday qilib, Pareto ustunlik printsipiga asoslangan ko‘p
51

mezonli tizimli tahlil shamol turbinalari va boshqa muqobil elektr manbalari
uchun mo‘ljallangan kam quvvatli generatorlarning o‘rganilgan turlaridan
doimiy magnitlardan qo‘zg‘aluvchi ko‘p qutbli sinxron generatorga ustunlik qildi
(5-variant).
2.2. Shamol energetik qurilmasini modellashtirish
Inovatsion shamol turbinasida mavjud imkoniyatlar vertikal shamol
turbinasini aylanuvchi ishchi g‘ildirak aylanish yo‘nalishiga moslab beruvchi
yarim silindrga ega. Yarim silindr vazifasi ta’sir etayotgan shamolni, shamol
yo‘nalishida aylanayotgan parraklar yelkasiga yo‘naltrib beradi. Yarim silindr
shamol turbinasi tayanchiga to‘liq aylana oladigan qilib o‘rnatilgan va orqa
qismiga shamol shamol ro‘li biriktrilgan. Shamol ro‘li vazifasi yarim silindr
ichidagi aylanuvchi parraklarni shamol yo‘nalishiga moslab beradi. 14
Shamol turbinalarinig vertikal va gorizontal aylanish o‘qli ikkita asosiy turi
mavjud:. Vertikal o‘qli turbinalar kichik tezlikdagi shamollarda ishlaydi,
Shuning uchun ular past samarali hisoblanadi. Asosan ular uylar uchun o‘rnatiladi.
Uy uchun quriladigan shamol qurilmalarini qo‘llash tez sur’atlar bilan rivojlanib
bormoqda. Odatda uncha katta bo‘lmagan uy uchun 1 kVt atrofidagi
elektroenergiyani 9 m/stezlikda esayotgan shamol energiyasidan olish mumkin.
O‘zbekiston Respublikasida birinchi bo‘lib Chorvoq suv omborining dam
olish zonasida (Toshkent viloyatida) eng katta shamol energoqurilmasi o‘rnatildi.
Quvvati 750 kVt bo‘lgan shamol energoqurilmasini o‘rnatish, Janubiy Koreyaning
«Doojin Co.LTD» kompaniyasi yordamida olib borildi. Shamol energoqurilmasi
maydonchasiga 40 m balandlikdagi minoraga shamol tezligini o‘lchovch
anemometrlar va boshqa nazorat-o‘lchov asboblari o‘rnatilgan. Shamol
energoqurilmasi bir yilda 12,3 million kVt-soat elektroenergiya ishlab chiqaradi,
natijada 700000 m3 tabiiy gaz tejaladi. «O‘zgidromet» institutining xabar
berishicha, shamol energourilmasi o‘rnatilgan hududda shamolning o‘rtacha tezligi
14
А. С. Каримов, М.М.Мирҳайдаров ва бошқ , Электротехника ва электроника асослари: Олий ўқув юрт.
талаблари учун дарслик. — Т.: Уқитувчи, 1995-—468 б-
52

4,3 m/s ni,qish davrida esa 6,6-7,1 m/s ni tashki qiladi. Shamolning ko‘rsatilgan
tezliklari, shamol energoqurilmasini barqaror ishlashini ta’minlaydi.
Shamol elektrostansiyalari bilan bog`liq ma’lumotlarga batafsil to`xtalaylik.
Birinchi shamol stansiyasi - diametri 9 metr bo'lgan Blyth tegirmoni - 1887 yilda
Merikirkdagi (Buyuk Britaniya) Blyth's dachada qurilgan. Blyth o'zining
"tegirmonidan" ortiqcha elektr energiyasini Merikirk aholisiga asosiy ko'chani
yoritish uchun taklif qildi, ammo rad etildi, chunki ular elektr energiyasini
"shaytonning ishi" deb hisoblashdi . Keyinchalik Blyth mahalliy kasalxona, jinnilar
shifoxonasi va ambulatoriya klinikasini favqulodda quvvat bilan ta'minlash
uchun shamol turbinasi qurdi. Biroq, Blith texnologiyasi iqtisodiy jihatdan
foydasiz deb topildi va keyingi shamol stansiyasi Buyuk Britaniyada faqat 1951
yilda paydo bo'ldi. Amerikada Charlz Brush tomonidan avtomatik boshqariladigan
birinchi shamol turbinasi 1888 yilda paydo bo'lgan va rotorning diametri 17 metrga
teng edi. Daniyada birinchi shamol stansiyasi 1890 yilda qurilgan. 1908 yilga kelib
5 - 25 kVt gacha quvvatga ega 72 ta stantsiya mavjud edi. Ulardan eng kattasi
minorasini balandligi 24 metr va diametri 23 metr bo'lgan to'rt qanotli rotorlarga
ega edi. 1941 yilga kelib shamol stansiyalarining quvvati 1,25 MVt ga yetdi. 1940-
yillardan 1970-yillarga qadar shamol energetikasi elektr uzatish va taqsimlash
tarmoqlarining jadal rivojlanishi tufayli pasayish davrini boshdan kechirdi, bu esa
ob-havodan mustaqil elektr ta minotini maqbul narxda ta minladi. Shamolʼ ʼ
energetikasiga qiziqish 1973-yildagi neft inqirozidan keyin 1970-yillarda
boshlangan. Inqiroz ko'plab mamlakatlarning neft importiga bog'liqligini ko'rsatdi
vabu qaramlikni kamaytirish variantlarini izlashga olib keldi. 1970-yillarning
o’rtalarida Daniya zamonaviy shamol turbinalarining o’tmishdoshlarini sinovdan
o’tkaza boshladi. Keyinchalik Chernobil fojiasi ham qayta tiklanadigan energiya
manbalariga qiziqish uyg'otdi. Kaliforniya shamol energiyasini rag'batlantirish
bo'yicha birinchi dasturlardan birini amalga oshirdi va shamol energiyasini ishlab
chiqaruvchilar uchun soliq imtiyozlarini joriy qildi.
53

Shamol energetikasi haqida keng tarqalgan noto’g’ri qarorlar odamlarni ushbu
energiya manbalaridan foydalanishdan qo’rqitadi. Ammo shamol turbinalari
ekologik toza manbalardan energiya olishning juda istiqbolli yo’lidir. Ayniqsa,
neft, gaz va ko’mir narxlarining o’sishi, shuningdek, foydali qazilmalar
mavjudligini hisobga olgan holda.
Bugungi kunda shamoldan foydalanish, birinchi navbatda, elektr energiyasini
ishlab chiqarishni nazarda tutadi. Qanday oson, arzon va qulay ekanligini
tushunishga harakat qilaylik. Natijani darhol eshitishni istovchilar uchun shunday
xulosa: shamol energiyasi boshqa manbalardan olingan energiyaga nisbatan hech
qachon arzon bo’lmaydi: termal, yadro yoki gidroenergetika.
Shu sababli, uyga shamol elektr stantsiyalarida faqat «vaqti-vaqti bilan»
olingan «generator» ni moslashtirishga urinadiganlar yoki sayyorani ekologik
halokatdan saqlamoqchi bo’lgan toza energiyani yoqtiradigan odamlarni jalb qilish
muhimdir. Shamol energetikasidan tashqi elektr tarmoqlari orqali elektr
energiyasidan foydalanishning boshqa sabablari tasavvur qilinmaydi.
1. Shamol energiyasi qimmat.
Shamol energiyasi shamol tezligi o’rtacha va undan yuqori bo’lgan
hududlarda raqobatbardoshdir. Shamol energiyasini ishlab chiqarish jarayonida
yoqilg’i yo’qligini hisobga olsak, u narxi oshmaydi. Xom ashyoni sotib olish va
etkazib berish, atrof-muhitning ifloslanishini kamaytirish uchun hech qanday narx
yo’q. Bundan tashqari, ko’mir va uran elektr stantsiyalari tomonidan ishlab
chiqarilgan energiyadan farqli o’laroq, yangi texnologiyalar asosida shamol
energiyasining narxi har yili kamayib bormoqda.
2. Shamol energiyasi manbalari ishonchsizdir va an’anaviy manbalar
tomonidan «qayta sug’urtalash» kerak.
Shamol energiyasi ishlab chiqaradigan shamol energiyasining miqdori ob-
havo sharoitlariga bog’liq. Biroq, bu shamol stantsiyalari ishonchsiz ekanligini
anglatmaydi. Zamonaviy elektrostantsiyalardan farqli o’laroq, shamol energetikasi
qurilmalari shamol turbinalaridan biriga aylangan taqdirda ham, shamol fermasi
54

muammosiz ishlashi mumkin – barcha boshqa turbinlar ishlashga davom etgandan
keyin.
3. Shamol türbinleri qisqa vaqt ichida ishlaydi.
To’liq quvvatga ega shamol zavodi vaqtning faqat 10% ni ishlasa-da, ular
havo odatda shamolli bo’lgan joylarda quriladi. Biroq, shamol energiyasi miqdori
o’zgarishi mumkin bo’lsa-da, shamol türbinleri o’z vaqtini (65-80%) ko’pini ishlab
chiqaradi. Elektr energiyasi ishlab chiqaruvchi zavodlarning hech birida 100%
talab qilingan quvvatning 100% hosil qiladi. Bundan tashqari, elektr stantsiyalari
ko’pincha ta’mirlash va texnik qayta jihozlash uchun yopiq.
4. Shamol kam energiya beradi.
Bir megavattli ikki megavattli turbina 600-800 uy uchun elektr energiyasi
ishlab chiqaradi. Yangi texnologiyalardan foydalangan holda, bu raqam ortishi
mumkin.
5. Shamol turbinalari samarasiz.
Shamol türbinleri samarali va buni isbotlash uchun, bu texnologiya «energiya
qaytarib olish» ni hisoblashingiz mumkin – ma’lum miqdorda energiya ishlab
chiqariladigan vaqt oralig’i. Shamol fermalari, Wilson-Madison universiteti
olimlari tomonidan olib borilgan tadqiqotlarga ko’ra, bir vaqtning o’zida 17-40
barobar ko’proq energiya ishlab chiqaradi. Oddiy atom stansiyalari – atigi 16
marta.
6. Shamol stansiyalari dahshatli ko’rinadi.
Albatta, ta’mi shubha uyg’otmaydi, ammo shamol xo’jaliklarining ko’plab
fotosuratlari turbinalar uyg’unlashuvga moslashishini isbotlashadi. Sanoat
dizaynerlarining sa’y-harakatlari tufayli zamonaviy turbinlar oqlangan va estetiktir.
«Dunyo miqyosida 2021 yildan 2030 yilgacha bo‘lgan davrda issiqxona
gazlari va chiqindilarni kamida 40% ga kamaytirish, qayta tiklanadigan
energiya manbalaridan foydalanish ulushini 32% ga, energiya samaradorligini
32,5% ga oshirish rejalashtirilganligini hisobga olsak» energiya uzluksizligi va
ishonchliligini oshiradigan shamol energetik qurilmalarini modellashtirish,
55

samaradorligini oshirish va amaliyotga joriy etishni taqozo etmoqda. Havo
massasining yer atmosferasi atrofida aylanishi ekspertlar tomonidan turlicha
baholangan. 15
Shamol energiyasining yillik nazariy zahirasi yer yuzidagi barcha
energiya zahiralardan 100 marta ortiq bo lib, 330 · 1012 kW ·h ni tashkil qiladi. ʼ
Аmmo bu energiyaning faqat 10-12% dan foydalanish mumkin. Tarmoqqa ulangan
gorizontal aylanish o qli shamol energetik qurilmalari barcha turdagi shamol
ʼ
qurilmalarining 98% ni tashkil etadi. 2.2.1-rasmda gorizontal o’qli hamol
energetik qurilmasining tashqi ko’rinishi keltirilgan. Ushbu turdagi shamol
energetik qurilmalarining samaradorligi (shamol energiyasidan foydalanish
koeffisienti) yuqoriligi sababli elektr energiyasini olishda keng foydalaniladi.
2.2.1-rasm. Gorizontal o’qli shamol energetik qurilmasining tashqi
ko’rinishi
1-rotor, 2-tormozlash tizimi, 3-yuritmali burish halqasi, 4-mexanik
uzatmalar tizimi (reduktor), 5-elektr generator, 6-shamol tezligi va
yo’nalishini o’lchovchi asbob (anemometr, flyuger).
Havo oqimining kinetik energiyasi quyidagi formula orqali aniqlanadi:
m
·v2
E = ____
15
Valenta, Leos Cerny, Ivan Maternik-Demontoux, Anna.Power Transformers and Environmental Protection. IFAC-Papers
OnLine. 2016
56

2
bunda: m − havo oqimining massasi, kg; v − shamol oqimining tezligi, m/s.
Doimiy tezlikni hisobga olgan holda harakatlanuvchi shamol
g’ildiragidan olinadigan quvvat kinetik energiyaning vaqtga nisbatan
differentsialiga teng:
DE
P = ____
Dt
Ko’ngdalang kesim yuzasi S bo’lgan shamol turbinasi g’ildiragi hosil
qiluvchi quvvat quyidagi formula orqali aniqlanadi:
p.S.v 3
P = ____
2
Bunda: p − havo oqimining zichligi, kg/m3; S −shamol g’ildiragining
ko’ndalang kesim yuzasi, m. Havo oqimining zichligi balandlik, harorat va
bosim o’zgarganda qiymati ham o’zgaradi. 16
Havo oqimining zichligi
balandlikka bog’liqlik empirik tenglamasi quyidagicha :
p = p
0 − 1.194 · 10 −4
· H
bunda: p
0 =1,225 kg/m3, T = 298 K haroratda dengiz sathidagi havo zichligi.
Shamol oqimidan olinadigan mexanik quvvat quyidagi formula orqali
aniqlanadi.2.2.2-rasmda shamol energiyasidan foydalanish koeffisienti (Cp)
ning shamol parraklari tez aylanuvchanlik koeffisienti va shamol g’ildiragining
gorizontga nisbatan o’rnatilish burchagiga bog’liqlik egri chiziqlari keltirilgan.

16
M.S.Rudak. O‘zbekistonning shamol va gelioenergetika resurslari va ulardan foydalanish imkoniyatlari. 6-byulleten,
O‘zgidromet. Toshkent, 2001.
57

2.2.2.-rasm. Shamol energiyasidan foydalanish koeffisienti (Cp) ning egri
chiziqlari
Gorizontal o’qli shamol energetik qurilmasining shamol energiyasidan
foydalanish koeffisientining optimal C
p = 0.42 qiymatga shamol parraklarining tez
aylanuvchanlik koeffisienti λ= 8 hamda shamol g’ildiragining gorizontga nisbatan
o’rnatilish burchagi β= 0 gradus bo’lganda erishishi aniqlandi.
2.3.Kichik tezlikli shamoldan elektr energiyani ishlab chiqaruvchi
shamol elektr qurilmalarini tahlil qilish va tajriba o tkazishʻ
Elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun shamol turbinalaridan foydalanish
yuz yildan ortiq vaqtdan beri mavjud ammo yoqilg ilarning narxi va atrof-
ʻ
muhitga ta siri bilan bog liq so nggi tashvishlar shamol elektr qurilmalarini
ʼ ʻ ʻ
keng doiradagi kuchlarini ko paytirishga turtki bo ldi. Bugungi kunda
ʻ ʻ
tijoratda mavjud bo lgan ko plab turdagi shamol energiyasi tizimlari bizga tanish.
ʻ ʻ
Bilamizki past quvvatli turbinalar ham odatda nisbatan yuqori shamol tezligi
uchun mo ljallangan, odatda 10-15 m/s . O rta Osiyodagi ko plab ichki
ʻ ʻ ʻ
hududlarga xos bo lgan past shamol tezligida tijoratda mavjud bo lgan
ʻ ʻ
shamol energetikasi tizimlari sezilarli darajada quvvat ishlab chiqarmaydi. Bu
ularni ishlatish imkonini bermaydi yoki shamol tezligi pastroq hududlarda juda
samarasiz quvvat olishiga olib keladi. Turbina va generatorning past shamol
tezligida tijorat turbinalaridan ko proq quvvat ishlab chiqarish mumkin. Bu
ʻ
shamol energiyasidan O rta Osiyoning chekka hududlarida va butun dunyo
ʻ
bo ylab shamol tezligi past bo lgan joylarda qo llash imkonini beradi. Bunga
ʻ ʻ ʻ
masofaviy meteorologik telemetriya stansiyalari, radioretsatorlar, qishloq uylari
va maktablar uchun quvvat, shuningdek, uchqunsiz quvvat manbalarini talab
qiluvchi ilovalar, masalan, neft qazib olish, qayta ishlash, yonilg i quyish va
ʻ
tashish joylari hamda harbiy postlar yaqinidagi elektr energiyasi kiradi. Ayniqsa
shamol tezligi past turbinali tizimlarni loyihalashga bag ishlangan tadqiqotlar
ʻ
va amaliyotda sezilarli natijaga erishilgan tajribalar bugungi kunda eng.
Buning uchun shamoldagi mavjud quvvat past shamol tezligida sezilarli
58

darajada past bo lgani uchun biz 1 kVtdan kichikroq diapazondagi kichikroqʻ
turbinalarga e tibor qaratish zarur. Turbina tomonidan olinadigan shamol kuchi
ʼ
odatda turbinaning supurilgan maydoni va ishlash koeffitsiyenti, havo zichligi va
shamol tezligi funktsiyasi sifatida ifodalanadi:
P
turb =Y
2 C
p rAV
bu yerda Pturb – vattdagi turbinaning mexanik kuchi; Cp – o lchovsiz
ʻ
ishlash koeffitsienti; R – kg/m3 dagi havo zichligi; A – m2 da turbinaning
supurilgan maydoni; V – shamolning tezligi m/s.
2.3.1-rasm.Shamol turbinasi, saqlash tizimi va yuklarni o’z ichiga olgan
odatdagi kichik shamol energiyasi tizimining sxemasi
2.3.2-rasm. Shamol vektori
Dengiz sathi yaqinidagi shamol joylari uchun atmosfera bosimi taxminan
1,18 kg/m3 ni tashkil qiladi va balandlik bilan kamayadi. 17
Ishlash
koeffitsiyenti turbinaning dizayni bilan bog liq bo lib, u Betz chegarasi deb
ʻ ʻ
17
«Renewables in IEA»// Presentation at Launch of a New IEA Study at the International Conference for Renewable
Energy. - Bonn, Germany, 2014.
59

ataladigan 0,593 nazariy yuqori chegarasiga ega. Ko pgina 10 kVt quvvatliʻ
shamol turbinalari 8 dan 12 m / s gacha tezlikka ega. Kichik tijorat
turbinalarining ishlash koeffitsiyenti odatda ishlab chiqaruvchilarning nominal
quvvatlari, tezligi va diametrlari asosida 0,25 dan 0,45 gacha bo ladi.
ʻ
Turbinaning kuchi supurilgan maydonga to g ridan-to g ri proportsionaldir,
ʻ ʻ ʻ ʻ
shuning uchun u pichoq uzunligi kvadratiga proportsionaldir. Turbina
quvvatiga eng katta ta sir ko rsatadigan omil shamol tezligidir.Turbinani
ʼ ʻ
kesish tezligidan nominal tezlikgacha turbinaning kuchi shamol tezligi kubiga
proportsionaldir. Bu shuni anglatadiki, 10 m / s tezlikdagi shamol 5 m / s
shamoldan sakkiz baravar ko p kuch beradi. Shuning uchun ko pgina turbinalar
ʻ ʻ
shamol tezligi juda yuqori: bu yuqori quvvat ishlab chiqarishga erishishning eng
oson yo li hamdir Ushbu maqolada shamol elektr qurilmalari ish rejimlari
ʻ
o rganildi mavzu yuzasidan barcha elektron hamda yozma manbalar
ʻ
o rganildi.Hozirda mavjud bo lgan kichik shamol tezligida ishlovchi shamol
ʻ ʻ
elektr qurilmalari istidan amaliy tajriba olib borilib mintaqa iqlim sharoiti uchun
muqobil loyihalar ko rib chiqildi. Kichik turbinalar xarajat va ishlash
ʻ
cheklovlari tufayli cheklangan turli xil dizaynlarga ega. Eng keng tarqalgan
dizayn – bu to xtash joyini tartibga soluvchi, o zgaruvchan tezlik, gorizontal
ʻ ʻ
o q, sobit pitch 3-pichoq, to g ridan-to g ri haydovchi doimiy magnitli
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mashinalaridir.Pichoqning balandligini boshqarishni iqtisodiy jihatdan oqlash
qiyin bo ladi, shuning uchun pichoqlarga qattiq qadam beriladi va nominal
ʻ
tezlikda quvvat ishlab chiqarish uchun optimallashtiriladi. Bu faol qadam
nazoratiga ega turbinaga qaraganda past tezlikda yomon ishlashga olib keladi.
Turbinaning maksimal tezligi shamol tezligi va qo llaniladigan yuk bilan
ʻ
belgilanadi. Odatda turbinaning haddan tashqari tezligini va batareyalarni
haddan tashqari zaryadlashni oldini olish uchun quvvat boshqaruvchisi talab
qilinadi. Ushbu quvvat boshqaruvchisi, shuningdek, turli shamol tezligida
shamol turbinasidan optimallashtirilgan quvvat olish imkonini beruvchi quvvatni
moslashtiruvchi sxemani ham o z ichiga olishi mumkin . Turbinaning haddan
ʻ
60

tashqari tezligi generatorga past qarshilik yukni qo llash, turbinaga yukʻ
momentini oshirish, pichoqlarni sekinlashtirish va natijada aerodinamik to xtash
ʻ
orqali oldini oladi. Turli ishlab chiqaruvchilarning turbinaning texnik tavsiflarini
bildirishi o rtasida sezilarli farqlar mavjud, ammo odatda turbina nominal
ʻ
shamol tezligida nominal quvvatni ishlab chiqarishi tushuniladi. Kichik shamol
turbinalari uchun chop etilgan ma lumotlarning so roviga asoslanib, biz
ʼ ʻ
quyidagi tipik tijorat turbinasi spetsifikatsiyalarini tanladik:
2.3.1-jadval.Kichik shamol elektr qurilmalari xususiyatlari
Turbinaning
diametri m 1.6 2.7 5.5
Nominal
shamoltezligi m/s 10 10 10
Nominal
quvvat V 300 1000 5000
Nominal
turbinaning
tezligi rpm 400 300 200
3m/s tezlikda
bashorat
qilingan
qiymat V 8 27 135
Ishlash
koeffitsenti 0,25 0,30 0,36
Ushbu turbinalar shamol pastroq hududga o rnatilganda ishlab
ʻ
chiqarilgan haqiqiy quvvat nominal quvvatdan sezilarli darajada kam bo ladi.
ʻ
Masalan O rta Osiyoning katta qismida shamol tezligi atigi 3 m/s ni tashkil
ʻ
qiladi. Bu tezlikda kesilgan turbinalar ostida bo lishi mumkin (u quvvat
ʻ
ishlab chiqarishi mumkin bo lgan eng past tezlik), agar quvvat shamol tezligi
ʻ
kubiga proportsional bo lsa, biz jadvalda sanab o tilganidek, nazariy quvvat
ʻ ʻ
61

ishlab chiqarishni 3 m / s tezlikda hisoblashimiz mumkin. Ko rinib turibdiki,ʻ
ushbu mashinalarning ishlab chiqarish quvvati nominal quvvatdan ancha past,
bu shamol tezligi past hududlar uchun turbinani optimallashtirish zarurligini
ta kidlaydi. Ko pgina havo plyonkalari uchun ko tarilish 10 dan 15
ʼ ʻ ʻ
darajagacha bo lgan hujum burchagida maksimal darajaga ko tariladi. Shubhasiz,
ʻ ʻ
hujum burchagi shamol tezligi va turbinaning tezligiga bog liq bo ladi.
ʻ ʻ
Turbinaning ishlashini tahlil qilishda qulay parametr bu uchish tezligi nisbati
(TSR) turbinae pardasi uchining chiziqli tezligining ustun shamol tezligiga
bo linishi sifatida aniqlanadi. Shamol tezligi uchun pastroq burchak urchagi
ʻ
maksimal ko tarilishda yuqori TSRga olib keladi. Katta burilish burchagi
ʻ
pastroq 11 da maksimal ko tarish va shuning uchun katta momentni berishga TRS
ʻ
[moyil bo ladi]. Oxir-oqibat, yuqori ishlash koeffitsiyentlariga pastroq bo lgan
ʻ ʻ
pichoqlar erishiladi pitch burchaklari va yuqori TRS, ammo past tezlik
momenti hisobiga, bu esa tezlikni yuqori kesishga olib keladi.
2.3.3-rasm.Shamol va shamol tezligining pastligi sinov maydonchasidan
shamol energiyasining normallashtirilgan ehtimoli
Juda past shamol tezligida turbina ishqalanishni yengish uchun juda
kam moment ishlab chiqaradi. Shamol tezligi turbinaning aylanishini
ta minlash uchun yetarli bo lsa, chiqish quvvati shamol tezligi kubiga taxminan
ʼ ʻ
proportsional bo ladi. Bu nominal tezlikka to g ri keladi. Ushbu tezlikdan
ʻ ʻ ʻ
yuqori quvvat ishlab chiqarish darajasi pasayadi va to xtab turish bilan tartibga
ʻ
62

solinadigan turbinalar shamol tezligi oshishi bilan aslida pasayadi. Nihoyat,
yana ham yuqori shamol tezligida, mo yna tezligida, turbina mashinaga zararʻ
bermaslik uchun o chiriladi.
ʻ 18
Odatda turbinaning quvvat egri chizig i 4-rasmda ʻ
ko rsatilgan. Turbinadagi kuchlanish shamol yuk bilan bog liq bo lib, pichoqning
ʻ ʻ ʻ
shamol yo nalishi bo yicha egilishiga, markazdan qochma kuchlarga, pichoqlarni
ʻ ʻ
radial ravishda tashqariga tortishga va turli xil bo yoqlarga olib keladi.
ʻ
Dinamik stresslar. Markazdan qochma kuchlar pichoqning og irligiga, pichoq
ʻ
uzunligiga va turbina tezligining kvadratiga mutanosib bo lib, turbinaning
ʻ
maksimal tezligini cheklaydi. Xuddi shunday materiallar va pichoq dizaynini
nazarda tutadigan bo lsak, bir xil kuchlanish darajasiga erishish uchun
ʻ
kattaroq va og irroq pichoq kichikroq pichoqqa qaraganda pastroq tezlikda
ʻ
aylanishi kerak bo ladi. Turbinaning maksimal tezligi shamol turbinasidagi
ʻ
cheklovchi omillardan biriga aylanadi, bu juda mustahkam dizayn yoki faol
tezlikni boshqarish tizimini talab qiladi.
2.3.4-rasm. Koeffitsent
18
O‘zbekiston qayta tiklanadigan energetikani rivojlantirishning milliy strategiyasini ishlab chiqish bo‘yicha umumiy
tadqiqotlar. BMTTD loyihasi hisoboti. - Toshkent, 2016.
63

2.3.5-rasm. Trubina quvvat shamol tezligiga nisbatan.
To xtashni boshqarish tizimlarini amalga oshirish mexanik jihatdan oddiy vaʻ
shuning uchun kichik turbinali tizimlarda keng tarqalgan. Shamol tezligi
nominal tezlikdan oshib ketganda, katta elektr yuki, odatda, yuqori quvvatli
rezistorlar banki,papgeneratorning. Chiqishiga yolg on gapirdi. Bu turbinadagi
ʻ
moment yukini oshiradi, sekin – TSR ing it. Kamayishi bilan hujum burchagi
tegmaslikdan yuqoriga ko tariladi va ko tarilish pasayadi. Moment nazorati. Bu
ʻ ʻ
keyinchalik turbinaning momentini pasaytiradi va uni yanada sekinlashtiradi.
Ushbu usul kichik turbinalardagi haddan tashqari tezlikni oldini olishda
samarali ekanligini ko rsatdi. Kichik tezlikli shamoldan elektr energiyani ishlab
ʻ
chiqaruvchi shamol elektr qurilmalarini loyihalash Yuqorida aytib o tilganidek,
ʻ
bu yerda ayni muammo shundaki, mavjud tijorat turbinalari odatda
sayyoramizning asosiy qismlari uchun odatdagi shamol tezligidan ancha yuqori
bo lgan shamol tezligi uchun mo ljallangan. Bu hududlar uchun potentsial
ʻ ʻ
energiya stsenariysidan shamol energiyasini shunchaki chiqarib tashlash
o rniga, biz shamol tezligi past bo lgan hududlar uchun kichik shamol
ʻ ʻ
turbinasi loyihalashni xohlaymiz. O rta Osiyoning katta qismi (SEA) shamol
ʻ
tezligi nisbatan past bo lgan mintaqada joylashgan. Malayziyadagi sinov
ʻ
maydonchasidagi shamol tezligi ma lumotlari 5-rasmda ko rsatilgan. Elektr
ʼ ʻ
energiyasini olishni yaxshilash uchun shamol turbinasi tubdan qayta qurishni
talab qiladi. 1-tenglama bizga qanday davom etishimiz haqida birinchi
ko rsatma beradi. Berilgan shamol tezligi uchun turbina maydonini o zgartirish
ʻ ʻ
va ishlash koeffitsiyentini optimallashtirish qoladi.Parraklar uzunligi
64

oshirish,turbinaning ta sir maydonini oshirish, turbinaning quvvatini oshirish.ʼ
Biroq, bu turbinaga yukni oshiradi va aylanish tezligining sekinlashishiga olib
keladi. generatordan elektr energiyasi ishlab chiqarish aylanish tezligining
kvadratiga mutanosibdir, shuning uchun TRSni maksimal darajada oshirish va
shu bilan generator tezligini oshirish uchun qadam burchagini sozlash foydali
bo lishi mumkin. Past shamol tezligi uchun turbina uyasi ham, generator ham
ʻ
quvvat ishlab chiqarishning maqbul darajasiga erishish uchun kattaroq
pichoqlar uchun qayta optimallashtirishga muhtoj bo ladi. Dizayn uchun
ʻ
boshlang ich nuqta sifatida biz SEAning chekka hududlariga xos bo lgan
ʻ ʻ
namunaviy qishloq uyini energiya bilan ta minlashga qodir tizimni tanlaymiz.
ʼ
Bunday turar-joylar odatda elektr chiroqlari, radio va televizorlarni
quvvatlantirish uchun qayta zaryadlanuvchi avtomobil qo rg oshin kislotali
ʻ ʻ
akkumulyatorlaridan foydalanadi. Ushbu batareyalar har hafta zaryadlash uchun
dizel bilan ishlaydigan generator stantsiyasiga olib boriladi. Har hafta
batareyalarni tashish qishloq aholisi uchun katta yuk bo lib, uni shamol
ʻ
energetikasi tizimidan foydalanish bilan yengillashtirish mumkin. Elektr
energiyasidan foydalanishning yaxshilanishi bilan elektr energiyasi iste moli
ʼ
sezilarli darajada oshadi. Qo shimcha quvvat yaxshilangan yoritishga, fanatlar va
ʻ
hatto muzlatgichlar kabi qo shimcha qurilmalarga sarflanishi mumkin. Shamol
ʻ
energetikasi tizimi elektr energiyasini ishlab chiqarmasdan, bir hafta davomida
ijaraga olingan yetarli saqlash hajmiga ega bo lishi kerak, shuning uchun bizga
ʻ
kamida 7 kVt / soat elektr saqlash kerak. Ko pgina kichik tarmoqdan tashqari
ʻ
elektr quvvati ilovalarida bo lgani kabi, quvvat 12V avtomobil
ʻ
akkumulyatorlarida saqlanadi. Elektr uzatish yo qotishlarini minimallashtirish
ʻ
uchun biz bunday ilovalar uchun xavfsiz deb hisoblangan eng yuqori tizim
kuchlanishini tanlaymiz. 48V ish kuchlanishiga ketma-ket 4 ta akkumulyator
bilan erishish mumkin va 7 kVt / soat energiya saqlash cheklovi oddiy yuk
mashinalari akkumulyatorlari kabi taxminan 150Ah batareya quvvatiga aylanadi.
65

2.3.2-jadval.Kichik shamol tezligida ishlovchi shamol elektr
qurilmalari generatori xususiyatlari
Shamol tezligi Xoni
m 5
Quvvat V 272
Balda uzunligi m 2.25
Cp 0.29
Generator tezligi rpm 340
Generator
samaradorligi % 80
Kuchlanishi V 48
Hozirgi A 5.8
Polyaklar 12
Fazalar 3
Rotor ID mm 125
Rotor OD mm 360
Tepalik tepasida turbinani yaxshi o rnatish bilan, SEAning ba zi qirg oqʻ ʼ ʻ
bo yi mintaqalarida 5 m/s ga yaqin cho qqi quvvat ehtimoli bo lishi mumkin.
ʻ ʻ ʻ
Uzoq muddatli o lchovlardan biz shamol ushbu maqsad tezligiga vaqtning
ʻ
taxminan 20% yoki kuniga 4,8 soat erishishi mumkinligini aniqlashimiz
mumkin. Buni taxmin qilsak qurilma tizimdagi yo qotish yoki o rnini qoplash
ʻ ʻ
uchun kunlik talab qilinadigan quvvatdan taxminan 1/3 ga to yingan f ko proq
ʻ ʻ
ishlab chiqarishi kerak bo lsa, biz kuniga taxminan 1,3 kVt/soat elektr
ʻ
energiyasini ishlab chiqaramiz. Kuniga 4,8 soat quvvat ishlab chiqarishda
tizim 5 m/s shamolda taxminan 270 Vt ishlab chiqarishi kerak bo ladi.
ʻ
Generatorning samaradorligi 80% va Cp 0,29 deb faraz qilsak, 1-tenglamadan
biz turbinaning maydoni 15,9 m ekanligini aniqlashimiz mumkin.2, taxminan
2,25 m pichoq uzunligini beradi. Agar biz an anaviy TSR ni 8 atrofida
ʼ
qabul qilsak, turbina 170 aylanish tezligida aylanadi. Ba zi bir dastlabki
ʼ
66

o lchovlarga asoslanib, an anaviy generator dizayni kerakli quvvatga erishishʻ ʼ
uchun ancha yuqori aylanish tezligini talab qilishi aniqlandi, shuning uchun
biz bu tezlikni ikki baravar yoki 340 rpm ga oshiramiz. Operatsion TSR
tizimni dala sinovidan o tkazishda turbinalar pichog ining balandligini sozlash
ʻ ʻ
orqali optimallashtiriladi, ammo biz an anaviy nisbatdan ikki baravar yuqori
ʼ
bo lgan TSR ni 16 ga belgilaymiz. Ushbu nuqtada generatorning ish oqimi
ʻ
taxminan 5,8A bo ladi.Aksariyat tijorat turbinalari nisbatan yuqori shamol
ʻ
tezligi, taxminan 10 m/s uchun mo ljallangan bo lib, 5 m/s dan past bo lgan
ʻ ʻ ʻ
arzimas miqdorda quvvat ishlab chiqaradi. An anaviy eksenel oqimni, to g ridan-
ʼ ʻ ʻ
to g ri qo zg atuvchi gorizontal o qli 3 qanotli shamol turbinasining
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
boshlang ich nuqtasi sifatida biz turbina va generatorni shamol tezligining
ʻ
pastroq ishlashi uchun optimallashtirishga muvaffaq bo ldik va past shamol
ʻ
tezligida mavjud tijorat turbinalariga qaraganda sezilarli darajada yuqori
quvvat ishlab chiqarishga erishdik. Turbinani yanada optimallashtirish mumkin
va havo plyonkasi shakli, pichoq og irligi va konstruktsiyasiga e tibor
ʻ ʼ
qaratish kerak . Kattaroq parrak pichoqlardan foydalanish turbina va
minoraning narxini va og irligini oshiradi, ammo shamol energiyasi nisbatan
ʻ
past shamolli hududlarda ham munosib alternativ bo lishi mumkinligiga
ʻ
isbotlandi.
67

II BOB YUZASIDAN XULOSALAR.
Shamol qurilmalarini joylashish xarakteristikasining termatizatsiyasi uchun
ularning aniq regionda effektiv energetik qo‘llash maqsadi bilan qoidaga ko‘ra
shamol energetika kadastri ishlab chiqiladi, u o‘zi bilan shamolning aerologik va
energetik xarakteristikalar majmuasini tashkil etadi. Bu esa uning energetik
bahosini, hamda aniq parametrlarni va shamol qurilmalarining ishlash rejimini
aniqlashda yordam beradi.
Shamol energetikasi kadastrining asosiy xarakteristikasi bu:
 Shamolning o‘rtacha yillik tezligi, yillik va sutkali shamolning yo‘li;
 Tezliklarning qaytarilishi, tezlik funksiyalarining taqsimlanish
parametrlari va turlari;
 Shamolning eng kata tezligi
 Shamol davrlarini va energetik tinchib qolish davrlari taqsimlanishi;
 Quvvat va solishtirma shamol energiyasi;
 Shamol energetik resurslari.
Shamol hududi xaritalarida shamolning o‘rtacha yillik tezligi haqidagi meteo
ma’lumotlar statistik qayta ishlash yordamida topiladi va ular anemometrlar
yordamida standart balandlikka keltirib (yer sathidan 10 m balandda) eng
yaxshi ochiq hududlar meteostansiyalar tomonidan hisoblanadi.
68

Yo‘nalishlar bo‘yicha shamolning taqsimlanishi haqida hisobga olish, odatga
ko‘ra o‘tkazilmaydi.
Shuning uchun har bir aniq joyda shamol potensialini aniqlash uchun
mahalliy samarani – orfografiyani hisobga olish, hududning g‘adur-budurligini,
uning ochiqligi, daryo ustidagi sathini va boshqalarni, ya’ni shamolning kuchiga
va yo‘nalishiga ta’sir etuvchi shamol energiyasini mavsumlarda o‘ziga xos
ravishda notekisligi va aniq vaqtda davomiy emasligini hisobga olgan holda,
bundan esa, haqiqiy shamol potensialini baholashga va shamol elektrostansiyasini
montaj qilish hamda samarali maydon tanlash uchun maxsus ishlar olib borish
maqsadga muvofiqligidan kelib chiqadi.
Respublikamizning shamol energetik potensiali tahlili shuni ko‘rsatdiki,
kichik iste’molchilar soni ko‘p bo‘lgan hududlarda, yaxshi shamol mavjud emas.
Bu joylarda shamol tezligi 3-4 m/s dan oshmaydi. Aksincha shamol potensialiga
ega bo‘lgan hududlarda iste’molchilar mavjud bo‘lmagan joylarda, shamol
potensiali tezligi 10-12 m/s bo‘lib asosan poyalar orasida, g‘orlarda hamda
murakkab joylarda (borish yoki chiqish qiyin bo‘lgan) mavjud. Respublika
hududida shamol potensiali uncha yuqori emas va uning tezligi 2-5 m/s
oralig‘idadir.
O‘zbekistonda kichik quvvatli (1-5 kVt) shamol energetik qurilmalarini
qo‘llash orqali, respublika shamol energetikasi istiqboli belgilanadi.
Shamol energiyasini o‘ziga xos xususiyati, bu vaqt bo‘yicha paydo bo‘lishini
notekisligi, bu esa shamol agregat o‘rnatilgan hududi energiya ishlab chiqarishga
ta’sir etadi. Bunday holatda energiya ishlab chiqarish va elektrik parametrlar bir
maromdaligini hisobga oluvchi bundan tashqari bir maromlik katta talab
etilmaydigan sodda hamda iqtisodiy ishlash imkoniga ega shamol qurilmalari
ishlatiladi.
Shamol agregati qo‘shimcha zaxira bilan turli sohalar bo’yicha mahsulot
olinsa, shamol energiyasidan foydalanish istiqbolli hisoblanadi. Shamol agregatini
suv ko’tarishda, issiqlik ishlab chiqarishda, sovutishda va minerallangan suvlarni
69

ichimlik suviga aylantirishda qo‘llash samarali hisoblanadi.
Suv ko’tarishga mo’ljallangan istiqbolli shamol qurilmalari, shamol
bo‘lmagan vaqtlarda 3-5 sutka mobaynida normal suv ta’minotini ta’minlovchi
rezervuarlar bilan jihozlangan. Rezurvuar hajmini to‘g‘ri tanlash asosida shamol
energiyasi hisobiga suv ta’minotini 80-90% ga ta’minlash mumkin. Yer osti
sathini pasaytirishga mo‘ljallangan meliorativ tizimdagi quduqlardan suv
chiqarishda shamoldan foydalanish samarali hisoblanadi.
Shamol energiyasidan sho‘r suvlarni chuchuk suvga aylantirishda foydalanish
maqsadga muvofiq. Hozirgi vaqtda UVE-0,5 turdagi chuchuklashtiruvchi shamol
energetik qurilmalari ishlab chiqariladi. U quyidagi tartibda ishlaydi: bitta (suv
ko‘taruvchi) nasos sho‘r suvni filtr orqali rezervuarga uzatadi, boshqasi esa
rezervuardagi suvni chuchuklashtiruvchi apparatdan o‘tkazadi. Qurilma ishlashida
generatorda katta oraliqlarda yuklanish va tok chastotasi o‘zgarishiga
mo‘ljallangan.
Amerika Qo‘shma Shtatlari Ayova shtatining firmalaridan birida
tayyorlangan hayvonlar ushlab turiladigan joyni isitishga mo‘ljallangan shamol
energiyasidan mexanik foydalanishga mo‘ljallangan issiqlik qurilmalari
tayyorlangan.
U katta rezervuarda joylashgan qurilma jihoz ko‘rsatgichini aylanishiga
majbur qiladi. Aylanishi natijasida rezervuardagi suv 45 0
C gacha isiydi. Suvli
isitishning sig‘imi umumiy tizimi 2270 litrni tashkil etadi. Shamol energetik
qurilmalari (SHEQ) 32% quvvati isitgichlarni ta’minlaydi, qolganlari esa issiqlik
almashinishi «suv-havo»
turiga to‘g‘ri keladi.
Shamol energiyasi mikroklimatning muzlatkich kameralarida kerakli
parametrlarni ushlab turish, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini tog‘ toshli trassalarga
yuvish, trassaga o‘g‘itlarning olib kelinishi uchun va boshqa maqsadlar uchun
ishlatish mumkin.
Shamol qurilmasi yordamida (4.2-rasm) nam havodan ichimlik suvi olinadi.
Ishlab chiqarish salmog‘i katta emas (15...21 litr bir sutkada). Ammo past suvsiz
70

hududlarda (masalan, orol oldi zonalarda) bunday qurilmalar ichimlik suvini
avariyali holatda ishlatilishi mumkin.
III BOB. SHAMOL ENERGIYASIDAN FOYDALANISHNI
TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI, AFZALLIKLARI VA
IQTISODIY SAMARADORLIGI TAHLILI.
3.1. Tog’li hududlarda shamol elektr stansiyalaridan foydalanishning
afzalliklari va iqtisodiy samaradorligi tahlili.
Tog’li hududlarda qo’llash mumkin bo’lgan muqobil energiya manbalaridan
eng samaralilaridan biri shamol energiyasidir. Chunki respublikamizning tog’li
hududlarida shamolning tezligi tekisliklardagiga qaraganda ancha yuqoridir.
Xususan Respublikamiz tog’lrida esuvchi shamolning tezligi 4- 10 m/s , ba’zan 20
m/ s gacha ko’tarilishi mumkin. Bu esa uning energiyasidan foydalanish
imkoniyatini yanada oshiradi. Tog’li hududlarda aholi soning kamligi va
energiyaga bo’lgan talab ham shunga muvofiqligi asosan kichik quvvatli shamol
generatorlaidan foydalanilishini talab etadi.
Kishik shamol qurilmalarini o’rnatish, tashib keltirishninig qulayligi , uzoq
muddatli ishlash yaroqliligi, yillik kapital tamir uchun texnik xarajatlarning
kamligi sabab kichik quvvatli enegiya talab qiluvchi istemolchilar undan bemalol
foydalana oladilar. 19
19
Токарева Е. А. Выбор ветроэнергетичсекой установки // «Студенческие ,Дни науки в ТГУ» : сборник
студенческих работ. – Тольятти : Изд-во ТГУ, 2018. 621с. С.151-152.
71

Quyosh yoki shamol energiyasidan foydalanishning texnik tizimi 3 ta
qismdan iboratdir. Bular Kontroller – akkumulyatorlarni zaryadlash va razryadlash
tizimini boshqaruvchi , boshqa
komponentlarni yuqori sifatli ish faoliyatini , uzoq muddat ishlashini
ta’minlovchi qurilmadir. Bundan tashqari u sistemani qisqa tutashuv va yuqori
yuklanishdan himoyalaydi.
Akkumulyator batareyalari – kontrollerdan kelayotgan energiyani to’plab
tarmoqda uzilish kuzatilganda o’zida to’plangan energiyani sarflovchi qurilma.
Invertor – akkumulyatordan chiqayotgan o’zgarmas kuchlanishni
izstemolchilarga o’zgaruvchan kuchlanish sifatida yetkazib beruvchi qurilma.
(220-380 V).
Biz shamol generatorini tanlayotganimizda tanlanayotgan tog’li hududdagi
shamolning tezligini hisobga olamiz. Shamolning tezligi vaqt bo’yicha
o’zgaruvchan bo’lgani bois uning tezligini bur necha marta har xil vaqtlarda
o’lchaymiz. Masalan kunning , oyning ba’zan yilning har xil vaqtlarida o’lchov
ishlari olib boriladi. Va o’rtacha shamolning tezligi topilib shunga ko’ra shamol
generator quvvati tanlanadi. Masalan quyidagi tablitsa ko’rinishida. Bu yerda
yilning dastlabki 5 oy davomidagi kunlik tekshiruvlar va oxirgi tanlangan o’rtacha
tezlik keltirilgan.
Tog’li hududlarda alohida istemolchi xonadonlar uchun shamol generatorini
tanlash.
Tog’li hududlarda joylashgan xonadonlar maishiy texnika , yoritish, uylarning isitish va sovutish
tizimi uchun elektr energiyasi sarflanadi. Energiyaning oylik sarfi o’rtacha 350- 400 kVtni tashkil etadi.
Bunday uylarda energiya srfi katta emas va energiya istemolining asosi qismi uyni isitish va sovutish
uchun sarf bo’ladi.
Sana № Yanva r
Fevral Mart Aprel May jami O'tracha
kunlik
1 5,3 6,4 5,2 3,6 5 25,5 5,1
2 3,8 5,6 5,7 5,3 6,7 27,1 5,42
3 5,5 4,5 4,5 4,6 5,1 24,2 4,84
4 5,3 5,5 4,6 4,6 4,7 24,7 4,94
5 5,2 5,6 7 6,2 5,4 29,4 5,88
6 5,3 4,5 4,3 6,4 6,3 26,8 5,36
72

7 5,4 6,4 5,5 4,7 5,1 27,1 5,42
8 4,3 4,5 5,6 4,2 5,6 24,2 4,84
9 5,2 5,3 3,8 5,6 5,6 25,5 5,1
10 5,7 3,8 5,5 3,8 4,5 23,3 4,66
11 4,5 5,5 5,3 5,5 6,4 27,2 5,44
12 4,6 5,3 5,2 5,3 4,5 24,9 4,98
13 7 5,2 5,6 3,8 5,3 26,9 5,38
14 4,3 5,3 3,8 5,5 3,8 22,7 4,54
15 5,5 5,4 5,5 5,3 5,5 27,2 5,44
16 5,6 4,3 5,3 5,2 5,3 25,7 5,14
17 6,4 5,2 6,7 5,3 5,2 28,8 5,76
18 5,6 5,7 5,1 5,4 5,3 27,1 5,42
19 4,5 4,5 4,7 4,3 6,7 24,7 4,94
20 5,5 4,6 5,4 5,2 5,1 25,8 5,16
21 5,6 6,3 6,3 5,7 4,7 28,6 5,72
22 4,5 5,6 5,1 4,5 5,4 25,1 5,02
23 6,4 4,5 5,6 4,6 6,3 27,4 5,48
24 4,5 5,5 4,5 6,8 5,1 26,4 5,28
25 3,6 5,6 5,5 5,5 5,6 25,8 5,16
26 5,3 4,5 5,6 5,3 6,3 27 5,4
27 4,6 6,4 4,5 5,2 5,6 26,3 5,26
28 4,6 4,5 6,4 5,3 4,5 25,3 5,06
29 6,2 4,5 6,7 5,5 22,9 4,58
30 6,4 3,6 5,1 5,6 20,7 5,175
31 4,7 5,3 5,4 15,4 5.13
Jami
160,9 146 161,2 154,5 167,1 789,7
O'tracha
5,19 5,21 5,2 5,15 5,39032
3 26,1403
2 5,228064516
Energiya sarfining eng katta qiymatlari ertalab va kechki paytlarga to’g’ri
keladi. Bu paytda uyda bir paytda ishlatilayotgan elektr uskunalarining
umumiy quvvati 4 kVtgacha yetishi mumkin. Tog’li hududlarda elektr
liniyalarini olib kelish katta mablag’ talab etadi. Bu alohida shaxs uchun juda
katta mablag’ talab etadi. Demak bu yerda elektr tarmog’ini quvvatini hisobga
olmasdan generator tanlshimiz zarur bu uy uchun. Demak oylik energiya
sarfini 400 kVt deb olamiz, eng yuqori yuklanishni esa 4 kVt deb olamiz.
Shamol generatorini tanlaymiz .
Akkumulyator batareykalariga soatiga qancha quvvat berishini aniqlash
uchun har soatdagi energiya istemolini topamiz.
P
oylik 2980
P
soat = _______= ______ = 4,14 kVt/soat
n
kun *24 30*24
73

Endi bunga elektronasosni ham quvvatini qo’shamiz chunki mahalliy
elektr tarmog’ida uzilish bo’lganda shamol agregati uni ham energiya bilan
ta’minlashi zarur.
4,14+3,5=7,64
Natijada biz shmola generator har soatda kamida 7,64 kVt enrgiya
ishlab chiqarishi kerak ekanligini hisoblab topdik.
Shamolning yillik o’rtacha tezligi 6,5 m/s ligini hisobga olsak shamol
generator generator 40% quvvat bilan ishlaydi. Generator quvvatini tanlaydigan
bo’lsak
7,64 kVt/soat/ 40% = 19,1 kVt / soat
Demak generatorning quvvati kamida 19,1 kVt/ soat bo’lishi lozim. Biz bu
holda 20 kVtli shamol generatorini yoki shamol tezligi yetarli va shamol
agregatlari o’rnatish uchun joining kengligini hisobga olib 2 ta 10 kVt li shamol
generatorlarini tanlaymiz.
Bu hududda shamolning muntazam esishi akkumulyator zarydining bir
maromda ushlanib turishiga olib keladi. 20
10 kVt li generatorlar 240 volt
kuchlanish chiqaradi. Demak 12 volt kuchlanishli akkumulyatorlardan 20 tasi
zarur bo’ladi. ( 12*20=240 V ).Bitta akkumulyator 12 V*150 amper*soat = 1,8
kVt gacha elektr enrgiya to’play olish qobiilyatiga ega. 20 ta shunday batareya 36
kVt elektr quvvatini o’zida saqlay olar ekan. bunday energiya zahirasi bilan 5
soat kompleksni ta’minlash mumkin. Hatto shamolsiz paytda ham. Demak bizga
12 volt kuchlanishli, 250 A*s sig’imli 20 ta akkumulyator batareyasi yetarli.
Endi biz uning iqtisodiy qiymatini aniqlaymiz.
Qurilma nomi Narxi Pul birligi
Generator( 2 ta
agregatlari 10 kVtli maxsus shamol 10.000.000x2=
30.000.000 So’m
20
Лукутин Б. В., Муравлев И. О., Плотников И. А. Системы ‘лектроснабжения с ветровыми и солнечными
электростанциями. -Томск : изд-во Томского политех. университета, 2015. -120 с.
74

uchun)
Kontroller, akkumulyator batareyalari(20ta)
invertor(2ta, 5 kVtli uch fazali va 10 kVtli bir
fazali ) 24.000.000 So’m
Shamol qurilmalari yordamchi
qismlari ( lopast , ustun , kuch qutisi , o ’ lchov
asboblari , AVR , dizel
generatori) 40.000.000 So’m
Xizmat ko’rsatish harajatlari 15.000.000 So’m
Ekspluatatsiya xarajatlari 10.000.000 So’m
Boshqa harajatlar 10.000.000 So’m
Jami: 129.000.000 So’m
Istemolchi ham elektr tarmog’idan ham shamol generatoridan ham elektr
energiya olishi mumkin holat uchun.
75

Invertor tanlash.
Elektr energiyaning maksimal istemol quvvati 7,64 kVt ekanligini hisobga
olgan holda 10 kVt li invertor tanlaymiz. U 8 kVtgacha bo’lgan doimiy
yuklamani va 12 kVt gacha bo’lgan qo’shish toklarini ko’tara oladi. Bizda 3
fazaga ishlovchi 3,5 kVt energiya istemol qiluvchi issiqlik nasosi ham bor edi.
Unga alohida 3 fazali 380 V kuchlanishli 5 kVtli invertor tanlaymiz.
Qo’shimcha qurilmalar.
Bu mehmonxona elektr ta’minotida AVR(zahirani avtomatik ulagich) dan
foydalanamiz. Bu shamol generator ishlamayotgan va akkumulyator
razryadlangan vaqtda mahalliy elektr tarmog’ini u;ash uchun ishlatiladi.
Mehmonxona va nomerlar umumiy quvvati 4,14 kVt /soat mahalliy elektr
temog’iniki esa 4 kVt, demak faqatgina mehmonxona va restoranni ma’lum
vaqt mobaynida elektr energiyasi bilan ta’minlay oladi. Issiqlik nasosi uchun
esa 3,5-4 kVt bo’lgan dizel generator tanlaymiz. 21
Narxlar uskunalarning yevrodagi narxidan davlat kursi bo’yicha so’mga
o’tkazilgan .
Demak bunday tipdagi mehmonxonalarni elektr energiya bilan to’liq
ta’minlash uchun 129.000.000(14000-15000 €) so’m atrofida mablag’ ketar
21
Elektr energiya ishlab chiqarish, uzatish va taqsimlash. Gayibov T.Sh., Shamsutdinov H.F., Pulatov B.M. Toshkent-2015.
76

ekan. Bunday elektr ta’minoti sxemalari quyidagicha bo’ladi.
Istemolchi ham shamol generatoridan ham Dizel generatoridan energiya
olish mumkin bo’lgan holat uchun .
Demak biz alohida xonadonlar va Kichik mehmonxonlar uchun shamol
generatorlari tanladik. Huddi shunday qilib Mikro GES va fotoelektrik quyosh
panellarini ham tanlshimiz mumkin bo’ladi. Faqat bunda ularning foydali ish
koefitsenti hisobga olinadi. Mikro GES larda bu ko’rsatgich 60- 75 % (oqim
mavsumiy turg’un bo’lganda) ni tashkil etsa , quyosh panellarida esa 14- 17%
ni tashkil etadi.
77

3.2. O’zbekiston sharoitida shamol energiyasidan foydalanishni
takomillashtirish istiqbollari
Shamol elektr stansiyasidan, ko pincha, shamol oqimining o rtacha yillikʻ ʻ
tezligi yuqori (5 m/sek dan katta) bo lgan va markazlashtirilgan elektr
ʻ
ta minot tarmoqlaridan uzoqda joylashgan hududlarda (mas, O rta Osiyoda —
ʼ ʻ
dasht, cho’l va chala cho’llarda) elektr energiyasi manbai sifatida foydalaniladi.
Shamol elektr stansiyasida 8 kVt dan 1,2 mVt gacha quvvatli elektr energiyasi
hosil qilish mumkin. Prezidentimizning 2019-yil 21-may O‘RQ-539-son “Qayta
tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish to‘g‘risi” dagi qarori ham
qabul qilingan. Bu ham aholimizning o’zluksiz elektr energiyasidan
foydalanish va mamlakatimiz rivoji uchun katta ahamiyatga ega. Aslida
atmosfera massasi 5 kvadrillion 157 trillion tonna bo’lib, tabiiy holda u 13 ta
gazning aralashmasidan tashkil topgan. Atmosfera havosining harakati
natijasida shamol vujudga keladi va turli tezlikda harakat qilib juda katta
kuchga egadir. Shamol energiyasidan keng foydalanishga o’tilishi yonilg’i
qazilma boyliklarni tejashga katta imkoniyat tug’diradi. Chunonchi, shamol
energiyasini potensial imkoniyati 13*1012 kVt soatni tashkil etadi, shundan
10-20 % amalda foydalanilishi mumkin. Hozirgi kunda Niderlandiyada
quvvati 15-5000 kVt keladigan shamol energiyasi qurilmalari ishlab
chiqarilmoqda. Shamol energetik resurslarini ifodalovchi ko’rsatgich - shamol
tezligi kubining o’rtacha qiymatiga proporsional bo’lgan shamol oqimining
solishtirma quvvati hisoblanadi. Respublikaning tekis hududlarning aksariyat
qismida u 50 Vt/m 2
dan 150 Vt/m 2
atrofida bo’ladi.
Tadqiqotlar O’zbekiston sharoitida umuman olganda shamol
energetikasidan keng miqyosda foydalanishning samaradorligi baland
bo’lmasligini ko’rsatadi. Ammo ayrim tumanlarning tuproq va kam energiya
talab etadigan obyektlarida shamol enegiyasidan foydalanish yaxshi samara
berdi. Jumladan, yaylov chorvachiligida sug’orish ishlarini tashkil etishda
shamol energiyasi qo’l keladi. Orolbo’yi va Qoraqalpog’istonning shimoliy
78

xududlarida turli shamol energetika qurilmalaridan foydalanish mumkin, bu
qurilmalar shamolning barqaror tezlikda esishi natijasida yil bo’yi samarali
ishlashi mumkin. Quyosh energiyasi tugamaydigan “doimiy” energiya resurs
hisoblanib undan foydalanish natijasida tabiat umuman ifloslanmaydi. Yer
yuzasiga tushayotgan quyosh energiyasining quvvati 20 millard kVt yoki
1.2*1014 tonna shartli yoqilg’i ekvivalentiga teng. Vaholanki, dunyo bo’yicha
yoqilg’i resurslarining zaxirasi 6*1012 tonna shartli yoqilg’i mikdoriga tengdir.
O’zbekiston hududida quyosh energiyasidan xo’jalik maqsadlarida keng
miqyosda: issiq suv ta’minoti, isitishda, meva va sabzovot quritishda, gelio
tuzsizlantiruvchi qurilmalar, muzlatgichlar va boshqalarda foydalanish mumkin.
O’zbekiston shimolida ochiq xavo bir yilda 2000 soatni, janubda 3000 soatni
tashkil etadi. Bir kunda quyosh 8-10 soat nur sochib turadi. Tekisliklarda
quyosh nuri davomiyligining taqsimlanishi kenglikga, tog’oldi va tog’li
hududlarda quyosh nurining tushishi bundan tashqari ufqning to’silganligiga
bog’liqdir. O’zbekistonning tekisliklarida quyoshning yalpi radiatsiyasi yil
davomida shimolda 4800 mDj/m
2 dan janubda 6500 mDj/m
2 gacha o’zgaradi.
Uning o’zgarishi mavsumiy bo’lib, qish oylarida surunkali bulutli kunlar bo’lgani
tufayli quyosh nur sochishi imkoniyat darajasida deyarli ikki barobar kam
bo’ladi; shimolda kunning yorug’ qismi 8 soatni, janubda 9.5 soatni tashkil
etsada, bulut tufayli quyoshning ko’rinishi 3-5 soatdan oshmaydi. Yozda
kunning uzunligi shimolda 16.5 soatni, janubda 15 soatni tashkil etadi. Bunda
quyosh nur sochib turgan vaqt kuniga 10 soatdan 13 soatgacha davom etadi.
Gorizontal tekislikka tushadigan quyosh radiatsiyasining oylik yig’indisi
miqdori ham yil davomida keskin o’zgaradi. Masalan, Toshkent atrofida u
quyidagicha taqsimlanadi: yanvarda - 175, aprelda - 540, iyulda - 845 va
oktabrda - 370 mDj/vm
2 . Yalpi radiatsiyaning kunlik miqdori ham shunday
o’zgarishda bo’ladi va qish oylarida shimolda 6 mDj/m dan janubda 8 mDj/m
gacha o’zgaradi. Uning miqdori tegishli ravishda aprel oyida 14 va 20 mDj/m
2
ga, iyul oyida 24 va 28 mDj/m
2 ga teng bo’ladi. Atrof-muhitni toza saqlashda va
79

organik yoqilg’i resurslarini tejashda vodoroddan yonilg’i sifatida foydalanish
muhim ahamiyatga egadir. Ma’lumki atmosfera xavosi tarkibida juda katta
miqdorda vodorod borligini hisobga olinsa undan foydalanish juda katta
ekologik samaradorlik beradi. Vodorod yonilg’isidan foydalanishni afzalligi: -
uning zaxirasi amalda cheklanmagan bo’lib, sanoat miqyosida ishlab chiqarish
tobora ortib bormoqda; - u universal energoresurs hisoblanib yonilg’i sifatida
elektr energiyasi olishda foydalaniladi, uzoq joylarga gaz va suyuk xolatda
tashish mumkin, transportda ishlatilishi mumkin; - vodorodni gaz
yoki suyuk xolatda uzoq vaqt saqlash mumkin; - ekologik toza yonilg’idir.
Iqlim - joyning geografik kengligi, uning dengiz satxidan balandligi, okeandan
qanday masofada joylashganligi, relyefi, yuza qatlamining turi va atmosfera
sirkulyatsiyasining o’zaro ta’sirida vujudga keluvchi ob-xavoning ko’p yillik
rejimidir, ya’ni iqlim - muayyan joyning eng muhim fizik-geografik
tavsifidir. 22

O’zbekiston o’lkan Yevro-Osiyo kontinentining markazida joylashgan.
Mamlakat xududining beshdan to’rt qismi O’rta Osiyoning cho’l va yarim cho’l
kengliklarida yastangan bo’lib, janubiy-sharq va sharq tomondan baland tog’
tizmalariga borib tutashadi. Shimoldan Janubiy Qozog’iston cho’llari bilan
chegaradosh bo’lib, chegara shimoliy-sharq va sharqda Tyanshan, janubiy-sharqda
esa Hisor-Oloy tog’ tizmalarini kesib o’tadi. Janub va janubiy-g’arbda chegara
Qizilqumni qoraqumdan ajratib turgan Amudaryo bo’ylab, g’arb tomondan esa
uncha baland bo’lmagan Ustyurt platosini kesib o’tadi.
Respublika xududidagi mavjud iqlimning muxim omili yer yuzasiga
kelayotgan va ayniqsa, yoz oylarida kuchayadigan quyosh radiatsiyasidir.
Kelayotgan radiatsiyaning ko’p qismi tuproqning yuza qatlamida yutilib,
uning xarorati ba’zan 700S ga yetadi. Atmosfera umumiy sirkulyatsiyasi
harakati jarayonida mo’tadil kengliklardan kirib keladigan havo oqimlari qizib
22
M.S.Rudak. O‘zbekistonning shamol va gelioenergetika resurslari va ulardan foydalanish imkoniyatlari. 6-byulleten,
O‘zgidromet. Toshkent, 2001.
80

turgan cho’llardan o’tib juda tez isiy boshlaydi va ularning nisbiy namligi
kamayadi. Uch asosiy omil - shiddatli quyosh radiatsiyasi, atmosfera
sirkulyatsiyasi xususiyati va tog’li relyef ta’sirida O’zbekistonning katta qismida
subtropik, keskin kontinental iqlim mavjud bo’lib, ob-havo yoz oylari ancha
barqaror, qish oylari esa o’zgaruvchan kechadi, havo harorati katta mavsumiy va
kunlik amplitudaga ega.
O’zbekiston hududini asosan uch iqlim zonasiga – cho’l va quruq dasht
zonasi, tog’oldi zonasi va tog’li zonalarga bo’lish mumkin. Shu bilan birgalikda bir
zonadan ikkinchi zonaga o’tish chegarasi keskin bo’lmay ma’lum jixatdan
nisbiydir. Havo harorati - ob-havo va iqlim rejimini ifodalaydigan asosiy
ko’rsatgichlar (o’rtacha yillik, oylik, kunlik xarorat va x.k.) bilan tavsiyalanadi.
Havo namligi - atmosferadagi suv bug’lari miqdori joyning fizik-geografik
sharoitiga, yilning fasli va kuniga, atmsofera sirkulyatsiyasiga va tuproq
namligiga qarab keskin o’zgarib turadi. Havoning bug’ bilan tuyinganligi
darajasini ifodalovchi ko’rsatgich nisbiy namlik bo’lib, u xavoning ma’lum
xajmida suv bug’ining haqiqiy miqdorining shu xaroratda bo’lishi mumkin
bo’lgan maksimal miqdoriga bo’lgan nisbatini ko’rsatadi va foizda
o’lchanadi.Atmosfera yog’inlari - mintaqadagi barcha daryolarni suv bilan
ta’minlab turadigan deyarli yagona manba hisoblanadi va ma’lum darajada tabiiy
landshaftlar hamda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish harakterini belgilaydigan
jarayondir. O’zbekiston hududlarida yog’ingarchilikning taqsimlanishi ularning
geografik joylashuvi, relyefi va atmosfera sirkulyatsiyasi xususiyatlariga
bog’liqdir, ya’ni yog’in miqdorining xududiy qiymatlari 80-250 mm
(tekisliklarda), 180-500 mm (tog’oldi xududlarda) dan tog’li xududlarda 2000
mm dan oshadi. So‘nggi yillarda mamlakatimizda, eng avvalo, iqtisodiyotning
barcha tarmoqlarini jadal rivojlantirish, investitsiyaviy jozibadorlik va
ishbilarmonlik faolligini oshirish, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarini
kengaytirishga qaratilgan keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Shu
bilan birga, elektr energetikasi tarmog‘ida mavjud imkoniyat va salohiyatdan
81

yetarlicha foydalanilmayotganligi ko‘zlangan islohotlarni samarali amalga
oshirish va mamlakatni jadal rivojlantirishga to‘sqinlik qilmoqda. Resurs va
energiya tejaydigan texnologiyalarni joriy etish darajasining pastligi, tegishli
infratuzilmani yangilash sur’atlarining sustligi texnologik yo‘qotishlarning
oshishiga va elektr energiyasini yetkazib berishda, ayniqsa joylarda muntazam
uzilishlarga olib kelmoqda. Hozirgi kungacha ishlab chiqarilayotgan elektr
energiyalarini qayta tiklanmaydigan energiya resurslaridan olinishi va
ularni xalq is’temolida foydalanilishi, energiya resurslarini esa kundan-
kunga kamayib ketishiga olib kelmoqda. O’zbekistonda elektr energiyasini
ishlab chiqarish uchun asosiy xom-ashyo sifatida qayta tiklanmaydigan energiya
resurslari (ko’mir, tabiiy gaz, mazut, neft va neft mahsulotlari va
boshqalar)dan foydalanilmoqda. Bu energiya manbalaridan foydalanish, birinchi
navbatda ekologiyaga zarar keltirsa, keyingi o’rinda resurs tanqisligiga olib
keladi. Bu kabi muammolarni yechimini topish va bartaraf etish bugungi kundagi
asosiy masalardan biri hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi ko’pgina
hududlarida shamol oqimining uzluksiz kuchli esishi aniqlangan. Bu esa shu
hududlarda shamol energetikasidan foydalanishga imkon beradi. Shamol
energetikasi ko’plab mamlakatlar energetiklari e’tiborini tortmoqda. Chunki,
shamollarning yillik nazariy zahirasi yer yuzidagi barcha energiya
zahiralardan 100 marta ortiq bo‘lib, 3300 x 1012 kvt/ soatni tashkil qiladi.
Ammo bu energiyaning faqatgina 10-12% foydalanish mumkin. Iqtisodiy
jihatdan joydagi shamolning tezligi 5m/s dan kam bo’lmasa shamol
generatoridan foydalanish maqsadga muofiqdir. “Inter Gopa” (Germaniya) va
GEO NET (Germaniya) kompaniyalari tomonidan uyushgan holda,
“Qayta tiklanadigan energiya manbalarini rivojlantirish salohiyatini
baholash” hamda O’zbekiston Respublikasida shamol energiyasi salohiyatini
baholash ishlari amalga oshirildi. Ushbu ish natijalariga ko‘ra respublikaning
shamol energetikasi salohiyatining atlasi ishlab chiqilgan bo‘lib, unda
shamol energiya stansiyalarni ikki hududda qurish tavsiya etilgan. “Nukus”
82

va “Zarafshon” hududlari shamol energetikasining kelajakdagi rivojlanishi
uchun salmoqli salohiyatga egadir. Shuni hisobga olib yurtimizda shamol
energiyasidan elektr energiyasi olishni yanada rivojlantirish mumkin va bu bilan
kelejak avlod uchun tabiiy gazni ma’lum bir miqdorda tejashga erishiladi. Bundan
tashqari shamol turbinalarinig ikkita asosiy turlari mavjud: vertikal va
gorizontal aylanish o‘qli. Vertikal o‘qli turbinalar kichik tezlikdagi
shamollarda ishlaydi, shuning uchun ular past samarali hisoblanadi. Shuning
uchun vertikal o‘qli turbinalar juda kam qo‘llaniladi. Asosan ular uy uchun
o‘rnatiladi. Uy uchun kuriladigan shamol qurilmalarini qo‘llash tez sur’atlar bilan
rivojlanib bormoqda.Odatda uncha katta bo‘lmagan uy uchun 1 kVt atrofidagi
elektroenergiyani 9 m/s tezlikda esayotgan shamol energiyasidan olish mumkin.
Yurtimizning adirlik, tog’ va tog’ oldi hududlarida vertikal o‘qli turbinalardan
xonadonlar uchun shamol generatorlari sonini ko’paytirish shamol
energiyasidan foydalanish istiqbolining rivojiga salmoqli hissa qo’shadi. 23

Insoniyat suv energiyasi va bug‘ dvigatellaridan ancha oldin shamol
energiyasidan foydalanib kelgan. Angliya, Germaniya, Fransiya, Daniya,
Gollandiya, AQSh va boshqa mamlakatlarda shamol energiyasi juda katta
miqyosda, sanoat va qishloq xo‘jaligida qoilanib kelingan. Shamol energiyasidan
foydalanish bo‘yicha olib borilayotgan hozirgi ishlar alohida katta quvvatli
shamol generatorlarini yaratish va ularning energiyasini ishlab turgan energiya
tarmoqlariga ulash va asosiy tarmoq sifatida foydalanishdan iboratdir. Havo
massasining Yer atmosferasi atrofida aylanishi ekspertlar tomonidan turlicha
baholangan. Shamollarning yillik nazariy zahirasi Yer yuzidagi barcha
energiya zahiralaridan 100 marta ortiq bo‘lib, 3300xl012 kW-soatni tashkil
qiladi. Ammo bu energiyaning faqatgina 10-12% dan foydalanish mumkin.
Masalan, 1987-yilda Yer yuzidagi barcha shamol qurilmalari tomonidan 10><1012
kW-soat energiya ishlab chiqarilgan, ya’ni yillik zahiraning atigi 0,3% i dan
23
Nasritdinov Sh.G. Kon elektrotexnikasi, III kism, Toshkent-1995.
83

foydalanilgan. Shamol - bu quyosh nurining intensivligi hisobiga, bosimning
o‘zgarib turishi natijasida havo massasining harakatidir.
Iqtisodiy jihatdan joydagi shamolning tezligi 5 m/s dan kam boimasa,
shamol generatorlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Shamol
elektrogeneratorlari an’anaviy generatorlardan 2 -4 barobar qimmatdir. Ammo
shamol energiyasi doimiy boigan ba’zi bir regionlarda u muhim energiya
manbalaridan hisoblanadi. Hisoblarga ko‘ra, parrakli shamol dvigatellarining
shamol energiyasidan foydalanish koeffitsiyenti 48% gacha bolishi mumkin,
shamol qurilmalarining umumiy foydali ish koeffitsiyenti undan ham kichikroq
bo‘ladi. Shamolga perpendikular bo‘lib, asosan, shamol qurilmalarinig parraklari
joylashadi. Shamol qurilmasi quvvatini parraklar soni emas, balki ish
g'ildiragi diametri belgilaydi , 1-rasmda shamol qurilmasi ish g'ildiragining
diametri bilan uning quvvati orasidagi bogianish grafigi ko'rsatilgan. Shamol
agregatining quvvati shamol tezligiga to‘g‘ri, ish g'ildiragi parraklari soniga
teskari proporsionaldir:
N
shamener.qur =f(V/n)
O‘zbekiston hududida shamol esish tartibi shamol tezligining unchalik
kuchli emasligi va o‘zgaruvchanligi bilan ifodalanadi. Garchi ayrim
hududlarda shamolning o‘rtacha tezligi minorasining balandligi 50 va undan
ortiqza monaviy shamol generatorlarining ishlashi uchun qo‘l keladi.
Bu yerdagi shamol energiyasi imkoniyati O‘zbekiston meteostansiyalari
tomonidan unchalik baland bo‘lmagan joylarda (10 metr) shamol tezligini
kuzatish ma’lumotlari asosida baholanadi. 24
Biroq muayyan joyda zamonaviy
shamol generatorlarini o‘rnatish imkoniyatlarini aniqlash uchun turli
balandliklarda shamol tezligini batafsil kuzatish, shuningdek, shamol kadastrini
tayyorlash talab etiladi. Bu zamonaviy yirik shamol generatorlarining ishlashi
uchun shamol tezligini baholash, shamol tezligining eng kuchli davri hamda
24
А. С. Каримов, М.М.Мирҳайдаров ва бошқ , Электротехника ва электроника асослари: Олий ўқув юрт.
талаблари учун дарслик. — Т.: Уқитувчи, 1995-—468 б-
84

iste’molchilar ehtiyoji o‘rtasidagi muvofiqlikni ta’minlashi zarur. Shamol
energiyasidan quyidagi maqsadlarda elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun
ham foydalanish mumkin:
-elektr stansiyalar tarmog‘idan yetkazib beriladigan elektr energiyasini
almashtirish maqsadida. Buning sabablari: bug‘ xona gazlari chiqindilarini
kamaytirish,elektr ta’minoti quvvati bo‘yicha mahalliy cheklovlar;
-elektr ta’minotidan olisda joylashgantumanlarda dizel generatorlari va quyosh
fotoelektr tizimlari bilan birgalikda foydalanish mumkin. Elektr energiyasini
ishlab chiqarish uchun dizel generatorlari bunga muqobil bo‘lishi mumkin. Buning
sabablari: energiya bilan qulay va ishonchli ta’minlash darajasini oshirish.
Yuz vattdan bir necha o‘n kilovatt quvvatga ega shamol qurilmalari tuzilishi
jihatidan katta quvvatli qurilmalardan farq qilmaydi. Ulardan alohida
iste’molchilar tomonidan turli maqsadlarda (suv chiqarish, mustaqil energiya
ta’minot manbai sifatida foydalanish), jumladan turli obyektlarni, masalan,
meteorologik uskuna, aloqa uskunasi va doimiy shamol esa igan muayyan
joylarni elektr energiyasi bilan ta’minlashda foydalanish mumkin.
Ayni paytda O‘zbekiston bunday shamol qurilmalaridan foydalanish
tajribasiga ega: masalan, Qoraqalpog‘istondagi parranda fabrikasida o‘rnatilgan
shamol qurilmasi, Toshkent viloyatidagi Chorvoq suv ombori yaqinidagi teleradio
stansiyasi uchun gibrid tajriba quyosh-shamol qurilmasi buning dalilidir. Elektr
energiyasi bilan muayyan bir joyni ta’minlash uchun bunday texnologiyani
qo‘llash, ayniqsa, elektr uzatish liniyalarini barpo etish iqtisodiy jihatdan
maqsadga muvofiq bo‘lmagan olis va borish qiyin bo‘lgan tumanlar uchun juda
muhimdir.
Bugungi kunda mahalliy korxonalar shamol qurilmalari uchun uskunalar
yoki butlovchi qismlarni ishlab chiqarmaydi. Shunday esada, kelajakda
shamol qurilmalarining ayrim butlovchi qismlarini ishlab chiqarishni
mahalliylashtirish va ularni o‘rnatish bo‘yicha qurilish-montaj ishlarini amalga
oshirish mumkin.
85

3.3.Shamol qurilmalaridan samarali foydalanishda hududning iqlimi
sharoitlari va metereologik xususiyatlarining ahamiyati
Shamol qurilmalarini joylashish xarakteristikasining termatizatsiyasi uchun
ularning aniq regionda effektiv energetik qo‘llash maqsadi bilan qoidaga ko‘ra
shamol energetika kadastri ishlab chiqiladi, u o‘zi bilan shamolning aerologik va
energetik xarakteristikalar majmuasini tashkil etadi. Bu esa uning energetik
bahosini, hamda aniq parametrlarni va shamol qurilmalarining ishlash rejimini
aniqlashda yordam beradi.
Shamol energetikasi kadastrining asosiy xarakteristikasi bu:
 Shamolning o‘rtacha yillik tezligi, yillik va sutkali shamolning yo‘li;
 Tezliklarning qaytarilishi, tezlik funksiyalarining taqsimlanish
parametrlari va turlari;
 Shamolning eng kata tezligi
 Shamol davrlarini va energetik tinchib qolish davrlari taqsimlanishi;
 Quvvat va solishtirma shamol energiyasi;
 Shamol energetik resurslari.
Shamol hududi xaritalarida shamolning o‘rtacha yillik tezligi haqidagi meteo
ma’lumotlar statistik qayta ishlash yordamida topiladi va ular anemometrlar
yordamida standart balandlikka keltirib (yer sathidan 10 m balandda) eng
yaxshi ochiq hududlar meteostansiyalar tomonidan hisoblanadi.
Yo‘nalishlar bo‘yicha shamolning taqsimlanishi haqida hisobga olish,
odatga ko‘ra o‘tkazilmaydi.
Shuning uchun har bir aniq joyda shamol potensialini aniqlash uchun
mahalliy samarani – orfografiyani hisobga olish, hududning g‘adur-budurligini,
uning ochiqligi, daryo ustidagi sathini va boshqalarni, ya’ni shamolning kuchiga
va yo‘nalishiga ta’sir etuvchi shamol energiyasini mavsumlarda o‘ziga xos
ravishda notekisligi va aniq vaqtda davomiy emasligini hisobga olgan holda,
bundan esa, haqiqiy shamol potensialini baholashga va shamol elektrostansiyasini
montaj qilish hamda samarali maydon tanlash uchun maxsus ishlar olib borish
86

maqsadga muvofiqligidan kelib chiqadi.
Respublikamizning shamol energetik potensiali tahlili shuni ko‘rsatdiki,
kichik iste’molchilar soni ko‘p bo‘lgan hududlarda, yaxshi shamol mavjud emas.
Bu joylarda shamol tezligi 3-4 m/s dan oshmaydi. Aksincha shamol potensialiga
ega bo‘lgan hududlarda iste’molchilar mavjud bo‘lmagan joylarda, shamol
potensiali tezligi 10-12 m/s bo‘lib asosan poyalar orasida, g‘orlarda hamda
murakkab joylarda (borish yoki chiqish qiyin bo‘lgan) mavjud. Respublika
hududida shamol potensiali uncha yuqori emas va uning tezligi 2-5 m/s
oralig‘idadir. 25
O‘zbekistonda kichik quvvatli (1-5 kVt) shamol energetik qurilmalarini
qo‘llash orqali, respublika shamol energetikasi istiqboli belgilanadi.
Shamol energiyasini o‘ziga xos xususiyati, bu vaqt bo‘yicha paydo
bo‘lishini notekisligi, bu esa shamol agregat o‘rnatilgan hududi energiya ishlab
chiqarishga ta’sir etadi. Bunday holatda energiya ishlab chiqarish va elektrik
parametrlar bir maromdaligini hisobga oluvchi bundan tashqari bir maromlik katta
talab etilmaydigan sodda hamda iqtisodiy ishlash imkoniga ega shamol qurilmalari
ishlatiladi.
Shamol agregati qo‘shimcha zaxira bilan turli sohalar bo’yicha mahsulot
olinsa, shamol energiyasidan foydalanish istiqbolli hisoblanadi. Shamol agregatini
suv ko’tarishda, issiqlik ishlab chiqarishda, sovutishda va minerallangan suvlarni
ichimlik suviga aylantirishda qo‘llash samarali hisoblanadi.
Suv ko’tarishga mo’ljallangan istiqbolli shamol qurilmalari, shamol
bo‘lmagan vaqtlarda 3-5 sutka mobaynida normal suv ta’minotini ta’minlovchi
rezervuarlar bilan jihozlangan. Rezurvuar hajmini to‘g‘ri tanlash asosida shamol
energiyasi hisobiga suv ta’minotini 80-90% ga ta’minlash mumkin. Yer osti
sathini pasaytirishga mo‘ljallangan meliorativ tizimdagi quduqlardan suv
chiqarishda shamoldan foydalanish samarali hisoblanadi.
Shamol energiyasidan sho‘r suvlarni chuchuk suvga aylantirishda
25
Majidov T.Sh. “Noana’naviy va qayta tiklanuvchi energiya manbalari” Toshkent – 2014.
87

foydalanish maqsadga muvofiq. Hozirgi vaqtda UVE-0,5 turdagi
chuchuklashtiruvchi shamol energetik qurilmalari ishlab chiqariladi. U quyidagi
tartibda ishlaydi: bitta (suv ko‘taruvchi) nasos sho‘r suvni filtr orqali rezervuarga
uzatadi, boshqasi esa rezervuardagi suvni chuchuklashtiruvchi apparatdan
o‘tkazadi. Qurilma ishlashida generatorda katta oraliqlarda yuklanish va tok
chastotasi o‘zgarishiga mo‘ljallangan.
Amerika Qo‘shma Shtatlari Ayova shtatining firmalaridan birida
tayyorlangan hayvonlar ushlab turiladigan joyni isitishga mo‘ljallangan shamol
energiyasidan mexanik foydalanishga mo‘ljallangan issiqlik qurilmalari
tayyorlangan.
U katta rezervuarda joylashgan qurilma jihoz ko‘rsatgichini aylanishiga
majbur qiladi. Aylanishi natijasida rezervuardagi suv 45 0
C gacha isiydi. Suvli
isitishning sig‘imi umumiy tizimi 2270 litrni tashkil etadi. Shamol energetik
qurilmalari (SHEQ) 32% quvvati isitgichlarni ta’minlaydi, qolganlari esa issiqlik
almashinishi «suv-havo» turiga to‘g‘ri keladi. 26
Shamol energiyasi mikroklimatning muzlatkich kameralarida kerakli
parametrlarni ushlab turish, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini tog‘ toshli trassalarga
yuvish, trassaga o‘g‘itlarning olib kelinishi uchun va boshqa maqsadlar uchun
ishlatish mumkin.
Shamol qurilmasi yordamida (4.2-rasm) nam havodan ichimlik suvi olinadi.
Ishlab chiqarish salmog‘i katta emas (15...21 litr bir sutkada). Ammo past suvsiz
hududlarda (masalan, orol oldi zonalarda) bunday qurilmalar ichimlik suvini
avariyali holatda ishlatilishi mumkin.
26
M.S.Rudak. O‘zbekistonning shamol va gelioenergetika resurslari va ulardan foydalanish imkoniyatlari. 6-byulleten,
O‘zgidromet. Toshkent, 2001.
88

Qurilmaning dvigateli shamol turbinasi. U atmosfera shamolini
changlanmaslik filtr bilan yutib oladi. Keyin havo er osti issiqlik almashinuvchiga
tushadi, u erda namlik kondensatsiyalanadi. Issiqlik almashinuvchiga o‘zi bilan
diametri 37 mm bo‘lgan alyuminli shamol o‘tkazgichni tashkil etadi. Har bir
turbaning uzunligi 6 m.
3.3.1-rasm. Havodan nam kondensatsiyasini olish uchun shamol
qurilmasining sxemasi.
1 – shamol turbinasi; 2 – quritilgan havosini yo‘qotish uchun shaxta; 3 –
namlikning havodan chiqib ketish darajasini aniqlash uchun qurilma;
4 – havo o‘tkazgichlar-issiqlik almashinuvchilar; 5 – havoning filtr bilan
changlanmasligi shamol obrazli stoyak; 6 – klapan; 7 – suvni yig‘ib olish uchun
rezervuar.
Bu maqsadlar uchun shamol qurilmasining mexanik sekin yuruvchi ko‘p
pog‘onali suv ko‘targich ancha yaroqlidir, ular umuman olganda hamma yerda
o‘rnatilishi mumkin, ya’ni shamolning o‘rtacha tezligi 3 m/s kam bo‘lmagan joyda.
Izolyatsiyalangan qabul qilgichlarning odatda qishloq joylarida
89

joylashganlarning elektr bilan ta’minoti uchun quvvati katta bo‘lmagan (5 kVt
gacha) shamol elektroagregatlarni qo‘llash to‘g‘ri deb hisoblanadi. Ular
shamolning o‘rtacha yillik tezligi 4-5 m/s dan kam bo‘lmagan paytda ishlay oladi.
Bunday hollarda bir vaqtning o‘zida energiyaning rezerv manbaini
akkumulyatorlarni yoki dizel – elektr agregatlarni qo‘llash foydadan holi emas,
bu esa shamol energiyasining qo‘llanishi foydasini kamaytiradi.
Agar shamol qurilmasining to‘plamiga energiya akkumulyatori kiritilgan
bo‘lsa, unda u shamolning yetarli katta tezligida energiya tejaydi va qabul
qilgichga shamolning pasayishida beradi. Ammo elektrokimyoviy akkumulyatorlar
nisbatan katta bo‘lmagan 20-30 kVt/kg energiya sig‘imiga ega. Shuning uchun
shamol qurilmalari akkumulyatorlar bilan ko‘pincha quvvati 1 kVt dan kam
bo‘lmagan qurilmalarda qo‘llaniladi. Katta quvvatga ega bo‘lganda energiya
ta’minotining havfsizligini oshirish uchun eng yaxshi yo‘li bu geotermal
agregatlarning quyoshli fotoelektrik stansiyalari, kichik va mikro GES lar va
biogazli qurilmalar bilan bir yagona energiya kompleksga birlashtirishdir.
Quvvati 10 kVt dan oshiq bo‘lgan shamol agregatlari o‘rtacha quvvat bilan
(500 kVt gacha) va megavatt sinfigacha odatda 2-3 bilan tezyuruvchi shamol
g‘ildiraklarga ega va shamol potensiallarning 20 m/s oshiq bo‘lgan paytda ishga
yaroqlidir. 27
Yirik shamol stansiyalarning qurilishi umumiy elektr tarmog‘iga ishlovchi
yoki faqatgina yirik qishloqlar uchun elektr bilan ta’minlash, faqatgina birgina
holatlarda o‘ringa ega, chunki mavjud bo‘lgan shamol rozasi va uning energetik
potensiali katta emas. 28
Estetik va ekologik muammolarni hal qilishning turli usullari
mavjud: shamol turbinalarini aholi punktlaridan uzoqlashtirish, offshor
zonalarni rivojlantirish, targ'ibot, dizayn, ranglardan foydalanish. , yangi
shamol turbinalarining ekologik tozaligi uchun modani yaratish va
27
Elektr energiya ishlab chiqarish, uzatish va taqsimlash. Gayibov T.Sh., Shamsutdinov H.F., Pulatov B.M. Toshkent-2015.
28
O’zbekistonda qayta tiklanadigan energetikani rivojlanish istiqbollar, YUNDP, Toshkent 2007
90

rivojlantirish, iqtisodiy rag'batlantirish. Shamol elektr stansiyalari elektr
energiyasini ishlab chiqarishda havoni, suvni va yerni ifloslantirmaydi,
tabiiy resurslarni kamaytirmaydi, ya'ni ular ekologik jihatdan qulay va
ma'lum sharoitlarda yangi texnologiyalar va jamiyat o'rtasida murosaga
kelish mumkin.
91

III BOB YUZASDAN XULOSALAR
Ma’lumki shamol agregatning quvvati, shamol tezligiga to‘g‘ri proporsional
va ish g‘ildiragi parraklari soniga esa teskari proporsionaldir. Hozirgi kunda ,
seriyali ishlab chiqarishi mumkun bo`lgan shamol agregatlari ish (shamol)
g‘ildiragining aylanishlar soni quyidagilarga teng(ayl./min.): 3000; 1500; 1000;
250; 75; 30. Shamol tezligining oshishi bilan shamol qurilmasi ish g‘ildiragining
aylanishlar soni oshadi hamda mos holda shamol qurilmasining quvvati oshib
boradi. Shamol qurilmasining yana bir muhim elementlaridan biri, shamol
minorasining balandligidir. Tajribalar asosida shamol minorasi balandligining
oshishi bilan shamol qurilmasi quvvatiining ko‘tarilib borishi aniqlangan. Yer
sathidan balandga ko‘tarilgan sari Shamolning tezligi kuchayib, shamol
energoqurilmalarining ishlab chiqarayotgan quvvati ham oshib boradi. Ammo
shamol energoqurilmalari ma’lum bir balandlikka o‘rnatiladi. Shamol qurilmasi
o‘rnatilgan balandlikda esa shamolning tezligi bir xil bo‘lmasdan katta diapazonda
o‘zgarib turadi. Shuning uchun shamol energoqurilmalari to‘liq quvvat bilan
elektroenergiya ishlab chiqara olmaydi.
Amerikaning «Altaeros Energies» hamda Kanadaning «Magenn Power»
kompaniyalari tadqiqotlariga ko‘ra, yer sathidan 100 m va undan ortiq
balandliklarda katta tezlikda doimiy kuchli shamol oqimlari esib turar ekan. Yer
sathidan 100-500 m balandda doimiy katta tezlikda esib turadigan shamollar
energiyasidan foydalanish uchun havo sharlariga shamol energoqurilmalarini
o‘rnatishni taklif qilishdi.
Havo shariga o‘rnatilgan Shamol energoqurilmalari: a - «Magenn Power»
kompaniyasiniki; b - «Altaeros Energies» kompaniyasiniki.
Amerikaning «Altaeros Energies» kompaniyasi ishlab chiqqan havo shari gaz
o‘tkazmaydigan mustahkam materialdan tayyorlanib , geliy yoki vodorod gazlari
bilan to‘ldiriladi. Havo sharlari yer sathidan 500 m balandlikkacha o‘rnatilishi
mumkin. Havo shariga o‘rnatilgan shamol energoqurilmalari ishlab chiqaradigan
elektroenergiya, metall troslarga bog‘langan elektr simlari orqali yerga uzatiladi.
92

Kanadaning «Magenn Power» kompaniyasi ishlab chiqqan uchib turuvchi havo
shari energetik qurilmalari ham, geliy gazi bilan to‘ldiriladi. Havo shari qurilmasi
o‘zining gorizontal o‘qi atrofida aylanish orqali elektroenergiya ishlab chiqaradi.
Havo shari qurilmasining ma’lum balandlikdagi barqaror turishi , Magnus effekti
hisobiga amalga oshiriladi. Ishlab chiqarigan energiya metallatroslarga bog‘langan
elektr simlari orqali, simlarni o‘rab yig‘uvchi chig‘ir va transformatorlar
o‘rnatilgan maydonchaga uzatiladi. Kompaniya ishlab chiqaradigan ushbu
konstruksiyadagi havo qurilmasi, 200-300 m balanlikka o‘rnatilib, 90-100 m/sek
tezlikda esadigan shamol bilan ishlashga mo‘ljallangan.
Shamolning mexanik energiyani elektr energiyasiga aylantirib beruvchi
qurilma qirqimi . Yuqorida keltirilgan havo sharli shamol energoqurilmalari,
ana’naviy shamol energoqurilmalariga qaraganda, ikki marta ko‘p hamda ikki
marta arzon elektroenergiya ishlab chiqaradi.
Ushbu qurilmalar energiyasi bir joyga to‘planadi va natijada shamol
elektrostansiyalari vujudga keladi. Uning asosiy farqi-ishlashi uchun xom
ashyoning zarur emasligi hamda hech qanday chiqindi chiqmasligidir.
Asosiy talablaridan biri - yillik shamol o‘rtacha tezligining yuqori bo‘lishidir. Har
bir sanoat energetik qurilmalarida o‘t o‘chirish tizimi, hamol generatorini ishlashi
haqida ma’lumot berib turuvchi telekommunikatsion tizim hamda chaqmoqdan
himoya qilish tizimi mavjud. Zamonaviy shamol generatorlarining quvvati 6 MVt
gacha etadi.
93

UMUMIY XULOSALAR
Shamol generatorlari olisdan turib boshqarilishi va nazorat qilinishi,
alohida yoki bir qancha yoxud ko‘plab qurilmalardan iborat yirik shamol fermasi
sifatida o‘rnatilishi mumkin. Bunday fermalarga birlashtirilgan shamol
generatorlaridan asosiy energiya tizimi uchun elektr tarmog‘ining yuklamasini
boshqarishda foydalanish mumkin.
Shamol generatorlarini ikki turga ajratish mumkin: sanoat va mahalliy
(xususiy foydalanuvchilar uchun).Sanoat shamol elektrostansiyalari davlat yoki
yirik energiya kompaniyalar tomonidan o‘rnatiladi. Odatda, ular tarmoqqa
ulangach shamol elektr stansiyasi maqomiga ega bo‘ladi.
Shamol elektrostansiyalari odatdagi an’anaviy: issiqlik, atom va h.k. dan
xomashyo va chiqindisining umuman yo‘qligi bilan farq qiladi. Shamol elektr
stansiyalari (SHES) uchun yagona muhim talab shamolning o‘rtacha yillik
darajasidir. Zamonaviy shamol generatorlarining quvvati 6 MVt gachani tashkil
etadi.
Hozirgi paytda unchalik qimmat bo‘lmagan o‘rtacha narxlarda shamol
elektrostansiyalarini sotib olib dalahovlilarni yoki qishloq joylardagi uylarni uzoq
muddatli elektr energiyasi bilan ta’minlash mumkin.
Dunyo iqtisodiyoti instituti ma’lumotlariga asosan oxirgi 30 yillikda jahon
miqyosidagi elektr energiyaning iste’mol miqdori har 10 yillikda ikki marotaga
o‘smoqda. O‘sib borayotgan energiya iste’moli esa asosan an’anaviy energiya
manbaalar - ko‘mir, neft, gaz, torf va suv resurslari hisobiga qondirilmoqda.
Energiyaga bo‘lgan iste’molchilarning jadal suratda o‘sayotgan talabi o‘z
navbatida yonilg‘i va energiyaning qimmatlashuviga, yonilg‘i energetika
komplekslaridagi (YOEK) iqtisodiy va ekologik muammolarning keskinlashuviga
olib kelib, tabiiy resurslardan tejamli va oqilona foydalanishning yanada
asoslangan tartib-qoidalarini ishlab chiqishni talab etadi. Shu sababli yil sayin
noan’anaviy elektr energiya manbaalaridan foydalanishning alternativ usuli
sifatida shamol energetikasiga qiziqish ortmoqda. Noan’anaviy energiya
94

manbaalarining (quyosh, shamol, geotermal, kichik suv oqimlari va h.k.) ma’lum
qismini, yagona umumiy elektr energiya ishlab chiqarishning 2% ni tashkil etib,
2020-yilga borib davlat tomonidan imtiyozli ko‘mak ko‘rsatib uni 4% dan ham
oshirish mo‘ljallangan. Qayta tiklanadigan energiya manbaalarida shamol
energetikasi asosiy o‘rinni egallaydi. AQSH ning “Pacific Northwest Laboratory”
ma’lumotlariga ko‘ra flyugerning baladligi 8 - 10 m bo‘lib, shamol tezligi 5,1 m/s
li bo‘lgan maydonlar er yuzining 25% ni tashkil etadi. Iqtisodiy, texnikaviy,
ekologik va boshqa cheklanishlarni e’tiborga olib 2030-yilga borib shamol elektr
stansiyalari (SHES)ning umumiy quvvati 450 mln.kVt ga teng bo‘ladi, u yer
yuzida ishlab chiqariladigan elektr energiyaning 3,5 % ni tashkil etadi. Sanoati
rivojlangan va shamol podstansiyalariga ega bo‘lgan aksariyat mamlakatlarda,
jumladan shamol texnikasidan foydalanish rivojlangan va shamol texnikasini
rivojlantirish bo‘yicha davlat dasturlari ishlab chiqilayotgan davlatlarda bu sohani
rivojlantirish davlat tomonidan qo‘llab quvvatlanib kelgusida undan tijorat usulida
elektr energiya ishlab chiqarish mo‘ljalangan.
Daniyada, umumiy elektr energiya ishlab chiqarishning 35% ni shamol elektr
stansiyalarda ishlab chiqarilgan energiya tashkil etadi.
Niderlandiya 2018-yilda SHES quvvatini 1800 mVt ga etkazilgan,
Finlandiyada yaqin 5 - 10 yilda 1050 mVtga, Avstriyada 50, Hindistonda 2000,
Ispaniyada 40, Braziliyada 60 mVt ga etkazish ustida jiddiy ishlar olib borilmoqda.
Shamol energetikasini rivojlantirishning yirik tadqiqot dasturlarida va ularni
ishlab chiqarishga joriy etishda alohida mamlakat yoki xudud tadqiqotchilari
qatnashmoqdalar. Masalan, AQSH shamol energetikasi bo‘yicha taraqqiyot dasturi
federal byudjet tomonidan mablag‘ bilan ta’minlanib, uni ishlab chiqish
”EPRI” elektroenergetika instituti tomonidan amalga oshirilmoqda.
Energetika vazirligi bilan hamkorlikda yangi texnikani ishlab chiqish,
loyihalar samaradorligini baholash, shamol turbinalari xarakteriskalarini
optimallash kabi muammolar echilmoqda. Shu bilan birga dasturda ekspluatatsiya
qiluvchi xodimlarni o‘qitish, yangi loyihalarni muhokama qilish, Yevropa
95

iqtisodiy jamiyati bilan hamkorlikni muvofiqlashtirish masalalari nazarda tutilgan.
Kelajakda energetika sohasining alternativ energiya manbalari sohasida yangi
texnologiyalarni ishlab chiqish, yangi shamol turbinalarni yaratish bo‘yicha
Yevropaning yirik: Germaniya, Italiya, Daniya, Shvetsiya, Shotlandiya, Ispaniya,
Gretsiyadagi firmalari hamkorligini mustahkamlash ko‘zda tutilgan. Hozirgi
paytda shamol energetikasini rivojlantirish bo‘yicha yetakchi o‘rinni Germaniya
egallagan bo‘lib, quvvati 1,5 mVt bo‘lgan SHES larini ishlab chiqarish tijorati
bilan 20 dan ortiq firma banddir. Shamol energetikasi muammolari bilan 10 dan
ortiq institut va tashkilot federal yerlarda mashg‘ul.
1995-yildan boshlab har yili umumiy quvvati 300 - 500 mVt li SHES ishga
tushirilmoqda. SHES larni ekspluatatsiya qilish bo‘yicha keng ko‘lamli dasturlarni
ishlab chiqish va yuzaga keluvchi muammolarni yechish Shvetsiyada ham olib
borilmoqda. Dasturning mohiyati, SHESlarning quvvati 1 MVtdan yuqori bo‘lgan
sinfini yaratishga va 2005-yilda havoga chiqariladigan karbonat angidrid gazlarini
20% ga kamaytirishga erishilgan. Ushbu dasturga binoan Germaniyada quvvati
3 MVt li SHES qurish mo‘ljallangan. Ushbu dasturni bajarish Daniya mamlakatini
jalb etish bilan amalga oshirilib ushbu mamalakat, jahonda yirik SHES lar ishlab
chiqarish tijorati bilan shug‘ullanadi.
Yevropa iqtisodiy ittifoqi tomonidan mablag‘ bilan ta’minlangan Buyuk
Britaniya va Ispaniya energiya kompaniyalari, universitetlari, yakka tadqiqot-
chilarining hamkorlikdagi ilmiy izlanishlari ham yirik shamol elektr quril-malarini
(SHEQ) yaratishga qaratilgan.
Shunday qilib ko‘pchilik Yevropa mamalakatlari, Amerika va Osiyoning
qator mamlakatlarida shamol energetikasini rivojlantirish katta masshtabda olib
borilib davlat tomonidan mablag‘lanadigan milliy dasturlar qabul qilingan. Bir
qator shamol energetikasi bo‘yicha jamoatchilik va davlat milliy markazlari tashkil
etilgan bo‘lib, aholi tomonidan shamol energetikasining rivojlantirishni qo‘llab-
quvvatlash, hamda pul mablag‘larini ham jalb etishga qaratilgan siyosat olib
borilmoqda.
96

Milliy dasturlar asosan, an’anaviy elektr energiya manbaalari bilan
raqobatlasha oladigan shamol energetikasini rivojlantirib tijoratlashtirishga
erishishga qaratilgan.
Shu sababli Xitoyning noan’anaviy energetikani rivojlantirish bosh
boshqarmasi bosh yo‘nalish sifatida, davlat tomonidan yirik sarmoya
kiritilib boshqarilayotgan tarmoqda SHES va SHEU laridagi elektr energiya
narxini pasaytirishni, shamol trubinalari aerodinamikasini yaxshilashni, SHEU
larda imkon qadar birlik quvvatni ko‘paytirib elektr energiya ishlab chiqarishni
ko‘tarishni, SHEU ishonchliligi va ishlab chiqarish quvvatini oshirishni,
ekspluatatsiya xarajatlarini pasaytirib, xizmat muddatlarini uzaytirishni belgilagan.
Elektr energiya narxini pasaytirishning o‘zgacha usuli - bu yirik SHES larni
yuqori shamol potensiali bo‘lgan rayonlarda, shu jumladan dengiz qirg‘oqlarida
qurish va katta quvvatli elektr manbaa tarmoqlari bilan paralell ishlashini
ta’minlashdir.
Ko‘pchilik mamlakatlarda shamol energetikasini moliyalovchi xususiy
tadbirkorlarga bir qator imtiyozli soliqlar joriy etilgan. Bir qancha soliqlarni
to‘lashdan ma’lum muddatgacha ozod qilish, imtiyozli foiz stavkali uzoq muddatli
kredit berish va to‘lov muddatini qurulish tugaguncha cho‘zish, ekologiya solig‘ini
joriy etish, elektr energiya sotishdan tushgan foyda mablag‘ining bir qismini
rivojlanish fondiga o‘tkazish, mahalliy narx-navoni joriy etish kabi choralar
ko‘rilgan bo‘lib bu choralar sarflangan kapital sarmoyani juda oz fursatlarda
qaytarishga qaratilgan.
Hozirgi kunda O‘zbekistonda birlamchi energiya ishlab chiqarish tartibi
jahondagi tartibdan farq qiladi. Buning sababi shundaki, IEA ma’lumotlariga
ko‘ra, bizda asosiy yonilg‘i - energetika mahsulotlaridan: tabiiy gaz - 83,7%, neft
mahsulotlari -10,2%, ko‘mir - 2,6 %, suyultirilgan gaz - 2,5 % va gidroenergiya -
1,0% tashkil etadi.
Yadro energiyasidan va yangidan qo‘llanilayotgan energiya manbalari:
geotermal, biomassa, quyosh, shamol energiyasidan katta hajmlarda
97

foydalanilmayotganligi sababli ular haqidagi ma’lumotlar berilmagan.
GES larda ishlab chiqarilayotgan elektr energiya foiz hisobida olinganda
dunyo ko‘rastkichlari bilan raqobatlasha oladi. IES da ishlab chiqarilayotgan elektr
energiya esa dunyo ko‘rsatkichlaridan 22,52% ga yuqoridir.
Ushbu holat shu bilan izohlanadiki, qazib chiqarilayotgan issiqlik -
energetika mahsulotlarining aksariyat qismi yonilg‘i sifatida ishlatiladi. Vaholanki,
neft va gaz eng qimmatbaho kimyoviy mahsulotdir. Shu sababli issiqlik energiya
resruslaridan elektr energiya ishlab chiqarish mexanizmini o‘zgartirish zarur.
Shamol agregati qo‘shimcha zaxira bilan turli sohalar bo’yicha mahsulot
olinsa, shamol energiyasidan foydalanish istiqbolli hisoblanadi. Shamol agregatini
suv ko’tarishda, issiqlik ishlab chiqarishda, sovutishda va minerallangan suvlarni
ichimlik suviga aylantirishda qo‘llash samarali hisoblanadi.
Suv ko’tarishga mo’ljallangan istiqbolli shamol qurilmalari, shamol
bo‘lmagan vaqtlarda 3-5 sutka mobaynida normal suv ta’minotini ta’minlovchi
rezervuarlar bilan jihozlangan. Rezurvuar hajmini to‘g‘ri tanlash asosida shamol
energiyasi hisobiga suv ta’minotini 80-90% ga ta’minlash mumkin. Yer osti
sathini pasaytirishga mo‘ljallangan meliorativ tizimdagi quduqlardan suv
chiqarishda shamoldan foydalanish samarali hisoblanadi.
Shamol energiyasidan sho‘r suvlarni chuchuk suvga aylantirishda
foydalanish maqsadga muvofiq. Hozirgi vaqtda UVE-0,5 turdagi
chuchuklashtiruvchi shamol energetik qurilmalari ishlab chiqariladi. U quyidagi
tartibda ishlaydi: bitta (suv ko‘taruvchi) nasos sho‘r suvni filtr orqali rezervuarga
uzatadi, boshqasi esa rezervuardagi suvni chuchuklashtiruvchi apparatdan
o‘tkazadi. Qurilma ishlashida generatorda katta oraliqlarda yuklanish va tok
chastotasi o‘zgarishiga mo‘ljallangan.
Amerika Qo‘shma Shtatlari Ayova shtatining firmalaridan birida
tayyorlangan hayvonlar ushlab turiladigan joyni isitishga mo‘ljallangan shamol
energiyasidan mexanik foydalanishga mo‘ljallangan issiqlik qurilmalari
tayyorlangan.
98

U katta rezervuarda joylashgan qurilma jihoz ko‘rsatgichini aylanishiga
majbur qiladi. Aylanishi natijasida rezervuardagi suv 45 0
C gacha isiydi. Suvli
isitishning sig‘imi umumiy tizimi 2270 litrni tashkil etadi. Shamol energetik
qurilmalari (SHEQ) 32% quvvati isitgichlarni ta’minlaydi, qolganlari esa issiqlik
almashinishi «suv-havo»
turiga to‘g‘ri keladi.
Shamol energiyasi mikroklimatning muzlatkich kameralarida kerakli
parametrlarni ushlab turish, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini tog‘ toshli trassalarga
yuvish, trassaga o‘g‘itlarning olib kelinishi uchun va boshqa maqsadlar uchun
ishlatish mumkin.
Hozirgi kunda shamol generatorlari bozorida 0,5-3 MVt quvvatga ega
turbinalar xaridorgir. Kelajak bashoratlariga ko‘ra, shamol generatorlarining
o‘rtacha quvvati 2020-yilga borib, 5 MVt gacha ko‘payadi. Ayni paytda shamol
generatorlarining ishlash muddati 30 yilni tashkil etadi.
Shamol generatorlarining narxi taxminan 0,93-1 AQSH dollari/Vt.ni
tashkil etadi. 2010-yilda narxni 0,80 AQSH dollari/Vt. ga, 2020-2030 yillarda esa
0,65 AQSH dollari/Vt.gacha kamaytirish kutilmoqda.
Kichik shamol generatorlari elektr ta’minotidan uzoqda joylashgan
tumanlarda maishiy iste’molchilar va qishloq tumanlarini mustaqil elektr
energiyasi ishlab chiqarishni ta’minlash uchun foydalanish mumkin. Buning uchun
100 Vt va undan yuqori quvvatga ega ishonchli shamol generatorlari mavjud.
Kichik shamol generatorlari yaxshi loyihalashtirilgan minora, nazorat tizimi
va zaxira ta’minot manbaiga ega bo‘lishi kerak. Bu manba akkumulyator
ko‘rinishida ta’minlanishi mumkin, biroq mos keladigan energiya manbai mavjud
bo‘lsa, gibrid tizimlardan ham foydalansa bo‘ladi. Bunday manbalar dizel
generatorlari, quyosh fotoelektr tizimlari, kichik GES lar yoki kichik biogaz
reaktorlari bo‘lishi mumkin. Odatda kam quvvatli shamol generatorlaridan
yorug‘lik bilan ta’minlash, kam quvvatli muzlatgichlar, radiotelevizion
moslamalarni, shuningdek, elektr nasoslarni ishlatish uchun foydalaniladi.
99

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. MirziyoyevSh.M. “YangiO`zbekistontaraqqiyotstrategiyasi”, Toshkent-
2022, 245-bet.
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Энергия ресурсларидан
оқилона фойдаланишни таъминлаш чора - тадбирлари тўғрисида ” ги
2017 йил 8 ноябрь , ПҚ -3379- сонли фармони .
3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Электр энергияси ва
табиий газ назорати ва ҳисобининг автоматлаштирилган тизимини
жадал жорий этиш чора - тадбирлари тўғрисида ” ги 2017 йил 13 ноябрь ,
ПҚ -3384 - сонли фармони .
4. O‘zbekiston qayta tiklanadigan energetikani rivojlantirishning milliy
strategiyasini ishlab chiqish bo‘yicha umumiy tadqiqotlar. BMTTD loyihasi
hisoboti. - Toshkent, 2016.
5. «Renewables in IEA»// Presentation at Launch of a New IEA Study at
the International Conference for Renewable Energy. - Bonn, Germany,
2014.
6. M.S.Rudak. O‘zbekistonning shamol va gelioenergetika resurslari va
ulardan foydalanish imkoniyatlari. 6-byulleten, O‘zgidromet. Toshkent,
2001.
7. Allayev K., «Elektroenergetika Uzbekistana i mira», T.: «Fan va
texnologya», 2009, 464 b.
8. Berdiev U.T., Pirmatov N.B. Elektromexanika. Texnika oliy oquv
yurtlarining «Elektr texnikasi, elektr mexanikasi va elektr texnologiyalari»
va «Elektr energetika» yonalishi talabalari uchun darslik.– T.: Shams-Asa.
2014. –386 b.
9. Andrianov V.N. i drugie Vetroelektricheskie stansii. Moskva-Leningrad,
1966. – 136 s.
10. Fedorov A . A . Kameneva V . V . Osnovi elektrosnabjeniya promishlennix
predpriyatiy . M.: Energoatlmizdat 1984
100

11. Yermilov A.A. Osnovi elektrosnabjeniya promishlennix predpriyatiy. M.:
Energoatomizdat,1983
12. Gladilin L.V. Osnovi elektrosnabjeniya gornix predpriyatiy. M.: Nedra,
1980
13. Konavalova L.L., Rojkova L.D. Elektrosnabjeniya promishlannix
predpriyatiy i ustanovok. M.: Energoatomizdat, 1989
14. Pravila ustroystva elektroustanovok. M.: Energoatomizdat, 1985
15. Spravochnik po elektrosnabjeniyu i elektroobrudovaniyu. T.1 i 2. M.:
Energoatomizdat, 1986, 1987
16. Nasritdinov Sh.G. Kon elektrotexnikasi, III kism, Toshkent-1995.
17. Безруких П. П. Ветроэнергетика. Вымыслы и факты. Ответы на
100 вопросов. М. : Институт устойчивого развития, 2014. 74 с.
18. Токарева Е. А. Выбор ветроэнергетичсекой установки //
«Студенческие , Дни науки в ТГУ» : сборник студенческих работ. –
Тольятти : Изд-во ТГУ, 2018. 621с. С.151-152.
19. Лукутин Б. В., Муравлев И. О., Плотников И. А. Системы
‘лектроснабжения с ветровыми и солнечными электростанциями. -
Томск : изд-во Томского политех. университета, 2015. -120 с.
20. Черноталова Е. А. Определение ветроэнергетической установки //
«Молодежь. Наука. Общество»: Всероссийская научно –
практическая Междисциплинарная конференция (Тольятти, 5
декабря 2018 года): Электронный сборник студенческих работ /
отв. За вып. С. Х. Петерайтис. –Тольятти : Изд-во ТГУ, 2018. 621с.
С.722–725.
21. Ахметов И. Г. Молодой ученый // Спецвыпуск Омского
Государственного технического университета. 2016. № 28.2. С. 15–65.
22. Об энергосбережении и о повышении энергетической
Эффективности и о внесении изменений в отдельные
законодательные акты Российской Федерации [Электронный ресурс] :
101

едеральный закон от 23.11.2009 № 261. URL:
https://rg.ru/2009/11/27/energo-dok.html.
23. Узбекская Советская Социалистическая Республика (Энциклопедия).
Ташкент, Матбуот, 1981
24. Укрупненные нормы водопотребления и водоотведения для
различных отраслей промышленности. М., Стройиздат, (СЭВ,
ВНИИводгео), 1972, с.198.
25. Укрупненные нормы водопотребления и водоотведения в
животноводстве и сельских населенных пунктах с централизованными
системами водомнабжения (утверждены Минводхозом СССР и
Минсельхозом СССР). Минск: ЦНИИ комплексного использования
водных ресурсов, 1980.
26. Majidov T.Sh. “Noana’naviy va qayta tiklanuvchi energiya manbalari”
Toshkent – 2014.
27. Elektr energiya ishlab chiqarish, uzatish va taqsimlash. Gayibov T.Sh.,
Shamsutdinov H.F., Pulatov B.M. Toshkent-2015.
28. O’zbekistonda qayta tiklanadigan energetikani rivojlanish
istiqbollar, YUNDP, Toshkent 2007
29. А. С. Каримов, М.М.Мирҳайдаров ва бошқ , Электротехника ва
электроника асослари: Олий ўқув юрт. талаблари учун дарслик. —
Т.: Уқитувчи, 1995-—468 б-
30. Valenta, Leos Cerny, Ivan Maternik-Demontoux, Anna.Power
Transformers and Environmental Protection. IFAC-Papers OnLine. 2016
31. Yang, Xian Guan, Jun Lin, Chunyao Zhou, Dan Ke, Chunjun Chen,
Whenzhe Hao,Zhiguo Dynamic pressure analysis and protection of
transformer in internal arcing faultby FEM. Proceedings of the 5th IEEE
International Conference on Electric UtilityDeregulation, Restructuring
and Power Technologies, DRPT 2015.
INTERNET MANBALARI
102

1. www.ziyonet.uz
2. www.arxiv.uz
3. wwwhttp://vetrogenerator.com.ua/base/book/
4. http://forca.ru/spravka/bezopasnost/ harakteristiki-sily-vetra.html
5. http://weswen.ru/windgenerators/we-series/wind-generator-we3000/
6. HHttps://ecotechnica.com.ua/energy/81-solarmill-gibrid-vetrogeneratora-i-
solnechnykh-panelej vyshel-v-prodazhu-v-ssha-za-3000.html.
7. Renewable and Sustainable Energy Reviews.
https://www.sciencedirect.com/
103

ILOVALAR
Dunyo mamlakatlari bo‘yicha shamol energiyasidan foydalanish
ko‘rsatgichlari
Mamlakat, region
2015 yilda kiritilgan
quvvat, mVt 2015 yil oxirida
o‘rnatilgan quvvat,
MVt
AQSH va Kanada - 1685,0
Janubiy va Markaziy Amerika 1,05 11,05
Amerika qit’asi 1,05 1696,05
Germaniya 505,29 1119,37
Daniya 78,0 610,0
Gollandiya 94,0 248,0
Buyuk Britaniya 39,50 189,0
Ispaniya 46,5 122,05
SHvetsiya 10,2 32,20
Gretsiya 0,70 27,40
Irlandiya 5,0 21,48
Portugaliya 5,0 13,50
Finlyandiya 1,5 7,09
Boshqa Evropa mamlakatlari 10 37,60
Evropa qit’asi 824,64 2495,37
Osiyo qit’asi 380,0 618,0
Avstraliya va yangi Zellandiya - 620
Boshqa regionlar 20,0 63,7
Jami: 1225,69 4878,27
Shamol intensivligi ta’sirida bo‘lgan O‘zbekistonning
104

hududlari.
Geografik
tumanlar Yillik
o‘rtacha
shamol
tezligi,
m/s Shamol
yo‘nalishi Kuchli
shamol esish
muddati, oy Kuchli shamol
esuvchi kunlar,
kunlar
1 - guruh. Kuchli shamol aktivligi ta’sirida bo‘lgan tumanlar (15 m/s)
O‘rta Zarafshon 3.6 Sh, ShSh III - IV 32
Termiz 2.6 G‘, JG‘ II - VIII 34
Koson - Qarshi 2.2 Sh, ShG‘ III - VIII 22
Markaziy Farg‘ona 2.6 JG‘, G‘ VI - VIII 30
G‘arbiy cho‘l 4.2 ShSh, Sh XI - V 64
Qo‘qon 2.3 G‘, JG‘ III - XI 50
Shamol intensivligi ta’sirida bo‘lgan O‘zbekistonning
hududlari.
Geografik
tumanlar Yillik o‘rtacha
shamol tezligi,
m/s Shamol
yo‘nalishi Kuchli
shamol esish
muddati, oy Kuchli shamol
esuvchi kunlar,
kunlar
II - guruh. O‘rtacha shamol aktivligi tasirida bo‘lgan tumanlar (5-15
m/s)
Shimoliy cho‘l 2,0 Sh XI - V 10
G‘allaorol 1.8 Sh, JG‘ XI-VI 9
Markaziy
Surxandaryo 2,3 Sh V-XI 5
Qamashi 2.0 Sh, G‘ III - VII 6
Chiroqchi 2.6 G‘, ShG‘ III - VIII 27
Buxoro 2.8 Sh, ShG‘ II - III 10
105

Quyi amudaryo 2,4 Sh, ShG‘ I - V 1
SHamol intensivligi ta’sirida bo‘lgan O‘zbekistonning
hududlari.
Geografik
tumanlar Yillik o‘rtacha
shamol tezligi,
m/s Shamol
yo‘nalishi Kuchli
shamol esish
muddati, oy Kuchli shamol
esuvchi kunlar,
kunlar
III - guruh. Zaif shamol aktivligi ta’sirida bo‘lgan tumanlar (5 m/s
gacha )
Chirchiq -
Angren 1.4 Sh, ShG‘ II - V 3
G‘arbiy Farg‘ona 1,3 G‘ III - VI 3
Shimoliy
Zarafshon 1,4 ShG‘, JG‘ III - V 3
G‘arbiy
Surxondaryo 1,7 Sh, ShG‘ II - VII 2
Shamolli suv ko‘taruvchi qurilmalarning xarakteristikasi
Asosiy
ko‘rsatkichl
ar UV
EV-1 UVM
-
2 UVM
-
3 UVM-4 VS
V6-
4-40 UV EV-6s nasos
bilan
VE 20/3 Km8-
18
Shamol
g‘ildiragini
ng
diametri a, m 2 2 3 4 6,6 6,6 6,6
Tayanch
balandligi, m 5 4 4 5,5 9 9 9
Suyanchiqning
o‘rtacha
yillik
tezligi m/s, kam
bo‘lmagan 3,5 4,0 3,0 4,0 5,5 5,5 5,0
N
ko‘targichning 0,36N
=15 0,25N
=20 1,0N=
20m 2,0N=
3 4,0N=2
5-30m 6,0N=10
30m 8N=5 
10
106

balandligidagi
nominal ishlab
chiqarish,
m 3
/soat m
0,8N
=
10m m
0,5N
=
10m 0m
m
Nominal
ishlab
chiqarish
ta’min-
langandagi
shamolning
tezligi
m/s 8,0 7,0 5,0 6,0 8,0 7,0 7,0
Og‘irligi, t 0,2 0,2 0,25 0,75 2,0 2,0 2,0
Shamol elektr agregatlarning xarakteristikasi.
T.
R. Asosiy ko‘rsatkichlar Shamol agregatining turi
AVE
U-6-
4M AVE-
16 AVE-
18-30 AVE-
25-
100/250
1. Shamol g‘ildiragining diametri, m 6,6 12,0 18,0 25,0
2. Tirgak ustunining balandligi, m 9,0 12,0 18,0 25,0
3. Qanotlar soni 2 3 3 3
4.
Shamolni qo‘llash
hududlardagi o‘rtacha yillik
tezligi, m/s
bo‘lmagan 5,0 5,0 5,0 5,0
5. Nominal quvvatga
erishilgandagi
shamolning hisobli tezligi, m/s 9,5 10,5 10,0 9/14
6. Ishlash tezliklarining diapozoni,
m/s 4,5-40 4,5-
25,0 5,0-
25,0 5,0-30
7. Nominal quvvati, kVt 4 16 30 100/250
8. Xarajatlarni qoplash muddati, yil 3-4 4-5 4-6 4-6
107

9. Yonilg‘ining yillik tejami, t 4,4 16,3 28 84
10. Og‘irligi, kg
1210 3300/4
400 5000 18000
Standart sharoitlardagi shamol energiyasini qiymatlari.
T.r. Shamolning tezligi, m/s Shamol generatori 1 m 2
maydoniga
teng
keluvchi shamolning quvvati, Vt/m 2
1. 1 1
2. 3 17
3. 5 77
4. 9 477
5. 11 815
6. 18 3572
7. 21 5672
8. 23 7452
108

Ishga tushirish vaqtida VEU-225 ning ulanish nuqtasida oqim va
kuchlanishning vaqtga bog'liqligi
Shamol tezligi (a) va VEU-225 (b) ning faol quvvatiga mos
keladigan bog'liqliklar.
109

Sotib olish