Shaxs rivojlanishining turli davrlarda motivasion jarayoni - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	159.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

12 Sotish

Shaxs rivojlanishining turli davrlarda motivasion jarayoni

Sotib olish

MUNDАRIJА:
KIRISH ................................................................................................................... 2
I BOB. MOTIVATSION JARAYONLARNING NAZARIY ASOSLARI .......... 7
1.1. Motivatsiya tushunchasi va uning psixologik mohiyati .................................. 7
1.2. Motivatsion jarayonlarning tuzilishi va mexanizmlari .................................. 11
II BOB. SHAXS RIVOJLANISHINING HAR XIL YOSH DAVRLARIDA
MOTIVATSIYA .................................................................................................. 16
2.1. Bolalar va o'smirlar davridagi motivatsion xususiyatlari .............................. 16
2.2. Kattalar davridagi motivatsion jarayonlarning o'zgarishi ............................. 22
III BOB. MOTIVATSION JARAYONLARNI RIVOJLANTIRISH YO'LLARI
.............................................................................................................................. 30
3.1. Motivatsiyani kuchaytirish usullari va texnikalari ........................................ 30
3.2. Shaxsiy rivojlanishda motivatsion strategiyalardan foydalanish .................. 34
2-KURS TALABALARI TEST NATIJALARI .................................................. 42
3-KURS TALABALARI TEST NATIJALARI .................................................. 43
. QIYOSIY TAHLIL JADVALLARI .................................................................. 44
XULOSA .............................................................................................................. 53
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ......................................... 55
ILOVALAR .......................................................................................................... 57
II. TEST SAVOLLARI ........................................................................................ 58
1

KIRISH
Zamonaviy jamiyatning tez rivojlanayotgan sharoitlarida insan faoliyatining
samaradorligi va shaxsiy muvaffaqiyat ko'plab omillarga bog'liq bo'lsa-da, ularning
eng muhimi motivatsiya hisoblanadi. Motivatsiya - bu insonni ma'lum maqsadlarga
erishish uchun harakatga keltiradigan, faoliyatini yo'naltiradigan va uni davom
ettirishga undaydigan ichki va tashqi kuchlarning majmuidir.
Inson psixikasining eng murakkab va ko'p qirralari fenomenlardan biri bo'lgan
motivatsiya, uning barcha faoliyat turlarida hal qiluvchi rol o'ynaydi. Bu
psixologik hodisa nafaqat individual rivojlanish jarayonlarini, balki jamiyatning
umumiy taraqqiyotini ham belgilab beradi. Motivatsiya orqali inson o'z ichki
ehtiyojlari, qiziqishlari va qiymatlarini tashqi dunyo bilan bog'laydi, o'z hayotini
mazmunli va maqsadli qiladi.
Tarixan motivatsiya masalalari har doim insoniyat diqqat markazida bo'lgan.
Qadimgi faylasuflardan boshlab zamonaviy psixologlar va neyro-olimlarigacha,
barcha davrlar mutafakkirlari insonni harakatga keltiradigan kuchlar tabiatini
tushunishga harakat qilgan. Aristotel o'zining "Nikomaxiya axloqi" asarida
insonning fazilatli hayotga intilishini, Ibn Sino "Shifa" kitobida ruhiy kuchlarning
insan xatti-harakatlaridagi rolini, zamonaviy psixologlar esa motivatsiyaning
neyrofiziologik asoslarini o'rganishgan.
XXI asrda motivatsiya masalalari yangi sifat kasb etdi. Buning sababi
shundaki, zamonaviy dunyo insondan doimiy moslashuvchanlik, tez o'rganish
qobiliyati va kuchli ichki harakatlantiruvchi kuchga ega bo'lishni talab qilmoqda.
Texnologik inqilob, globallashuv jarayonlari, axborot oqimining ortib borishi,
ijtimoiy munosabatlarning murakkablashuvi kabi omillar motivatsiya masalalarini
yanada dolzarb qilmoqda.
2

Motivatsiya fenomeni turli fanlar - psixologiya, pedagogika, sotsiologiya,
boshqaruv, iqtisodiyot - tomonidan o'rganilmoqda. Har bir fan o'z metodlari va
yondashuvlari bilan bu murakkab hodisani tushunishga harakat qilmoqda.
Psixologiya motivatsiyaning ichki mexanizmlarini, pedagogika ta'lim jarayonidagi
rolini, sotsiologiya ijtimoiy omillarning ta'sirini, boshqaruv fani esa
tashkilotlardagi ahamiyatini o'rganadi.
Zamonaviy nevrologiya va kognitiv fanlar yutuqlari motivatsiyaning miyaviy
mexanizmlarini yanada aniq tushunish imkoniyatini bermoqda. Dopamin,
serotonin, oksitotsin kabi neyrotransmitterlarning motivatsion jarayonlardagi roli,
miyaning turli qismlarining o'zaro ta'siri, genetik omillarning ta'siri kabi masalalar
chuqur o'rganilmoqda.
Motivatsiya nafaqat individual, balki kollektiv jarayondir. U oila muhitida
shakllanadi, ta'lim muassasalarida rivojlanadi, mehnat jamoalarida namoyon
bo'ladi va butun jamiyat miqyosida o'z ta'sirini ko'rsatadi. Shuning uchun
motivatsiya masalalarini yechish uchun tizimli va kompleks yondashuv zarur.
Motivatsiyaning zamonaviy talqini uni oddiy "g'oya" yoki "xohish" sifatida
emas, balki murakkab psixofiziololik jarayon sifatida ko'radi. Bu jarayon kognitiv
(fikrlash), emotsional (his-tuyg'u), iroda (harakat qilish) va ijtimoiy (boshqalar
bilan o'zaro ta'sir) komponentlarni o'z ichiga oladi. Har bir komponentning o'z
qonuniyatlari va mexanizmlari mavjud bo'lib, ularning uyg'un ishlashi samarali
motivatsiyani ta'minlaydi.
Shaxsiy rivojlanish kontekstida motivatsiya o'z-o'zini anglash, o'z
imkoniyatlarini ro'yobga chiqarish va hayotiy maqsadlarga erishish uchun zarur.
Professional faoliyatda u ish samaradorligini, ijodkorlikni va uzoq muddatli
muvaffaqiyatni ta'minlaydi. Ta'lim jarayonida motivatsiya bilim olish, ko'nikmalar
egallash va intellektual rivojlanish uchun asosiy harakatlantiruvchi kuch
hisoblanadi.
Motivatsiya dinamik jarayondir - u doimiy ravishda o'zgarib, rivojlanib va
yangilanib turadi. Insonning yoshi, hayotiy tajribasi, ijtimoiy holati, sog'lik ahvoli,
atrofdagi muhit va boshqa ko'plab omillar motivatsiyaga ta'sir ko'rsatadi. Shuning
3

uchun motivatsiyani birdaniga va abadiy "hosil qilib qo'yish" mumkin emas - uni
doimiy ravishda qo'llab-quvvatlash va rivojlantirish zarur.
Zamonaviy tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, motivatsiya genetik omillar va
muhit ta'sirining murakkab o'zaro ta'siri natijasida shakllanadi. Insonning irsiy
xususiyatlari uning motivatsion potentsialini belgilasa, muhit va tarbiya bu
potentsialni ro'yobga chiqarish darajasini aniqlaydi. Bu ma'lumot motivatsiyani
rivojlantirish bo'yicha amaliy ishlar uchun muhim yo'l-yo'riq beradi.
Motivatsiya masalalarining murakkabligi shunda ham ko'rinadiki, har bir
insonning o'ziga xos motivatsion profili mavjud. Birovni maqtov rag'batlantirsa,
boshqasini tanqid harakatga keltirgadi. Kimdir pul mukofotidan ilhomlanssa,
boshqasi ijodiy erkinlikni afzal ko'radi. Bu individual farqlar motivatsiyaga
yondashuvda "universal retsept" yo'qligini ko'rsatadi.
Motivatsiya nazariyasi ham doimiy rivojlanib bormoqda. Maslow ehtiyojlar
ierarxiyasidan boshlab Herzberg ikki omilli nazariyasi, Vrum kutish nazariyasi,
Deci va Ryan o'z-o'zini belgilash nazariyasigacha ko'plab kontsepsiyalar ishlab
chiqilgan. Har bir nazariya motivatsiyaning ma'lum jihatlarini yoritib beradi,
ammo hech biri to'liq tasvirni bera olmaydi.
M а vzuning d о lz а rbligi. Hozirgi davrda motivatsiya masalalari alohida
ahamiyat kasb etmoqda va bu bir necha muhim omillar bilan bog'liq. Birinchidan,
zamonaviy dunyoda inson doimiy ravishda yangi vaziyatlar va qiyinchiliklarga
duch kelmoqda. Texnologik inqilob, iqtisodiy o'zgarishlar, ijtimoiy
transformatsiyalar, ta'lim tizimidagi yangilanishlar va mehnat bozorining
o'zgaruvchan talablari har bir shaxsdan yuqori moslashuvchanlik, doimiy
rivojlanish va kuchli motivatsiyani talab qilmoqda.
Ta'lim sohasida motivatsiya masalalari hozirgi zamon pedagogikasining eng
asosiy muammolaridan biri hisoblanadi. XXI asrda an'anaviy ta'lim modellari o'z
samaradorligini yo'qotib bormoqda. O'quvchilar va talabalarning o'rganishga
bo'lgan qiziqishi pasayib bormoqda, bu esa ta'lim sifatining pasayishiga olib
kelmoqda. Raqamli texnologiyalar davrida yoshlar ko'proq vizual va interaktiv
4

kontentga moyil bo'lib, an'anaviy dars berish usullari ularning diqqatini jalb qila
olmayapti.
Jahon statistikasi shuni ko'rsatadiki, o'quvchilarning deyarli 40 foizi maktabda
zerikish hissi bilan o'qishadi. Bu holat nafaqat bilim sifatining pasayishiga, balki
kelajakdagi kasbiy faoliyatga nisbatan motivatsiyaning yo'qolishiga ham olib
keladi. PISA (Programme for International Student Assessment) tadqiqotlari
ko'rsatishicha, o'quvchilarning o'rganish motivatsiyasi yuqori bo'lgan
mamlakatlarda ta'lim natijalari sezilarli darajada yaxshi.
Oliy ta'lim tizimida ham shunga o'xshash muammolar kuzatilmoqda.
Talabalarning ko'pchiligi o'z mutaxassisligini formal ravishda o'zlashtirmoqda,
lekin chuqur bilim va amaliy ko'nikmalar egallashga motivatsiyasi yo'q. Bu holat
kelajakda malakasiz mutaxassislarning ko'payishiga va iqtisodiy samaradorlikning
pasayishiga olib keladi.
Kurs ishining mаqsаdi motivatsion jarayonlarning nazariy-metodologik
asoslarini chuqur o'rganish, ularning shaxs rivojlanishining turli yosh davrlaridagi
o'ziga xos xususiyatlarini aniqlash hamda zamonaviy sharoitlarda motivatsiyani
samarali rivojlantirish yo'llari va usullarini ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining v а zif а l а ri:
 Motivatsiya tushunchasining psixologik mohiyatini ochib berish va uning insan
faoliyatidagi o'rni hamda ahamiyatini aniqlash;
 Motivatsion jarayonlarning strukturaviy tuzilishi, asosiy komponentlari va
ularning o'zaro ta'sir mexanizmlarini tahlil qilish;
 Motivatsiya nazariyasining tarixiy rivojlanishini o'rganish va zamonaviy
yondashuvlarni sistemalashtirish;
 Motivatsion jarayonlarning psixofiziologik asoslarini va neyrologik
mexanizmlarini tadqiq etish.
Kurs ishining о b’ е kti insonning motivatsion jarayonlari - ya'ni shaxsni
faoliyatga undaydigan, uni yo'naltiradigan va davom ettirishga majbur qiladigan
psixologik mexanizmlar majmui qabul qilingan, р r е dm е ti е s а har xil yosh
5

davrlarida motivatsion jarayonlarning rivojlanish qonuniyatlari, ularning
strukturaviy xususiyatlari va samarali boshqarish usullari.
Tаdqiqоt bаzаsi: T о shk е nt Amaliy fanlar universiteti 2-bosqich
talabalarining 15 nаfаri, 3-bosqich talabalarining 15 nаfаri tаnlаb оlindi.
Tаdqiqоt metоdlаri :
"Yosh davrlarda motivatsion yo'nalishlar testi" (YDMYT)
Kurs ishining аmаliy аhаmiyаti Motivatsion jarayonlarning nazariy asoslari
va amaliy tadbiqoti zamonaviy psixologiya va pedagogikada muhim o'rin tutadi,
chunki inson faoliyatining samaradorligi bevosita motivatsiya darajasiga bog'liq.
Har xil yosh guruhlaridagi motivatsion xususiyatlarni o'rganish orqali ta'lim va
tarbiya jarayonlarini individual ehtiyojlarga moslashtirishga imkon yaratadi.
Motivatsiyani kuchaytirish usullari va texnikalarini qo'llash orqali shaxsning o'z-
o'zini rivojlantirish qobiliyatini oshirish va maqsadlarga erishishda barqarorlikni
ta'minlash mumkin. Shaxsiy rivojlanishda motivatsion strategiyalardan foydalanish
inson salohiyatini to'liq ochishga va hayot sifatini yaxshilashga yordam beradi.
Ushbu kurs amaliy ahamiyati shundaki, u nazariy bilimlarni hayotiy vaziyatlarda
qo'llash ko'nikmalarini rivojlantiradi va turli sohalarda ishlaydigan mutaxassislar
uchun motivatsiya boshqaruvi vositalarini taqdim etadi.
Kurs ishi mundаrijа, uch bоb, xulоsа hаmdа fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr
r о ’yxаtidаn ibоrаt.
6

I BOB. MOTIVATSION JARAYONLARNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Motivatsiya tushunchasi va uning psixologik mohiyati
Motivatsiya so'zi lotin tilidan "movere" so'zidan kelib chiqqan bo'lib, "harakat
qilish", "harakatlantirish" ma'nolarini bildiradi. Psixologiya fanida motivatsiya - bu
insonni ma'lum bir faoliyatga undovchi, uni harakatga keltiruvchi va faoliyatning
yo'nalishini belgilovchi ichki kuchlar majmuyi hisoblanadi. Boshqacha qilib
aytganda, motivatsiya odamning xatti-harakatlarini boshqaruvchi va yo'naltiruvchi
psixologik jarayondir.
Motivatsiya tushunchasi bir necha jihatdan qarash mumkin. Birinchidan, u
shaxsning ehtiyojlari, istaklari va maqsadlari bilan bog'liq holda yuzaga keladigan
ichki holat sifatida tushuniladi. Ikkinchidan, motivatsiya - bu ma'lum bir faoliyatni
amalga oshirish uchun zarur bo'lgan energiya manbai va harakatlantiruvchi kuch.
Uchinchidan, u shaxsning o'z maqsadlariga erishish yo'lidagi urinishlari va sa'y-
harakatlarini ifodalaydi.
Motivatsiyaning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: u dinamik
xususiyatga ega, ya'ni vaqt o'tishi bilan o'zgarib turadi; u individual xarakterga ega,
har bir inson uchun o'ziga xos motivatsion omillar mavjud; u maqsadga
yo'naltirilgan bo'lib, aniq natijaga erishishga qaratilgan; u kognitiv va emotsional
jihatlarni o'z ichiga oladi. 1
Motivatsiyaning psixologik mohiyati uning ichki tuzilishi va tarkibiy qismlari
orqali ochib beriladi. Motivatsion jarayonning asosiy komponentlari
quyidagilardan iborat:
1
Abdullayeva, Sh.M. "Psixologiya asoslari" - Toshkent: O'qituvchi, 2018. - 320 bet.
7

Ehtiyojlar motivatsiyaning eng asosiy poydevori hisoblanadi. Ular
organizmning yoki shaxsning hayotiy faoliyati davomida yuzaga keladigan
kamchilik hissini ifodalaydi. Ehtiyojlar ikki guruhga bo'linadi: biologik (fiziologik)
ehtiyojlar va ijtimoiy-psixologik ehtiyojlar. Biologik ehtiyojlar oziq-ovqat, suv,
uyqu, xavfsizlik kabi hayotiy zaruriyatlarni o'z ichiga oladi. Ijtimoiy-psixologik
ehtiyojlar esa muloqot, tan olinish, o'z-o'zini namoyon etish, ijodkorlik kabi yuqori
darajadagi ehtiyojlarni qamrab oladi.
Motivlar ehtiyojlarning ongli shaklda ifodalanishidir. Ular aniq ob'ekt yoki
vaziyatga yo'naltirilgan bo'lib, faoliyatning bevosita harakatlantiruvchi kuchi
vazifasini bajaradi. Motivlar turli xil bo'lishi mumkin: material motivlar (moddiy
manfaat olish), ma'naviy motivlar (bilim olish, o'sish), ijtimoiy motivlar (e'tirof,
hurmat qozonish) va boshqalar.
Maqsadlar motivatsiyaning yo'naltiruvchi komponenti bo'lib, erishilishi kerak
bo'lgan natijani ifodalaydi. Maqsadlar qisqa muddatli va uzoq muddatli, shaxsiy va
ijtimoiy, real va ideal bo'lishi mumkin. Maqsadlarning aniq va erishish mumkin
bo'lishi motivatsiya kuchini oshiradi.
Kutishlar va umidlar ham motivatsion jarayonning muhim qismi hisoblanadi.
Ular shaxsning o'z harakatlari natijasida istalgan natijaga erishish imkoniyati
haqidagi taxminlarini ifodalaydi. Ijobiy kutishlar motivatsiyani kuchaytiradi, salbiy
kutishlar esa uni susaytiradi.
Psixologiya fanida motivatsiyani tushuntirish uchun turli nazariyalar
yaratilgan. Ularning eng mashhurlari quyidagilardir:
Ehtiyojlar ierarxiyasi nazariyasi Abraham Maslou tomonidan ishlab chiqilgan.
Bu nazariyaga ko'ra, inson ehtiyojlari piramida shaklida joylashgan bo'lib, pastki
darajadagi ehtiyojlar qondirilgandan keyingina yuqori darajadagi ehtiyojlar
faollashadi. Piramidaning eng pastki qismida fiziologik ehtiyojlar (ovqat, suv,
uyqu), keyin xavfsizlik ehtiyojlari, ijtimoiy ehtiyojlar (sevgi, mehriban
munosabat), hurmat ehtiyojlari va eng yuqorida o'z-o'zini amalga oshirish ehtiyoji
joylashgan.
8

Ikki omilli nazariya Frederik Gertsbergning nomi bilan bog'liq. U barcha
motivatsion omillarni ikki guruhga ajratadi: gigiyenik omillar (ish sharoiti, maosh,
boshqaruv uslubi) va motivatsion omillar (erishish, e'tirof, mas'uliyat, o'sish
imkoniyatlari). Gigiyenik omillarning etishmasligi nomamnunlikka olib keladi,
lekin ularning mavjudligi ham yuqori motivatsiyani ta'minlamaydi. Haqiqiy
motivatsiya faqat motivatsion omillar orqali erishiladi.
Kutishlar nazariyasi Viktor Vrumning nomi bilan bog'liq. Bu nazariyaga
ko'ra, motivatsiya uchta omilning ko'paytmasiga teng: kutish (harakat natijaga olib
keladi degan ishonch), vosita (natija mukofot bilan bog'lanishi) va valentlik
(mukofotning shaxs uchun qiymati). Agar bu omillardan biri nolga teng bo'lsa,
motivatsiya ham nolga teng bo'ladi.
O'z-o'zini aniqlash nazariyasi Eddvard Deci va Richard Rayan tomonidan
ishlab chiqilgan. Bu nazariya uchta asosiy psixologik ehtiyojni ajratib ko'rsatadi:
avtonomiya (o'z harakatlarini nazorat qilish), kompetentlik (samarali bo'lish va o'z
qobiliyatlarini namoyon etish) va bog'lanish (boshqalar bilan yaqin munosabatlar
o'rnatish). Bu ehtiyojlarning qondirilishi ichki motivatsiyani oshiradi.
Motivatsiya turli mezoni asosida tasniflanadi. Eng keng tarqalgan tasniflash
ichki va tashqi motivatsiya bo'linishidir.
Ichki motivatsiya faoliyatning o'zi tomonidan yaratiladi va qo'llab-
quvvatlanadi. Bu holda inson faoliyatni bajarish jarayonining o'zidan zavq oladi,
unga qiziqadi va uni qiziqarli deb hisoblaydi. Ichki motivatsiya odatda yanada
barqaror va uzoq muddatli bo'ladi. Masalan, o'quvchining ma'lum bir fanga bo'lgan
haqiqiy qiziqishi yoki rassomning rasmga bo'lgan muhabbati ichki motivatsiyaga
misol bo'la oladi.
Tashqi motivatsiya esa faoliyatdan tashqaridagi omillar tomonidan yaratiladi.
Bu yerda inson faoliyatni bajarish uchun tashqi mukofot (pul, baho, maqtov) olish
yoki jazo (tanqid, jazolash)dan qochish maqsadida harakat qiladi. Tashqi
motivatsiya qisqa muddatli samarali bo'lishi mumkin, lekin uzoq muddatda
kamayishi mumkin.
9

Motivatsiya ijobiy va salbiy yo'nalishga ham ega bo'lishi mumkin. Ijobiy
motivatsiya istalgan natijaga erishish, maqsadga yetishish bilan bog'liq. Salbiy
motivatsiya esa noxush oqibatlardan qochish, muammolardan saqlanish bilan
bog'liq.
Motivatsiyaning yana bir muhim tasnifi bu kognitiv va emotsional
motivatsiya bo'linishidir. Kognitiv motivatsiya aqliy jarayonlar (fikrlash, tahlil
qilish, qaror qabul qilish) asosida shakllanadi. Emotsional motivatsiya esa his-
tuyg'ular va kayfiyat asosida yuzaga keladi. 2
Motivatsiya tushunchasi va uning psixologik mohiyatini tushunish ko'plab
amaliy sohalarda muhim ahamiyatga ega. Ta'lim sohasida o'qituvchilar
o'quvchilarning o'rganishga bo'lgan motivatsiyasini oshirish uchun turli usullardan
foydalanadi: qiziqarli dars o'tkazish, maqsadlar qo'yish, muvaffaqiyatlarni e'tirof
etish, o'quvchilarning individual ehtiyojlarini hisobga olish.
Mehnat psixologiyasida xodimlarning ish faoliyatiga bo'lgan motivatsiyasini
oshirish markaziy masalalardan biridir. Buning uchun rag'batlantirish tizimlari
yaratiladi, professional o'sish imkoniyatlari taqdim etiladi, ish muhiti yaxshilanadi
va xodimlarning ehtiyojlari hisobga olinadi.
Sport psixologiyasida sportchilarning yuqori natijalarga erishish uchun
motivatsiyasini qo'llab-quvvatlash muhim. Bu yerda maqsad qo'yish, o'z-o'zini
rag'batlantirish, raqobat ruhini shakllanish kabi usullar qo'llaniladi.
Klinik psixologiyada motivatsion muammolar bilan kurashish, depressiya va
boshqa psixologik kasalliklarni davolashda motivatsion yondashuvlar ishlatiladi.
Odamlarning hayotga bo'lgan qiziqishini qaytarish va ularni faol hayot kechirish
uchun undash muhim vazifalardan biridir.
Shaxsiy rivojlanish sohasida o'z-o'zini motivatsiya qilish ko'nikmalari muhim
ahamiyatga ega. Bu yerda maqsadlar qo'yish, vaqtni boshqarish, o'z-o'zini nazorat
qilish va o'z kuchlariga ishonish kabi ko'nikmalar rivojlantiriladi.
Motivatsiya - bu insonning hayotiy faoliyatining harakatlantiruvchi kuchi
bo'lib, uning muvaffaqiyati va baxtiga bevosita ta'sir ko'rsatadi. Shuning uchun
2
Qo'chqorov, I.I. "Umumiy psixologiya" - Toshkent: Sharq, 2018. - 450 bet.
10

motivatsiya tushunchasi va uning psixologik mohiyatini chuqur tushunish har bir
inson uchun zarur va foydali hisoblanadi.
1.2. Motivatsion jarayonlarning tuzilishi va mexanizmlari
Motivatsion jarayonlar murakkab psixologik hodisa bo'lib, ular ma'lum
ketma-ketlikda amalga oshadi va bir necha bosqichlardan iborat. Bu jarayonlar
shaxsning ehtiyojlaridan boshlanib, konkret harakatlar va natijalarning baholanishi
bilan yakunlanadi. Motivatsion jarayonlarning tuzilishi dinamik xususiyatga ega
bo'lib, doimiy ravishda o'zgarib va rivojlanib turadi.
Motivatsion jarayonning asosiy tuzilishi quyidagi komponentlardan iborat:
ehtiyojlarning paydo bo'lishi, ularning ongli yoki ongsiz idrok etilishi,
maqsadlarning shakllanishi, vositalar va yo'llarning tanlanishi, faoliyatning amalga
oshirilishi va natijalarning baholanishi. Har bir komponent o'zining o'rni va
vazifasiga ega bo'lib, umumiy jarayonning samaradorligi barcha komponentlarning
o'zaro muvofiqlik bilan ishlashiga bog'liq.
Motivatsion jarayonlarning tuzilishi ichida ikki asosiy yo'nalish ajralib turadi:
energetik va yo'naltiruvchi funksiyalar. Energetik funksiya faoliyatni amalga
oshirish uchun zarur bo'lgan kuch va energiyani ta'minlaydi. Yo'naltiruvchi
funksiya esa faoliyatning yo'nalishi va maqsadini belgilaydi. Bu ikki funksiya bir-
birini to'ldiradi va motivatsion jarayonning to'liq amalga oshishini ta'minlaydi.
Motivatsion jarayonlarning tuzilishida ham samarasiz va samarali motivatsiya
turlari mavjud. Samarali motivatsiya aniq maqsadlarga yo'naltirilgan, real
imkoniyatlarga asoslangan va barqaror natijalar beradi. Samarasiz motivatsiya esa
noaniq maqsadlarga ega, ziddiyatli va beqaror bo'ladi.
Motivatsion jarayonlar bir necha asosiy bosqichlardan o'tadi. Har bir bosqich
o'zining o'ziga xos xususiyatlari va vazifalariga ega.
Birinchi bosqich - ehtiyojning paydo bo'lishi va anglash bosqichi. Bu
bosqichda organizmda yoki shaxsda ma'lum kamchilik yoki noqulaylik hissi paydo
bo'ladi. Ehtiyoj dastlab noaniq, umumiy holda seziladi, keyin esa asta-sekin
11

aniqlanib boradi. Masalan, ochlik hissi dastlab umumiy noqulaylik sifatida
boshlanib, keyin konkret ovqat ehtiyoji sifatida anglashiladi.
Ikkinchi bosqich - ehtiyojning motivga aylanishi. Bu bosqichda ehtiyoj
konkret ob'ekt yoki vaziyat bilan bog'lanadi. Ehtiyoj o'zining predmetini topadi va
aniq yo'nalishga ega bo'ladi. Masalan, bilim olish ehtiyoji konkret fan yoki
ko'nikma o'rganish motiviga aylanadi.
Uchinchi bosqich - maqsadning belgilanishi va rejalashtirish. Bu bosqichda
shaxs erishmoqchi bo'lgan aniq natijani belgilaydi va unga erishish yo'llarini
rejalashtiradi. Maqsadlar qisqa muddatli va uzoq muddatli bo'lishi mumkin.
Rejalashtirishda resurslar, vaqt va imkoniyatlar hisobga olinadi.
To'rtinchi bosqich - harakatlarni amalga oshirish. Bu eng muhim bosqich
bo'lib, rejalar amaliyotga tatbiq etiladi. Ushbu bosqichda shaxs o'z kuch va
imkoniyatlarini ishga soladi, to'siqlarni yengadi va maqsadga yaqinlashadi. Bu
bosqichda motivatsiyaning kuchi va barqarorligi sinab ko'riladi.
Beshinchi bosqich - natijalarni baholash va qayta shakllantirish. Erishilgan
natijalar kutilgan natijalar bilan solishtiriladi. Agar natija qoniqarli bo'lsa,
motivatsiya kuchayadi va yangi maqsadlar qo'yiladi. Agar natija qoniqarsiz bo'lsa,
strategiya qayta ko'rib chiqiladi yoki motivatsiya susayadi.
Motivatsion jarayonlar miyaning turli qismlarining faoliyati bilan bog'liq.
Asosiy rol o'ynaydigan miya tuzilmalari limbik tizim, gipotalamus, prefrontal
korteks va mezolimbik dopamin tizimi hisoblanadi.
Limbik tizim emotsional qo'zg'alish va xotira bilan bog'liq bo'lib, motivatsion
jarayonlarda muhim rol o'ynaydi. Bu tizimning asosiy qismlari amigdala,
gippokamp va anterior cingulate korteksdir. Amigdala xavf va mukofot signallarini
qayta ishlaydi, gippokamp xotira shakllanishida ishtirok etadi, anterior cingulate
korteks esa qaror qabul qilishda muhim rol o'ynaydi. 3
Gipotalamus organizmning gomeostazini saqlashda asosiy rol o'ynaydi. U
oziq-ovqat, suv, uyqu va jinsiy ehtiyojlar kabi asosiy biologik ehtiyojlarni nazorat
3
Tursunov, E.T. "Ijtimoiy psixologiya" - Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. - 350 bet.
12

qiladi. Gipotalamusdagi turli yadrolar turli ehtiyojlar uchun javobgar bo'lib, ular
orqali motivatsion signallar boshqa miya qismlariga uzatiladi.
Prefrontal korteks yuqori darajadagi kognitiv funksiyalarni boshqaradi,
jumladan, rejalashtirish, qaror qabul qilish va impulslarni nazorat qilish. Bu soha
uzoq muddatli maqsadlarni qisqa muddatli istaklar ustiga qo'yishda muhim rol
o'ynaydi.
Mezolimbik dopamin tizimi mukofot va zavq hisslari bilan bog'liq. Dopamin
neyrotransmitteri mukofot kutilganda va olinganda ajralib chiqadi, bu esa o'rganish
va motivatsiyani kuchaytiradi. Bu tizimning buzilishi turli motivatsion
buzilishlarga olib kelishi mumkin.
Neyromodulatorlar ham motivatsion jarayonlarda muhim rol o'ynaydi.
Serotonin kayfiyat va emotsional holatni boshqaradi, noradrenalin e'tibor va
hushyorlikni ta'minlaydi, asetilxolin esa o'rganish va xotira jarayonlarida ishtirok
etadi.
Kognitiv mexanizmlar motivatsion jarayonlarning ongli va aqliy jihatlarini
tashkil etadi. Bu mexanizmlar orqali shaxs o'z ehtiyojlarini anglaydi, maqsadlarni
belgilaydi va strategiyalarni ishlab chiqadi.
Uchun mexanizmi motivatsiyaning asosiy kognitiv komponentlaridan biridir.
Bu mexanizm orqali shaxs o'z xatti-harakatlarining sabablarini tushunadi va
tushuntiradi. Ichki atribusiya shaxs o'z muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizligini
ichki omillarga (qobiliyat, harakat) bog'ladi. Tashqi atribusiya esa natijalarni tashqi
omillarga (omad, vaziyat murakkabligi) bog'laydi.
Kutishlar mexanizmi ham muhim rol o'ynaydi. Shaxs o'z harakatlarining
natijasi haqida oldindan taxmin qiladi va bu kutishlar asosida qaror qabul qiladi.
Ijobiy kutishlar motivatsiyani kuchaytiradi, salbiy kutishlar esa susaytiradi.
Kutishlarning haqiqatga yaqinligi motivatsiyaning samaradorligini belgilaydi.
Qiymat mexanizmi orqali shaxs turli maqsad va natijalarning o'zi uchun
ahamiyatini baholaydi. Bu baholash shaxsiy qadriyatlar, oldingi tajriba va ijtimoiy
ta'sirlar asosida amalga oshadi. Yuqori qiymatga ega maqsadlar kuchli
motivatsiyani keltirib chiqaradi.
13

O'z-o'zini boshqarish mexanizmi shaxsning o'z xatti-harakatlarini nazorat
qilish va tartibga solish qobiliyatini ifodalaydi. Bu mexanizm orqali shaxs o'zining
impulslarini boshqaradi, vaqtni taqsimlaydi va maqsadlariga erishish uchun zarur
bo'lgan harakatlarni amalga oshiradi.
Kognitiv qayta baholash mexanizmi vaziyatni turli nuqtai nazardan ko'rib
chiqish imkonini beradi. Bu mexanizm orqali shaxs qiyin vaziyatlarni imkoniyat
sifatida ko'rishi yoki muvaffaqiyatsizliklarni o'rganish tajribasi sifatida qabul
qilishi mumkin.
Motivatsion jarayonlar shaxsiy jihatdan amalga oshsa ham, ularga ijtimoiy
omillar katta ta'sir ko'rsatadi. Ijtimoiy mexanizmlar orqali motivatsiya shakllanadi,
kuchayadi yoki susayadi.
Ijtimoiy taqqoslash mexanizmi orqali shaxs o'zining ko'rsatkichlarini
boshqalar bilan solishtirib, o'z holatini baholaydi. Agar taqqoslash o'z foydasiga
bo'lsa, motivatsiya kuchayadi. Agar natija noqulay bo'lsa, bu motivatsiyani
susaytirishi yoki yanada kuchaytirishi mumkin.
Ijtimoiy qo'llab-quvvatlash mexanizmi atrofdagi odamlarning
rag'batlantirishi, maslahati va yordami orqali motivatsiyani kuchaytiradi. Oila
a'zolari, do'stlar, hamkasblar va ustozlarning qo'llab-quvvatlashi muhim rol
o'ynaydi. Ijtimoiy qo'llab-quvvatlash emotsional, ma'lumotli, amaliy va baholovchi
turlarga bo'linadi.
Ijtimoiy bosim mexanizmi orqali atrofdagi odamlarning kutishlari va talablari
shaxsning motivatsiyasiga ta'sir ko'rsatadi. Bu bosim ijobiy (rag'batlantirish) yoki
salbiy (tanqid, jazolash) bo'lishi mumkin. Ijtimoiy bosimning o'rtacha darajasi
motivatsiyani oshiradi, haddan tashqari bosim esa stress va motivatsiya
pasayishiga olib keladi. 4
Guruh dinamikasi mexanizmi jamoa ichidagi o'zaro ta'sir orqali motivatsiyani
shakllantiradi. Guruh maqsadlari, normalar va qoidalar har bir a'zoning shaxsiy
motivatsiyasiga ta'sir ko'rsatadi. Sog'lom raqobat va hamkorlik motivatsiyani
oshiradi.
4
Karimov, R.H. "Shaxs motivatsiyasi psixologiyasi" - Toshkent: Akademnashr, 2020. - 290 bet.
14

Ijtimoiy o'rganish mexanizmi orqali shaxs boshqalarning xatti-harakatlarini
kuzatib, ulardan o'rganadi va o'z motivatsiyasini shakllantiradi. Role modellari va
namunalar muhim ta'sir ko'rsatadi. Muvaffaqiyatli odamlarning misolini ko'rish
motivatsiyani kuchaytiradi.
Madaniy mexanizmlar ham muhim rol o'ynaydi. Har bir madaniyat o'zining
qadriyatlari, normalar va kutishlariga ega bo'lib, bu omillar shaxsning motivatsion
jarayonlariga ta'sir ko'rsatadi. Individualistik madaniyatlarda shaxsiy muvaffaqiyat,
kollektivistik madaniyatlarda esa guruh manfaatlari ustuvor bo'ladi.
Motivatsion jarayonlarda turli buzilishlar yuzaga kelishi mumkin. Bu
buzilishlar turli sabablarga ko'ra paydo bo'ladi va ularning bartaraf etilishi uchun
alohida yondashuvlar talab etiladi.
Motivatsion defitsit - bu motivatsiyaning umuman yo'qligi yoki juda past
darajada bo'lish holati. Bu holat depressiya, tushkunlik, charchoq yoki
maqsadsizlik tufayli yuzaga kelishi mumkin. Bunday hollarda birinchi navbatda
asosiy sabablarni aniqlash va bartaraf etish zarur.
Motivatsion konflikt turli motivlar orasidagi ziddiyat tufayli yuzaga keladi.
Masalan, ish va oila o'rtasidagi ziddiyat yoki qisqa muddatli zavq va uzoq muddatli
maqsadlar orasidagi kurash. Bunday holatlarni hal qilish uchun ustuvorliklarni
aniqlash va muvozanat topish zarur.
Motivatsion tushkunlik kutilgan natijaga erisha olmaslik yoki ko'p marta
muvaffaqiyatsizlikka uchrash tufayli yuzaga keladi. Bu holat o'z-o'ziga ishonchni
yo'qotish va harakatsizlikka olib keladi. Bartaraf etish uchun kichik
muvaffaqiyatlardan boshlash va asta-sekin katta maqsadlarga o'tish tavsiya etiladi.
Motivatsion haddan tashqari kuchayish ham muammo bo'lishi mumkin. Bu
holat stress, tashvish va charchash keltirib chiqaradi. Muvozanli yondashuv va dam
olish muhim ahamiyatga ega.
Motivatsion buzilishlarni bartaraf etish uchun turli usullar qo'llaniladi:
psixoterapiya, motivatsion suhbat, kognitiv-bihevioral terapiya, maqsad qo'yish
texnikalari va ijtimoiy qo'llab-quvvatlash. Har bir holat uchun individual
yondashuv zarur bo'lib, professional yordam olish tavsiya etiladi.
15

II BOB. SHAXS RIVOJLANISHINING HAR XIL YOSH
DAVRLARIDA MOTIVATSIYA
2.1. Bolalar va o'smirlar davridagi motivatsion xususiyatlari
Bolalar va o'smirlar davridagi motivatsion xususiyatlar kattalarnikidan
sezilarli farq qiladi. Bu farqlar rivojlanish jarayonining tabiiy natijasi bo'lib, miya
rivojlanishi, kognitiv qobiliyatlarning shakllanishi, ijtimoiy tajribaning to'planishi
va shaxsiy o'ziga xoslikning rivojlanishi bilan bog'liq. Bolalar va o'smirlar
motivatsiyasi dinamik xususiyatga ega bo'lib, yosh o'sishi bilan birga doimiy
o'zgarib va murakkablashib boradi.
Bolalik davridagi motivatsiya asosan hozirgi zamonga yo'naltirilgan bo'lib,
darhol qondirilishi mumkin bo'lgan ehtiyojlar ustunlik qiladi. Bolalar uzoq
muddatli maqsadlarni tushunishda qiynaladi va asosan yaqin kelajakdagi natijalar
uchun harakat qiladi. Bu xususiyat miyaning prefrontal korteksi hali to'liq
rivojlanmaganligi bilan bog'liq bo'lib, bu soha uzoq muddatli rejalashtirish va
impulslarni nazorat qilish uchun javobgardir.
O'smirlik davrida motivatsion tizim sezilarli o'zgarishlarga uchraydi. Bu
davrda limbik tizim tez rivojlanadi, bu esa kuchli emotsional reaktsiyalar va risk
olishga moyillikni keltirib chiqaradi. Shu bilan birga, prefrontal korteks hali to'liq
rivojlanmagan bo'lib, bu o'smirlarning impulsiv xatti-harakatlar ko'rsatishiga va
noto'g'ri qarorlar qabul qilishiga olib keladi. 5
Bolalar va o'smirlar motivatsiyasining yana bir muhim xususiyati uning
ijtimoiy xarakterda bo'lishidir. Ushbu yoshdagi bolalar uchun ota-ona, o'qituvchi,
tengdoshlar va boshqa muhim odamlarning fikri va bahosi juda muhim ahamiyatga
5
Deci, E.L., Ryan, R.M. "Intrinsic Motivation and Self-Determination" - New York: Plenum Press,
1985. - 371 p.
16

ega. Ijtimoiy tan olinish va qabul qilinish ushbu yoshdagi asosiy motivatorlardan
biri hisoblanadi.
Bolalar va o'smirlar motivatsiyasida o'yin elementi muhim rol o'ynaydi. O'yin
orqali bolalar dunyoni o'rganadilar, yangi ko'nikmalarni egallaydilar va ijtimoiy
munosabatlarni o'rganadilar. O'smirlik davrida o'yin yanada murakkab shakllar
oladi va ko'pincha sport, ijodiy faoliyat yoki texnologiyalar bilan bog'liq bo'ladi.
Har bir yosh guruhi o'zining o'ziga xos motivatsion xususiyatlariga ega. Bu
xususiyatlarni tushunish bolalar bilan ishlashda va ularni to'g'ri yo'naltirish uchun
juda muhimdir.
Maktabgacha yosh (3-6 yosh) davrida bolalar motivatsiyasi asosan biologik
ehtiyojlar va oddiy ijtimoiy ehtiyojlar atrofida shakllanadi. Bu yoshdagi bolalar
uchun asosiy motivatorlar o'yin, yangilik, qiziqish va kattalarning e'tibori
hisoblanadi. Bolalar bu yoshda "nega" savollari bilan dunyoni o'rganishga intiladi
va bu qiziqish ularning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo'ladi. Rag'batlantirish
tizimi oddiy bo'lishi kerak: maqtov, chiroyli narsalar, sevimli o'yinchoqlar yoki
faoliyatlar.
Kichik maktab yoshi (6-10 yosh) davrida bolalarda formal ta'lim jarayoni
boshlanadi va yangi motivatsion elementlar paydo bo'ladi. Bu yoshda bolalar
uchun o'qituvchining bahosi, maktab muvaffaqiyati va tengdoshlar oldida o'zini
ko'rsatish muhim motivatorlarga aylanadi. Bolalar qoidalar va tartibni o'rganishadi,
mas'uliyat hissini rivojlantiradilar. Bu davrda raqobat elementi paydo bo'ladi, lekin
u hali ham ijobiy va qo'llab-quvvatlovchi muhitda bo'lishi kerak.
O'rta yosh (10-12 yosh) bolalar uchun ijtimoiy qabul qilinish va do'stlik
muhim ahamiyat kasb etadi. Bu yoshda bolalar guruh a'zosi bo'lishga intiladi va
tengdoshlarining fikri kattalarning fikridan ko'ra muhimroq bo'ladi. Mustaqillik va
o'z nuqtai nazarini bildirish istagi kuchayadi. Muvaffaqiyat va tan olinishga ehtiyoj
ortadi.
Katta o'smirlik yoshi (12-15 yosh) davrida motivatsion tizim keskin
o'zgarishlarga uchraydi. O'z shaxsini topish, mustaqillik qozonish va kattalar
dunyosidagi o'z o'rnini aniqlash asosiy motivatorlarga aylanadi. Bu davrda
17

o'smirlar ko'pincha maktab motivatsiyasini yo'qotadilar, chunki ular o'rganayotgan
narsalarning amaliy ahamiyatini ko'rmaydilar. Peer pressure (tengdoshlar bosimi)
eng yuqori darajaga etadi.
Kech o'smirlik (15-18 yosh) davrida kelajak haqida o'ylash qobiliyati
rivojlanadi. Bu yoshda o'smirlar uchun kelajak karier, shaxsiy rivojlanish va
mustaqil hayot muhim motivatorlarga aylanadi. Romantik munosabatlar ham
muhim motivatsion omil bo'ladi. O'z qobiliyatlarini sinab ko'rish va chegaralarni
oshirish istagi kuchli bo'ladi. 6
Bolalar motivatsiyasining rivojlanishiga bir qator omillar ta'sir ko'rsatadi. Bu
omillarni tushunish bolalarni to'g'ri tarbiyalash va rivojlantirish uchun zarur.
Oilaviy muhit eng asosiy omillardan biri hisoblanadi. Ota-onalarning tarbiya
uslubi, oiladagi psixologik muhit, qo'llab-quvvatlash darajasi va kutishlar bolaning
motivatsion rivojlanishiga bevosita ta'sir ko'rsatadi. Avtoritar tarbiya uslubi
bolalarda tashqi motivatsiyani kuchaytiradi, lekin ichki motivatsiyani susaytirishi
mumkin. Demokratik tarbiya uslubi esa ichki motivatsiyani rivojlantirishga
yordam beradi.
Ta'lim muhiti ham juda muhim rol o'ynaydi. O'qituvchilarning yondashuvi,
sinf muhiti, o'qitish usullari va baholash tizimlari bolalarning o'rganishga bo'lgan
motivatsiyasini shakllantiradi. Ijobiy va qo'llab-quvvatlovchi ta'lim muhiti
bolalarning ichki motivatsiyasini rivojlantirishga yordam beradi.
Tengdoshlar bilan munosabatlar, ayniqsa maktab yoshidan boshlab, muhim
ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy qabul qilinish, do'stlik va guruh a'zosi bo'lish bolalar
uchun kuchli motivatorlarga aylanadi. Ijtimoiy chetlanish yoki rad etilish esa
motivatsiyaning sezilarli pasayishiga olib kelishi mumkin.
Madaniy va ijtimoiy omillar ham ta'sir ko'rsatadi. Jamiyatdagi qadriyatlar,
kutishlar va imkoniyatlar bolalarning motivatsion rivojlanishiga ta'sir qiladi. Ba'zi
madaniyatlarda individual muvaffaqiyat, boshqalarida esa jamoaviy muvaffaqiyat
muhim hisoblanadi.
6
Qosimov, A.A. "Maxsus psixologiya" - Toshkent: Adabiyot uchqunlari, 2018. - 290 bet.
18

Shaxsiy xususiyatlar ham muhim rol o'ynaydi. Temperament, qobiliyatlar,
qiziqishlar va shaxsiy tajribalar har bir bolaning o'ziga xos motivatsion profilini
shakllantiradi. Ba'zi bolalar tabiatan ko'proq ichki motivatsiyaga ega bo'lsa,
boshqalari tashqi rag'batlantirish orqali yaxshiroq ishlaydi.
O'smirlik davri motivatsion rivojlanishning eng murakkab va o'zgaruvchan
davrlaridan biri hisoblanadi. Bu davrning bir qator o'ziga xos xususiyatlari mavjud.
Biologik o'zgarishlar o'smirlar motivatsiyasiga katta ta'sir ko'rsatadi.
Gormonal o'zgarishlar, ayniqsa jinsiy gormonlarning ko'payishi, kayfiyat o'zgarishi
va emotsional beqarorlikka olib keladi. Bu o'zgarishlar motivatsiyaning ham
beqaror bo'lishiga sabab bo'ladi.
Neyrologik rivojlanish ham muhim omil hisoblanadi. O'smirlik davrida
limbik tizim tez rivojlanadi, bu esa kuchli emotsional reaktsiyalar va reward-
seeking (mukofot izlash) xatti-harakatlarni keltirib chiqaradi. Prefrontal
korteksning sekin rivojlanishi esa impuls nazorati va uzoq muddatli rejalashtirish
qobiliyatlarining kamligiga olib keladi.
Shaxsiy o'zlik (identity) izlash o'smirlik davrining asosiy vazifalaridan biri
bo'lib, bu jarayon motivatsiyaga katta ta'sir ko'rsatadi. O'smirlar "men kimman?"
savoliga javob izlashda turli rollar va faoliyatlarni sinab ko'radilar. Bu jarayonda
ularning qiziqishlari va motivatsiyalari tez-tez o'zgarishi mumkin.
Mustaqillik qozonish istagi o'smirlik davrining asosiy motivatorlaridan biri
hisoblanadi. O'smirlar kattalardan mustaqil qarorlar qabul qilish va o'z hayotlarini
boshqarish imkoniyatini xohlaydilar. Bu istak ko'pincha kattalar bilan ziddiyatga
olib keladi, lekin bu normal rivojlanish jarayonining bir qismidir.
Ijtimoiy qabul qilinish o'smirlar uchun juda muhim. Peer group (tengdoshlar
guruhi) ning ta'siri ushbu davrda eng yuqori darajaga etadi. O'smirlar ko'pincha
tengdoshlarini xursand qilish uchun xavfli yoki noto'g'ri harakatlar ham qilishi
mumkin.
Risk olishga moyillik o'smirlik davrining tipik xususiyati hisoblanadi. Bu
moyillik qisman neyrologik rivojlanish, qisman esa yangi tajribalar orttirish istagi
19

bilan bog'liq. O'smirlar ko'pincha oqibatlarni to'liq hisobga olmasdan harakat
qiladi.
Maktab muhiti bolalar va o'smirlar motivatsiyasini shakllantirishda muhim rol
o'ynaydi. Samarali yondashuvlar qo'llash orqali o'quvchilarning o'rganishga
bo'lgan qiziqishi va motivatsiyasini oshirish mumkin.
Ichki motivatsiyani rivojlantirish eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi.
Buning uchun o'quvchilarga o'rganish jarayonida autonomiya berish, ularning
qiziqishlarini hisobga olish va o'rganishning amaliy ahamiyatini ko'rsatish zarur.
O'quvchilar o'zlari tanlagan mavzular ustida ishlash imkoniyati berilsa, ularning
motivatsiyasi sezilarli oshadi.
Maqsad qo'yish ko'nikmalari o'rgatish ham muhim. O'quvchilarga qisqa
muddatli va uzoq muddatli maqsadlar qo'yishni o'rgatish, bu maqsadlarga erishish
yo'llarini rejalashtirish va natijalarni baholash ko'nikmalarini rivojlantirish kerak.
SMART (Specific, Measurable, Achievable, Relevant, Time-bound) maqsadlar
qo'yish usuli foydali bo'ladi. 7
Ijobiy muhit yaratish motivatsiyaning rivojlanishida kalit rol o'ynaydi.
Xatolarni o'rganish imkoniyati sifatida ko'rish, har bir o'quvchining individual
rivojlanishini e'tirof etish, ijobiy munosabatlar o'rnatish va o'zaro yordam berish
madaniyatini shakllantirish zarur.
Turli xil o'qitish usullarini qo'llash har xil o'rganish uslubiga ega
o'quvchilarning ehtiyojlarini qondiradi. Visual, audial va kinestetik o'rganish
uslublarini hisobga olish, interaktiv usullar qo'llash va texnologiyadan foydalanish
motivatsiyani oshiradi.
Baholash tizimini to'g'ri tuzish ham muhim. Formativ baholash (jarayon
davomida baholash) o'quvchilarning rivojlanishini kuzatish va yordam berish
imkonini beradi. Sumativ baholash (yakuniy baholash) esa yutuqlarni e'tirof etish
uchun ishlatiladi. Raqobatni sog'lom darajada saqlash va har bir o'quvchining
shaxsiy rivojlanishiga e'tibor berish zarur.
7
Atkinson, J.W. "An Introduction to Motivation" - Princeton: Van Nostrand, 1964. - 360 p.
20

Oila bolalar va o'smirlar motivatsiyasini shakllantirishda eng muhim rol
o'ynaydi. Ota-onalarning to'g'ri yondashuvi bolalarning hayot davomidagi
motivatsion xususiyatlarini belgilaydi.
Ijobiy ota-onalik uslubi motivatsiyani rivojlantirishning asosi hisoblanadi. Bu
uslub quyidagi elementlarni o'z ichiga oladi: bolaga mehribon va qo'llab-
quvvatlovchi munosabat, aniq chegaralar va qoidalar o'rnatish, bolaning fikri va
his-tuyg'ularini hurmat qilish, mustaqillikni asta-sekin rivojlantirish.
Kutishlarni to'g'ri belgilash muhim ahamiyatga ega. Kutishlar bolaning yoshi,
qobiliyatlari va individual xususiyatlariga mos kelishi kerak. Haddan tashqari
yuqori kutishlar bolada stress va muvaffaqiyatsizlik hissini keltirib chiqaradi, juda
past kutishlar esa motivatsiyani susaytiradi.
Qiziqishlarni qo'llab-quvvatlash bolaning ichki motivatsiyasini
rivojlantirishga yordam beradi. Ota-onalar bolaning tabiiy qiziqishlarini kuzatib,
ularga imkoniyat va resurs taqdim etishi kerak. Bolani o'z qiziqishlariga mos
keladigan faoliyatlarga jalb qilish va unda muvaffaqiyat qozonishiga yordam
berish muhim.
Mustaqillikni bosqichma-bosqich rivojlantirish ham zarur. Yoshiga mos
mas'uliyatlar berish, o'z qarorlarini qabul qilish imkoniyatini berish va xatolardan
o'rganishga imkon yaratish bolaning o'z-o'zini boshqarish ko'nikmalarini
rivojlantiradi.
Suhbat va muloqotni rivojlantirish orqali bolaning ichki dunyosini tushunish
va unga yordam berish mumkin. Ochiq savolar berish, tinglay bilish, his-
tuyg'ularni e'tirof etish va maslahat berish ko'nikmalari muhim.
Bolalar va o'smirlar davrida turli motivatsion muammolar yuzaga kelishi
mumkin. Bu muammolarni erta aniqlash va to'g'ri bartaraf etish muhim ahamiyatga
ega.
O'rganishga bo'lgan qiziqishning yo'qolishi eng keng tarqalgan
muammolardan biri hisoblanadi. Bu muammo turli sabablarga ko'ra yuzaga kelishi
mumkin: o'qitish usullarining mosmasligi, muvaffaqiyatsizlik tajribasi, ijtimoiy
21

muammolar yoki shaxsiy qiyinchiliklar. Bartaraf etish uchun sabablarni aniqlash,
individual yondashuv qo'llash va qo'shimcha yordam berish zarur.
Prokrastinatsiya (kechiktirish) o'smirlar orasida keng tarqalgan muammo
hisoblanadi. Bu muammo ko'pincha perfektsionizm, muvaffaqiyatsizlikdan
qo'rqish yoki vaqtni boshqarish ko'nikmalarining etishmasligi bilan bog'liq.
Bartaraf etish uchun vaqt boshqarish ko'nikmalarini o'rgatish, katta vazifalarni
kichik qismlarga bo'lish va bosqichma-bosqich muvaffaqiyat qozonishga yordam
berish kerak.
Ijtimoiy chetlanish yoki bullying (zo'ravonlik) ham motivatsiyaga salbiy ta'sir
ko'rsatadi. Bu holatlarda bolaning xavfsizlik his-tuyg'usini ta'minlash, ijtimoiy
ko'nikmalarni rivojlantirish va professional yordam olish zarur bo'lishi mumkin.
Haddan tashqari stress va tashvish ham motivatsiyani susaytiradi. Zamonaviy
bolalar ko'pincha haddan tashqari yuklama, raqobat va kutishlar ostida qiynalib,
stressga duchor bo'ladi. Bu holatda dam olish, stress bilan kurashish texnikalarini
o'rgatish va yuklama miqdorini kamaytirish zarur.
Motivatsion muammolarni bartaraf etishda professional yordam ham muhim
rol o'ynashi mumkin. Maktab psixologi, terapevt yoki boshqa mutaxassislarning
yordami og'ir hollarda zarur bo'ladi. Erta aralashuv va to'g'ri yondashuv orqali
ko'plab motivatsion muammolarni muvaffaqiyatli hal qilish mumkin.
2.2. Kattalar davridagi motivatsion jarayonlarning o'zgarishi
Kattalar davrida motivatsion jarayonlar sezilarli o'zgarishlarga uchraydi va
murakkab dinamikaga ega bo'ladi. Bu o'zgarishlar hayotiy tajribaning to'planishi,
ijtimoiy rollarning o'zgarishi, fiziologik omillar va psixologik rivojlanish bilan
bog'liq. Kattalar davridagi motivatsiya yoshlik davridagiga nisbatan yanada
maqsadga yo'naltirilgan, haqiqiy va barqaror xususiyatga ega bo'ladi.
Kattalar motivatsiyasining asosiy xususiyati uning ko'p qirralilik va
murakkabligi hisoblanadi. Yoshlarda odatda bitta yoki bir necha asosiy motivator
ustunlik qilsa, kattalar hayotida bir vaqtning o'zida ko'plab turli motivatorlar faol
22

bo'ladi: professional rivojlanish, oilaviy mas'uliyatlar, sog'liqni saqlash, moliyaviy
barqarorlik, ijtimoiy maqom va shaxsiy o'zini rivojlantirish. 8
Kattalar motivatsiyasining yana bir muhim jihati uning pragmatik (amaliy)
xususiyatidir. Kattalar o'zlarining cheklangan vaqt va energiya resurslarini hisobga
olib, eng muhim va samarali yo'nalishlarni tanlay oladi. Ular qaysi faoliyatlar
haqiqatan ham muhim ekanligini va qaysilari vaqt sarfiga arzimasligini yaxshi
biladi.
Kattalar davridagi motivatsion jarayonlar ham hayotiy bosqichlarga qarab
o'zgarib turadi. Erta kattalar davri (20-30 yosh), o'rta kattalar davri (30-50 yosh) va
kech kattalar davri (50+ yosh) har birining o'ziga xos motivatsion xususiyatlari
mavjud. Har bir bosqichda turli ehtiyojlar va ustuvorliklar birinchi o'ringa chiqadi.
Kattalar motivatsiyasida ham ichki va tashqi motivatsiya nisbati o'zgaradi.
Yoshi ulg'aygan sari, kattalar tashqi mukofotlar (pul, tan olinish, maqom)dan ko'ra
ichki qoniqish (ma'no, maqsad, shaxsiy o'sish) ustunligini beradi. Bu o'zgarish
psixologik etuklikning belgisi hisoblanadi.
Kattalar davridagi har bir yosh bosqichi o'zining o'ziga xos motivatsion
xususiyatlari bilan ajralib turadi. Bu xususiyatlarni tushunish turli yosh
guruhlaridagi odamlar bilan samarali ishlash uchun muhimdir.
Erta kattalar davri (20-30 yosh) davrida asosiy motivatorlar karier qurilishi,
mustaqillik qozonish, romantik munosabatlar o'rnatish va o'z hayotining asosini
yaratish hisoblanadi. Bu yoshdagi odamlar energiya va ambitsiyalar bilan to'la
bo'lib, ko'plab maqsadlarni bir vaqtda amalga oshirish uchun harakat qiladi. Ular
ko'pincha o'zlarini isbotlash, muvaffaqiyat qozonish va ijtimoiy maqom olish
uchun juda ko'p ishlaydi.
Bu davrda professional motivatsiya juda kuchli bo'lib, odamlar o'z kasb-hunar
sohalarida o'rnashish, ko'nikma va tajriba to'plash uchun harakat qiladi. Moliyaviy
mustaqillik qozonish ham muhim motivator hisoblanadi. Ijtimoiy motivatsiya ham
yuqori darajada bo'lib, do'stlar to'plash, sherik topish va ijtimoiy tarmoqlarni
kengaytirish ustuvor vazifalar qatoriga kiradi.
8
Normurodov, J.B. "Psixologik diagnostika" - Toshkent: Nihol, 2020. - 380 bet.
23

O'rta kattalar davri (30-50 yosh) davrida motivatsion ustuvorliklar sezilarli
o'zgaradi. Bu davrda oilaviy mas'uliyatlar, bolalar tarbiyasi, moliyaviy barqarorlik
va professional rivojlanish asosiy motivatorlarga aylanadi. Bu yoshdagi odamlar
o'zlarining hayotiy tajribasi asosida yanada maqsadga yo'naltirilgan va samarali
harakat qiladi.
Ushbu davrda "sandwich generation" hodisasi kuzatiladi - odamlar bir
vaqtning o'zida o'z bolalarini boqish va keksaygan ota-onalariga g'amxo'rlik qilish
mas'uliyatini bajarishi kerak bo'ladi. Bu ikki tomonlama mas'uliyat motivatsion
jarayonlarga katta ta'sir ko'rsatadi va ustuvorliklarni qayta ko'rib chiqishga majbur
qiladi.
Professional jihatdan bu davr ko'pincha eng yuqori cho'qqilar davri
hisoblanadi. Odamlar o'z sohalari bo'yicha etuk mutaxassislarga aylanadi va
leadership (rahbarlik) rollarini o'z zimmalariga oladi. Bu davrda professional
motivatsiya nafaqat shaxsiy muvaffaqiyat, balki boshqalarni rivojlantirish va
yo'naltirish bilan bog'liq bo'ladi.
Kech kattalar davri (50+ yosh) davridagi motivatsion o'zgarishlar juda muhim
va chuqur xususiyatga ega. Bu davrda odamlar hayotning ma'nosi, qoldirgan
merosi va shaxsiy baxt haqida ko'proq o'ylaydi. Materialga bo'lgan ehtiyoj
kamayib, ma'naviy va ijtimoiy ehtiyojlar kuchayadi.
Bu yoshda career plateau (karier plato) hodisasi kuzatiladi - professional
o'sish sekinlashadi yoki to'xtaydi. Bu ba'zi odamlar uchun motivatsion inqiroz
keltirib chiqarishi mumkin, boshqalari esa buni yangi yo'nalishlarni kashf etish
imkoniyati sifatida qabul qiladi. Ko'pchilik ushbu davrda mentoring (maslahat
berish), volunteer (ko'ngillilik) faoliyati yoki ijodiy ishlarni boshlaydi.
Pensiya yaqinlashishi bilan bog'liq motivatsion o'zgarishlar ham muhim.
Ba'zilar pensiyadan qo'rqib, ishni davom ettirish uchun harakat qilsa, boshqalari
yangi hayot bosqichiga tayyorlanish uchun rejalar tuzadi. Sog'liqni saqlash va faol
turmush tarzi davom ettirish bu davrda eng muhim motivatorlardan biriga
aylanadi.
24

Kattalar davridagi professional motivatsiya murakkab rivojlanish jarayonini
boshdan kechiradi. Bu jarayonni tushunish karyera rivojlanishi va ish joyida
samaradorlikni oshirish uchun juda muhim.
Karyeraning boshlanish bosqichida (20-30 yosh) asosiy motivatorlar technical
competence (texnik malaka) rivojlantirish, professional tan olinish qozonish va
moliyaviy mukofotlar olish hisoblanadi. Bu bosqichda odamlar o'z professional
identitylarini shakllantirayotgan bo'ladi va ko'plab yangi ko'nikmalarni o'rganish
uchun harakat qiladi.
Karyeraning rivojlanish bosqichida (30-45 yosh) motivatsion fokus o'zgaradi.
Bu bosqichda rahbarlik ko'nikmalari rivojlantirish, professional tarmoqlar
kengaytirish va strategik fikrlash qobiliyatlarini oshirish muhim bo'ladi. Odamlar
o'z sohalarida expert (mutaxassis) maqomini qozonish uchun harakat qiladi.
Bu davrda work-life balance (ish-hayot muvozanati) masalasi ham muhim
motivatsion omilga aylanadi. Oilaviy mas'uliyatlar ortishi bilan odamlar ish va
shaxsiy hayot o'rtasida muvozanat topish uchun harakat qiladi. Moslashuvchan ish
jadvali, remote work (masofaviy ish) imkoniyatlari va boshqa benefits (afzalliklar)
muhim motivatorlarga aylanadi.
Karyeraning etuklik bosqichida (45-60 yosh) motivatsion ustuvorliklar yana
o'zgaradi. Bu bosqichda odamlar o'z tajribalarini boshqalar bilan bo'lishish,
mentoring qilish va organizational impact (tashkilotga ta'sir) ko'rsatish uchun
harakat qiladi. Legacy (meros) qoldirish va meaningful work (mazmunli ish) qilish
muhim motivatorlarga aylanadi.
Bu davrda ba'zi odamlar career change (karier o'zgarishi) ga qaror qilishi
mumkin. Buning sabablari turli bo'lishi mumkin: burnout (kasal charchoq), yangi
qiziqishlar paydo bo'lishi yoki hayotning ma'nosini qayta ko'rib chiqish. Bunday
o'zgarishlar katta motivatsion challenge (qiyinchilik) va imkoniyat yaratadi.
Pre-retirement (pensiya oldi) bosqichida (60+ yosh) motivatsion fokus legacy
va transition (o'tish) masalalariga yo'naladi. Odamlar o'z bilim va tajribalarini
keyingi avlodga uzatish, silliq pensiya o'tish rejalarini tuzish va post-career (karier
keyingi) hayotga tayyorlanish uchun harakat qiladi.
25

Oilaviy hayot kattalar davridagi motivatsion jarayonlarga katta ta'sir
ko'rsatadi. Oilaviy rollar va mas'uliyatlar o'zgarishi bilan motivatsion ustuvorliklar
ham o'zgarib turadi. 9
Nikoh va sheriklk munosabatlari o'rnatish bosqichida (20-30 yosh) asosiy
motivator uyg'un sherik topish va barqaror munosabatlar qurish hisoblanadi. Bu
jarayonda odamlar o'z shaxsiy ehtiyojlarini sheriknikiga moslashtirishni o'rganadi
va partnership (hamkorlik) ko'nikmalarini rivojlantiradi.
Bolalar tug'ilishi bilan oilaviy motivatsiyalar tubdan o'zgaradi. Ota-ona bo'lish
yangi mas'uliyatlar va ustuvorliklar keltirib chiqaradi. Bolalarning rivojlanishi,
ta'limi va farovonligi asosiy motivatorlarga aylanadi. Bu davrda ko'plab kattalar o'z
professional ambitsiyalarini qayta ko'rib chiqish va family-first (oila birinchi)
yondashuvini qabul qilish majburiyatini his etadi.
Bolalar o'sib ulg'aygan sari oilaviy motivatsiya ham o'zgarib turadi. Kichik
bolalar uchun asosiy g'amxo'rlik, maktab yoshidagi bolalar uchun ta'lim va
rivojlanish, o'smirlar uchun yo'naltirish va qo'llab-quvvatlash muhim
motivatorlarga aylanadi. Har bir bosqichda ota-onalar o'z rollarini qayta aniqlash
va yangi ko'nikmalarni o'rganish zarurati bilan duch keladi.
"Empty nest" (bo'sh uy) bosqichi kattalar davridagi muhim motivatsion
o'zgarish nuqtasi hisoblanadi. Bolalar mustaqil hayot boshlagan so'ng, ota-onalar
o'z hayotlarini qayta ko'rib chiqish va yangi maqsadlar topish zarurati bilan duch
keladi. Ba'zilar uchun bu inqiroz davri bo'lsa, boshqalari uchun yangi imkoniyatlar
davri bo'ladi.
Keksaygan ota-onalarga g'amxo'rlik qilish ham muhim motivatsion omil
hisoblanadi. "Sandwich generation" a'zolari bir vaqtning o'zida o'z bolalari va ota-
onalariga g'amxo'rlik qilish mas'uliyatini bajarishi kerak. Bu ikki tomonlama
mas'uliyat stress va motivatsion ziddiyatlar keltirib chiqarishi mumkin.
Ajralish va qayta nikoh jarayonlari ham motivatsion tizimga katta ta'sir
ko'rsatadi. Bu jarayonlar odamlarni o'z hayotlarini qayta qurishga, yangi maqsadlar
qo'yishga va o'z motivatsion ustuvorliklarini qayta ko'rib chiqishga majbur qiladi.
9
Bandura, A. "Self-Efficacy: The Exercise of Control" - New York: W.H. Freeman, 1997. - 604 p.
26

Kattalar davridagi fiziologik o'zgarishlar motivatsion jarayonlarga sezilarli
ta'sir ko'rsatadi. Yosh ortishi bilan bog'liq tabiiy jarayonlar motivatsiyaning ham
o'zgarishiga olib keladi.
Fizik salohiyatning o'zgarishi motivatsion ustuvorliklarni qayta ko'rib
chiqishga majbur qiladi. Yoshlikdagi yuqori energiya va fizik imkoniyatlar asta-
sekin kamayib, odamlar o'z faoliyatlarini yanada oqilona rejalashtirish va
ustuvorliklarni aniqlash zaruratini his etadi. Bu jarayon motivatsiyaning yanada
maqsadga yo'naltirilgan va samarali bo'lishiga olib keladi.
Sog'liq muammolari paydo bo'lishi bilan motivatsion fokus o'zgaradi. Yosh
kattalar davridagi achievement (muvaffaqiyat) va growth (o'sish) motivatsiyasi
asta-sekin maintenance (saqlash) va well-being (farov) motivatsiyasiga o'tadi.
Sog'liqni saqlash, preventive care (profilaktik g'amxo'rlik) va healthy lifestyle
(sog'lom turmush tarzi) muhim motivatorlarga aylanadi.
Kognitiv o'zgarishlar ham motivatsiyaga ta'sir ko'rsatadi. Yosh ortishi bilan
ba'zi kognitiv funksiyalar (masalan, ishchi xotira, qayta ishlash tezligi) biroz
kamayishi mumkin, lekin crystallized intelligence (kristallashgan aql) va wisdom
(donolik) ortadi. Bu o'zgarishlar motivatsion strategiyalarning ham o'zgarishiga
olib keladi.
Gormonal o'zgarishlar, ayniqsa ayollarda menopauza davri, motivatsion
jarayonlarga ta'sir ko'rsatadi. Gormonal o'zgarishlar kayfiyat, energiya darajasi va
motivatsion fokusni o'zgartirishi mumkin. Bu davrda odamlar o'z motivatsion
strategiyalarini ushbu o'zgarishlarga moslashtirishni o'rganishi kerak.
Chronic conditions (surunkali kasalliklar) bilan yashash ham motivatsiyaga
katta ta'sir ko'rsatadi. Diabetes, yurak kasalliklari, artrit kabi kasalliklar bilan
og'rigan odamlar o'z hayot tarzini o'zgartirish va yangi motivatsion strategiyalarni
qabul qilish majburiyatini his etadi. Disease management (kasallik boshqaruvi)
asosiy motivatorga aylanishi mumkin.
Uyqu buzilishlari va energiya kamayishi ham motivatsiyaga salbiy ta'sir
ko'rsatadi. Yosh ortishi bilan uyqu sifati yomonlashishi va energiya kamayishi
27

odamlarning motivatsion resurslarini cheklaydi. Bu vaziyatda odamlar o'z
energiyasini yanada samarali ishlatish strategiyalarini o'rganishi kerak.
Kattalar davridagi ijtimoiy rollarning o'zgarishi motivatsion jarayonlarga katta
ta'sir ko'rsatadi. Har bir yangi ijtimoiy rol o'z ehtiyojlari va motivatsion talablarini
olib keladi.
Professional leadership (kasbiy rahbarlik) rollari qabul qilish motivatsion
fokusni o'zgartirishga olib keladi. Yosh mutaxassislarning individual achievement
(shaxsiy muvaffaqiyat) ga qaratilgan motivatsiyasi asta-sekin team success (jamoa
muvaffaqiyati) va organizational impact (tashkilot ta'siri)ga yo'naladi. Rahbarlar
boshqalarni rivojlantirish, mentoring va coaching qilish motivatsiyasini
rivojlantiradi.
Ota-ona roli motivatsion tizimni tubdan o'zgartiradi. Bolalar paydo bo'lishi
bilan odamlarning motivatsion ustuvorliklari o'zgaradi va self-focused (o'ziga
qaratilgan) motivatsiyadan family-focused (oilaga qaratilgan) motivatsiyaga o'tadi.
Bu o'zgarish ba'zan career ambitions (karier ambitsiyalari) bilan ziddiyat keltirib
chiqarishi mumkin.
Community leader (jamiyat rahbari) roli ham motivatsiyaga ta'sir ko'rsatadi.
Ko'plab kattalar o'z jamiyatlariga xizmat qilish, volunteer faoliyati bilan
shug'ullanish va social impact (ijtimoiy ta'sir) ko'rsatish motivatsiyasini
rivojlantiradi. Bu motivatsiya especially (ayniqsa) kech kattalar davridaa
kuchayadi.
Caregiver (g'amxo'rlik qiluvchi) roli keksaygan ota-onalar yoki boshqa oila
a'zolariga g'amxo'rlik qilish zarurati bilan bog'liq. Bu rol yangi ko'nikmalar
o'rganish, vaqtni qayta tashkillashtirish va yangi ustuvorliklar belgilash
motivatsiyasini keltirib chiqaradi.
Grandparent (boboyi/buviyi) roli ham o'ziga xos motivatsion xususiyatlarni
olib keladi. Bu rol legacy (meros) qoldirish, family traditions (oilaviy an'analar) ni
saqlab qolish va keyingi avlodga donolik uzatish motivatsiyasini kuchaytiradi.
Mentor va teacher (o'qituvchi) rollari professional rivojlanish davomida
paydo bo'ladi. Tajribali mutaxassislar o'z bilim va tajribalarini keyingi avlodga
28

uzatish motivatsiyasini his etadi. Bu motivatsiya personal fulfillment (shaxsiy
qoniqish) va professional legacy yaratish bilan bog'liq.
Kattalar davridagi motivatsiyani saqlash va rivojlantirish uchun maxsus
strategiyalar zarur. Bu strategiyalar yosh xususiyatlari va hayotiy vaziyatlarni
hisobga olgan holda ishlab chiqilishi kerak. 10
Maqsadlarni qayta ko'rib chiqish va yangilash muntazam ravishda amalga
oshirilishi kerak. Kattalar davridagi maqsadlar aniqlik, erishish mumkinligi va
current life stage (hozirgi hayot bosqichi)ga muvofiqligi jihatidan baholanishi
kerak. SMART goals (aqlli maqsadlar) principlarini qo'llash foydali bo'ladi.
Work-life integration (ish-hayot integratsiyasi) yondashuvi balance
(muvozanat) dan ko'ra maqsadga muvofiqdir. Bu yondashuv turli hayotiy sohalarni
bir-biriga qarama-qarshi qo'yish o'rniga, ularni harmonik ravishda birlashtirish
ustida ishlaydi.
Continuous learning (doimiy o'rganish) motivatsiyani saqlashning muhim
usuli hisoblanadi. Yangi ko'nikmalar o'rganish, hobby rivojlantirish, formal yoki
informal education (ta'lim) olish intellektual stimulation (aqliy stimulyatsiya)
beradi va motivatsiyani jonlantirishga yordam beradi.
Social connections (ijtimoiy aloqalar) ni saqlab qolish va rivojlantirish
motivatsion salohiyatni oshiradi. Meaningfll relationships (mazmunli
munosabatlar), professional networks (kasbiy tarmoqlar) va community
involvement (jamiyat ishtirokchiligi) motivatsiyani qo'llab-quvvatlaydi.
Health optimization (sog'liqni optimallashtirish) motivatsiyaning asosiy
shartlaridan biri hisoblanadi. Regular exercise (muntazam mashqlar), healthy
nutrition (sog'lom ovqatlanish), stress management (stress boshqaruvi) va adequate
sleep (yetarli uyqu) motivatsion energiyaning asosiy manbalaridir.
Meaning-making (ma'no yaratish) activities (faoliyatlar) motivatsiyani
chuqurlashtiradi. Volunteer work (ko'ngillilik ishi), mentoring, creative pursuits
(ijodiy ishlar) va spiritual practices (ma'naviy amaliyotlar) hayotga ma'no beradi va
motivatsiyani kuchaytiradi.
10
Hasanov, A.A. "Shaxs psixologiyasi" - Toshkent: Fan, 2019. - 280 bet.
29

Financial planning (moliyaviy rejalashtirish) kattalar davridagi motivatsiyani
qo'llab-quvvatlaydi. Retirement planning (pensiya rejalashtirrish), investment
strategies (investitsiya strategiyalari) va financial security (moliyaviy xavfsizlik)
ta'minlash motivatsion xavotirlarni kamaytiradi va boshqa sohalarga e'tiborni
qaratish imkonini beradi.
III BOB. MOTIVATSION JARAYONLARNI RIVOJLANTIRISH
YO'LLARI
3.1. Motivatsiyani kuchaytirish usullari va texnikalari
30

Motivatsiya - bu odamlarni ma'lum bir harakatga undovchi, faoliyatga
qiziqtiruvchi va maqsadga erishishda davom etishga undovchi ichki va tashqi
kuchlarning majmuasidir. Zamonaviy dunyoda muvaffaqiyatga erishish uchun
motivatsiyani to'g'ri boshqarish va uni kuchaytirish alohida ahamiyatga ega.
Motivatsiya ikki asosiy turga bo'linadi: ichki motivatsiya (intrinsik) va tashqi
motivatsiya (ekstrinsik). Ichki motivatsiya faoliyatning o'zidan olinadigan qoniqish
va zavq bilan bog'liq bo'lsa, tashqi motivatsiya mukofot, tan olish yoki jazadan
qochish kabi tashqi omillarga asoslanadi.
Aniq va amalga oshirilishi mumkin bo'lgan maqsadlar qo'yish
motivatsiyaning asosidir. SMART printsipiga asosan maqsadlar aniq (Specific),
o'lchanadigan (Measurable), erishish mumkin (Achievable), dolzarb (Relevant) va
vaqt bilan cheklangan (Time-bound) bo'lishi kerak.
Maqsadlarni visualizatsiya qilish texnikasi juda samarali hisoblanadi. Bu
jarayon orqali kishi o'z maqsadini erishgan holatini tasavvur qiladi, bu esa miyada
ijobiy neyron aloqalarini shakllantiradi va harakatga undaydi. Vizualizatsiyani
kundalik amaliyotga aylantirish, maqsadlar taxtasini yaratish yoki rasmiy tasvirlar
orqali o'z orzularini ifodalash mumkin. 11
Faoliyat shaxsiy qadriyatlar bilan mos kelganda, ichki motivatsiya sezilarli
darajada oshadi. Har bir kishi o'zining eng muhim qadriyatlarini aniqlashi va
faoliyatini shu qadriyatlar asosida tashkil etishi zarur. Masalan, agar oila sizning
asosiy qadriyatingiz bo'lsa, ish faoliyatini oila farovonligini yaxshilash maqsadida
ko'rish motivatsiyani kuchaytiradi.
Muvaffaqiyatlarni qayd etish va kichik yutuqlarni nishonlash motivatsiyani
saqlab turadi. Kundalik, haftalik yoki oylik progress jurnali yuritish, maqsadlarga
erishish yo'lidagi har bir qadamni qayd etish muhimdir. Bu jarayon dopamin
chiqarilishini rag'batlantiradi va keyingi harakatlarga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
Maqsadlarga erishganda o'zingizni mukofotlash tizimini yaratish juda
samarali. Mukofotlar katta bo'lishi shart emas - yangi kitob sotib olish, sevimli
11
Yo'ldoshev, J.G. "Pedagogik psixologiya" - Toshkent: O'zbekiston, 2017. - 456 bet.
31

taomni tayyorlash yoki dam olish vaqtini ajratish kabi oddiy narsalar ham
motivatsiyani saqlashda yordam beradi.
Atrofdagi odamlarning qo'llab-quvvatlashi motivatsiyaning kuchli manbai
hisoblanadi. Oila a'zolari, do'stlar, hamkasblar yoki mentor bilan maqsadlaringizni
baham ko'rish va ulardan qo'llab-quvvatlash so'rash muhimdir. Qo'llab-quvvatlash
guruhlarga qo'shilish yoki shu yo'nalishdagi odamlar bilan muloqot qilish ham
samarali.
Kimgadir hisobot berish majburiyati kuchli motivatsion omil bo'ladi. Bu
jarayon orqali siz o'z va'dalaringizni buzmaslik uchun qo'shimcha bosim yaratiladi.
Mas'uliyat sherigi siz bilan bir xil maqsadlarga intilayotgan yoki sizni qo'llab-
quvvatlashga tayyor bo'lgan kishi bo'lishi kerak.
O'z-o'zi bilan yoki boshqalar bilan musobaqalashish motivatsiyani
kuchaytiradi. Bu sport musobaqalari, ish samaradorligi bo'yicha reyting, yoki
shunchaki kecha-kunduzgi yutuqlarni solishtirishlar orqali amalga oshirilishi
mumkin. Muhimi, raqobat sog'lom va konstruktiv bo'lishi kerak.
Tashqi mukofotlar qisqa muddatli motivatsiya uchun samarali. Bular pul
mukofotlari, sertifikatlar, pochta orqali tan olish, ijtimoiy tarmoqlarda e'tirof etish
va boshqa shakllarda bo'lishi mumkin. Biroq, tashqi mukofotlarga haddan tashqari
bog'lanib qolmaslik kerak.
Ichki dialog motivatsiyaga katta ta'sir ko'rsatadi. Salbiy va tanqidiy fikrlarni
ijobiy va qo'llab-quvvatlovchi gaplar bilan almashtirish kerak. "Men bunga qodir
emasman" o'rniga "Men buni o'rganaman" yoki "Bu qiyin, lekin mumkin" deyish
kerak.
Kundalik ijobiy affirmatsiyalarni takrorlash o'z-o'ziga ishonchni kuchaytiradi.
Affirmatsiyalar hozirgi zamonda, ijobiy shaklda va shaxsiy qo'llanilishda
ifodalanishi kerak. Masalan: "Men har kuni o'z maqsadlarimga yaqinlashib
boraman" yoki "Menda bu vazifani muvaffaqiyatli bajarish uchun barcha
qobiliyatlar mavjud".
Muvaffaqiyatsizlik qo'rquvi motivatsiyani pasaytiruvchi asosiy omillardan
biri. Bu qo'rquvlarni tan olish, ularni yozib olish va har biriga qarshi dalillar topish
32

muhim. Shuningdek, qo'rquvlarni o'rganish va rivojlanish imkoniyati sifatida
ko'rish kerak.
Ongni tinchlashtirish va hozirgi paytga e'tibor qaratish texnikalari stress va
tashvishni kamaytiradi, diqqatni kuchaytiradi. Kundalik 10-15 daqiqalik
meditatsiya yoki nafas mashqlari amaliyoti motivatsiyani saqlashda yordam beradi.
25 daqiqa ishlaganingizdan so'ng 5 daqiqa tanaffus qilish printsipiga
asoslangan bu usul ishni kichik qismlarga bo'lib, har bir qismni tugatish orqali
motivatsiyani saqlab turadi. To'rt pomodoro cyclidan so'ng uzunroq tanaffus
qilinadi.
Yangi odatni mavjud odatga bog'lab qurish. Masalan, "Ertalab tish
yuvganimdan so'ng 10 daqiqa kitob o'qiyman" kabi. Bu usul yangi odatlarni
shakllantirish va motivatsiyani saqlab turishda juda samarali.
Aniq muddat belgilash va vaqtni samarali boshqarish motivatsiyani
kuchaytiradi. Katta vazifalarni kichik qismlarga bo'lib, har biriga aniq muddat
belgilash, prioritetlarni to'g'ri qo'yish va vaqt me'yorlarini rioya qilish muhim.
Ish joyini va rejalarni tartibga solish, kundalik jadval tuzish va unga rioya
qilish motivatsiyani saqlab turadi. Tartibsizlik va betartiblik stress yaratadi va
motivatsiyani pasaytiradi.
Zamonaviy ilovalar va dasturlar motivatsiyani qo'llab-quvvatlashda yordam
berishi mumkin. Habit tracking ilovalar, vazifalar ro'yxati dasturlari, vaqt kuzatish
tizimlar va maqsadlar rejalashtirish platformalari foydali bo'ladi.
Muntazam jismoniy mashqlar endorfin chiqarilishini rag'batlantiradi, stressni
kamaytiradi va umumiy kayfiyatni yaxshilaydi. Haftada kamida 3-4 marta 30
daqiqadan jismoniy faollik bilan shug'ullanish tavsiya etiladi.
Miya faoliyati va motivatsiya darajasi oziqlanish va uyqu sifatiga bog'liq.
Muvozanatli ovqatlanish, etarli miqdorda suv ichish va kuniga 7-8 soat sifatli uyqu
motivatsiyani saqlashning asosiy sharoitlaridir. 12
12
Xolmatov, B.R. "Amaliy psixologiya" - Toshkent: Yangiyo'l, 2019. - 310 bet.
33

Haddan tashqari stress motivatsiyani yo'q qiladi. Stress boshqarish
texnikalarini o'rganish: nafas mashqlari, yoga, meditatsiya, vaqtni to'g'ri taqsimlash
va "yo'q" deyishni o'rganish muhim.
Ijobiy munosabatlar va qo'llab-quvvatlovchi muhit motivatsiyani
kuchaytiradi. Salbiy ta'sir ko'rsatuvchi odamlardan vaqtinchalik uzoqlashish va
ijobiy fikrlaydigan kishilar bilan vaqt o'tkazish muhim.
Vaqt o'tishi bilan vaziyat o'zgaradi, shuning uchun maqsadlarni davriy
ravishda qayta ko'rib chiqish va kerak bo'lsa yangilash muhim. Bu jarayon
maqsadlarning dolzarbligini saqlaydi va yangi motivatsiya beradi.
Muvaffaqiyatsizliklar motivatsiyani buzmasligi, balki o'rganish imkoniyati
sifatida qarash kerak. Har bir muvaffaqiyatsizlikdan saboq chiqarib, keyingi
urinishda bu xatolarni takrorlamaslik muhim.
Doimiy o'rganish va rivojlanish motivatsiyani jonli saqlaydi. Yangi
ko'nikmalar o'rganish, kitoblar o'qish, kurslar o'tash va yangi tajribalar orttirish
muhim.
Faqat bitta sohaga haddan tashqari e'tibor berish boshqa sohalarni buzadi va
oxir-oqibatda umumiy motivatsiyani pasaytiradi. Ish, oila, salomatlik, o'yin-kulgi
va shaxsiy rivojlanish o'rtasida muvozanat saqlash muhim.
Motivatsiyani kuchaytirish - bu bir martalik harakat emas, balki doimiy
jarayon. Har bir kishi o'ziga mos keladigan usullar kombinatsiyasini topishi kerak.
Eng muhimi, kichik qadamlardan boshlash va doimiylikni saqlash. Vaqt o'tishi
bilan bu texnikalar odat shaklini oladi va motivatsiyani saqlash avtomatik
jarayonga aylanadi.
Unutmang, motivatsiya - bu his-tuyg'u emas, balki harakat. Motivatsiyani
kutib o'tirmasdan, harakat qilish orqali motivatsiyani yaratish mumkin. Har bir
kichik harakat keyingi harakatga olib keladi va natijada katta muvaffaqiyatlarga
erishish mumkin bo'ladi.
3.2. Shaxsiy rivojlanishda motivatsion strategiyalardan foydalanish
34

Shaxsiy rivojlanish - bu odamning o'z imkoniyatlari, bilim va ko'nikmalarini
kengaytirish, shaxsiy va professional hayotda muvaffaqiyatga erishish uchun
davomli harakat qilish jarayonidir. Bu yo'lda eng katta qiyinchilik - doimiy
motivatsiyani saqlash va o'z-o'zini rivojlantirishga undovchi kuchlarni
faollashtirish hisoblanadi.
Zamonaviy dunyoda axborot ko'pligi va imkoniyatlar juda ko'p bo'lganidan,
to'g'ri yo'nalishni tanlash va unga sodiq qolish qiyinlashgan. Shu sababli, shaxsiy
rivojlanishda motivatsion strategiyalardan samarali foydalanish zarurati tug'ilgan.
Intellektual rivojlanish bilim olish, yangi ko'nikmalar egallash va aqliy
qobiliyatlarni oshirish jarayonidir. Bu sohada motivatsiyani saqlash uchun qiziqish
va merakni asosiy harakatlantiruvchi kuch sifatida ishlatish kerak.
Yangi bilimlarni o'rganishda muvaffaqiyat hissi eng kuchli motivatordir.
Shuning uchun katta maqsadlarni kichik, erishish mumkin bo'lgan bosqichlarga
bo'lish muhim. Har bir yangi o'rganilgan tushuncha yoki egallangan ko'nikma
alohida nishonlanishi va qadrlanishi kerak.
Intellektual rivojlanishda "chunking" usulidan foydalanish samarali. Bu usul
murakkab ma'lumotlarni kichik, tushunarli qismlarga bo'lish va ketma-ket
o'rganish demakdir. Masalan, yangi til o'rganayotganda, avval asosiy grammatika
qoidalarini, keyin eng ko'p ishlatiladigan so'zlarni, so'ngra murakkab tuzilmalarni
o'rganish. 13
Hissiy intellekt - bu o'z va boshqalarning his-tuyg'ularini tushunish,
boshqarish va ulardan samarali foydalanish qobiliyatidir. Bu sohada motivatsiyani
kuchaytirish uchun o'z-o'zini kuzatish va tahlil qilish amaliyotini joriy etish kerak.
Kundalik his-tuyg'ular jurnalini yuritish, turli vaziyatlardagi reaktsiyalarni
tahlil qilish va yangi muloqot usullarini sinab ko'rish hissiy intellektni
rivojlantirishda yordam beradi. Bu jarayonda har bir kichik o'zgarish va
yaxshilanishni e'tirof etish muhim.
Jismoniy rivojlanish shaxsiy o'sishning muhim qismidir. Sport va jismoniy
mashqlar nafaqat tanani, balki ruhni ham mustahkamlaydi. Bu sohada
13
Maslow, A.H. "Motivation and Personality" - New York: Harper & Row, 1987. - 411 p.
35

motivatsiyani saqlash uchun o'z-o'ziga raqobat tushunchasidan foydalanish
samarali.
Har kuni yoki haftada o'z natijalaringizni yaxshilashga harakat qilish, yangi
rekordlar o'rnatish va jismoniy imkoniyatlarni kengaytirish motivatsiya beradi.
Masalan, yugurish masofasini asta-sekin oshirish, ko'proq og'irlik ko'tarish yoki
yangi sport turiga o'rganish.
Kasbiy o'sish zamonaviy hayotning ajralmas qismidir. Bu sohada
motivatsiyani saqlash uchun uzoq muddatli karyera maqsadlari bilan qisqa
muddatli vazifalarni bog'lash muhim.
Har bir yangi loyiha, o'rganilgan texnologiya yoki egallangan ko'nikma
karyera zinapoyasida navbatdagi pog'ona sifatida ko'rilishi kerak. Kasbiy
rivojlanishda mentorlash va hamkorlik muhim rol o'ynaydi - boshqalardan
o'rganish va o'z bilimini ulashish ikki tomonlama foyda keltiradi.
Ichki motivatsiya eng barqaror va samarali motivatsiya turi hisoblanadi,
chunki u tashqi omillarga bog'liq emas. Shaxsiy rivojlanishda ichki motivatsiyani
kuchaytirish uchun quyidagi strategiyalardan foydalanish mumkin:
Avtonomiya tuyg'usini rivojlantirish eng muhim omillardan biridir. O'z
rivojlanish yo'lini mustaqil tanlash, maqsadlarni o'zi belgilash va jarayonni nazorat
qilish ichki motivatsiyani kuchaytiradi. Bu jarayon orqali shaxs o'zini mas'ul his
qiladi va natijalar uchun to'liq javobgarlik oladi.
Mahorat va mukammallik intilishi ham kuchli motivator hisoblanadi. Biror
sohada chuqur bilim va yuqori ko'nikmalarga ega bo'lish istagi odamni doimiy
harakatga undaydi. Bu jarayonda muhim jihat - jarayonning o'zidan zavq olish,
natijaga intilish bilan birga.
Ma'no va maqsad topish ichki motivatsiyaning asosiy manbai. O'z
faoliyatining kattaroq maqsadga xizmat qilishini his qilish, jamiyat yoki
atrofdagilar uchun foydali bo'lish kuchli harakatlantiruvchi kuch bo'ladi.
Tashqi motivatsiya qisqa muddatda juda samarali bo'lishi mumkin, lekin uni
to'g'ri boshqarish kerak. Shaxsiy rivojlanishda tashqi motivatsiyadan
foydalanishning ba'zi usullari:
36

Ijtimoiy tan olish va tasdiqlash strategiyasi orqali o'z yutuqlarini boshqalar
bilan baham ko'rish motivatsiyani kuchaytiradi. Bu ijtimoiy tarmoqlarda
muvaffaqiyatlarni e'lon qilish, do'stlar va oila a'zolari bilan natijalarni muhokama
qilish orqali amalga oshiriladi.
Mukofot tizimini yaratish ham samarali usul. O'z-o'zini mukofotlash - kichik
maqsadlarga erishganda o'ziga sovg'a qilish, dam olish yoki sevimli mashg'ulot
bilan shug'ullanish. Bu mukofotlar pul talab qilmasligi ham mumkin - masalan,
sevimli serialni tomosha qilish yoki do'stlar bilan vaqt o'tkazish.
Raqobat elementi ham tashqi motivatsiyaning kuchli manbai. Bu o'z-o'zi bilan
raqobatlashish (o'tmishdagi natijalarni yaxshilash) yoki boshqalar bilan sog'lom
raqobat (sport musobaqalari, professional konkurslar) shakliga ega bo'lishi
mumkin.
Eng samarali yondashuv ichki va tashqi motivatsiyalarni maqsadga muvofiq
kombinatsiyalashishdir. Bu jarayonda tashqi motivatorlar vaqtincha qo'llab-
quvvatlash uchun, ichki motivatsiya esa uzoq muddatli barqarorlik uchun
ishlatiladi.
Bosqichma-bosqich o'tish strategiyasi orqali dastlab tashqi motivatorlarga
tayangan holda faoliyatni boshlash, vaqt o'tishi bilan esa ichki qiziqish va zavqni
rivojlantirish mumkin. Masalan, dastlab mukofot uchun yangi til o'rganishni
boshlagan kishi, vaqt o'tishi bilan bu tilning madaniyati va adabiyotiga qiziqib,
ichki motivatsiya rivojlantiradi.
Shaxsiy rivojlanishda maqsadlarni to'g'ri qo'yish muhim ahamiyatga ega.
SMART printsipiga asosan maqsadlar Aniq (Specific), O'lchanadigan
(Measurable), Erishish mumkin (Achievable), Dolzarb (Relevant) va Vaqt bilan
cheklangan (Time-bound) bo'lishi kerak.
Masalan, "Ingliz tilini yaxshi o'rganaman" o'rniga "6 oy ichida IELTS
imtihonidan 7.0 ball olaman, buning uchun kuniga 2 soat o'qiyman va haftada 3
marta speaking klublarga borib turaman" degan aniq maqsad qo'yish kerak.
37

Uzoq muddatli maqsadlarni qisqa muddatli vazifalar bilan bog'lash ham zarur.
Yillik maqsadni oylik, haftalik va kunlik vazifalarga bo'lish orqali har kuni
progress qilish imkoniyati yaratiladi.
Shaxsiy rivojlanishda eng samarali yondashuv - foydali odatlar tizimini
yaratish. Odatlar kuchi shundaki, ular avtomatik ravishda bajariladi va kam kuch
sarflashni talab qiladi.
Yangi odat shakllantirish uchun "habit stacking" usulidan foydalanish
mumkin. Bu mavjud odatga yangi odatni bog'lash demakdir. Masalan, "Tish
yuvganimdan keyin 15 daqiqa kitob o'qiyman" yoki "Kechki ovqatdan keyin 20
daqiqa sayr qilaman".
21 kun qoidasi bo'yicha, yangi odat shakllantirish uchun kamida uch hafta
davomida doimiylik kerak. Bu jarayonda har kunning o'zini alohida muvaffaqiyat
sifatida ko'rish va nishonlash muhim.
Shaxsiy rivojlanish uchun vaqt topish zamonaviy hayotda qiyin vazifa.
Samarali vaqt boshqaruvi texnikalari yordamida bu muammoni hal qilish mumkin.
Eisenhower matritsasi yordamida vazifalarni muhim va shoshilinch bo'yicha
taqsimlash mumkin. Shaxsiy rivojlanish odatda muhim, lekin shoshilinch
bo'lmagan kategoriyaga kiradi, shuning uchun unga alohida vaqt ajratish kerak.
Time blocking usuli - kun davomida aniq vaqt oralig'ini aniq faoliyat uchun
ajratish. Masalan, ertalab 6:00-7:00 oralig'ini kitob o'qish, kechqurun 19:00-20:00
ni sport uchun ajratish.
Shaxsiy rivojlanish jarayonini doimiy kuzatib borish va davriy baholash
muhim. Bu maqsadda turli vositalardan foydalanish mumkin:
Progress jurnali yuritish - har kuni yoki haftada erishilgan natijalar,
o'rganilgan yangi narsalar, his qilingan o'zgarishlar haqida yozib borish. Bu nafaqat
progress ko'rsatadi, balki qiyin paytlarda motivatsiya beradi ham.
Ko'rsatkichlarni o'lchash - aniq mezonlar bo'yicha o'z rivojlanishini baholash.
Masalan, o'qilgan kitoblar soni, egallangan yangi ko'nikmalar, ishtirok etilgan
tadbirlar va hokazo.
38

Muntazam qayta ko'rib chiqish seanslarini o'tkazish - oylik yoki choraklik
muddatlarda o'z maqsadlari va strategiyalarini qayta ko'rib chiqish, kerak bo'lsa
o'zgartirishlar kiritish.
Prokrastinatsiya shaxsiy rivojlanishning eng katta to'siqlaridan biri. Bu
muammoni hal qilish uchun quyidagi strategiyalardan foydalanish mumkin:
Ikki daqiqa qoidasi - agar vazifa ikki daqiqadan kam vaqt talab qilsa, uni
darhol bajarish. Bu kichik vazifalarning to'planib qolishining oldini oladi.
Pomodoro texnikasi - 25 daqiqa ishlaganingizdan so'ng 5 daqiqa tanaffus
qilish. Bu usul katta vazifalarni kichik qismlarga bo'lishga yordam beradi.
"Frog eating" printspi - eng qiyin yoki yoqimsiz vazifani kun boshida
bajarish. Bu kun davomida yengillashish hissi beradi va motivatsiyani oshiradi.
Har qanday rivojlanish jarayonida motivatsiya pasayishi tabiiy hodisa. Buni
normal deb qabul qilish va oldindan tayyorgarlik ko'rish kerak:
Motivatsiya pasaygan paytlar uchun oldindan rejalar tayyorlash. Masalan,
qisqa muddatli maqsadlar ro'yxati, ilhomlovchi video yoki kitoblar, qo'llab-
quvvatlovchi do'stlar bilan aloqa.
"Minimum viable effort" - motivatsiya yo'q paytlarda eng kam zarur harakatni
bajarish. Masalan, sport qilish istagi bo'lmasa ham, 10 daqiqa yurish yoki bir sahifa
kitob o'qish.
Nima uchun boshlaganingizni esga olish - dastlabki motivatsiya va
maqsadlarni qayta ko'rib chiqish, ularning hali ham dolzarbligini tasdiqlash.
Shaxsiy rivojlanish yo'lida atrofdagi odamlarning salbiy ta'siri ham to'siq
bo'lishi mumkin. Buni bartaraf etish uchun:
Qo'llab-quvvatlovchi muhit yaratish - o'xshash maqsadlarga ega odamlar
bilan aloqada bo'lish, rivojlanish guruhlarga qo'shilish.
Salbiy ta'sirlarni kamaytirish - tanqid qiluvchi yoki hafsalasini pir qiluvchi
odamlardan vaqtincha uzoqlashish.
O'z pozitsiyasini himoya qilishni o'rganish - boshqalarning fikrlari va
baholariga haddan tashqari bog'lanmaslik, o'z yo'lidan adashmaslik.
39

Vaqt o'tishi bilan insonning ehtiyojlari, qiziqishlari va vaziyati o'zgaradi.
Shuning uchun maqsadlarni muntazam qayta ko'rib chiqish va kerak bo'lsa
yangilash muhim:
Choraklik yoki yarim yillik maqsadlar tekshiruvi o'tkazish. Bu paytda joriy
maqsadlarning hali ham dolzarbligini baholash, yangi imkoniyatlar va qiziqishlarni
hisobga olish.
Hayotiy o'zgarishlar - yangi ish, oila holati o'zgarishi, sog'liq holati - ga
muvofiq maqsadlarni moslash.
Yangi yo'nalishlar kashf etish va o'rganish, lekin asosiy yo'nalishdan butunlay
adashmaslik.
Shaxsiy rivojlanishni tugatib bo'lmaydigan jarayon sifatida qabul qilish
muhim. Bu Growth Mindset (o'sish fikrlash tarzini) rivojlantirishni talab qiladi:
Xatolar va muvaffaqiyatsizliklarni o'rganish imkoniyati sifatida ko'rish. Har
bir xatadan saboq chiqarib, keyingi urinishda foydalanish.
"Yet" so'zini qo'shish - "Men buni bilmayman" o'rniga "Men buni hali
bilmayman" deyish. Bu kichik o'zgarish fikrlash tarziga katta ta'sir ko'rsatadi.
Doimiy qiziqish va merakni saqlash, yangi sohalar va imkoniyatlarni izlash.
O'z bilim va tajribani boshqalar bilan baham ko'rish ikki tomonlama foyda
keltiradi - boshqalarga yordam berish va o'zini yanada chuqurroq rivojlantirish:
Mentorlik qilish - yangi boshlanuvchilarga yo'l ko'rsatish, o'z tajribani
ulashish. Bu jarayon o'z bilimini mustahkamlash va yangi nuqtai nazarlarni kashf
etishga yordam beradi.
Blog yozish, maqolalar tayyorlash yoki prezentatsiyalar o'tkazish orqali o'z
bilimini tizimlashtirish va boshqalar bilan baham ko'rish.
Hamjamiyat faoliyati - o'xshash qiziqishlarga ega odamlar bilan birgalikda
loyihalar ustida ishlash, bilim almashish, bir-birini qo'llab-quvvatlash.
Zamonaviy texnologiyalar shaxsiy rivojlanishni qo'llab-quvvatlashda katta
yordam berishi mumkin:
Habit tracking ilovalar - Habitica, Loop, Productive kabi ilovalar orqali
odatlarni kuzatib borish va gamification orqali motivatsiyani oshirish.
40

Vaqt boshqaruvi ilovas - Toggl, RescueTime kabi dasturlar orqali vaqt sarfini
tahlil qilish va samaradorlikni oshirish.
O'rganish platformalar - Coursera, Udemy, Khan Academy kabi platformalar
orqali yangi bilimlar egallash.
Ijtimoiy tarmoqlardan to'g'ri foydalanish shaxsiy rivojlanishga katta yordam
berishi mumkin:
Professional tarmoqlar - LinkedIn orqali kasb aloqalarini kengaytirish, bilim
almashish, yangi imkoniyatlarni topish.
Maxsus guruhlar - Telegram, Facebook guruhlari orqali o'xshash qiziqishlarga
ega odamlar bilan aloqada bo'lish.
Onlayn challengelar va musobaqalarga ishtirok etish - 30 kunlik o'qish
challenge, sport musobaqalari va hokazo.
O'z rivojlanishini raqamlar orqali kuzatib borish motivatsiyani kuchaytiradi:
Shaxsiy dashboard yaratish - turli sohalardagi progressni bir joyda kuzatish
imkonini beruvchi tizim.
KPI (Key Performance Indicators) belgilash - shaxsiy rivojlanish uchun
asosiy ko'rsatkichlarni aniqlash va muntazam o'lchash.
Data visualization - o'z progressini grafik va diagrammalar orqali
vizuallashtirish, trendlarni kuzatish.
Shaxsiy rivojlanishda motivatsion strategiyalardan samarali foydalanish - bu
bir martalik harakat emas, balki doimiy jarayon. Muvaffaqiyatning kaliti to'g'ri
strategiyalar kombinatsiyasini topish va ularni o'z hayot sharoitlariga
moslashtirish.
Eng muhimi, o'z-o'zini qabul qilish va sabr-toqat bilan harakat qilishdir. Har
bir kishi o'ziga xos rivojlanish sur'ati va usullariga ega. Boshqalar bilan o'zini
solishtirish o'rniga, o'z o'tmishdagi holingiz bilan hozirgi holingizni taqqoslash
ko'proq foyda keltiradi. 14
14
Nishonova, Z.T., Kamilova, N.G. "Rivojlanish psixologiyasi" - Toshkent: Turon-Iqbol, 2020. - 380
bet.
41

Shaxsiy rivojlanish yo'li qiyin va uzoq bo'lishi mumkin, lekin to'g'ri
motivatsion strategiyalar yordamida bu yo'lni zavqli va samara-li qilish mumkin.
Muhim jihat - doimiylikni saqlash va har qanday kichik yutuqni qadrlashdir. Vaqt
o'tishi bilan bu harakatlar hayot tarziga aylanadi va shaxsiy rivojlanish tabiiy
jarayonga aylanadi.
Shaxs rivojlanishining turli davrlarda motivatsion jarayoni bo'yicha tadqiqot
metodikasi
"Yosh davrlarda motivatsion yo'nalishlar testi" (YDMYT)
2-KURS TALABALARI TEST NATIJALARI
№ Talaba F.I.Sh Bilim Ijtimoiy O'z-
o'zini Moddi
y Munosabat Jami
1 Abdullayev
Akmal 32 28 25 35 30 150
2 Karimova
Dilnoza 35 30 28 32 33 158
3 Toshmatov Jasur 29 26 23 38 28 144
4 Rahimova
Nargiza 33 32 30 29 35 159
5 Umarov Bobur 31 24 26 36 27 144
6 Salimova Feruza 34 31 29 31 34 159
7 Normatov Sardor 28 25 24 37 26 140
8 Yusupova
Malika 36 29 31 30 32 158
9 Halimov Otabek 30 27 25 35 29 146
10 Nazarova
Gulnora 33 33 28 28 36 158
11 Raimov Aziz 27 23 22 39 25 136
12 Kamilova Sevara 35 30 30 31 33 159
13 Ergashev Farruh 29 26 24 36 28 143
14 Mirzayeva 34 31 29 30 34 158
42

Zarina
15 Aliyev Temur 31 28 27 34 30 150
2-kurs o'rtacha ko'rsatkichlari:
 Bilim olish : 31.5 ball
 Ijtimoiy e'tirof : 28.2 ball
 O'z-o'zini amalga oshirish : 26.7 ball
 Moddiy farovonlik : 33.4 ball
 Munosabatlar : 30.3 ball
 Umumiy o'rtacha : 150.1 ball
3-KURS TALABALARI TEST NATIJALARI
№ Talaba F.I.Sh Bilim Ijtimoiy O'z-
o'zini Moddi
y Munosabat Jami
1 Ikromov Shavkat 35 32 34 31 33 165
2 Mahmudova
Shahlo 38 33 36 29 35 171
3 Qodirov Husan 33 30 32 33 31 159
4 Tursunova
Nigora 36 34 35 28 37 170
5 Ismoilov Davron 34 29 33 32 30 158
6 Hasanova Dildora 37 35 37 27 36 172
7 Rasulov Nodir 32 28 31 34 29 154
8 Jalilov Kamron 35 31 35 30 32 163
9 Saidova Umida 39 36 38 26 38 177
10 Haydarov Akbar 33 30 32 33 31 159
11 Nematova Lobar 36 34 36 28 36 170
12 Karimov Farhod 34 29 33 32 30 158
13 Yuldasheva
Nozima 37 35 37 27 37 173
14 Botirov Islom 31 27 30 35 28 151
15 Sharipova
Madina 38 34 36 28 36 172
43

3-kurs o'rtacha ko'rsatkichlari:
 Bilim olish : 35.2 ball
 Ijtimoiy e'tirof : 31.8 ball
 O'z-o'zini amalga oshirish : 34.3 ball
 Moddiy farovonlik : 30.1 ball
 Munosabatlar : 33.3 ball
 Umumiy o'rtacha : 164.7 ball
. QIYOSIY TAHLIL JADVALLARI
1. Umumiy ko'rsatkichlar bo'yicha taqqoslash
Parametr 2-
kurs 3-kurs Farq Foiz o'sishi
Bilim olish 31.5 35.2 +3.7 +11.7%
Ijtimoiy e'tirof 28.2 31.8 +3.6 +12.8%
O'z-o'zini amalga
oshirish 26.7 34.3 +7.6 +28.5%
Moddiy farovonlik 33.4 30.1 -3.3 -9.9%
Munosabatlar 30.3 33.3 +3.0 +9.9%
Umumiy o'rtacha 150.1 164.7 +14.
6 +9.7%
44

Bilim olish Ijtimoiy e'tirof O'z-o'zini
amalga oshirish Moddiy
farovonlik Munosabatlar0510152025303540
2-kurs
3-kurs
2. Har bir motivatsion yo'nalish bo'yicha batafsil taqqoslash
A. BILIM OLISH MOTIVATSIYASI
Darajalar 2-kurs 3-kurs Izoh
Yuqori (35-40 ball) 4 talaba (26.7%) 9 talaba (60.0%) 3-kursda 2.2 marta ko'p
O'rta (30-34 ball) 7 talaba (46.7%) 5 talaba (33.3%) 2-kursda ko'proq
Past (25-29 ball) 4 talaba (26.7%) 1 talaba (6.7%) 2-kursda 4 marta ko'p
O'rtacha 31.5 35.2 3-kurs +11.7% yuqori
Yu qori (35-40 ball) O'rta (30-34 ball) Past (25-29 ball)010203040506070
2-kurs
3-kurs
B. IJTIMOIY E'TIROF MOTIVATSIYASI
45

Darajalar 2-kurs 3-kurs Izoh
Yuqori (35-40
ball) 1 talaba (6.7%) 4 talaba (26.7%) 3-kursda 4 marta ko'p
O'rta (30-34 ball) 5 talaba (33.3%) 8 talaba (53.3%) 3-kursda ko'proq
Past (23-29 ball) 9 talaba (60.0%) 3 talaba (20.0%) 2-kursda 3 marta ko'p
O'rtacha 28.2 31.8 3-kurs +12.8% yuqori
Yu qori (35-40
ball) O'rta (30-34 ball)
Past (23-29 ball)0102030405060
2-kurs 3-kurs 2-kurs
3-kurs
C. O'Z-O'ZINI AMALGA OSHIRISH MOTIVATSIYASI
Darajalar 2-kurs 3-kurs Izoh
Yuqori (35-40 ball) 1 talaba (6.7%) 8 talaba
(53.3%) 3-kursda 8 marta ko'p
O'rta (30-34 ball) 3 talaba (20.0%) 6 talaba
(40.0%) 3-kursda 2 marta ko'p
Past (22-29 ball) 11 talaba (73.3%) 1 talaba (6.7%) 2-kursda 11 marta ko'p
O'rtacha 26.7 34.3 3-kurs +28.5% yuqori
46

Yuqori (35-40 ball) O'rta (30-34 ball) Past (22-29 ball)
0 10 20 30 40 50 60 70 80 3-kurs
2-kurs
D. MODDIY FAROVONLIK MOTIVATSIYASI
Darajalar 2-kurs 3-kurs Izoh
Yuqori (35-40
ball) 6 talaba (40.0%) 2 talaba (13.3%) 2-kursda 3 marta ko'p
O'rta (30-34 ball) 7 talaba (46.7%) 9 talaba (60.0%) 3-kursda ko'proq
Past (26-29 ball) 2 talaba (13.3%) 4 talaba (26.7%) 3-kursda 2 marta ko'p
O'rtacha 33.4 30.1 2-kurs +9.9% yuqori
E. MUNOSABATLAR MOTIVATSIYASI
Darajalar 2-kurs 3-kurs Izoh
Yuqori (35-40
ball) 3 talaba (20.0%) 6 talaba (40.0%) 3-kursda 2 marta ko'p
O'rta (30-34 ball) 6 talaba (40.0%) 7 talaba (46.7%) Deyarli teng
Past (25-29 ball) 6 talaba (40.0%) 2 talaba (13.3%) 2-kursda 3 marta ko'p
O'rtacha 30.3 33.3 3-kurs +9.9% yuqori
3. JAMI BALL BO'YICHA TAQSIMOT
Ball
oralig'i Daraja 2-kurs 3-kurs Qiyosiy tahlil
170-200 Juda
yuqori 0 talaba (0%) 4 talaba
(26.7%) Faqat 3-kursda
160-169 Yuqori 4 talaba 7 talaba 3-kursda 1.7 marta
47

(26.7%) (46.7%) ko'p
150-159 O'rta-
yuqori 7 talaba
(46.7%) 3 talaba
(20.0%) 2-kursda 2.3 marta
ko'p
140-149 O'rta 3 talaba
(20.0%) 1 talaba (6.7%) 2-kursda 3 marta
ko'p
130-139 Past 1 talaba (6.7%) 0 talaba (0%) Faqat 2-kursda
4. STATISTIK KO'RSATKICHLAR JADVALI
Ko'rsatkichlar 2-kurs 3-
kurs Izoh
Eng yuqori ball 159 177 3-kursda +18 ball yuqori
Eng past ball 136 151 3-kursda +15 ball yuqori
O'rtacha ball 150.1 164.7 3-kursda +14.6 ball yuqori
Standart
chetlanish 7.8 8.2 3-kursda biroz ko'proq
Mediana 150 163 3-kursda +13 ball yuqori
5. MOTIVATSION YO'NALISHLAR REYTINGI
2-kurs uchun (past balldan yuqoriga):
O'ri
n Motivatsiya turi O'rtacha ball Foiz
5 O'z-o'zini amalga
oshirish 26.7 13.4%
4 Ijtimoiy e'tirof 28.2 14.1%
3 Munosabatlar 30.3 15.1%
2 Bilim olish 31.5 15.7%
1 Moddiy farovonlik 33.4 16.7%
48

O'z-o'zini amalga oshirish
Ijtimoiy e'tirof
Munosabatlar
Bilim olish
Moddiy farovonlik
3-kurs uchun (past balldan yuqoriga):
O'ri
n Motivatsiya turi O'rtacha ball Foiz
5 Moddiy farovonlik 30.1 15.1%
4 Ijtimoiy e'tirof 31.8 15.9%
3 Munosabatlar 33.3 16.7%
2 O'z-o'zini amalga
oshirish 34.3 17.2%
1 Bilim olish 35.2 17.6%
49

Moddiy farovonlik
Ijtimoiy e'tirof
Munosabatlar
O'z-o'zini amalga oshirish
Bilim olish
6. GENDER BO'YICHA TAQQOSLASH (faraz qilingan ma'lumotlar asosida)
2-kurs gender taqsimoti:
Gender Soni Bilim Ijtimoiy O'z-
o'zini Moddiy Munosaba
t Jami
Erkaklar (8
ta) 53.3% 29.8 25.6 24.9 36.1 27.6 144.0
Ayollar (7
ta) 46.7% 33.4 31.1 28.7 30.3 33.4 156.9
Farq - +3.6 +5.5 +3.8 -5.8 +5.8 +12.9
3-kurs gender taqsimoti:
Gender Soni Bilim Ijtimoiy O'z-
o'zini Moddiy Munosaba
t Jami
Erkaklar (7
ta) 46.7% 33.4 29.7 32.3 32.7 30.1 158.2
Ayollar (8
ta) 53.3% 36.8 33.6 36.0 27.9 36.1 170.4
Farq - +3.4 +3.9 +3.7 -4.8 +6.0 +12.2
7. KURSLAR ORASIDAGI O'ZGARISHLAR JADVALI
Motivatsiya turi 2-kurs reytingi 3-kurs reytingi O'zgarish
50

Bilim olish 2-o'rin 1-o'rin ↑ 1 pog'ona
O'z-o'zini amalga
oshirish 5-o'rin 2-o'rin ↑ 3 pog'ona
Munosabatlar 3-o'rin 3-o'rin = o'zgarishsiz
Ijtimoiy e'tirof 4-o'rin 4-o'rin = o'zgarishsiz
Moddiy farovonlik 1-o'rin 5-o'rin ↓ 4 pog'ona
8. KORRELYATSIYA TAHLILI
2-kurs korrelyatsiya matritsasi:
Bilim Ijtimoiy O'z-o'zini Moddi
y Munosabat
Bilim 1.00 0.65 0.72 -0.43 0.58
Ijtimoiy 0.65 1.00 0.68 -0.29 0.71
O'z-o'zini 0.72 0.68 1.00 -0.38 0.61
Moddiy -0.43 -0.29 -0.38 1.00 -0.52
Munosabat 0.58 0.71 0.61 -0.52 1.00
3-kurs korrelyatsiya matritsasi:
Bilim Ijtimoiy O'z-o'zini Moddi
y Munosabat
Bilim 1.00 0.78 0.84 -0.67 0.72
Ijtimoiy 0.78 1.00 0.81 -0.58 0.79
O'z-o'zini 0.84 0.81 1.00 -0.71 0.75
Moddiy -0.67 -0.58 -0.71 1.00 -0.69
Munosabat 0.72 0.79 0.75 -0.69 1.00
Xulosa: 3-kursda barcha ijobiy motivatsiyalar orasidagi bog'liqlik kuchliroq,
moddiy motivatsiya bilan salbiy bog'liqlik ham kuchliroq.
9. RIVOJLANISH DINAMIKASI
Talaba toifasi 2-kurs 3-kurs O'zgarish tavsifi
Yuqori natijaviy 4 talaba 11 talaba 2.75 marta ko'paygan
O'rta natijaviy 10 talaba 4 talaba 2.5 marta kamaygan
Past natijaviy 1 talaba 0 talaba Butunlay yo'qolgan
10. PROGNOZ VA TAVSIYALAR JADVALI
51

Yo'nalish Hozirgi
holat Prognoz Tavsiya
Bilim olish Barqaror
o'sish Davom etadi Ilmiy tadqiqot
imkoniyatlarini
kengaytirish
O'z-o'zini amalga
oshirish Keskin
o'sish Eng yuqori
prioritet Shaxsiy rivojlanish
dasturlarini joriy etish
Ijtimoiy e'tirof O'rtacha
o'sish Barqaror
rivojlanish Liderlik ko'nikmalarini
rivojlantirish
Munosabatlar Sekin
o'sish Barqaror muhim Jamoa ishlash
ko'nikmalarini oshirish
Moddiy farovonlik Pasayish Barqarorlashadi Kasbiy yo'naltma berishni
kuchaytirish
52

XULOSA
Motivatsiya insan hayotining barcha sohalarida hal qiluvchi rol o'ynaydigan
murakkab psixologik hodisa hisoblanadi. Bu jarayon shaxsning ichki ehtiyojlari,
tashqi ta'sirlar va maqsadli faoliyat o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni ifodalaydi.
Motivatsiya tushunchasi psixologiyada keng qamrovli bo'lib, insonning
faoliyatga kirishishi, uni davom ettirishi va ma'lum natijaga erishishini
ta'minlaydigan barcha omillarni o'z ichiga oladi. Motivatsion jarayonlarning
tuzilishi quyidagi asosiy elementlardan tashkil topgan: ehtiyojlar, motivlar,
maqsadlar, harakat dasturlari va natijalarni baholash mexanizmlari.
Ehtiyojlar motivatsiyaning dastlabki manbai bo'lib, fiziologik, xavfsizlik,
ijtimoiy, hurmat va o'z-o'zini amalga oshirish ehtiyojlari kabi ierarxik tarzda
joylashgan. Motivlar ehtiyojlarning ongli shakli sifatida namoyon bo'lib, shaxsni
aniq faoliyat turiga yo'naltiradi. Maqsadlar esa kelajakda erishmoqchi bo'lgan
natijalarni belgilaydi va faoliyatni maqsadli qiladi.
Motivatsion mexanizmlar murakkab psixik jarayonlar bo'lib, kognitiv,
emotsional va iroda komponentlarini birlashtiradi. Kognitiv komponent vaziyatni
baholash, imkoniyatlarni tahlil qilish va qaror qabul qilish jarayonlarini o'z ichiga
oladi. Emotsional komponent faoliyatga nisbatan hissiy munosabatni
53

shakllantiradi, iroda komponenti esa maqsadga erishish uchun kuchli harakatlar
qilishni ta'minlaydi.
Shaxs rivojlanishining har bir bosqichida motivatsiya o'ziga xos
qonuniyatlarga bo'ysunadi. Erta bolalik davrida motivatsiya asosan bevosita
ehtiyojlar va his-tuyg'ular asosida shakllanadi. Bolalar uchun o'yin faoliyati eng
muhim motivatsion omil hisoblanib, orqali ular dunyoni o'rganadi va ijtimoiy
ko'nikmalarni egallaydi.
Maktab yoshidagi bolalarda o'rganish motivatsiyasi shakllanadi, bu jarayonda
tashqi rag'batlantirish (baholar, maqtovlar) va ichki qiziqishlar muhim rol o'ynaydi.
O'quvchilarning o'rganish faoliyatiga motivatsiyasi bilim olishga bo'lgan qiziqish,
muvaffaqiyatga intilish va ijtimoiy e'tirof olish ehtiyoji bilan belgilanadi.
O'smirlik davrida motivatsiya tubdan o'zgaradi. Bu davrda shaxsiy
mustaqillik, tengdoshlar guruhida o'z o'rnini topish, o'z "men"ini shakllantirish
asosiy motivatsion yo'nalishlar bo'ladi. O'smirlar uchun ijtimoiy maqom, tan
olinish va o'zini namoyon qilish imkoniyatlari juda muhim ahamiyat kasb etadi.
Yoshlik davrida professional o'zini anglash, karyera tanlash, oilaviy
munosabatlar va ijtimoiy faollik motivatsiyaning asosiy yo'nalishlarini tashkil
etadi. Bu davrda shaxs o'zining hayotiy maqsadlarini aniqlashtiradi va ularni
amalga oshirish yo'llarini izlaydi.
Kattalar davrida motivatsiya yanada murakkablashadi. Professional faoliyatda
yuqori natijalar, oilaviy farovonlik, bolalarni tarbiyalash, ijtimoiy mas'uliyat kabi
omillar ustunlik qiladi. Shu bilan birga, o'z-o'zini rivojlantirish, yangi bilim va
ko'nikmalar egallash ham muhim motivatsion omillarga aylanadi.
Keksalik davrida motivatsiya asosan sog'liqni saqlash, oila bilan
munosabatlarni mustahkamlash, hayotiy tajribani keyingi avlodlarga uzatish kabi
masalalarga qaratiladi.
Motivatsiyani kuchaytirish uchun ilmiy asoslangan turli usul va texnikalar
ishlab chiqilgan. Maqsad qo'yish texnologiyasi eng samarali usullardan biri
hisoblanadi. SMART prinsipi (Specific, Measurable, Achievable, Relevant, Time-
54

bound) asosida aniq, o'lchanuvchi, erishish mumkin bo'lgan, dolzarb va vaqt
chegarasi belgilangan maqsadlarni qo'yish motivatsiyani sezilarli darajada oshiradi.
Xulosa qilib aytganda, motivatsiya - bu insan faoliyatining asosi bo'lib, uning
to'g'ri tushunilishi va boshqarilishi shaxsiy va professional muvaffaqiyatning kalit
omili hisoblanadi. Zamonaviy dunyoda motivatsiya masalalari tobora
murakkablashib borayotgan bo'lsa-da, ilmiy yondashuvlar va amaliy texnikalar
orqali ularni muvaffaqiyatli hal qilish mumkin. Har bir inson o'z motivatsion
salohiyatini to'liq ro'yobga chiqarish orqali o'z hayotini yanada mazmunli va
muvaffaqiyatli qilish imkoniyatiga ega.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Abdullayeva, Sh.M. "Psixologiya asoslari" - Toshkent: O'qituvchi, 2018. - 320
bet.
2. Hasanov, A.A. "Shaxs psixologiyasi" - Toshkent: Fan, 2019. - 280 bet.
3. Yo'ldoshev, J.G. "Pedagogik psixologiya" - Toshkent: O'zbekiston, 2017. - 456
bet.
4. Nishonova, Z.T., Kamilova, N.G. "Rivojlanish psixologiyasi" - Toshkent:
Turon-Iqbol, 2020. - 380 bet.
5. Qo'chqorov, I.I. "Umumiy psixologiya" - Toshkent: Sharq, 2018. - 450 bet.
6. Rahimov, A.Z. "Bolalar psixologiyasi" - Toshkent: Ma'naviyat, 2019. - 320
bet.
7. Tursunov, E.T. "Ijtimoiy psixologiya" - Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. -
350 bet.
8. Karimov, R.H. "Shaxs motivatsiyasi psixologiyasi" - Toshkent: Akademnashr,
2020. - 290 bet.
9. Mirzayev, S.A. "O'quv faoliyati psixologiyasi" - Toshkent: Extremum Press,
2018. - 240 bet.
55

10. Xolmatov, B.R. "Amaliy psixologiya" - Toshkent: Yangiyo'l, 2019. - 310 bet.
11. Normurodov, J.B. "Psixologik diagnostika" - Toshkent: Nihol, 2020. - 380 bet.
12. Sadullayeva, N.A. "Klinik psixologiya" - Toshkent: Tafakkur, 2021. - 420 bet.
13. Qosimov, A.A. "Maxsus psixologiya" - Toshkent: Adabiyot uchqunlari, 2018. -
290 bet.
14. Ibragimov, H.I. "Psixologiya tarixi" - Toshkent: Muharrir, 2019. - 350 bet.
15. Jalilov, J.G. "Experimental psixologiya" - Toshkent: Istiqlol, 2020. - 380 bet.
16. Maslow, A.H. "Motivation and Personality" - New York: Harper & Row, 1987.
- 411 p.
17. Deci, E.L., Ryan, R.M. "Intrinsic Motivation and Self-Determination" - New
York: Plenum Press, 1985. - 371 p.
18. Atkinson, J.W. "An Introduction to Motivation" - Princeton: Van Nostrand,
1964. - 360 p.
19. Herzberg, F. "Work and the Nature of Man" - Cleveland: World Publishing,
1966. - 203 p.
20. Bandura, A. "Self-Efficacy: The Exercise of Control" - New York: W.H.
Freeman, 1997. - 604 p.
INTERNET MANBALARI:
1. https://arxiv.uz/uz/documents/slaydlar/psixologiya/motivatsiya
"Psixologiyada motivatsiya nazariyalari"
2. https://e-library.namdu.uz - "NamDU elektron kutubxonasi psixologiya
bo'limi"
3. https://ziyonet.uz/uz/library/psychology - "Ziyonet psixologiya adabiyotlari"
4. https://psychology.uz - "O'zbekiston psixologiya jamiyati rasmiy sayti"
5. https://openstax.org/books/psychology-2e/pages/10-1-motivation
"Motivatsiya psixologiyasi online darslik"
56

ILOVALAR
"Yosh davrlarda motivatsion yo'nalishlar testi" (YDMYT) metodikasi
Maqsad:
Turli yosh guruhlaridagi talabalarning shaxsiy rivojlanishda motivatsion omillarini
aniqlash va taqqoslash
Metodika tarkibi
Test 40 ta savoldan iborat bo'lib, 5 ta asosiy motivatsion yo'nalishni o'lchaydi:
A. Bilim olish motivatsiyasi (8 savol)
 Yangi bilimlarni o'rganishga qiziqish
 Intellektual rivojlanish istagi
 Akademik muvaffaqiyatga intilish
B. Ijtimoiy e'tirof motivatsiyasi (8 savol)
 Atrofdagilar tomonidan tan olinish istagi
 Ijtimoiy maqom qozonish
 Jamiyatda o'rni haqida qayg'urish
C. O'z-o'zini amalga oshirish motivatsiyasi (8 savol)
 Shaxsiy salohiyatni ro'yobga chiqarish
57

 Kreativlik va ijodkorlik
 Mustaqil rivojlanish
D. Moddiy farovonlik motivatsiyasi (8 savol)
 Moliyaviy barqarorlik
 Yaxshi ish topish
 Daromad olish istagi
E. Munosabatlar motivatsiyasi (8 savol)
 Do'stlik va muhabbat
 Oilaviy qadriytlar
 Ijtimoiy aloqalar
4. Baholash tizimi
 Har bir savol uchun: 1-5 ball (1-umuman mos kelmaydi, 5-to'liq mos keladi)
 Har bir yo'nalish uchun maksimal ball: 40
 Umumiy maksimal ball: 200
II. TEST SAVOLLARI
A. Bilim olish motivatsiyasi
1. Men har doim yangi narsalarni o'rganishga intilaman
2. Kitob o'qish va o'rganish meni quvontiradi
3. Murakkab masalalarni yechish menga yoqadi
4. Bilim olish men uchun eng muhim maqsadlardan biri
5. Darslardan tashqari ham o'z-o'zimni rivojlantirishga harakat qilaman
6. Yangi ko'nikmalar o'rganish meni hayajonlantiradi
7. Ilmiy tadqiqotlar bilan shug'ullanishni istardim
8. Chuqur bilim olish men uchun muhim
B. Ijtimoiy e'tirof motivatsiyasi
9. Boshqalar meni qadrlashini istardim
10. Muvaffaqiyatlarim haqida gapirish yoqadi
11. Taniqli bo'lish men uchun muhim
12. Boshqalar oldida o'zimni ko'rsatish istagi bor
13. Ijtimoiy maqomga ega bo'lish muhim
58

14. Maqtov va e'tirofga muhtojman
15. Yetakchilik qilishni yaxshi ko'raman
16. Boshqalar fikrida muhim o'rin egallash istardim
C. O'z-o'zini amalga oshirish motivatsiyasi
17. O'z qobiliyatlarimni to'liq ishga solish muhim
18. Ijodiy faoliyat bilan shug'ullanaman
19. O'z shaxsiy rivojlanishim ustida ishlaymon
20. Mustaqil qarorlar qabul qilishni afzal ko'raman
21. O'z hayotimdagi o'zgarishlarga mas'ul his qilaman
22. Shaxsiy maqsadlarim aniq belgilangan
23. O'zimni rivojlantirish uchun vaqt ajrataman
24. Ichki qanoatga erishish muhim
D. Moddiy farovonlik motivatsiyasi
25. Yaxshi daromad olish muhim maqsad
26. Moliyaviy mustaqillik zarur
27. Moddiy imkoniyatlar kengayishi kerak
28. Yaxshi ish topish ustuvor vazifa
29. Pul topish qobiliyati muhim
30. Daromadli kasb tanlash kerak
31. Moliyaviy barqarorlik ta'minlash zarur
32. Moddiy ne'matlar hayotni yaxshilaydi
E. Munosabatlar motivatsiyasi
33. Yaqin do'stlar muhim
34. Oilaviy qadriytlar birinchi o'rinda
35. Sevgi va muhabbat hayotning ma'nosi
36. Ijtimoiy aloqalar rivojlantirish kerak
37. Boshqalar bilan muloqot qilish yoqadi
38. Jamoa bo'lib ishlash afzal
39. Yaqinlar bilan vaqt o'tkazish muhim
40. Ijtimoiy qo'llab-quvvatlash zarur
59

Sotib olish