Shaxs tarbiyasida jismoniy tarbiyaning ahamiyati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	76.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

9 Sotish

Shaxs tarbiyasida jismoniy tarbiyaning ahamiyati

Sotib olish

MAVZU: SHAXS TARBIYASIDA JISMONIY TARBIYANING
AHAMIYATI
MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………….……………….3
I.BOB. ASOSIY QISM……………………………………………………….4
1.1. Shaxs shakllanishida jismoniy tarbiya va sportning o’ziga
xos ahamiyati ……………………………………………………………….….4
1.2. Jismoniy tarbiya va sport shaxsning shakllanishiga ta’siri ……………….12
1.3. Rivojlanishning individual xususiyatlari va uni
jismoniy tarbiya hamda sport faoliyatida hisobga olish ………………………21
XULOSA………………………………………………………………….….31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………32

KIRISH
Jismoniy madaniyat va sport inson faoliyatining mustaqil turi bo'lib, uning
jamiyat rivojidagi ahamiyati juda katta. Ular ijtimoiy ishlab chiqarishga, ijtimoiy
munosabatlarning rivojlanishiga, odamning shaxs sifatida shakllanishiga sezilarli
darajada ta'sir qiladi.
Hozirgi kunda jismoniy tarbiya va sport juda mashhur. Sportga
bag'ishlangan maqolalar, kitoblar yozilgan, unga bag'ishlangan
filmlar, sotsiologlar, shifokorlar, tarixchilar, o'qituvchilar va boshqa mutaxassislar
uning muammolarini o'rganishga e'tibor bermoqdalar. Bularning barchasi nafaqat
modaning obro'si, balki zamonaviy jamiyatda jismoniy madaniyat va sport
egallagan o'rnini aks ettiradi. Jismoniy madaniyat va sport har tomonlama va har
tomonlama rivojlangan shaxsni shakllantirish omillari bo'lgan turmush tarzini
izchil rivojlantirish alohida ahamiyatga ega.
Jismoniy tarbiya tushunchasi.
Jismoniy tarbiya sog'lom, jismoniy barkamol, ijtimoiy faol avlodni
shakllantirishga qaratilgan pedagogik jarayon.
Jismoniy tarbiya salomatlikni mustahkamlash, jismoniy va ma'naviy
kuchlarni har tomonlama rivojlantirish, mehnat qobiliyatini oshirish, ijodiy uzoq
umr va faoliyatning barcha sohalarida band bo'lgan odamlarning umrini uzaytirish
muammolarini hal qiladi. Jismoniy tarbiya jarayonida inson tanasining morfologik
va funktsional yaxshilanishi, jismoniy fazilatlarning rivojlanishi, vosita
ko'nikmalarini shakllantirish, maxsus bilim tizimlari va ulardan jamoat amaliyotida
va kundalik hayotda foydalanish amalga oshiriladi. Jismoniy mashqlar mehnat
unumdorligiga ta'sir qiladi, ular aqliy mehnat bilan shug'ullanadigan odamlarning
yuqori ijodiy faolligiga hissa qo'shadi.
3

I . BOB . ASOSIY QISM
1.1. Shaxs shakllanishida jismoniy tarbiya va sportning o ’ ziga
xos ahamiyati
Muayyan sport va jismoniy mashqlar bilan muntazam mashg'ulotlar
o'tkazish, ularni mashg'ulot rejimida to'g'ri ishlatish o'quvchilarning aqliy
qobiliyatini oshirishga, zarur bo'lgan bir qator fazilatlarni - fikrlash
chuqurligini, kombinatorlik qobiliyatini, operativ, vizual va eshitish xotirasini,
sensimotor reaktsiyalarni yaxshilashga yordam beradi. Jismoniy tarbiya va sport
ish joyidagi kasalliklar va shikastlanishlar darajasini pasaytirishda muhim omil
hisoblanadi.
Jismoniy tarbiya va sport nafaqat odamlar uchun, balki kasblari alohida
jismoniy kuch yoki maxsus aqliy kuch talab qiladiganlar uchun ham zarurdir,
chunki zamonaviy turmush sharoitlari (ishlab chiqarishda ham, kundalik hayotda
ham) jismoniy holat muqarrar ravishda pasayishiga olib keladi. inson faoliyati.
Dvigatel faolligining pasayishi, o'z navbatida, aqliy va jismoniy ish qobiliyatining
pasayishi va inson tanasining kasalliklarga chidamliligi pasayishi bilan birga
keladigan tananing moslashuvchanligining pasayishiga olib keladi.
Jismoniy madaniyat va sport har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalash
uchun katta imkoniyatlarga ega. Mashg'ulotlar jarayonida axloqiy, aqliy, mehnat
va estetik tarbiya amalga oshiriladi. Shu bilan birga, jismoniy madaniyat va
sportning shaxsga ta'siri juda o'ziga xosdir va uni boshqa yo'llar bilan to'ldirib
bo'lmaydi.
Axloqiy tarbiya. Jismoniy tarbiya axloq bilan uzviy bog'liqdir.
Mashg'ulotlarda va ayniqsa sport musobaqalarida odam kuchli jismoniy kuchga
ega bo'lib, bu iroda, jasorat, o'zini tuta bilish, qat'iyatlilik, o'ziga
ishonch, chidamlilik, intizom kabi fazilatlarni shakllantirishga yordam beradi.
Jismoniy mashqlar va sport yo'naltirilgan va odatda jamoada o'tkaziladi. Shu
sababli sport faoliyati kollektivizm, o'z jamoasiga sadoqat hissini
uyg'otadi. Sportda halollik, raqibga hurmat, o'z xulq-atvorini sport etikasi
qoidalariga bo'ysundirish kabi axloqiy fazilatlar namoyon bo'ladi.
4

Aqliy tarbiya. Tizimli jismoniy tarbiya va sport aqliy faoliyatini
yaxshilashda muhim rol o'ynaydi. Masalan, universitet talabalari uchun zamonaviy
o'quv dasturlarini ishlab chiqish muhim nöropsikik yuk bilan bog'liq. Jismoniy
tayyorgarlikning yuqori darajasi - bu o'quv yili davomida aqliy faoliyat
turg'unligini ta'minlovchi muhim omillardan biri. "Tana holati - optimal jismoniy
faollik - aqliy mehnat qobiliyati" tizimida oxirgi aloqa to'g'ridan-to'g'ri birinchi
ikkiga bog'liq ekanligi aniqlandi. Shuningdek, o'quv yili oxirigacha yetarlicha
o'qitilmagan o'quvchilarning diqqat, xotira va aqliy operatsiyalar soni kabi
ko'rsatkichlar sezilarli darajada kamaygani qayd etildi. Ushbu davrda aqliy
nogironlikni saqlab qolish har bir o'quvchining jismoniy holatini hisobga olgan
holda jismoniy mashqlar va sportning uzluksizligini ta'minlash va bu borada o'quv
yuklarini tartibga solish, shuningdek, sinfda ijobiy hissiy muhitni ta'minlashdir.
Mehnat ta'limi. Mehnat ta'limi mohiyati - bu shaxsiyat xususiyatlarining
izchil va tizimli rivojlanishi, uning hayotga va ijtimoiy foydali mehnatga
tayyorlanish darajasini belgilaydi. Bu holda asosiy fazilatlar mehnatsevarlik,
mehnatga ongli munosabat, mehnat madaniyatini mahorat bilan namoyon etishdir.
Qattiq mehnat to'g'ridan-to'g'ri mashg'ulotlar va sport musobaqalarida, sportchilar
jismoniy mashqlar yoki sport mashg'ulotlarida natijalarga erishish uchun jismoniy
mashqlarni bajarish va takrorlashda, ya'ni charchoqni yengish uchun muntazam
ravishda ish olib borishda tarbiyalanadi. Maqsadga erishishda qat'iylik, jismoniy
tarbiya va sport paytida tarbiyalangan mashaqqatli mehnat keyinchalik ishlashga
o'tkazila di .
Estetik tarbiya. Sport bilan shug'ullanadigan kishi go'zallarning timsollari
bilan doimiy ravishda tanishadi. Jismoniy mashqlar ta'siri ostida tana shakllari
uyg'un rivojlanadi, harakatlar va harakatlar yanada nozik, baquvvat, chiroyli bo'lib
qoladi. Ko'pchilik sport bilan shug'ullanadilar, nafaqat aniq amaliy maqsadlar -
sog'liqni saqlashni yaxshilash, rekord o'rnatishda va hokazolarga amal qiladilar.
Ko'p jihatdan, ular darslardan estetik zavq olish, go'zallikni doimiy ravishda
kuzatib borish va uni o'zingizning tanangizga ega bo'lishning nafisligi bilan
mukammal go'zallik harakatlari shaklida yaratish imkoniyatiga ega bo'lishadi.
5

Jismoniy tarbiya va sport bilan estetik tarbiya o'rtasidagi bog'liqlik samarali,
chunki u nafaqat tashqi go'zal qiyofani yaratishga, balki ayni paytda zamonaviy
jamiyatda axloqiy va irodaviy fazilatlarga, harakatlar va xatti-harakatlar
estetikasiga ta'sir ko'rsatishga imkon beradi.
Jismoniy tarbiya tamoyillari.
Pedagogikada "tamoyillar" tushunchasi ta'lim qonunlarini aks ettiradigan
eng muhim va zaruriy qoidalar sifatida tushuniladi. Ular rejalashtirilgan maqsadga
jalb qilingan o'qituvchining faoliyatini kam kuch va vaqt sarflaydi.
Jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotida turli xil guruhlar va turdagi printsiplar
mavjud: jismoniy tarbiya tizimining umumiy tamoyillari, jismoniy tarbiyaning
individual turlarini (masalan, sport mashg'ulotlari) o'ziga xos xususiyatlarini ifoda
etadigan uslubiy tamoyillar. Ular bir-biri bilan chambarchas bog'liq va yagona
printsiplar tizimini tashkil qiladi. Mening mavhumimda faqat jismoniy tarbiyaning
umumiy tamoyillari ko'rib chiqiladi. Bularga quyidagilar kiradi:
1. Shaxsning har tomonlama va uyg'un rivojlanishi tamoyili;
2. Jismoniy tarbiya va hayot amaliyoti o'rtasidagi munosabatlar printsipi;
3. Jismoniy tarbiyani sog'lomlashtirishga yo'naltirilganlik tamoyili.
Shaxsning har tomonlama va uyg'un rivojlanishi tamoyili.
Har bir inson o'z mamlakati va jamiyati uchun foydali bo'lishga intilishi
kerak. Ammo buni faqat har tomonlama rivojlangan ma'naviy va jismoniy
kuchlarga ega odamlar amalga oshirishi mumkin. Ammo ular hayotning muayyan
ijtimoiy sharoitlari ta'siri ostida vujudga kelishi mumkin, ular orasida jismoniy
tarbiya alohida o'rin tutadi.
Shaxsning har tomonlama rivojlanishi biologik muntazamlikni, inson
tizimlari va organlarining uyg'un rivojlanishiga bo'lgan ehtiyojni aks ettiradi,
bu ham ijtimoiy nuqtai nazardan, ham biologik xususiyatlarida har doim yagona
ijtimoiy shaxsga ega.
Bularning barchasi jismoniy tarbiya jarayonida insonga ta'sirning ko'p qirrali
xususiyatini aniqlaydi va jismoniy tarbiya barcha holatlarida hisobga olinishi va
6

maqsadli ishlatilishi kerak bo'lgan turli xil ta'lim turlari o'rtasidagi organik
bog'liqlikni aniqlaydi.
Shaxsning har tomonlama va uyg'un rivojlanishi printsipi ikkita asosiy
qoidada namoyon bo'ladi:
1). Ta'limning barcha jihatlarining birligini ta'minlash, barkamol
rivojlangan shaxsni shakllantirish. Jismoniy tarbiya jarayonida va jismoniy
madaniyatdan foydalanishning tegishli shakllarida axloqiy, estetik, jismoniy, aqliy
va mehnat ta'limi muammolarini hal etishga kompleks yondashuv zarur. Faqat bu
holda insonning yuqori darajada rivojlangan jismoniy fazilatlari va qobiliyatlari,
uning sportdagi rekord natijalari, ijtimoiy ahamiyati va chuqur tarkibi;
2). Keng jismoniy tayyorgarlikni ta'minlash. Jismoniy madaniyat omillaridan
kompleks foydalanish insonga xos bo'lgan hayotiy jismoniy fazilatlarni (va ularga
asoslangan vosita qobiliyatlarini) to'liq rivojlanishi uchun, shuningdek hayotda
zarur bo'lgan vosita ko'nikmalarini shakllantirish uchun zarurdir. Shunga ko'ra,
jismoniy tarbiya ixtisoslashgan shakllarida umumiy va maxsus jismoniy tarbiya
birligini ta'minlash kerak.
Insonning ma'naviy dunyosi tashqi va, birinchi navbatda, ijtimoiy muhit
ta'siri ostida rivojlanadi, shuningdek, insonning atrof-muhitni va o'zini o'zi
o'zgartirishga qaratilgan faol harakatlari tufayli rivojlanadi.
Jismoniy tarbiya jarayonida - insonning jismoniy va ma'naviy rivojlanishi tufayli
aqliy axloqiy va estetik tarbiya vazifalarini amalga oshirish uchun katta
imkoniyatlar mavjud. Shaxsning har tomonlama va uyg'un rivojlanishi printsipi
quyidagi asosiy talablarni o'z ichiga oladi.
1. Ta'limning turli tomonlarining birligini qat'iyan kuzatish
2. Umumiy jismoniy tayyorgarlikni keng ta'minlash
Umumiy jismoniy tayyorgarlikka bo'lgan talablar inson rivojlanishining
asosiy qonunlaridan biri - tizimlar va organlarning uzviy bog'liqligiga asoslanadi.
Kompleks jismoniy tayyorgarlik har qanday faoliyat turining ajralmas poydevori
bo'lib, insonning axloqiy va jismoniy kuchining bitmas-tuganmas manbai bo'lib
xizmat qiladi.
7

Buning xammasi oxir oqibatda xujayralar oziqlanishi va ularning ishlashini
pasaytiradi va odam ishga layoqatliligini aks etadi. Bundan tashqari qarigan sari
pеrifеrik to`qimalar glyukozadan foydalanish tеzligi susayadi va organizmni
yoshga ko`ra yog` bosib kеtishi asosida yotgan glyukoza o`rniga insulinni otilib
chiqishi oshadi. Shuningdеk markaziy gipotalamus endokri bеzida
nеyromеdiatorlarr to`planishi pasayishi va ularning tеzda charchab qolishi
bеlgilanadi, shuning uchun yosh o`tgan sari odatlarni o`zgartirish, yangi va
notanish narsani boshlash ancha qiyinroq, uzoq, muddatli emotsional holatlar va
tеz bo`lib turadigan ruhiy siqilishlar og`ir kеchadi. 40-50 yoshdan so`ng
organizmning aerob qobiliyatlari susayadi, shuning uchun jismoniy faollik
kamayadi.Odam organizmi tuzilishi va boshqarish hususiyatlari.
Odam tanasi tuqima va sistеmalar bilan bog`laydigan hujayralardan iborat.
Har bir' xujayrra xayot faoliyati natijasi bo`lib ma'lum bir ish hisoblanadi:
Masalan, mushak xujayrasi xarakatni ta'minlagan xolda qisqaradi, asab xujayrasi –
quzg`aladi, buyrak xujayrasi harakatni qayta ishlab chiqadi va organizm uchun
zararli ma'lum bir moddalarni ajratadi; sulak bеzlari sutni ishlab chiqadi. Odam
organizmi ko`pgina tashqi va ichki omillar ta'siridan qatiy nazar bir butun
ishlaydi.,Yoshdagi bunday uyg`unlashuv bir qancha qavat yoki darajalar bo`lgan
tartibga soluvchi nozik murakkab mеxanizmlar tufayli amalga oshadi.Mana
shularni hisobga olgan holda maktab o’quvchilari orasida yiliga bir marta tibbiy
ko’riklar tashkil qilinadi.
Bolalar va o’smirlar organizmiga mushak yuklamasi va doimiy tarzda
jismoniy tarbiya bilan shug’ullanishning ta’siri.
Jismoniy tarbiya yoki sport bilan tizimli shug‘ullanish organizmni jismoniy
yuklamalarga adaptatsiyasini (o‘ziga xos moslashishini) vujudga keltiradi. Bunday
adaptatsiyaning asosida, mashq qilish natijasida turli a’zolar va to‘qimalarda
yuzaga keladigan morfologik, metabolik va funksional o‘zgarishlar, asabli,
gormonal va avtonom darajada funksiyalarning hujayraviy boshqarilishini
mukammallashtirish yotadi. Ushbu o‘zgarishlarning barchasi mashq qilish
(trenirovka) samarasini belgilaydi. Ular, organizmning ma’lum (mashq
8

qilinayotgan) mushak faoliyatini amalga oshirishni ta’minlaydigan turli-tuman
funksiyalarini yaxshilanishida va oqibatda, shug‘ullanuvchining jismoniy
tayyorgarlik (mashq qilganlik) darajasini yaxshilanishida, sport natijasining
o‘sishida namoyon bo‘ladi. Mashq qilish samarasini belgilovchi omillarni tahlil
qilishda, quyidagi fiziologik qonuniyatlar ajratiladi: 1) mashq qilishning asosiy
funksional samaralari; 2) mashq qilish samaralarining yuzaga kelishi uchun
bo‘sag‘a (kritik) yuklamalari; 3) mashq qilish samaralarining o‘ziga xosligi; 4)
mashq qilish samaralarining qaytarilishi; 5) mashq qilish samaralarining kattaligini
belgilovchi mashq qilish qobiliyati. 8.1. Mashq qilishning ikki asosiy funksional
samaralari Ma’lum bir turdagi jismoniy mashqlarni tizimli bajarish (trenirovka)
ikkita asosiy ijobiy funksional samaralarni yuzaga keltiradi: 1) butun organizmni
to‘laligicha va uning, mashq qilishni ta’minlaydigan yetakchi tizimlarining
maksimal funksional imkoniyatlarini kuchaytirishni; 2) mashq qilinayotgan
mushak faoliyati turini bajarish paytida butun organizmni to‘laligicha va uning
a’zolari va tizimlari faoliyatining samaradorligini (tejamkorligini) oshirish.
Birinchi samara to‘g‘risida, chegaraviy, maksimal testlarni (mashqlarni) bajarish
paytida namoyon bo‘ladigan maksimal ko‘rsatkichlarning o‘sishi dalolat beradi.
Bu ko‘rsatkichlar, mushak faoliya- 157 tining ayni bu turini bajarish uchun muhim
bo‘lgan, organizmning joriy maksimal funksional imkoniyatlarida aks etadi.
Masalan, chidamlilikni mashq qilish samarasi to‘g‘risida organizmning maksimal
aerob imkoniyatlarining — maksimal aerob quvvatni va maksimal aerob sig‘imni
ortishi dalolat beradi. Ikkinchi samara to‘g‘risida, standart maksimal bo‘lmagan
yuklamani bajarish paytida, organizmning turli yetakchi a’zolari va tizimlarining
faoliyatidagi funksional siljishlarning kamayishi dalolat beradi. Masalan, bir
xildagi yuklamani bajarish paytida, mashq qilganlarda mashq qilmaganga nisbatan
yoki bir kishining o‘zida, mashq qilishning ma’lum bir davridan keyin kamroq
funksional siljishlar (YUQCH da, o‘pka ventilatsiyasida, skelet mushaklarining
qisqarish faolligining miqdori va darajasida, tana haroratida, qonda laktat,
katexolaminlar va boshqa gormonlar konsentratsiyasida, simpatik asab faolligida
va h.k.) hamda ushbu yuklamani bajarish paytida energiya sarflarini (masalan,
9

kislorod iste’molining) pasayishi kuzatiladi. Mashq qilish qobiliyati — bu, tirik
organizmni tizimli mashq qilishi natijasida, o‘z funksional imkoniyatlarini
o‘zgartirish xususiyatidir. U, kishining jismoniy mashq bajarishni idrok qilishini,
uning o‘ziga xos tizimli jismoniy mashq ta’siri ostida o‘ziga xos funksional
imkoniyatlarini oshirish qobiliyatini tavsiflaydi. Mashq qilish qobiliyati son
jihatdan (mashq qilishlik qobiliyatining darajasi), mashq qilish samaralarining
kattaligi bilan baholanishi mumkin: ular, bu mashq qilishga javoban qanchalik
katta bo‘lsa, unga mos ravishda, mashq qilishlik qobiliyati shuncha yuqori bo‘ladi.
Mashq qilish qobiliyati har xil yoshdagi va jinsdagi odamlarda ancha farq qiladi:
bitta mashqning o‘zi ularda har xil samara beradi. Bir xil yoshga va jinsga mansub
guruhlar orasida ham, mashq qilishlik qobiliyatining katta individual variatsiyalari
mavjud. Mashq qilish qobiliyati, xuddi mashq qilish samaralari kabi o‘ziga xosdir.
Masalan, ayrim kishilar kuch mashqlari paytida yuqori darajadagi mashq qilishlik
qobiliyatini namoyon qilishlari, lekin chidamlilikni mashq qilish paytida esa, u
qobiliyat ko‘rinmasligi mumkin. Boshqalari, aksincha, chidamlilikni mashq
qilishni yuqori darajada idrok qiladilar, lekin kuch mashqlariga javoban mushak
kuchlari katta o‘sishga imkoniyati yo‘q. Bir xil mashq qilish, turli odamlarda,
nafaqat mashq qilishlik qobiliyatidagi farqlari tufayli har xil samaralar berishi
mumkin. Biron-bir sifatni (ma’lum bir mashqda sport natijasini oshirish) mashq
qilishning bitta usuli bir xil odamlar uchun, mashq qilishning boshqa usuli —
boshqa odamlar uchun samarali bo‘lishi mumkin. Shundan kelib chiqqan holda, bir
xildagi mashq qilishni qo‘llash, turli odamlarda, ushbu jismoniy faoliyat turiga har
xil darajada mashq qilishlik qobiliyatini ko‘rsatishi mumkin. Bir xil yosh-
jinsdagilar guruhida, mashq qilishlik qobiliyatining darajasi, funksional
ko‘rsatkichlarning (sport natijasining) dastlabki (mashq qilishdan oldingi) darajasi
bilan ko‘proq belgilanadi. Organizmning turli a’zolari, tizimlari, mexanizmlarining
funksional 169 imkoniyatlarini va butun organizmning funksional tayyorgarligini
(mashq qilishlik qobiliyatini) tavsiflovchi har xil ko‘rsatkichlar, mashq qilish
ta’siri ostida turlicha o‘zgaradi. Lekin, umumiy qoida shundan iboratki, ushbu
ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi, ularning dastlabki (mashq qilishidan oldingi)
10

darajasi qancha past bo‘lsa, shuncha katta bo‘ladi. Kishining mashq qilish qobiliyat
darajasi, uning mashq qilganlik (funksional tayyorgarligi) darajasi qancha past
bo‘lsa, shunchalik katta bo‘ladi. Mashq qilish samaralari rivojlanishining kattaligi
va tezligi bo‘yicha mashq qilish qobiliyatining to‘rtta varianti ajratiladi: 1. Yuqori
tez mashq qilishlik qobiliyati: katta samaralar berib, ular tizimli mashq qilishning
boshlang‘ich davrida eng tez o‘sadi, keyin esa kam (asimptotik) o‘zgaradi, sekin-
asta «to‘yinish darajasiga (maksimal mumkin bo‘lgan mashq qilish samarasiga)
yaqinlashadi. 2. Yuqori sust mashq qilish qobiliyati: sekin-asta, sust o‘sadigan
yuqori mashq qilish samaralari. 3. Past tez mashq qilish qobiliyati: uncha katta
bo‘lmagan mashq qilish samaralari bo‘lib, ular tez o‘sadi va tizimli mashq
qilishning nisbatan qisqa davridan keyinoq namoyon bo‘ladi, undan so‘ng esa kam
o‘zgaradi. 4. Past sust mashq qilish qobiliyati: uncha katta bo‘lmagan mashq qilish
samaralari bo‘lib, ular tizimli mashq qilish jarayonida sust o‘sadi. Yuqorida
aytilganidek, mashq qilishlik qobiliyat darajasi, organizm fiziologik
funksiyalarining dastlabki darajasiga ko‘proq bog‘liq. Ushbu daraja odamning
turmush tarzi bilan, xususan jismoniy faollik darajasi, ovqatlanish xarakteri,
bajariladigan mashqlar bilan belgilanadi. Lekin, odamning funksional
imkoniyatlarini hamda mashq qilish ta’siri ostida ularni mumkin bo‘lgan maksimal
o‘zgarishi darajasini, ya’ni mashq qilish qobiliyatini aniqlashda genotip (nasliy
belgilangan genetik omillar) katta rol o‘ynaydi. Turli fiziologik funksiyalar
darajasini aniqlashda nasliylikning roli bir xil emas. Avvalambor, kishining bir
qator funksional ko‘rsatkichlari, ayni darajada, gavdaning kattaliklari va shakliga,
uning alohida bo‘g‘inlariga va ayrim ichki a’zolarining (masalan, yurak, o‘pka,
aortasining diametri va h.k.) kattaliklariga bog‘liq. Ko‘pchilik antropometrik va
morfologik belgilar genetik nazorat ostida bo‘ladi va shuning uchun, ular bilan
bog‘langan funksional tavsiflarni nasliy belgilanishini oldindan hal qiladi. Tashqi
nafas funksiyalari, ayni darajada, genetik jihatdan oldindan belgilangan. Bu, tashqi
nafasning quyidagi ko‘rsatkichlariga taalluqli: o‘pkaning umumiy sig‘imi, qoldiq
va zaxira hajmi, o‘pkaning hayotiy sig‘imi (8.2, B-rasm). Nafas chastotasi hamda
170 o‘pkaning nisbiy hajmi va sig‘imini (tana massasiga nisbatan) genotipga
11

bog‘liqligi aniqlanmagan. Shu bilan birga, nafasni ushlab turish davomiyligi,
tashqi nafasni gipoksiyaga reaksiyasining xususiyatlari genetik omillarning ancha
sezilarli ta’siri ostida bo‘ladi. Yurak-qon tomir tizimining funksiyalari nasliy
omillarning shubhasiz (lekin, turli ko‘rsatkichlar uchun bir xil bo‘lmagan) ta’sirini
ko‘rsata oladi.
12

1.2. Jismoniy tarbiya va sport shaxsning shakllanishiga ta’siri
Ushbu printsip jismoniy tarbiyaning asosiy ijtimoiy qonunini ifodalaydi,
uning asosiy vazifasi odamlarni faoliyatga, hayotga tayyorlashdir. Jismoniy
tarbiyaning barcha tizimlarida bu naqsh uning o'ziga xos ifodasidir.
Ba'zi olimlar jismoniy madaniyat va sportning asosiy funktsiyalaridan zamonaviy
hayotning qattiqligini yo'qotishda foydalanishda foydalanishadi. Ammo yana bir
nuqtai nazar bor - jismoniy tarbiya samarali mehnat qiladigan va o'z vatanini
dushmanlarning suiqasdidan himoya qiladigan odamlarni tayyorlash uchun
yaratilgan.
Bu jismoniy tarbiyani hayot amaliyoti bilan yangi mazmun va ahamiyat
bilan bog'lash printsipini beradi. Jismoniy tarbiyaning ushbu printsipini amalga
oshirishda hamma joyda, oxir-oqibat, mehnatga tayyorgarlik va mudofaani hisobga
olish kerakligini hisobga olish kerak.
Jismoniy tarbiyaning amaliy ahamiyati faqat hayotda zarur bo'lgan vosita
ko'nikmalarini rivojlantirishdan iborat degan fikr mavjud. Agar u yoki bu jismoniy
mashqlar turi bilan mashg'ulotlar natijasida shakllangan mahorat qo'llanilsa, ya'ni.
ishlaydigan yoki harbiy muhitga o'tkazilishi mumkin, keyin bunday jismoniy
tarbiya hayot bilan bog'liq.
Maqsad shundaki, ishlab chiqarishga yoki armiyaga kelgan odam qisqa vaqt
ichida har qanday biznesning texnikasini o'zlashtira oladi. Faqat kuchli, chaqqon
va jismonan rivojlangan odam yangi ishni, yangi texnologiyalarni tezroq
o'zlashtirgan ma'qul.
Qo'shinlarning jangovar tayyorgarligi zamonaviy amaliyoti shuni
ko'rsatadiki, harbiy texnika qanchalik murakkab bo'lsa, odamlarning jismoniy
tayyorgarligiga bo'lgan talablar shunchalik chuqur va xilma-xil bo'lishi kerak.
Maxsus harbiy-amaliy tayyorgarlikning vazifalari muhimdir.
Ba'zi olimlar savol tug'diradilar - hayot uchun nima muhimroq: jismoniy
tarbiya jarayonida ta'limi ta'minlanishi kerak bo'lgan motor qobiliyati yoki
jismoniy fazilatlar? Ushbu savol bunday shakllantirishda noqonuniydir. Sifat va
mahorat bir-biridan ajratilgan holda mavjud emas. Savolning bunday
13

shakllantirilishi amalda ta'limning ta'limga va aksincha qarshi bo'lishiga olib
keladi. Ikkalasi ham muhimdir. Hayot uchun tayyorlangan odam - bu jismoniy
sifatlarni yuqori darajada rivojlantirgan va turli xil motorli ko'nikmalarga ega
bo'lgan kishi. Birdamlikda, ikkala omil ham hayot uchun zarur bo'lgan jismoniy
tayyorgarlikni kafolatlaydi.
Jismoniy tarbiya jamiyat a'zolarining salomatligini, ularning kuchliligi va
chidamliligini rivojlantirishni ta'minlashi kerak. Jismoniy tarbiyaning hayotiy
amaliyot bilan o'zaro bog'liqligi printsipi jismoniy tarbiyaning barcha aniq
vazifalarini, shu jumladan sport mashg'ulotlarini, shu jumladan to'g'ridan-to'g'ri
amaliy ahamiyatga ega jismoniy mashqlarni o'z ichiga olishi kerak.
Natijada jismoniy tarbiyaning hayot amaliyoti bilan o'zaro bog'liqligi tamoyilining
quyidagi aniq qoidalarini olishimiz mumkin:
1. jismoniy tayyorgarlikning aniq vazifalarini hal qilish, boshqa barcha
narsalar teng bo'lganda, to'g'ridan-to'g'ri mehnat tabiatining muhim vosita va
ko'nikmalarini shakllantiradigan vositalarga (jismoniy mashqlar) ustunlik berilishi
kerak;
2. jismoniy faoliyatning barcha shakllarida turli xil vosita qobiliyatlari va
ko'nikmalarini, shuningdek jismoniy qobiliyatlarning har tomonlama rivojlanishini
ta'minlashga harakat qilish kerak;
3. madaniy faoliyatni doimiy va maqsadli ravishda mehnatkashlik,
vatanparvarlik va axloqiy fazilatlar tarbiyasida shaxsning faol hayotiy pozitsiyasini
shakllantirish bilan bog'lash.
Jismoniy tarbiya yo'nalishini takomillashtirish tamoyili.
Inson salomatligini mustahkamlash g'oyasi butun jismoniy tarbiya tizimiga
kiradi. Jismoniy tarbiya yo'nalishini takomillashtirish tamoyilidan quyidagi
qoidalar kelib chiqadi.
1). Jismoniy mashqlar bilan shug'ullanadiganlarning sog'lig'ini yaxshilash
uchun davlat oldida javobgarlik. Jismoniy tarbiya tashkilotlari, jismoniy tarbiya
o'qituvchilari va murabbiylar (shifokorlardan farqli o'laroq), odatda, sog'lom
odamlar bilan shug'ullanishadi. Ular davlat oldida nafaqat gimnastika, sport,
14

o'yinlar va turizm bilan shug'ullanadiganlarning sog'lig'ini saqlash, balki uni
mustahkamlash uchun ham javobgardirlar;
2). Tibbiy-pedagogik nazoratning majburiyati va birligi. Jismoniy mashqlar
faqat to'g'ri ishlatilganda shifobaxsh samarani beradigan vositadir. Shu munosabat
bilan, jismoniy mashqlar bilan shug'ullanadiganlarning yoshi, jinsi va sog'lig'ining
biologik xususiyatlarini hisobga olish kerak. Tizimli tibbiy va pedagogik nazorat
ushbu xususiyatlarni qat'iy hisobga olishni o'z ichiga oladi. Doim yodda tutish
kerakki, na o'qituvchi, na yaxshi o'qitilgan, balki talabaning o'zi ham jismoniy
mashqlar ta'siri ostida tanada sodir bo'layotgan o'zgarishlarni to'liq va o'z vaqtida
payqamaydi. Shifokor yordamga keladi.
Jismoniy tarbiya bilan shug'ullanadigan barcha tashkilotlar uchun
talabalarning tibbiy nazorati talab qilinadi. Biroq, tibbiy kuzatuv faqat inson
tanasida sodir bo'layotgan o'zgarishlar to'g'risida xabar berish bilan cheklanib
qolmasligi kerak. Maxsus pedagogik kuzatuv ko'rsatkichlari bilan bir qatorda
tibbiy kuzatuv ma'lumotlari ob'ektiv hodisalar bo'lib, ular yordamida jismoniy
mashqlarning ijobiy yoki salbiy ta'sirini baholash, jismoniy tarbiya usullarini
o'zgartirish va takomillashtirish mumkin.
Shifokor, o'qituvchi va amaliyotchining kundalik ijodiy jamoasining
jismoniy tarbiya ichki tizimining sog'lomlashtirishga yo'naltirilganligi printsipi.
Agar terapevt sog'lig'ining yomonlashishini sezsa va shifokor buni tahlil orqali
tasdiqlasa, u intensiv sport turlaridan uzoqlashishi va terapevtik vosita sifatida
jismoniy mashqlar bilan qoniqishi kerak.
Shifokor va o'qituvchi mashqlarni bajarishda ishtirok etgan tanadagi
o'zgarishlarni hisobga olish asosida buxgalteriya hisobi asosida ushbu sinflarning
mumkin bo'lgan uzoq muddatli natijalarini oldindan bilishlari shart.
Xulosa qilib aytganda, ushbu tamoyilning ma'nosi inson salomatligini
mustahkamlash va yaxshilash ta'siriga erishish degan xulosaga kelishimiz mumkin.
Ushbu tamoyil quyidagilarni majbur qiladi:
jismoniy tarbiya vositalari va usullarining o'ziga xos tarkibini belgilashda
ularning sog'liq uchun ahamiyatsiz mezon sifatida asoslanishi zarur.
15

2. o'quvchilarning jinsi, yoshi va o'qitish darajasiga qarab o'quv
yuklamalarini rejalashtirish va tartibga solish;
3. vazifalar va musobaqalar jarayonida tibbiy-pedagogik nazoratning
muntazamligi va birligini ta'minlash;
4. Tabiatning shifobaxsh kuchlaridan va gigiena omillaridan keng
foydalanish.
Shunday qilib, yuqorida aytilganidek, jismoniy tarbiya umumiy
qoidalarining asosiy maqsadi quyidagicha:
- birinchidan, maqsadga erishish va jismoniy tarbiya muammolarini hal
qilish uchun eng qulay sharoit va imkoniyatlarni yaratish;
ikkinchidan, jismoniy tarbiya jarayonining umumiy yo'nalishini (yaxlitligi,
qo'llanishi, tiklanishi) birlashtirishga;
- uchinchidan, jismoniy tarbiyaning ijobiy natijalariga erishishni
kafolatlaydigan asosiy usullarni va ularni amalda qo'llash usullarini aniqlash.
Hech kim jismoniy madaniyat va sportning o'zgaruvchan kuchi bilan
taqqoslay olmaydi. Bu quvvat charchoqdan shikoyat qiladigan - qattiq, og'riqli -
sog'lom bo'lib, o'jar, sust, tez, zaif, kuchli qiladi. Yaxshi jismoniy tayyorgarlik
sizga yangi murakkab ishlab chiqarish kasblarini tezda o'rganishga imkon beradi;
bu shuningdek uchuvchilar, kosmonavtlar va harbiylarni tayyorlashda hal qiluvchi
omillardan biriga aylandi.
Jismoniy madaniyat va sport intellektual jarayonlarning rivojlanishiga hissa
qo'shadi - diqqat, idrokning aniqligi, eslab qolish, ko'payish, tasavvur
qilish, fikrlash, aqliy faoliyatini yaxshilash. Sog'lom, qotib qolgan, jismonan
yaxshi rivojlangan o'g'il-qizlar, odatda, o'quv materiallarini yaxshi qabul qiladilar,
maktabdagi darslarda kam charchaydilar, shamollash sababli darslarni
qoldirmaydilar.
Jismoniy tarbiya ham shaxsni shaxs sifatida shakllantirishning eng muhim
vositasidir. Jismoniy mashqlar sizni ongga, irodaga, axloqiy xarakterga, o'g'il va
qizlarning xarakter xususiyatlariga ko'p jihatdan ta'sir o'tkazishga imkon beradi.
Ular nafaqat tanadagi sezilarli biologik o'zgarishlarni keltirib chiqaradi, balki
16

insonning ma'naviy dunyosini tavsiflovchi axloqiy e'tiqodlar, odatlar, didlar va
boshqa jihatlarning rivojlanishini ko'p jihatdan aniqlaydi.
Sportda shaxsning shakllanish psixologiyasi
Sport sohasidagi ko’pgina mutaxassislar - pedagoglar, psi-xologlar,
fiziologlar va shifokorlar o’rtasida sportchilarning asab tizimi kuchli bo’ladi,
ularning ruhiy xususiyatlari, shu jumladan , temperamentlari sportda yuksak
muvaffaqiyat qozonish uchun zaruriy shart hisoblanadi, degan fikr keng tarqalgan.
Bu fikr ayrim tadqiqot ishlari natijasida qisman tasdiqlangan. A.I. Kresotovnikov
va uning hamkasblari 1937 yildayoq asab tizimi turi xususiyatlarini test usulida
aniqlab, ko’p sportchilar kuchli tipning turli varivsiyalariga mansub, degan
xulosaga kelgan. Ushbu muammoni o’rganishni davom etgan olimlar sportdagi
muvaffaqiyat asab tizimining tipologik xususiyatlariga shartli ravishda bog’liqligi
to’g’risida xulosaga keldilar (A.N. Krestov-nikov , 1951-1955).
K.M. Smirnov (1954, 1962) musobaqalarning yuqori toifa-dagi sportchilar
faoliyatiga ta’sirini o’rganar ekan, qo’zg’alish jarayon kuchsiz kechadigan shaxslar
muhim musobaqalarda yomon natijalarga erishishini aniqladi.
V.V. Medvedev, A.V. Rodionov, N.A. Xudadov (1973) tadqiqot-lar natijasida
sportchilarning musobaqalarda, ruhiy zo’riqish sha-roitida asab tizimining
qo’zg’alish jarayoniga bog’liq xususiyatlari yetakchi rol o’ynaydi, degan fikrga
keldilar. Olingan ma’lumotlar qator mualliflar (K.M. Gurevich, L.A. Kopitova,
V.F. Matveyeva, V.S. Merlin va h.z.) to’plagan ma’lumotlarga mos keladi.
Bu fikrlar ommaviy va o’smirlar sportida boshqacha tus oladi. N.D. Sinani
(1967,1968) velosipedchilar faoliyati xusu-siyatlarini o’rganar ekan, turli malakali
sportchilar o’rtasida asab tizimi bo’sh shaxslarni uchratmadi. Ammo bunday fikrlar
zamo-naviy ma’lumotlarga (ayrim xususiyatlar kompensatsiyasi , tempe-
ramentning faoliyat talablariga moslashishi) ko’p ham to’g’ri kelavermaydi (V.S.
Merlin, V.D. Nebiglitsin, V.M. Teplov, K.M. Gurevich va h.z.) toifasi, yoshi, jinsi,
sportdagi staji turlicha bo’lgan sportchilar o’rtasida inertli, yengiltak, jizzaki, asab
tizi-mi bo’sh shaxslarning ham uchrashi o’rganishlar natijasida isbot qilingan.
Temperament xususiyatlarini ommaviy sport bilan shug’ul-lanishga bo’lgan
17

qobiliyat, deb qarash noto’g’ri. Asab tizimining kuchsizligi , inertliligi yoki
barqaror emasligi va bu bilan bog’liq temperament xususiyatlari muvaffaqiyatli
sport faoliyatiga xalaqit bermaydi (B.A. Vyatkin, 1964, 1967, 1970; YU.YA.
Kisyolev, 1971; V.P. Merlikin, 1967,1968; O.A.CHernikova, 1961; V.M. SHadrin,
1967).
B.A. Vyatkin (1978) ikki nuqtai nazar mavjud, degan fikrga kelgan:
1) istalgan sport turidagi muvaffaqiyat asab tizimi va temperament
xususiyatlariga bog’liq;
2) ommaviy sportda va sportning alohida turlarida asab tizimi va
temperament muhim rol o’ynamaydi, turli tipdagi asab tizimi va har hil
temperamentli shaxslar sportda birdek natijaga erishishlari mumkin.
Inson asab faoliyatining individual jihatlari butun sport faoliyatining
borishida katta ahamiyat kasb etadi. Ular harakat ko’nikmalarining shakllanish va
barqarorlashishi tezligiga , ularning rivojlanishi va, kerak bulganda, qayta ishlab
chiqish, o’zgartirishga katta ta’sir ko’rsatadilar. Sportchining mashg’ulot-larda va
musobaqalardagi ruhiy holati va o’zini tutishi ham individual xususiyatlarga
bog’liq. Hayotda, ishda, atrofdagilar bilan munosabatda ikki asosiy asab jarayoni -
qo’zg’alish va tormoz-lanishning balanslashuvi ro’y beradi. Bu balansning
buzilishi dinamik stereotipning shakllanishida qiyinchiliklar tug’diradi.
Asab markazlarida ishlayotgan mushaklar , organlardan kelayotgan ta’sirlarni
mustahkamlash, harakat ko’nikmasi dinamik stereoti-pini yaratish uchun asab
markazlari qo’zg’alishining ma’lum darajasi zarur bo’ladi.
Sportchi organizmga ta’sir qiluvchi o’ta kuchli omillar (uzoq davom etgan
maksimal yuklamalar, yuqori tempda ritmik ishlash) dan so’ng
shug’ullanishlarning samarasi kuchli tormozlanish natijasida tushib ketadi. Aynan
shu davrda yuklamalarni kamay-tirish kerak, aks holda oliy asab faoliyatida
portlash ro’y beradi va sportchini uzoq vaqt izdan chiqarishi mumkin.
Jismoniy mashg’ulotlarning psixologik masalalari
Mashhur psixolog P.A. Rudik (1973) tadqiqotlar natijasida shaxsning
psixologik xususiyatlari jismoniy mashqlar ta’siri ostida muayyan, barqaror
18

o’zgarishi mumkin, degan fikrga kelgan. Odatda sport shaxsning shakllanishi va
rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi, deb hisoblash qabul qilingan. Sport
musobaqa-lari tirishqoqlik, ahloq va iroda sifatlari , mardlikni tarbiya-lashga
yordam berishi yuqorida qayd etildi. Ammo bu yo’nalishdagi tadqiqotlar endi
boshlanmoqda.
Verner va Totxeyd Vest - Poyntedagi harbiy akademiya kur-santlarining shaxsiy
xususiyatlariga muntazam sport mashg’u-lotlari va musobaqalarining ta’sirini
aniqlamoqchi bo’ldilar. Buning uchun o’rta maktabning harbiy akademiyaga
o’qishga kirmoqchi bo’lgan, sportchi va sportchi bo’lmagan bitiruvchilari
kuzatildi. Ushbu tadqiqot natijalariga ko’ra shaxs o’smirlik davrida shakllanib
bo’ladi va sport bilan shug’ullanish aytarli o’zgarish-larga olib kelmaydi, degan
taxminga kelindi.
1968 yilda Vashingtonda o’tkazilgan sport psixologiyasi bo’yicha Ikkinchi
xalqaro kongressda professor Ikegami uzoq va muntazam sport mashg’ulotlarining
shaxsning o’zgarishga ta’sirini o’rganishga bag’ishlangan fundamental tadqiqotlar
natijasini taqdim etdi. Bu ma’lumotlarning statistik tahlili shuni ko’rsa-tadiki, sport
staji oshaverishi bilan kuzatilgan shaxslar faol-roq, tajovuzkorroq, beg’amroq
bo’lavergan, depressiya va frestatsiya kamroq ishtiyoq his etganlar , boshqalar bilan
munosabatda yetakchi bo’lishga kamroq intilganlar. Uning fikriga ko’ra, sport
mashg’u-lotlari ruhiy barqarorlikning umumiy o’zgarishiga ta’sir etmagan.
Sport qobiliyatlarini rivojlanishida psixofiziologik shart sharoitlar
Asab tizimlarining turlari va sport jarayonidagi ahamiyati
Qobiliyatning barcha tuzilmalarining asosida , jumladan, sportda ham, tabiy
va biologik barqarorlikka ega bo’lgan layoqatlar yotadi.
I.Pavlov, uning o’quvchilari va izdoshlarining tadqiqotlari inson asab tizimining
tipologik faoliyatini tabiat rivojlanish qonunlariga asoslanib
o’rgandilar. Aniqlanishicha , har-xil asab tizimi xususiyatlariga ega bo’lgan
insonlarning xarakteri ham, xolati ham, rivojlanish xususiyati ham , malakasi,
sifatlari ham turlicha bo’ladi.
19

Inson asab tizimining asosiy tipologik xususiyatlari:
-kuchlilik-zaiflik kishi asab tizimiga ta’sir etuvchi xolatlarning katta-kichikligini
hisobga olgan holda chidamlilik darajasi;
-xarakatchanlik, sustlik – kishi asab tizimining qo’zg’atuvchiga nisbatan
ta’sir qilishning tezligi ;
-vazminlik, tezlik- asab jarayonidagi xususiyatlariga qo’zg’alish,
tormozlanish va xarakat kuchlari bo’yicha munosabatining ochilishi;
Bu asab tizimlarini qo’shilishidan quyidagi tur guruhlariga ajraladi:
-o’ta vazmin tur – faoliyati bir tekisda o’tadi, xarakati charchoq tufayli kamdan-
kam holda tushib ketadi;
-vazmin tur – bir tekisda kuch sarf qilinadigan ishlarni yaxshi bajaradi ,
davomiy va uslubiy zo’riqishda yuqori chidamlilikka ega;
-qiziqqon tur – xarakterini o’zgarib turishi, asablarini taranglashuvi tufayli
faoliyati tushib ketadi;
-zaif tur – ish faoliyati juda past , stress holatlarga sezgirligi baland;
Asab tizimini o’ziga xos xususiyatlarini ajratib turuvchi ya’ni, kishi asab jarayoni
dinamikasini xarakterlanishi fiziologik temperamentning asosi hisoblanadi.
Xolerik temperament – xodisalarga nisbatan qiziqqon, jangari, jahli
chiqishi oson va tez. Kechinmalar faoliyatiga nisbatan o’zgaruvchan. U ishga
butun borlig’i bilan berilib ketadi, o’zidagi kuchni sezadi va maqsadga erishish
uchun, yo’lida uchragan qiyinchiliklarni yengishga xarakat qiladi. Qachonki,
kuchlari sarflanib bo’lgandan keyin u mushkullikka tushib, ishlashga boshqa hech
qanday imkoniyatlari qolmaydi. Xoleriklarning irodasi juda kuchli.
Sangvinnik temperament - o’ta vazmin tur bo’lib, asab jarayoni
xarakatchan va yaxshi balanslashgan. U jamiyatning juda yaxshi, sog’lom,
xushchaqchaq a’zosidir lekin, qachon uni qiziqtiradigan ish topilsagina, bu
qobiliyatlar ko’rinadi. Sangvinnik bosiq, sharoitga tez ko’nikib ketadi, atrofidagi
odamlar bilan tez til topishib ketadi, muomalali, begona odamlar orasida o’zini
noqulay sezmaydi. Kollektiv orasida quvnoq, xushchaqchaq, ishlarni tez qabul
qilib oladi va biror narsa bilan doim mashg’ul bo’ladi. Xarakterini tez o’zgartiradi,
20

bu asab jarayonlarini xarakatchanligidandir. YOmon holatlarda iztirobga tushadi.
U umuman olganda - optimistdir.
Flegmatik temperament – asabning nisbiy xarakatchanligiga,
xayajonlanish va tormozlanish jarayonlariga yetarlicha bosiqligi bilan
xarakterlanadi. Bular – bosiq, matonatli va juda mehnatkash kishilar. Ular juda
og’ir murakkab holatlarda ham bosiqligini yo’qotishmaydi. Asab faoliyati
jarayoning qattiqligidan ular o’zlarini yaxshi tutadilar, darhol hayajonlanib
ketmaydilar. Ular mayda narsalar bilan o’zlarini chalg’itishni hohlamaydilar
shuning uchun, bir xilda kuch sarflashni talab qiluvchi davomiy va uslubiy
keskinlikda xarakatni bajaradilar. I.P.Pavlov bunday turdagi odamlarni
chidamliligini juda yuqori deb baholagan.
Melanxolik temperament – ish qobiliyatining zaifligi bilan farq qiladi,
ya’ni ularning xayajonlanish va tormozlanish darajasi juda ham kuchsiz. Ularni
yangiliklar, yangi sharoit, odamlar bilan muomala cho’chitadi, uyaltiradi shuning
uchun, ular odamovi bo’ladilar. Ular ichki dunyosini chetga chiqarmaydilar va
hayot sharoitlariga qiyinchilik bilan o’rnashadilar.
I.A.Pavlovning ta’kidlashicha, inson shaxsi biologik meros sifatida va atrof
muhit sharoitlari tarbiyasida aniqlanadi. Asab tizimi (temperament) tug’ma
xususiyatlarga ega, xarakter esa individual odatlardan olinadi.
Asab tizimini turi haqida gapirganimizda, A.Pavlovning ta’kidlashicha,
hayvonlar organizmi qanday tuzilgan bo’lsa, shundayligicha tug’iladi. Uning asab
tizimini o’zgarishiga vaziyat va ahvolning yaxshi yomonligi, umumiy shartli-
refleks ta’sir qiladi.
Fransuz tadqiqotchisi Morisning fikricha, har bir turdagi guruh aniq ish
qobiliyatiga ega. Uning ko’rsatkichlari bo’yicha, kuchli va asabiy tur ko’pgina
kilogrammometr ishlab chiqaradi, uning ergogrammasi esa darhol pasayib ketadi
bu esa, asab tizimidagi qarshilik kuchining kattaligiga guvohlik beradi. Kuchli
lekin, asabiysiz tur ham kilogrammometr ishlab chiqishga qodir lekin, pasayib
ketayotgan ergogramma qismi juda qisqa shuning uchun, asab tizimi tez holdan
21

toyadi. Asab turlari uzoq vaqt jismoniy ishlarga chiday olmaydi lekin, ergogramma
pastlashish bosqichiga qarshilik ko’rsatishga katta kuch sarflaydi.
22

1.3. Rivojlanishning individual xususiyatlari va uni
jismoniy tarbiya hamda sport faoliyatida hisobga olish
Rivojlanish oddiyda murakkabga, quyidan yuqoriga, eski sifatlardan yangi
holatlarga o’tish, yangilanish, yangining paydo bo’lishi, eskining yo’qolib borishi,
miqdor o’zgarishining sifat o’zgarishiga o’tishini ta’minlovchi murakkab harakat
jarayoni sanaladi.Rivojlanishining manbai qarama-qarashliklarni o’rtasidagi
kurashdan iboratdir.
Bola shaxsining rivojlanishi inson ijtimoiymavjudotdir, degan falsafiy
ta’limotga asoslanadi.Ayni vaqtda inson tirik, biologik mavjudot hamdir.Demak,
uning rivojlanishida tabiat rivojlanishining qonuniyatlari ham muhim ahamiyatga
ega. SHuningdek, shaxs bir butun mavjudot sifatida baholanar ekan, uning
rivojlanishiga biologikvaijtimoiy qonuniyatlar birgalikda ta’sir etadi, ularni bir-
biridan ajratib bo’lmaydi.
CHunki shaxsning faoliyati, hayot tarziga yoshi, bilimi, turmush tajribasi
bilan birga boshqa fojiali holatlar, kasalliklar ham ta’sir etadi.
Inson butun umri davomida o’zgarib boradi.U ham ijtimoiy, ham psixik
jihatdan kamolga yetadi, bunda bolaga berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq
bo’lsa, u jamiyat a’zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar
tizimida o’ziga munosib o’rin egallaydi.CHunki rivojlanish tarbiya ta’siri ostida
boradi.
SHaxsning fazilatlarini to’g’ri ko’rish va bexato baholash uchun uni turli
munosabatlar jarayonida kuzatish lozim.
Demak, shaxsni rivojlantirish vazifasini to’g’ri hal etish uchun uning xulqiga
ta’sir etuvchi omillar hamda shaxs xususiyatlarini yaxshi bilish zarur.
Tarbiya bolaga samarali ta’sir etishi uchun o’sish va rivojlanish
qonuniyatlarini bilish va hisobga olish maqsadga muvofiq. SHunday qilib,
rivojlanishvatarbiya o’rtasida ikki tomonlama aloqa mavjud.
SHaxs tarbiyasiga ta’sir etuvchi omillar. Fanda odamning shaxs sifatida
rivojlanishiga biologikvaijtimoiy omillarning ta’siri o’rtasidagi munosabatni
belgilashga oid munozara ko’pdan buyon davom etmoqda.
23

Insonning shaxs sifatida rivojlanishiga ijtimoiy voqealar, tabiiy omillar yoki
tarbiya ta’sir etadimi?Bu uch omilning o’zaro munosabati qanday?
Fanda biologik yo’nalish deb nomlangan nuqtai nazar yetakchi o’rinlardan
birini egallab, uning vakillari Aristotel, Platonlar tabiiy-biologik omillarni yuqori
qo’yadi.Ular tug’ma imkoniyatlar, taqdir, tole har kimning hayotdagi o’rnini
belgilab bergan, deydilar.
XVI asr falsafasida vujudga kelgan preformizm oqimi namoyandalari esa
shaxs rivojlanishidagi naslning roliga katta baho berib, ijtimoiy muhit va
tarbiyaning rolini inkor etadi.
Xorij psixologiyasidagi yana bir oqim – bixeviorizm XX asr boshlarida
yuzaga kelgan bo’lib, uning namoyandalari, ong va aqliy qobiliyat nasldan-naslga
o’tib, insonga u tabiatan berilgan, deyiladi. Mazkur ta’limot vakili amerikalik olim
E.Torndaykdir.
Progmatizm oqimiva uning vakillari D.D’yul, A.Kombe ham shaxs
rivojlanishini biologik nuqtai nazarda asoslaydilar. Ular rivojlanishni fahat
miqdoriy o’zgarishdan iborat, deb qaraydilar.Naslning rolini absolyutlashtirib, uni
inson taqdirida hal qiluvchi ahamiyatga ega deb biladilar.
Demak, bir guruh xorijiy olimlar rivojlanishni biologik (nasliy) omilga
bog’laydilar.
Biologik oqimga qarshi falsafiy oqim vakillari rivojlanishi ijtimoiy omil
omil bilan belgilaydilar.Bu oqim vakillari bola shaxsining jismoniy,
psixikrivojlanishi u yashaydigan muhitga bog’liq deb ko’rsatadilar.
Muhit deganda odam yashaydigan sharoitdagi barcha tashqi ta’sir
tushuniladi.SHu nuqtai nazardan tarbiya tufayli bolani o’zi yashaydigan ijtimoiy
sharoitga moslashtirish mumkin, degan xulosa kelib chiqadi.
Ular ijtiomiy muhitning rolini hal qiluvchi omil deb hisoblaydilar.Demak,
odam bolasining shaxs sifatida rivojlanib, taraqqiy etib borishi, uning shaxs bo’lib
kamolga yetishida nasl (biologik omil), ijtimoiy muhit (bola yashaydigan sharoit),
shuningdek, maqsadga muvofiq amalga oshadigan tarbiya ham birdek ahamiyatga
24

ega. Bu omillarning ta’sirini aniqlashda ilg’or pedagogik olimlar, psixolog va
faylasuflar ta’limotiga suyaniladi.
Falsafada shaxsni jamiyat bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy hayotdagi
murakkab voqelik deb qaraladi.Ular individning ma’naviy boyligi uning
munosabatlariga bog’liq, deb hisoblaydilar.
Haqiqatdan ham, shaxs mehnat faoliyati zaminida rivojlanadi, kamolga
yetadi.Inson sharoitni, sharoit esa odamni yaratadi.Bu esa o’z navbatida inson
faolligini namoyon etadi.Zero, shaxs ma’lum ijtimoiy tuzum mahsulidir.Jamiyat
shaxs kamolotining muayyan imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishi yoki yo’q qilishi
mumkin.
Faylasuflar shaxsni tabiatning bir bo’lagi deb baholaydilar.Bu insondagi
layoqat kurtaklari bo’lib, uning rivojlanishi uchun tarbiya kerak, degan g’oyani
ifodalaydi.
Jamiyat taraqqiyoti shaxs rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar
yaratadi.Demak, shaxs bilan jamiyat o’rtasida ham uzviy aloqa mavjud.
SHunday qilib, odam shaxsining jamiyatdagi rivojlanishi tabiat, muhit, inson
o’rtasidagi murakkab aloqa ta’siri ostida ro’y beradi, inson ularga faol ta’sir etadi
va shu yo’l bilan hayoti va o’z tabiatini o’zgartiradi.
SHaxsga ijtimoiy muhitning ta’siri ham muhim.Bu tarbiya tizimi orqali
amalga oshiriladi.
Birinchidan, tarbiya ta’sirida muhit bera olmagan bilim, ma’lumot
egallanadi, mehnat va texnik faoliyat bilan bog’liq ko’nikma va malakalar hosil
bo’ladi.
Ikkinchidan, tarbiya tufayli tug’ma kamchiliklar ham o’zgartirilib, shaxs
kamolga yetadi.
Uchinchidan, tarbiya yordamida muhitning salbiy ta’sirini ham yo’qotish
mumkin.
To’rtinchidan, tarbiya kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi.
25

Demak Prezident I.A.Karmimovning quyidagi so’zlarini keltirishni joiz
bilamiz «…yurtimizning ertangi kuni, taraqqiyoti uchun mas’uliyatni o’z
zimmasiga olishga qodir bo’lgan yetuk mutaxassis yoshlarimiz …».
SHunday ekan, yoshlarni tarbiyalab rivojlantirish bir-biriga ta’sir etadigan
bu tarbiya tamoyilidir.
Bola shaxsining rivojlanishida tarbiya ham yetakchi o’ringa ega bo’lib,
tarbiya tufayli nasl-nasabi, oila muhiti, ijtimoiy muhit ta’sirida har tomonlama
rivojlanishga qodir, degan xulosani chiqarish mumkin.
SHaxs rivojlanishida faoliyatnig o’rni. SHaxs rivojlanishida irsiyat, muhit,
tarbiya bilan bir qatorda inson faoliyati ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu
degani inson qanchalik mehnat qilsa, uning rivojlanishi shunchalik yuqori bo’ladi.
Faoliyat o’zi nima?Faoliyatinson tomonidan tabiiy va ijtimoiy hayotni
maqsadga muvofiq o’zgartirishga yo’naltirilgan ijtimoiy-tarixiy turmushning
o’ziga xos shaklidir. Insonning qobiliyati va yoshi u tomonidan tashkil etilayotgan
faoliyat mohiyatiga ko’ra belgilanadi.
Faoliyat jarayonida inson shaxsi, har tomonlama va bir butun, yaxlit holda
rivojlanadi. Lekin faoliyatni maqsadga muvofiq amalga oshirishi uchun uni to’g’ri
tashkil etish lozim. Lekin ko’p holatlarda shaxsning rivojlanishi uchun
imkoniyatlar yaratilmaydi, tarbiyalanuvchilarning ijtimoiy mehnat, bilish
faoliyatlari cheklangan bo’ladi.
O’smir va o’spirinlar faoliyatining asosiy turlariga o’yin, o’qish va mehnat
kiradi. Ular yo’nalishiga ko’ra bilishga doir, ijtimoiy, sport, badiiy, texnik,
hunarmandchilik hamda shaxsiy qiziqishga ko’ra tanlangan sohalardan
iborat.Faoliyatning asosiy turi – muloqotdir.
Faoliyat faol va passivbo’lishi mumkin. O’smir faoliyati muhit va tarbiya
ta’sirida faollashishi yoki susayishi mumkin. Inson shaxsining rivojlanishida uning
butun vujudi bilan sevib, o’z imkoniyatlarini namoyon etib, mehnat qilish, o’zini
shaxs sifatida ko’rsata olishi unda o’z faoliyatidan qoniqish hosil qiladi.Uning
ijtimoiy mehnatdagi ishtirokida faollik ko’zga tashlanadi.
26

Ta’lim jarayonida faollik o’quvchiga bilimlarni chuqur va mustahkam
egallashga, o’z qobiliyatini namoyon etishga yo’llaydi. Bilishga bo’lgan faollik
o’quvchining intellektual rivojlanishini ta’minlaydi.
Faollik ko’rsatishning asosini esa hamma vaqt ehtiyoj tashkil
etadi.Ehtiyojlarning xilma-xilligi faoliyatining ham turlarini kengaytiradi.SHunga
ko’ra, o’quvchining turli yosh davrlarida ularning faoliyati turlicha bo’ladi.Ta’lim
muassasasida hamma vaqt bir xil talab shaxs rivojlanishida ijobiy natija
beravermaydi. Turli yosh davrlarida faoliyatning turlari va mohiyati o’zgarib
turishi kerak.
Insonning ijtimoiy faolligi, qobiliyati barcha muvaffaqiyatlarining
garovidir.CHunki har bir inson o’z mehnati, g’ayrati, intilishi bilangina
faollashadi.O’qituvchi qanchalik yaxshi o’qitmasin yoki tarbiya bermasin,
tarbiyalanuvchining o’zi harakat qilmasa, rivojlanish muvaffaqiyatli kechmaydi.
Zero, barcha ma’naviy-axlohiy kamchiliklarning asosiy sababi ham insonning o’z
faoliyatini to’g’ri yo’lga qo’ymaganligidadir.
SHuning uchun ham inson faoliyati uning rivojlanishi natijasi
hamdir.Demak, shaxs faolligi asosida ijtimoiy faollik, tashabbuskorlik, ijodkorlik
xislatlarini shakllantirish – uning shaxslik imkoniyatlarini namoyon etishi orqali
faoliyatini rivojlantirish muhim sanaladi.
Rivojlanishning yosh va o’ziga xos xususiyatlari. Ma’lum bir yosh davriga
xos bo’lgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va psixologik xususiyatlari yosh
xususiyatlari deb ataladi. Ana shu yosh xususiyatlarni hisobga olgan holda ta’lim
va tarbiya ishi tashkil etiladi. SHunda bola rivojlanishiga tarbiya ta’siri kuchli
bo’ladi.
Bolalarning tarbiyasiga to’g’ri yondashish, uni muvaffaqiyatli o’qitish uchun
bola rivojlanishidagi turli yoshdagi davrlariga xos xususiyatlarni bilish va uni
hisobga olish muhimdir. CHunki bola orginizmining o’sishi ham, rivojlanishi ham,
psixik taraqqiy etishi ham turli yosh davrlarida turlicha bo’ladi. Abu Ali Ibn Sino,
YAn Amos Komenskiy, K.D.Ushinskiy, Abdulla Avloniylar ham bolani
tarbiyalash zarurligini uqtirib o’tganlar.
27

Bolaning o’ziga xos xususiyatini hisobga olish juda murakkab. CHunki bir
xil yoshdagi bolalar ham psixik jihatdan turlicha bo’lishi mumkin.
Masalan, ko’rish va eshitish qobiliyati, faolligi, tez anglash, sust fikr
yuritishi, hovliqma yoki vazminligi, sergap yoki kamgapligi, serg’ayrat yoki
g’ayratsizligi, yalqov yoki tirishqoqligi, pala-partish va chala ishlaydigan,
yig’inchoqligi yoki ishga tez kirishib ketishi, qobiliyati kabilar nerv faoliyati
tizimining ta’siri bo’lib, o’qituvchi yoki tarbiyachi ularni bilishi zarur.
Bolaning individual – o’ziga xos xususiyatini bilish uchun temperamentning
umumiy tiplari va bolaning o’ziga xos xususiyatini o’rganish metodikasini bilish
muhim.
SHuningdek, turli yosh davrlarining o’ziga xos rivojlanish qonuniyatlari
ham mavjud. Masalan, 5-sinf o’quvchilari bilan 10-sinf o’quvchisini tenglashtirib
bo’lmaydi. SHuning uchun bolaning jismoniy va psixik kamoloti quyidagi
davrlarga bo’linadi:
1. Go’daklik davri – chaqaloqlik (1 oy) davri tugagandan to bir
yoshgacha bo’lgan davr.
2. Bog’chagacha bo’lgan yosh davri – 1 yoshdan 3 yoshgacha.
3. Maktabgacha ta’lim yoshi – 3 yoshdan 7 yoshgacha.
4. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilar –7-11-12 yoshgacha.
5. O’rta maktab yoshidagi o’quvchilar (o’smirlar) 14-15 yosh.
6. Katta yoshdagi maktab o’quvchilari (o’spirinlar) – 16-18 yosh.
Zero, O’zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»da
ham ta’kidlab o’tilganidek, uzluksiz ta’limni tashkil etish va rivojlantirish
tamoyillari ta’limning ijtimoiylashuviga erishish dolzarb masaladir. Ta’lim
oluvchilarda estetik boy dunyoqarashni shakllantirish, ularda yuksak ma’naviyat,
madaniyat va ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish kabilar muhim ijtimoiy
talablar hisoblanadi.
Kichik maktab yoshida o’yin faoliyatining o’rnini endi o’qish faoliyati
egallaydi. Bu juda qiyin o’tish davri bo’lib, bolaning bo’yi, og’irligi jihatdan uning
28

tashqi ko’rinishi kam farq qiladi. Suyaklari qotmagani tufayli tez shikastlanadi.
Muskullari tez o’sishi tufayli serharakat bo’ladi. Bosh miyasi tez rivojlanadi.
Jismoniy o’sishiga xos bu xususiyatlar tarbiyachidan ehtiyotkorlikni talab
etadi. Bu yoshda bola bilim olish va o’rganishga qiziquvchan bo’ladi.
Bolalar qiziqishini qanoatlantiruvchi qiziqarli uchrashuv, sayr va tomosha va
ekskursiyalarni tashkil etish zarur. Mazkur yosh davri o’quvchilariga emotsionallik
xos, ularning fikrlashi obrazli bo’ladi, his-tuyg’ulari mazmuni o’zgaradi. Ular
odamlar bilan aloqa qilishga qiziqadilar.
O’rta maktab yoshi (o’smirlik 12-15 yosh). O’smirlikning murakkabligi
anotomik-fiziologik va psixologik xususiyatdagi kuchli o’zgarishlar bilan
bog’liqdir. Bolaning o’sishi tezlashadi. Bu davrni o’tish davri ham deyiladi. Bu
davrda jinsiy yetilish davri boshlanadi. Bu bolaning fe’l-atvoriga ta’sir etadi.
O’smir hayotida mehnat, o’yin, sport va jamoat ishlari katta rol o’ynaydi.
Ba’zilarining o’zlashtirishi pasayadi, intizomi bo’shashadi.
Hozirgi davr o’smirlarining ruhiyatida quyidagi holatlar ko’zga tashlanadi:
1. Intellektual rivojlanish – tafakkur qobiliyati, aqliy faoliyatni yuqori
saviyada tashkil etishni talab etadi, bilishga qiziqishi ortadi. Bu davrda to’garaklar,
studiya, seksiya, turli tadbirlar o’tkazish katta ahamiyatga ega. Ularning kitob
o’qishga qiziqishi ortadi.
2. O’z-o’zini anglash, baholash, tarbiyalash shakllanadi. U o’zini
boshqalar bilan solishtira boshlaydi.
Ammo yuqoridagilar bilan bir qatorda o’smir xarakterida murakkab qarama-
qarshiliklar ham mavjud bo’ladi. Bu o’smir faoliyati, xulqida yangi xislatlar – yosh
xususiyatning yangidan boshlanishi sanaladi.
Lekin o’smirlarnig hammasida ham bilishga qiziqish darajasi yuqori emas.
38 foiz o’smir hech qaysi o’quv fanlarini o’qishga qiziqmaydi. Boshqalarining
uchta yoki ikkita o’quv fani, aksariyat holatlarda esa bitta o’quv faniga qiziqishi
aniqlangan. Kichik yoshdagi o’smirlar qiziqishi o’qituviga bog’liq. Lekin ularning
qiziqishlari, shuningdek, kitob o’qishlari ham barqaror emas.
29

Turli to’garaklarga 21 foiz o’smir qatnashadi, qolganlari sport yoki musiqa
bilan shug’ullanadi. 40 foiz o’quvchida sinfdan tashqari ishlarda qatnashishda ham
barqarorlik yo’q.
Eng muhim qiziqish – teleeshittirishlarga qaratilgan. TVni har kuni 88 foiz
o’smir tomosha qiladi.
Ular oddiy kunni o’z ixtiyorlari bilan qanday o’tkazadilar, degan savolga
javob topish uchun o’tkazilgan tadqiqot natijalari quyidagilarni qayd etdi: 85 foiz
o’smir vaqtini o’z holicha o’tkazadi, 70 foizi kino yoki televizor ko’radi, 50 foizi
sport bilan shug’ullanadi, 45 foizi uxlab yoki yotib dam oladi. SHuningdek, yomon
baho olmaslik uchun maktabga bordigan o’smirlarning soni 15 foizni tashkil etadi.
O’smirlarda biror narsaga erishishga nisbatan talab rivojlanadi. Ular
tomonidan ijtimoiy talablarning bajarilishi asab tizimining rivojlanishiga ta’sir
etadi. SHuning uchun maktab hayoti “qiyin” vazifalarga to’liq bo’ladi.
Bu yoshda o’smirlar kattalar oldida o’zining erkinligini namoyish etishga
harakat qiladi. O’z-o’zini tarbiyalashga bo’lgan talab o’sadi. “Dangasa”, “qo’pol”,
“bee’tibor”, “qobiliyatsiz” degan kattalarning baholarini ular og’rinib qabul
qiladilar.
O’smir yoshida o’g’il va qiz bolalar o’rtasida farq kuchayadi. VII sinfdan
intellektual malakalar pasayadi. SHuning uchun bu davrda bolalar rivojlanishiga
katta e’tibor berish lozim.
O’z-o’zini tarbiyalash natijasida o’g’il bolalar kuchli, erkin, e’tiborli, jasur;
qizlar esa – o’ta ko’nikuvchan, kamtar va jiddiy bo’la boshlaydilar.
SHuning uchun o’smirga o’z vaqtini rejalashtirishda yordam berish zarur.
13-14 yoshgacha o’smirda burch hissi, mas’uliyatni his etish, vazminlik paydo
bo’la boshlaydi. Muhimi, o’smir shaxsini hurmat hilish, kamsitmaslik, katta bo’lib
qolganligini tan olish zarur.
Katta maktab yoshi – kollej, litsey o’quvchilari (o’spirinlik davri 15-18
yosh). Bu davr o’spirinlarning ilk balog’atga yetgan davridir. Mazkur davrda jinsiy
yetilish tugaydi. Ularda mustaqillik sezila boshlaydi. O’spirin yoshlar hayotga
kelajak nuqtai nazaridan qaray boshlaydilar. Madaniy darajasini orttirishga intilish
30

kuchaya boradi. his-tuyg’ularida ham o’zgarish yuz beradi. O’z-o’zlarini
tarbiyalashga kirishadilar. Ideal tanlash va unga ergashish kuchayadi. Bu davrda
ular o’rtasida munozaralar o’tkazish yaxshi natija beradi. O’spirinlar o’z guruhiga
intiladi. SHuning uchun ham o’spirinning barcha intilishlari ma’lum maqsadga
yo’naltirilgan bo’lishi zarur. Ularda o’quv fanlarini tanlashga nisbatan ehtiyoj
kuchaya boradi.
O’spirinlik bu ahliy faoliyatning ham rivojlanish davri sanaladi. Ular o’z
fikrlarini mustaqil ifodalashga harakat qilib, shaxslik xislatlarini namoyish eta
boshlaydilar. SHunda o’qituvchilar va katta yoshlilar ularning hali g’o’r fikrlari va
dunyoqarashlarini to’g’ri yo’naltirishlari muhim. Zero, bu davrda o’z-o’zini
anglash, ma’naviy-axloqiy, ijtimoiy xislatlari tez shakllanadi.
Bunga uning faoliyati, jamoada va jamoat joylarida o’zini tutishi, odamlar
bilan tez muloqotga kirishishi ham turtki bo’ladi. O’zini kattalardek his etish,
o’ziga xosligini namoyon etish, boshqalarning diqqatini o’ziga qaratishga harakat
qiladi. Axloqiy muammolarni o’z qarashlari nuqtai nazaridan hal eta boshlaydi.
Hayot mohiyati, baxt, burch, shaxs erkinligini o’z qiziqishlari bilan o’lchaydilar.
SHu bois ularga katta yoshlilarning beg’araz, to’g’ri yo’nalish berishlari o’ta
muhim.
Mazkur davrda yoshlar xulqi ham tarkib topa boshlaydi. Bunda shaxsning
jamoadagi mavqei, jamoa shaxslari bilan muomala-muloqoti muhimdir.
Albatta, bu borada ta’lim muassasasida faoliyat ko’rsatayotgan yoshlar
ijtimoiy harakati ta’siri katta ahamiyatga ega. CHunki o’spirin-yoshlar mustahil
hayot ostonasida bo’lib, ularning bu hayotga to’g’ri qadam qo’yishi uning
jamiyatning faol fuqarosi bo’lishining muhim shartidir.
SHaxsning ijtimoyilashuvi. SHaxs ijtimoiy munosabatlar jarayonida
shakllanadi. CHunki ta’lim jarayonida bolalarga jamiyatda birga yashash bilan
bog’liq bo’lgan holat va hodisalar o’rgatiladi. Bu jarayonda o’quvchi jamiyatga
«kirishadi» va u bilan o’zaro munosabatda bo’ladi. Ular ma’lum ijtimoiy tajriba
(bilim, qadriyat, axloqiy qoida, ko’rsatma) orttiradilar, ya’ni, ijtimoiylashadilar.
31

Ijtimoiylashuv uzoq davom etadigan murakkab jarayon. CHunki har qanday
jamiyat rivojlanish jarayonida ijtimoiy va axloqiy qadriyatlar, ideallr, axloqiy
me’yorlar va qoidalar tizimini ishlab chiqadi, har bir bola yuqoridagi qoidalarni
qabul qilib, o’rganib mazkur jamiyatda yashash, uning a’zosi bo’lish imkoniyatiga
ega bo’ladi. Buning uchun jamiyat u yoki bu shaklda shaxsga maqsadga muvofiq
ta’sir etadi. Bu ta’sir ta’lim vositasida amalga oshadi. Ikkinchi tomondan,
shaxsning shakllanishiga turli g’oyalar, ijtimoiy muhit ta’sir ko’rsatadi.
Odamlar ijtimiy me’yorlar va axloqiy qoidalar bilan munosabatga
kirishadilar va uni o’rganadilar.
Ijtimoiylashuv jarayoni ichki qarama-qarshiliklarga ega. Ijtimoiylashgan
inson jamiyat talablariga mos kelishi, unga «kirishib» ketishi, jamiyat
rivojlanishidagi salbiy jihatlarga, shaxsning individual rivojlanishiga to’sqinlik
qiluvchi hayotiy holatlarga qarshi turishi kerak. Lekin hayotda ba’zan aksi ham
bo’ladi: to’liq ijtimoiylashgan, jamiyatga kirishib ketadigan, ammo muhitda ba’zi
salbiy holatlarga qarshi kurashishda faollik ko’rsatmaydigan odamlar ham mavjud.
Bu holat ko’p jihatdan butun jamiyat, tarbiya muassasalari, o’qituvchilar
hamda ota-onalarga ham taalluqli. Tarbiyada qarama-qarshilik insonparvarlik
g’oyasi yordamidagina bartaraf etilishi mumkin.
Zero, O’zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da
ham ta’kidlab o’tilganidek, uzluksiz ta’limni tashkil etish, rivojlantirish hamda
ta’limning ijtimoiylashuviga erishish dolzarb masaladir. Ta’lim oluvchilarda
estetik boy dunyoqarashni shakllantirish, ularda yuksak ma’naviyat, madaniyat va
ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish kabilar muhim ijtimoiy talablar
hisoblanadi.
32

XULOSA
So`nggi yillardagi fan va tеxnika yutuqlari, ijtimoiy o`zgarishlar zamonaviy
odam hayot tarzida katta o`zgarishlarni yuzaga kеltirdi, natijada, aholi yoshga oid
tarkibida tеz rivojlanuvchi o`zgarish sodir bo`ldi.Hozirgi kunda barcha sanoat
rivojlangan mamlakatlarda o`rta davomiylik va katta yoshdagi guruhdar qismining
mеhnatga layoqatli yoshdagilar axoli orasida ko`payishi bеlgilanmoqda. Shu bilan
birga zamonaviy ishlab chiqarish odam asab ruxiy qobiliyatlariga yuqori talablar
qo`yadi, shuning uchun sog`liq nafaqat odamning to`la va barkamol rivojlanishi
zamini, balki har qanday ishlab-chiqarishning optimal ishlashini muhim shartidir.
Sog`liq - bu shaxsiy va ijtimoiy boylik, chunki u jamiyat ijodiy kuchini
kundalik ishga layokatliligini tutib turadi, mеhnat hayot va faol uzoq, yashash
davomiyligini kеngaytiradi.Odam organizmi - biz bir butun funktsional tizim,
barcha bo`g`inlari chambarchas o`zaro bog`langan. Yosh o`tgan sari har bir odam
organizmida o`zgarishlar sodir bo`ladi. Ular ichki omillar va uning individual
gеnеtik xususiyalari hamda har bir odam duch kеladigan ko`pgina tashqi omillar
ta'siriga bog`lik.. Yoshdagi o`zgarishlarga asoslangan va kuzatuvlar ma'lumotiga
ko`ra, avval mushak og`irligi va funktsional qobiliyatlar kеngayishi (taxminan
erkaklarda 25 yoshgacha va ayollarda 18 yoshgacha), so`ng 40 yoshlarga kеlib
sеziladigan ularning asta-sеkin kamayishi kuzatiladi. Yosh o`tgan sari
gеmodinamik ta'sirlar susayishiga olib kеladigan tomir-xarakat markazi tuzilishida
o`zgarishlar sodir bo`ladi.O`pka parеnximasi asta-sеkin egiluvchanlik
xususiyatlarini yukotadi va atrofiyaga duch kеladi.Bu o`pkada gaz almashinuvini
buzilishiga olib kеladi. Bronx tomir sistеma fibroz o`zgarishlarga duch kеladi,
shartli-rеflеktor ta'sirlar sustlashadi.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Ахмедов.Б.А “Жисмоний машқлар биомеханjа” (Кундузги ва
сиртқи бўлимда ўқийдиган талабалар лекцiдан методj қўлланма)
Тошкент, 1990 й.
2. Ахмедов. Б.А “Велотренажерда ишлаш” Тошкент., 1990 й.
3. Алимбоев Р. “Жисмоний машқлар биомеханjаси” Тошкент,
2008 й.
4. Қурбонов Ш., Қурбонова Ш. Спорт физиологiси. Қарши
“Насаф” 2001
5. Қурбонов Ш., Қурбонов А. Жисмоний машқларнинг физиологj
асослари. Тошкент, 2003.
6. Содиқов Қ. Ўқувчилар физиологiси ва гигиенаси Т.,
“Ўқитувчи”, 1992.
7. Содиқов Қ. Оилавий ҳаёт-гигиена ва жинсий тарбi “Ўқитувчи”,
1997.
8. Алматов К.Т. Улғайиш физиологiси. М.Улуғбек номидаги
УзМУ босмахонаси. Т.2004.
9. Содиқов Б.А., Қучқарова Л.С., Қурбанов Ч.Қ. “Болалар ва
ўсмирлар физиологiси ва гигиенаси”. Олий ўқув юртлари учун дарслj
сифатида тавсi этилган. “Ўзбекистон Миллий Энцjлопедiси” давлат
илмий нашриёти. Т.: 2005 й.
10. Содиқов Қ. Болалар анатомiси ва физиологiси Т. Низомий
номидаги ТДПУ нашриёти. 2001 й.
34

Shaxs tarbiyasida jismoniy tarbiyaning ahamiyati

Sotib olish