Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	191.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	05 Март 2025
Расширение	doc
Категория	История

So‘ngi o‘rta asrlardagi Buyuk geografik kashfiyotlar tarixi

Umuman, bu kashfiyotlar Kolumbdan ko‘ra ko‘proq kemasozlikning
kashfiyotidir. Chunki ikki qit’a orasidagi okeanni bosib o‘tish uchun juda katta
texnik salohiyat lozim edi. Bu o‘sha davr ilm – fanining kashfiyoti edi.
Ushbu mavzuni maxsus tadqiqot obyekti sifatida o‘rgangan olimlardan yana
biri M.M. Yabrova bo‘lib, u o‘zining 1966 yilda Saratov universiteti nashriyotida
chop etilgan «Ocherki istorii kolonialnoy ekspansii Anglii v epoxu
pervonachalnogo nakopleniya» asarida Angliyaning o‘z mustamlakalari ustidan
yuritgan siyosati va mustamlakalar o‘rtasidagi kurashlar haqida ma’lumot beradi.
Shuningdek M.M. Yabrova tomonidan 1987 yilda «Velikiye geograficheskiye
otkr ы tiya i nachalo kolonialn ы x zaxvatov» asari ham chop etildi. Unda G‘arbiy
Yevropa davlatlarning mustamlaka mamlakatlari uchun o‘zaro kurashlari haqida
keng ma’lumot beriladi.
M.M. Yabrova o‘z tadqiqotida geografik kashfiyotlar natijasida yangi
yo‘llarning ochilishi tufayli dengiz yo‘llari va savdo yo‘nalishlari o‘zgaradi, bu esa
o‘z navbatida ayrim shaharlar va hatto davlatlarning tushkunlikka yuz tutishiga,
boshqalarining yuksalishiga, koloniyalarning tashkil topishiga, kolonial
eksplutasiyaning kuchayishi va butun - butun xalqlarning qirg‘iniga olib keladi,
deb hisoblaydi. Shuningdek bu muallif G‘arbiy Yevropadagi «narxlar inqilobi»
deb atalmish jarayon ustida to‘xtalib, u Yevropada chuqur iqtisodiy va ijtimoiy
o‘zgarishlarga olib keldi, deb ta’kidlaydi 3
.
Buyuk geografik kashfiyotlar tarixini o‘rganishda tarixchi Ya.M.Svet ham
barakali ijod qilgan. Bu tarixchining asarlari asosan dunyoning eng yirik
sayohatlarini va bu qilingan kashfiyotlarning ahamiyatini yoritishga bag‘ishlangan.
Ya.M. Svet Yevropaning yirik geografik kashfiyotchilaridan Xristofor
Kolumb, Fernando Magellan, Jems Kuk va boshqalarga bag‘ishlab asarlar yozgan.
Shuningdek uning Avstraliya va Okeaniyaning kashf qilinishiga doir maxsus
tadqiqoti chop etilgan.
3
Возгрии В.Е.. Гончарова Т.Н., Пленков О.Ю., Соколов О.В. Из истории
конституционного строительства в Западной Европе в Новое и новейшее время . — Санкт-
Петербург: Издательство РХГА, 2014. – 46.стр.
9

kelinishiga sababchi bo‘ldi. Uning bu harakatlari ishchi kuchiga bo‘lgan talabni bir
qadar qondirdi. Va nihoyat «Xristos ordeni» homiyligi ostida shahzoda Genrix
Rim papasi Yevgeniy IV dan qul savdosini olib borishga ruxsat so‘radi va undan
rozilik oldi.
XV asrning 80 – yillariga kelib Portugaliya hukumati o‘z diqqatini yana
Afrikaga qarata boshladi. 1482 yilda Oltin Qirg‘oqda birinchi Portugaliya
koloniyasi bo‘lgan Li Mina barpo etildi 13
.
Keyinchalik Xristofor Kolumb G‘arbiy Hindistonni kashf qilib, Ispaniyaga u
yerlarni kolonizasiya qilish huquqi tegkach, Portugaliya hukumati Sharqiy
Hindistonga hukmronlik qilish huquqini qo‘lga kiritishga shoshildi. 1497 yili
Portugaliya tomonidan dengiz yo‘llari bo‘ylab Afrikani aylanib o‘tib, Hindistonni
tekshirib kelish uchun eskadra yuborilgan.
Bartalomeu Diash (1450-1500). Bartolomeu Diashning to‘liq ismi
Bartalomeu Diasha di Navalit bo‘lib, uning tug‘ilgan sanasi to‘g‘risida aniq
ma’lumot saqlanib qolmagan. Uning XV asrning ikkinchi yarmida yashaganligini
isbot etuvchi ma’lumotlar ko‘p. Bartalomeu Diash Afrikani o‘rganishga juda katta
hissa qo‘shgan yirik dengiz sayohatchilaridan biri hisoblanadi.
Bartalomeu Diash 1487 yilda Hindistonga borish uchun Gvineya qo‘ltig‘i,
yaxshi Umid burniga (ikkalasi ham Afrikada) sayohat uyushtirdi. Uning bu qilgan
sayohati Yevropaga Afrikaning eng janubiy qismi haqida deyarli to‘liq ma’lumot
berdi. Uning sayohati kelgusida yangi dunyoning ochilishida zamin bo‘lib xizmat
qildi.
Diashning «Yaxshi Umid» burnida mahalliy aholi bilan birinchi uchrashishi
sal bo‘lmasa kema ekipajining holokati bilan tugayyozdi. Mahalliy aholi ularni
tosh otib kutib oladi.
Diash ekspedisiyasi Janubiy Afrikani aylanib o‘tib Hind okeaniga chiqdi.
Lekin uzoq davom etgan og‘ir yo‘l mashaqqatlaridan toliqqan dengizchilar safarni
13
Возгрии В.Е.. Гончарова Т.Н., Пленков О.Ю., Соколов О.В. Из истории
конституционного строительства в Западной Европе в Новое и новейшее время . — Санкт-
Петербург: Издательство РХГА, 2014. – 60.стр.
25

Buyuk geografik kashfiyotlar boshlanishining asosiy omillaridan biri,
so‘zsiz, bu XV – XVII asrlarda butun Yevropada tarqalgan oltin vasvasasi edi.
Savdoning rivojlanishi bilan umumiy almashinuv sifatida pul muhim rol o‘ynaydi
va unga ehtiyoj keskin oshadi. Ko‘plab kishilar o‘z yurtlarini tashlab, oltin topish
maqsadida boshqa yurtlarga bosh olib keta boshlagan edilar. Ular hayollarida
Osiyo mamlakatlarida oltinlar keraksiz buyumdek ko‘chalarda yotardi. Shu sababli
«Indiy» ga – Hindistonga intilish oshadi.
Xullas, yangidan – yangi dengiz savdo yo‘llarining ochilishiga asosiy
sabablar quyidagilar edi, birinchi; turklarning Konstantinopolni bosib olishi va
buning natijasida Yevropa uchun Osiyo bilan bo‘ladigan savdoning foydasiz bo‘lib
qolishi; ikkinchidan; dengiz sayohatlari va kemasozlikning rivojlanishi, ya’ni tez
suzar yengil yelkanli kemalar – karavellalarning ixtiro qilinishi bo‘lib, ular dengiz
va okeanlarda faqat shamol yurgan tomonga emas, balki kelayotgan tomonga ham
yura olardi; uchunchidan; kompas, o‘q dorining va jahon xaritasining yaratilinishi;
to‘rtinchidan; Yevropada ishlab chiqarishning rivojlanishi va katta korxonalarning
paydo bo‘lishi bilan savdo – sotiqning kengayishi; beshinchidan; yevropaliklar
tomonidan anchadan buyon Sharq bilan savdoni o‘z qo‘liga olgan, Sharq
tovarlarini 10 – 15 barobariga qimmat qilib, Yevropaga sotayotgan arablarni
savdodan siqib chiqarib, Sharq bilan savdoni o‘z qo‘llariga olish uchun harakat
edi 10
.
O‘rta yer dengizda monopol vaziyatga (huquqga) ega bo‘lganligi tufayli
Levant savdosidan har holda katta foyda olayotgan italiyalik savdogarlar emas,
balki G‘arbiy Yevropaning Atlantika okeaniga yaqin turgan Portugaliya va
Ispaniya davlatlari Hindistonga boradigan yo‘lni qidirib topishdan ko‘proq
manfaatdor bo‘lib chiqdilar. Yevropaliklar, aniqrog‘i portugaliyaliklar XIV asrdan
boshlab savdo yo‘llarini ochishni boshladilar. XIV asrning birinchi yarmiga kelib
Portugaliya va Flandriya o‘rtasida dengiz savdo aloqalari o‘rnatildi. XIV asrning
10
Haydarov S. A. (2020). Use of internationalized technologies in history lessons. Science and
Education 1 (8). 666-671.
21

ekspeditsiyada Kolumb Markaziy Amerikaning Karib qirg‘oqlarida 2 ming km
masofani bosib o‘tdi.
Hindistonga g‘arb tomondan suzib borish ga uringan dengiz
sayyohi Xristofor Kolumb edi. U Italiyaning Genuya shaxri yaqinida to‘quvchi
oilasida tug‘ildi. X. Kolumb yoshligida bir necha marta dengiz safarlarida
qatnashdi, keyin esa geografik xaritalar tuzish bilan shug‘ullandi. X.
Kolumb Ispaniyaga ko‘chib borgach, ispan qirolidan Hindistonga dengiz yo‘li
topish uchun Atlantika okeani orqali ilmiy safar yuborilishiga ijozat so‘rab uzoq
vaqt ovora bo‘ldi. Qirol faqat 8 yildan keyin keyingina bunga rozilik berdi. X.
Kolumb bu ilmiy safar tomonidan kashf qilinadigan hamma mamlakatlarning
o‘ndan bir qismini oladigan bo‘ldi. 90 kishidan iborat kamandasi bo‘lgan uchta
kichikroq karavella 1492 yili yozda Ispaniya sohilidan safarga jo‘nab ketdi.
Orqadan esayotgan shamol kichkina flotiliyani g‘arb tomonga tez haydab borardi.
Haftalar o‘tdi lekin yer ko‘rinmadi. Oldinda hamon bepoyon, noma’lum okean
yoyilib yotardi. Matroslar norozilik bildira boshladilar, ular yurtlariga qaytib
ketishni talab qildilar. Lekin X. Kolumb qattiq turib, kemalarni belgilangan
yo‘ldan olg‘a boshlab boraverdi. Nihoyat, dengiz safariga chiqilgandan keyin 70
kun o‘tgach, tong paytida kemalarning birining machtasi ustidan matsorning: “Yer!
Yer!” deb baqirgan ovozi eshitildi 7
.
Ispan kemalari kichik bir orol yoniga borib to‘xtadi. X. Kolumb qirg‘oqqa
Ispaniya bayrog‘ini tikib, orolni qirolning mulkki deb e’lon qildi. U bu yerdan oltin
izlab, janub tomonga yo‘l oldi hamda katrta orollardan Kubava Gaitini kashf qildi.
Sayohat oxirida Kolumbning uchta kemasidan faqat bittasi qoldi. U Ispaniyaga ana
shu kemada qaytib keldi.
Shundan keying yillarda X. Kolumb g‘arb tomonga yana uch marta sayohat
qildi. U Karib dengizida ko‘p orollarni kashf etdi va Amerika qit’asi sohilining bir
qismini tekshirib chiqdi. Lekin X. Kolumb u yerlardan hech qanday boylik topgani
yo‘q.
7
Ergashev Sh. “History of the World”, (New Age. Part 1. XVI-XVII centuries) T. “Teacher”
Publishing House, 2013. – p.366.
16

I bob. Buyuk geografik kashfiyotlarning amalga oshirilishiga sabablar
Buyuk geografik kashfiyotlar tarixiga doir manbalarga birinchi navbatda
o‘sha davrdagi sayohatchilarning yo‘l safarlari va ko‘rganlari to‘g‘risidagi
xotiralari kiradi. Rus sayohatchilari Vizantiya va boshqa mamlakatlarga borib, bu
mamlakatlarni qiziqarli qilib tasvirlab bergan asarlar yozib qoldirganlar.
Konstantinopolda bo‘lgan novgorodlik Stefanning (XVI asrning o‘rtalari) va
smolensklik Ignatiyning (XVI asrning oxiri – XV asrning boshlari) asarlari ana
shunday asarlar edi. Florensiyadagi cherkov soborida (1439) rus elchixonasining
kundaligi saqlanib qolgan bo‘lib, unda bir qator Yevropa shaharlarining tasviri va
ichki hayoti to‘g‘risida ma’lumotlar berilgan.
Rus sayohlaridan biri tverlik savdogar Afanasiy Nikitin o‘zining 1466-1472
yillardagi sayohatlarini «Xojdeniye za tri morya» («Uch dengiz osha sayohat») deb
nomlagan. Sayohat davomida yozilgan bu qo‘lyozma o‘z davrida keng ommaga
ma’lum bo‘lmagan. Faqat 1816 yilda, oradan 300 yildan ko‘proq vaqt o‘tgandan
so‘ng «Uch dengiz osha sayohat» Tarixchi N.I.Karamzin tomonidan birinchi marta
bosib chiqarildi va jahon faniga ma’lum bo‘ldi.
Buyuk geografik kashfiyotlarni o‘rganish tarixida Bartolome de Las – Kasas
(1474 - 1566) asarlarining ahamiyati alohidadir. U «Amerika uchun kurash
tarixidan» va «Hindiston tarixi» kabi asarlar muallifidir. Bartolome de Las – Kasas
Andalusiyaning poytaxti Sevilya shahrida dvoryan oilasida tug‘ilgan. U
Kastiliyadagi Salomanka universitetida ta’lim olgan. Las – Kasas asarlarida
yevropaliklar tomonidan Amerikaning ochilishi, kolonizasiya qilinishi va bu
yerdagi mahalliy aholi haqida ko‘plab qiziqarli ma’lumotlar bor 1
.
Buyuk geografik kashfiyotlar tarixiga doir eng qimmatli manbalardan biri
Antonio Pifagettaning «Magellan sayohatlari» asari hisoblanadi. Asli italiyalik
bo‘lgan Antonio Pifagetta Magellan ekspedisiyasida bevosita ishtirok etgan. U
kemadagi norasmiy kishilardan bo‘lib, uning asli ismi Antonio Lombardo bo‘lgan.
1
Agibalova E.V., Donskoy G.M., Salimov T.O. World History (V-XVII centuries), T.
"Teacher". 1995. – p.110.
5

tomonidan 1492 yil aprel oyida Kolumbga dvoryanlik unvoni berildi va shu
paytdan e’tiboran «don Kristoval Kolon» degan ism oldi. Ispan qirollari «Dengiz
va okeanlarning xo‘jayinlari sifatida Kolumbni» «o‘zi kashf etgan barcha orol va
materiklarning admirali», vise – qirol deb e’lon qiladilar va bu unvonni abadiy
uning vorislariga berishga ham rozilik bildirdilar. Buning evaziga Kolumb kashf
qilgan joylaridan topilgan oltin va qimmatbaho buyumlarning o‘ndan to‘qqiz
qismini qirol xazinasiga topshirishi kerak edi. Kolumb ixtiyoriga ikkita kema
berildi. Kolumb uchinchi kemani ham safarga tayyorladi. Bu ish uchun mablag‘
to‘plashda unga paloslik mohir dengizchilar, aka – uka Pinsonlar yordam berdilar.
Natijada, 1492 yilda (3 avgust) Ispaniyaning Palos gavanidan Xristofor
Kolumbning birinchi dunyo sayohati boshlandi. Eng katta kema «Santa Mariya»da
admirallik bayrog‘i ko‘tarildi va unga Kolumbning o‘zi boshchilik qildi. Ikkinchi
kemaning nomi «Pinto» bo‘lib unga Martin Pinson kapitan etib tayinlandi.
Uchinchisiniki «Ninya» - («Go‘dak») bo‘lib, unga Martin Pinsonning ukasi
Visente Pinson kapitan qilib tayinlandi. Butun uchta kema ekipaji 90 kishidan
iborat edi.
Kemalar ekipaji Palos aholisi orasidan majburan tanlanadi. Shuningdek
ekipajning bir qismi oliy zotlarni haqorat qilganliklari uchun bir yillik surgun
ishlariga mahkum qilinganlar va jinoyatchilardan tarkib topgan edi.
Kolumbning birinchi ekspedisiyasi qanday maqsadni ko‘zlagan edi, degan
savolga turli manba va ma’lumotlarda turlicha javoblar mavjud. Ayrim
ma’lumotlarda Kolumbning asosiy maqsadi Osiyoga borish va u yerdagi xalqlar
bilan savdo aloqalarining yo‘lga qo‘yish edi, deyiladi. Ayrimlarida esa, bu safardan
maqsad Sharqiy Osiyo mamlakatlaridan o‘lja undirish edi, deb ko‘rsatiladi.
Kolumbning birinchi ekspedisiyasi ekipaji tarkibi xristian bo‘lmagan
mamlakat bilan savdo aloqalarini yo‘lga qo‘yish uchun tanlab olingan edi,
deyishda ham qisman jon borligini ko‘rsatadi. Yirik bosqinchilik tadbirlar uchun
ushbu floteliya ko‘zlanmagan edi: u zaif qurollangan, ekipaj soni esa ozchilikni
tashkil etardi. Bundan tashqari ular orasida professional harbiylar ham yo‘q edi.
28

Fernando Kortes 1519-1521 yillarda juda katta Meksika mamlakatini istilo
qiladi, bu mamlakatda boshqa hind qabilalaridan ko‘ra madaniy saviyasi ancha
yuksak bo‘lgan juda ko‘p asteklar qabilasi yashaydi. Bu qabilaning qiroli
“imperator” Montesuma asir olinib, o‘z xazinasidagi 19 million so‘mlik olyinni
ispanlarga berishga majbur bo‘ladi.
Yana boshqa bir ispan konkistadori Fransisko Pissaro 1532-1535 yillarda
Janubiy istilo qiladi. Bunda ham inklarning qiroli “imperator”Ataxualpa oltin va
kumushdan iborat (oltin bilan 159 million so‘mlikka yaqin) xazinasini
istilochilarga berishga majbur bo‘ldi. Ispanlar 1536 yilda Chilini, 1538 yilda Yangi
Granadani (keyin Kolumbiya deb atalgan) istilo qildilar. 1549 yilda ispanlar
Argentinani bosib ola boshladilar.
XVI asrning ikkinchi yarmi - XVII asr boshlarida ispan dengizchilari Peru
hududidan Tinch okeani xavzasiga bir nechta ekspeditsiya uyushtirdi. 1605 yili
Perudan yo‘lga chiqqan ekspeditsiya Janubiy Sharqiy Osiyo qirg‘oqlaridagi
yerlarni kashf etdi. Ekspeditsiya boshlig‘i P. Kiros shu orollardan birini yangi qit’a
deb taxmin qilib, bu haqida habar berish uchun Ispaniyaga jo‘nab ketadi. Suzishni
davom ettirgan ekspeditsiyaning qolgan a’zolari tezda Kiros qit’a emas, noma’lum
orollar guruhini kashf etishganini tushunishadi. Bu Yangi Gibrid orollari edi.
Ekspeditsiya boshlig‘i L. Torres suzishda davom etib, bu orollardan janubda
haqiqiy yangi qit’a Avstraliyani kashf etdi. Yangi Gvineya va Avstraliya
oralig‘idagi bo‘g‘oz Torres bo‘g‘ozi deb atala boshlandi. Yangi qit’ani
o‘zlashtirish imkoni bo‘lmagan Ispaniya hukumati Torres kashfiyotini qariyb 100
yil saqlab keldi 8
.
Xulosa qilib shuni aytish kerakki, XV-XVII asrdagi buyuk geografik
kashfiyotlar dunyo taraqqiyotining yangi boshqichini boshlab berdi.
Yevropaliklarning olam haqidagi taasavvurlarini boyitdi. Qit’alar o‘rtasida savdo,
iqtisodiy va madaniy aloqalarning keng quloch yoyishi va jadallik bilan
8
Возгрии В.Е.. Гончарова Т.Н., Пленков О.Ю., Соколов О.В. Из истории
конституционного строительства в Западной Европе в Новое и новейшее время . — Санкт-
Петербург: Издательство РХГА, 2014. – 56.стр.
18

kelib Afrika orqali Xindistonga yo‘l ochish arafasida turgan edi, shu sababli qirol
Alfons V Kolumbga rad javobini berdi. Fransiya va Angiliya esa ekspeditsiya
hozirlash uchun yetarli flotga ega emasdi, buning ustiga bu mamalakatdagi ichki
vaziyat ham ekspeditsiya jo‘natish imkonini bermasdi. Shu sababli Kolumb
Ispaniyaning buyuk qirollari Izabella va Ferdinandni Yangi dengiz yo‘llarini
ochish maqsadida ekspeditsiya jihozlashga ko‘ndirish uchun uzoq yillar urinadi.
Nihoyat, 1492 yil 17 aprelda Ispaniyaning qirollik oilasi Kolumb bilan shartnoma
turadi va ekspeditsiyaga pul ajratadi. Shartnomaga binoan Xristofor Kolumb yangi
ochilgan yerlarning vitse-qiroli qilib tayinlashi, admiral unvonini meros qilib
olishi, yangi ochilgan yerlardan olinadigan foydaning 1/10 qismini, yangi yerlar
bilan qilinadigan savdodan tushadigan daromadning esa 1/8 qismini egallashi
lozim edi.
Birinchi ekspedisiyada (1492-1493) hammasi bo‘lib 90 kishi qatnashdi, ular
uchta uncha katta bo‘lmagan kemalar, “Santa Mariya”, “Pinta” va “Ninya”da
yo‘lga chiqishdi. 1492 yilning 3 avgustida kemalar avval Kannar orollari tomonga
jo‘nashdi, so‘ngra ekspeditsiya g‘arb tomonga qayrildi va Atlantika okeanini kesib
o‘tdi. Kolumb Bagam arxipelagi orollaridan birini u San-Salvador deb nomladi va
shu kun rasman Amerika ochilgan kun deb hisoblandi.
Keyinchalik Kolumb yana bir necha Bagam orollariga yaqinlashib bordi,
Gaiti orollarini ochdi va ularga Espanolo deb nom berdi, Kubaning shimoliy-
sharqiy qirg‘oqlarining bir qismini ochdi, bu yerda u ekin maydonlari bilan
o‘ralgan qishloqlarga duch keldi. Yevropaliklar o‘zlari uchun notanish bo‘lgan
madaniy ekinlar, makkajo‘xori, kartoshka va tamakiga e’tibor qaratdilar, ular ilk
marotaba aborigenlar qanday qilib tamaki chekayotganlarini ko‘rdilar. Ikkinchi
ekspeditsiya (1493-1496) 1,5 - 2,5 ming kishidan iborat ekipajni o‘z ichiga olgan
17 ta kemadan iborat bo‘lgan, unda Dominaka Gvadepula orollari, Puerto-Riko
orollari va yana yigirmaga yaqin Kichik Antiliya orollari ochildi. Uchinchi
ekspeditsiya (1492-1500) Trinidad orolini ochdi va Oriniko daryosi deltasini topdi,
bu bilan Janubiy Amerikaning ochilishiga asos solindi. To‘rtinchi ekspeditsiyada
(1502-1504) Martinka orollariga va Gonduras qo‘ltig‘iga yetib bordi. To‘rtinchi
15

Ikkinchi dengiz ekspedisiyasi harbiy jihatdan ham puxta tayyorlandi. Uning
harbiy kuchlariga Las Kasosning amakisi Fransisko de Penyalasa qo‘mondonlik
qildi. Ikkinchi sayohati vaqtida Kolumb Janubiy Amerikadagi bir qancha orollarni
ochib, ularga «Dominiko» (kashfiyot yakshanba kuni qilingan edi. ispancha
yakshanba - dominika), «Gvadalupa» (Gvadelupa) (Bu mashhur ispan monastiri
sharafiga qo‘yilgan), «Virgin» («O‘n bir ming qiz oroli» - ispancha qiz - virxen),
«Boriken» va «San-Xuan - Bautista» deb nom berdi. Keyinchalik «San-Xuan -
Bautista» oroliga «Puerto Riko» (Boy ko‘rfaz) deb nom beriladi.
Shundan so‘ng u yana Espanologa o‘tdi. Bu yerda o‘zlari qurdirgan Navidad
fortining vayron bo‘lgan manzarasini va o‘zi qoldirgan odamlarning (39 kishining)
murdasini suvdan topdi. Mahalliy aholidan yetarli darajada o‘ch olib bo‘lgach,
Kolumb Espanolo orolida Izabella degan shahar qurdiradi. Ammo tezda bu yerda
yuqumli kasallik tarqaldi va Kolumb odamlarining bir qismi ham qirilib ketdi.
Kasallik tarqalishining kuchayishi yevropaliklarni orolning janubiy qirg‘og‘iga
ko‘chishga majbur qildi va 1496 yilda shu yerda Santo – Damingo (hozirgi Nofid -
Truxilo) shahriga asos solindi. Keyinchalik bu shahar orolning poytaxti bo‘lib
qoldi.
Ammo sharoitning noqulayligi tufayli dengizchilar oziq-ovqatni yaxshi
saqlay olmaydilar. Shu sababli ularga ocharchilik xavf sola boshlaydi. Kolumb
noilojlikdan Antonio Torres boshchiligida 12 kemani Ispaniyaga qaytarib
yuborishga majbur bo‘ldi. U Ispaniya hukmdorlariga yozgan xatida bu yerda ko‘p
miqdorda oltin borligidan xabar beradi va ulardan o‘zlariga zarur oziq-ovqat,
chorva mollari va mehnat qurollarini yuborishni so‘raydi.
Kolumb 500ga yaqin kishini 5 ta kema bilan Espanoloda qoldirishga qaror
qildi, qolgan kishilarni 12 kemada 1494 yilning boshlarida Ispaniyaga qaytarib
yubordi. Kolumb Ispaniyadan chorva mollari, oziq-ovqat va qishloq xo‘jalik
asboblari ortilgan kemalar yuborishni so‘radi 17
.
17
Возгрии В.Е.. Гончарова Т.Н., Пленков О.Ю., Соколов О.В. Из истории
конституционного строительства в Западной Европе в Новое и новейшее время . — Санкт-
Петербург: Издательство РХГА, 2014. – 66.стр.
32

Kolumb yangi qit’a kashf etilganligini umrining oxirigacha ham bilmagan
edi. U kashf qilga yerlarini “Hindiston” va uyerlarning aholisini “hindular” deb
atadi. Shundan keyin Amerikaning tub aholisini “hindular” deb atash rasm bo‘ldi.
Ammo natija kutilganidek bo‘lib chiqmadi. Kolumb kashf qilgan
“Xindiston” u o‘ylaganidek oltin va kumushga boy emas, balki, aksincha bo‘lib
chiqdi, natijada bu Ispan qirollik oilasini hafsalasini pir qildi. Kolumb ochgan
qit’aga Amerika degan nom boshqa bir italiyan, florensiyalik Amerigo Vespuchchi
(1452-1512) nomidan olib berilgan. Amerigo “Yangi yerga” bir necha marta
sayohat qilib, Janubiy Amerikaning shimoliy-sharqiy qirg‘oqlarini batafsil
tekshirib chiqdi. Amerigoning dengiz sayohatlar to‘g‘risidagi 1507 yilda nashr
etilgan hikoyalar to‘plami juda mashhur bo‘lib ketdi. Kartograflar Kolumb kashf
etgan yerlarni 1507 yildayoq o‘z kartalarida “Amerigo yerlari” degan umumiy nom
bilan ko‘rsata boshladilar. Keyinchalik “Amerigo” degan nomni eski qit’alar,
Osiyo, Yevropa, Afrika nomlariga monandlashtirib “Amerika” deb o‘zgartirdilar.
Ispanlar 1519-1522 yillarda G‘arb tomondan Osiyoga borish uchun xatarli
dengiz sayohatlaridan biriga chiqdilar. Ilmiy safarga botir va tajribali dengizchi,
g‘oyat zo‘r irodali kishi Fernando Magellan boshchilik qildi. Uning beshta
kemadan iborat flotilyasi Atlantika okeanidan o‘tdi. Magellan g‘arb tomonda
bo‘g‘oz ko‘ringunga qadar kemalarni janubiy Amerika bo‘ylab dadillik bilan olib
bordi. Keyincha bu bo‘g‘oz Magellan bo‘g‘ozi deb ataldi. Kemalar shu bo‘g‘oz
orqali okeanga chiqdi. To‘rt oylik dengiz safari vaqtida ob-havo yaxshi edi,
shuning uchun dengizchilar bu okeanni Tinch okeani deb atadilar. Nihoyat,
sayyohlar Filippin oroligacha borib yetdilar. Magellan bu yerda mahalliy aholi
bilan bo‘lgan jangda halok bo‘ldi. 265 kishilik guruhi bo‘lgan beshta kemaning
faqat bittasigina 18 kasal dengizchi bilan o‘z vataniga qaytib keldi.
Magellanning sayohati yerning sharsimon ekanligini amalda isbotlab berdi.
U o‘zining birinchi sayohatini qilgandan keyin, ispanlar Amerikani istilo qilishga
kirishdilar. Ispan istilochilari (konkistadorlari) benihoya shavqatsizlik bilan,
zo‘rlik, ayyorlik va aldamchilikning hamma vositalarini ishga solib, Yangi
Dunyoning eng boy va aholisi eng ko‘p bo‘lgan yerlarni bosib oldi.
17

Xulosa
O‘zbekiston istiqlolga erishgandan so‘ng jamiyat ijtimoiy siyosiy
hayotining barcha jabhalarida keng o‘zgarishlar davri boshlandi. Bu jarayon
intelektual sohada ham o‘z aksini topdi. Eng asosiy ijtimoiy gumanitar fan
hisoblangan tarix fani oldiga hal etilishi lozim bo‘lgan dolzarb muammolarni
ko‘ndalang qilib qo‘ydi. Oqibatda sovet tarixshunosligi nuqtai nazaridan
o‘rganilgan mavzular qaytadan ilmiy tadqiqot sifatida o‘rganila boshlandi. Buning
isboti sifatida birinchi prezidentimiz, “Tarixiy xotira tuyg‘usi to‘laqonli ravishda
tiklangan xalq bosib o‘tgan yo‘l o‘zining barcha muvaffaqiyat, yo‘qotish va
qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina
chinakam tarix bo‘ladi”, deb aytgan fikrlari nihoyatda o‘rinlidir.
Yevropa mamlakatlarida tovar ishlab chiqarishning o sishi, javohirlarningʻ
yetishmasligi va oltin hamda kumush, ziravorlar va fil suyagini (tropiklarda),
qimmatbaho mo yna, morj tishini (shim. mamlakatlarda) topish maqsadida yangi
ʻ
yerlarni qidirish, Yevropadan Hindiston va Sharqiy Osiyoga yangi savdo yo llarini
ʻ
axtarish kabilar ekspeditsiyaga borishning umumiy sabablari bo lgan.
ʻ
Buyuk geografik kashfiyotlar yuz yillik davrining muhim voqealari . 1488-
yil portugaliyalik dengizchilar Afrikaning barcha g arbiy va jan. sohilini
ʻ
tekshirdilar (D. Kan, B. Diash va b.). 1492-1494-y. larda X. Kolumb Bagama o.
larini, Katta va Kichik Antil o. larini kashf qildi; 1497—1499 yillarda Vasko da
Gama (arablar rahnamoligida) G arbiy Yevropadan Janubiy Afrika bo ylab
ʻ ʻ
Hindistonga uzluksiz dengiz yo lini ochdi; 1498—1502-yillarda Kolumb, A.
ʻ
Oxeda, A. Vespuchchi va boshqa ispan hamda portugal dengizchilari Janubiy
Amerikaning hamma shim. sohilini, uning sharqiy (Braziliya) qirg og ini 25° j. k.
ʻ ʻ
gacha va Markaziy Amerikaning Karib qirg og ini kashf qildilar. 1513— 25 y.
ʻ ʻ
larda ispanlar Panama bo ynini kesib o tib, Tinch okean qirg og iga chikdilar (V.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Nunyes de Balboa) va LaPlata ko ltig ini, Florida va Yukatan ya. o. larini va
ʻ ʻ
Meksika qo ltig ining barcha sohilini (X. Ponse de Leon, F. Kordova, X. Grixalva
ʻ ʻ
va b.), Meksika va Markaziy Amerikani (E. Kortes va b.) zabt etdilar, Janubiy
34

Ikkinchi ekspedisiyasi davrida Kolumb Ispaniyaga bir oz oltin, mis,
qimmatbaho yog‘och va bir necha yuz «hindu» qullarni jo‘natdi. Lekin bu
yuborilgan narsalar uning ekspedisiyasiga ketgan harajatlardan juda kam edi. Shu
sababli qirollar u bilan tuzgan shartnomani buzdilar va oziq – ovqat hamda boshqa
kerakli narsalarni yubormay qo‘ydilar.
33

qaraganda oltin ko‘proq uchradi. Shu sababli ekipajning 39 a’zosi o‘z hohishlari
bilan shu orolda qoldilar. Bu orolda Kolumb doimiy koloniyaga asos soldi.
Bu yerda holokatga uchragan «Santa - Mariya» ni Espanoloda qoldirib
Xristofor Kolumb 1493 yil «Ninya» kemasida Ispaniya tomon yo‘l oldi. U bilan
birga «Pinto» ham yo‘lga chiqdi. (Kolumbdan so‘ng Palos portiga yetib kelgan
«Pinto» kemasining kapitani bir necha kundan keyin vafot etdi.).
1493 yilning mart oyida Xristofor Kolumb Ispaniyaga bir oz oltin va
Yevropada hali hyech kimga ma’lum bo‘lmagan orol aholisidan bir necha kishini
olib keldi.
Xristofor Kolumb o‘zi kashf etgan yerlarni Hindistonning bir burchagi
bo‘lsa kerak deb o‘ylab ularni «Indiy» deb atadi. Ispaniyaga olib kelgan kishilarni
«indios» «indeyes» (hindular) deb atay boshladilar. Hozirgacha ham Amerikaning
tub joy aholisini «indeyes»lar ya’ni «hindular»deb aytib keladilar. Kolumb
tomonidan «g‘arbiy Hindiston»ning kashf etilishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar
portugaliyaliklarni sarosimaga solib qo‘ydi.
Shundan so‘ng darhol 17 ta kema, shu jumladan 3 ta katta kemadan iborat
yangi floteliya tuzildi. Bu kemalarda 1500 kishi safarga otlandi. Bu ikkinchi
dengiz safarining boshlanishi edi. Eng katta kema bo‘lgan «Mariya Galante»
(Golonte)da Kolumb admiral bayrog‘ini ko‘tardi. Bu kemalarga o‘sha vaqtda
Yevropada mavjud bo‘lgan barcha chorva mollari, otlar va eshaklar kelgusida
yangi orollarda ko‘paytirish uchun ortildi. Shuningdek ayrim o‘simlik urug‘lari
ham olindi. Kolumb bilan birga yangi yerlarda baxt topish uchun o‘zi
qashshoqlashib qolgan bo‘lsada hali g‘ururdan tushmagan yuzlab dvoryanlar,
o‘nlab amaldorlar, okeanning nargi tomonida yashovchi «majusiylar» ga xristian
dinini qabul qildirish lozimligini maqsad qilib olgan ruhoniylar va monahlar
safarga jo‘nadilar. Turli manbalarda berilgan ma’lumotlarga ko‘ra kemalarda 1,5
mingdan 2,5 minggacha kishi bo‘lgan. 1493 yil 25 sentyabrida Kolumbning
ikkinchi ekspedisiyasi Kadis shahridan yo‘lga chiqdi 16
.
16
Ergashev Sh. “History of the World”, (New Age. Part 1. XVI-XVII centuries) T. “Teacher”
Publishing House, 2013. – p.369.
31

bilan aloqa o‘rnatdi. Toskanello unga xat orqali o‘zi tuzgan xaritaning bir
nus’hasini yuboradi. Kolumb bu xaritani o‘rganib chiqdi va 1481 yil oxiri – 1482
yil boshlarida Toskanelloga katta hayajon bilan xat yozib, yana ham ko‘proq
ma’lumotlar yuborishni so‘raydi.
Xristofor Kolumbning istaklari o‘sha davrdagi Ispaniya va Portugaliya
qirollari manfaatiga mos tushgan edi. Bu davlatlar xukmdorlari ham geografik
kashfiyotlar natijasida yangi yerlarga ega bo‘lish va xazinani oltinga to‘ldirishni
orzu qilardilar. Shu maqsadda ispan va portugal kemalari Afrika qirg‘oqlarini
kezib yurardilar 14
.
1484 yil Portugaliyada «matematiklar kengashi» tuzilib, unga
rejalashtirilgan dengiz sayohatlarining loyihalarini muhokama qilish va amalga
oshirish vazifasi yuklatildi. Xristofor Kolumb ham afsonaviy Sipanga (Yaponiya)
va Hindiston orollariga G‘arbiy Okean orqali sayohat qilish loyihasini tuzdi va o‘z
loyihasini Portugaliya qiroli Juan II ga taqdim etdi. Juan II bu loyihani
«matematiklar kengashi» ga yubordi. Kengash Kolumbni hayolparst deb loyihasini
qaytardi. Bundan tashqari Portugaliya qiroli Juan II ga Kolumbning o‘zi uchun
katta mukofot talab qilishi ham yoqmagan edi. Bundan ranjigan Xristofor Kolumb
o‘z rejalarini Ispaniya qiroli yordamida amalga oshirish maqsadida 1485 yilda
Ispaniyaga ko‘chib ketdi. Bundan tashqari u yerni dumaloq degani uchun din
ahllari tomonidan ham ayblanishi Kolumbning ko‘chishini tezlashtirgan
omillardan biri bo‘ldi.
1486 yilda Kordovada yashagan yillari Kolumb boy dehqonning qizi-Anna
Nunyes Arama bilan tanishib, undan Fernando ismli o‘g‘il ko‘radi. Fernando
keyinchalik yirik kosmograf va «Admiral Xristofor Kolumbning hayoti va ishlari
tarixi»ning muallifi bo‘ldi.
Ispaniyaga kelgan Kolumb 1492 yilda o‘z loyihasini Ferdinand va Izabellaga
taklif qildi. Loyiha Ispan hukmdorlariga ma’qul keldi. Ispan hukmdorlari
14
Возгрии В.Е.. Гончарова Т.Н., Пленков О.Ю., Соколов О.В. Из истории
конституционного строительства в Западной Европе в Новое и новейшее время . — Санкт-
Петербург: Издательство РХГА, 2014. – 62.стр.
27

Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishining xronologik chegarasi XV-
XVI asrlarni qamrab olgan bo‘lib, asosiy urg‘u buyuk geografik kashfiyotlar
davriga qaratilgan.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan manba va
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

4

davom ettirishdan bosh tortdilar. Portugallarning keyingi Braziliyani ochishga
bo‘lgan urunishlari davrida 1500 yil 24 mart kuni kuchli dengiz to‘foniga duch
kelgan kema halokatida Diash ham halok bo‘ldi.
XVI asrda yashagan mashhur ingliz dengiz sayohatchisi Frensis Dreyk
Bartolomeu Diash tomonidan tadqiq etilgan «Yaxshi Umid» burni haqida shunday
degan edi.
«Ushbu burun dunyoda biz ko‘rgan burunlar ichida eng buyuk, eng chiroyli
va eng ajoyibidir».
Kovilyan ekspedisiyasi. Portugaliya qiroli Juan II tomonidan 1487 yilda
Misrga Kovilyan boshchiligida ekspedisiya yuborildi. Ekspedisiyaning asosiy
maqsadi Hindistonga boradigan qisqa quruqlik yo‘lini topish edi.
Kovilyan Qohiradan tuyalarda Qizil Dengizga yetib boradi. U quruqlikdagi
qisqa yo‘lni ko‘p izlab o‘tirmasdan, arab kemasiga o‘tirib Hindistonning janubiy-
g‘arbiy qismiga yetib keladi. Hindistonda Janubiy-Sharqiy Afrikaga suzuvchi arab
dengizchilari bilan tanishadi va o‘zi ham shu yerga borishni hohlaydi. Arab
kapitanlaridan biri uni o‘z kemasiga olishga rozilik beradi. Bu sayohat davrida
Kovilyan va uning sheriklari Modagaskar orolida ham bo‘ladilar.
Misrga qaytgach Kovlyan Portugaliya hukumatiga xat yozib o‘z sayohatini
to‘liq bayon qiladi. Uning yozgan xatidagi ma’lumotlar Bartalomeu Diashning
Janubiy Afrikada Dengiz yo‘li orqali Hindistonga borish mumkin, degan fikrini
tasdiqlar edi.
Kovilyan xatidagi ma’lumotdan so‘ng 1490 yilda Bartalameu Diash
tomonidan ochilgan hududlar xaritada belgilandi va shu narsa aniq bo‘ldiki,
Lissabondan Afrikaning eng chekka nuqtasiga faqatgina Atlantika okeani orqali
borish mumkin ekan.
Xristofor Kolumb dengizda yaxshi suzish malakasini O‘rta Yer dengizida
o‘rganadi. Shuningdek, u xarita chizish va tuzishni, geografiya, matematika va
astronomiyani qunt bilan o‘rgandi. Xuddi shu davrda Xristofor uzoq dengiz
safarining rejalarini tayyorladi. U o‘z safarini amalga oshirish maqsadida
Yevropada birinchi bo‘lib jahon xaritasini tuzgan florensiyalik Paolo Toskanello
26

III. Internet saytlar va resurslar
1. hozir.org
2. arxiv.uz
3. vvv. history.ru.
4. www.lex.uz
5. https://uz.unansea.com

39

Ismining o‘zi muallifning lombardiyalik ekanligini bildirib turibdi. Pifagetta
Magellan kapitanligidagi «Trinidad» kemasida xizmat qilib «Magellan
sayohatlari» asarini o‘z kundaliklari asosida yozgan. Asarda muallifning
Magellanga bo‘lgan munosabati to‘g‘risida hyech narsa deyilmagan.
Amerikaning tub aholisining yevropalik kolonizatorlar kelgunga qadar
bo‘lgan davrini o‘rganishda avvalambor arxeologik, etnografik va shuningdek
lingvistik materiallar bilan birga konkistadorlar, ruhoniy – missionerlar,
sayohatchilar tomonidan yozib qoldirilgan yozma manbalar juda muhimdir.
Arxeologik yodgorliklar Amerika tub aholisining mehnat va ov qurollari,
ularning nimadan yasalganliklari, uy ro‘zg‘or buyumlari haqida atroflicha
ma’lumot beradi. Etnografik materiallar esa amerika hindularining madaniyati va
ijtimoiy tuzumini o‘rganishda yordam beradi. Bu borada bizga Morgan («Qadimgi
jamiyat»), Bernal Dias del Kastilo («Yangi Ispaniyaning bosib olinishining
haqqoniy tarixi»), Avgustin Sarate («Peruning kashf etilishi va bosib olinish
tarixi») asarlari muhim ma’lumotlar beradi.
Buyuk geografik kashfiyotlar tarixshunosligi. Eng qadimgi davrlardan
boshlab svilizasiyalashgan xalqlarning vakillari tomonidan tarixiy davrlarning
hammasida geografik kashfiyotlar qilib kelingan. Lekin qadimgi davrda qilingan
geografik kashfiyotlarning aniq xronologik jadvalini tuzish qiyin. U yoki bu
geografik kashfiyotlarning tarixida ba’zida ularning eramizdan avvalgi qaysi ming
yillikka tegishli ekanligini belgilash qiyin 2
.
Buyuk geografik kashfiyotlar davrini o‘rganishga rus olimlari ham salmoqli
hissa qo‘shishgan. Ularning tadqiqotlari geografik kashfiyotlar va
mustamlakachilik tizimini yoritishga bag‘ishlangan. Bunday izlanishlar jumlasiga
birinchi navbatda I.P. Magidovich va V.I. Magidovichlarning «Geografik
kashfiyotlar tarixidan lavhalar» («Ocherki po istorii geograficheskix otkr ы tiy».
T.2. M., 1983) asari kiradi. Bu asar I.P. Magidovichning 1957 yilda nashr qilingan
«Geografik kashfiyotlar tarixidan lavhalar» («Ocherki po istorii geograficheskix
2
Haydarov S. A. (2020). Use of internationalized technologies in history lessons. Science and
Education 1 (8). 666-671.
6

Qirq yillar davomida Genrix ketma-ket Afrikaning Atlantika qirg‘oqlariga
oltin va qullar keltirish uchun ekspedisiyalar jo‘natadi. Hindiston juda ham uzoq
edi, lekin afrikalik qullar va Afrika oltinlari nisbatan yaqin edi. XV asrning 40-
yillarida shahzoda Marko Polo kitobi bilan tanishib chiqadi va Hindistonga
boradigan dengiz yo‘li haqidagi ma’lumotlarni oladi.
Portugaliyaliklar tezda Nan va Boyador bug‘ozlarini kashf qildilar. 1419
yilda Genrix Dengizchi tomonidan Boyadorga yuborilgan ikki portugaliyalik
dvoryanlar adashib qolishib yangi, odam yashamaydigan ajoyib orolchaga kelib
qoldilar. Bu orolni shahzoda «Madeyra» (Madeyra-o‘rmon) deb nomladi.
Shundan keyingi qator yillar davomida portugaliyalik dengizchilar katta
tajribaga ega bo‘ldilar. 1432 yilda Portugaliya qirg‘oqlaridan 1400 km. g‘arbdagi
Azor orollarining birinchisi topildi. 1434 yilda portugaliyalik bir dengizchi Kanar
orollaridan 200 km janubda joylashgan Boyador burniga tushishga muyassar bo‘ldi
va Genrixga bu yerda o‘sgan gullardan namunalar keltirdi. Keyingi 7 yil davomida
portugaliyaliklar, yana janubiy – g‘arbga siljib, Brakku burnigacha yetib bordilar.
1443 yili Nunyu – Triston boshliq portugaliyaliklar ekspedisiyasi Blokko
burnidan o‘tdi va Argin orollarini kashf etdi. Negrlarni ovlash g‘arbiy Afrika
qirg‘oqlaridagi kashfiyotlarni tezlashtirdi. Portugaliyaliklar Arginda birinchi qullar
sotadigan faktoriyalarni qurish bilan birga, 1445 (1446) yili Yashil burun orollarini
ochdi. Yashil burun Argindan janubga 800 km.ga cho‘zilgan. Keyinchalik bu
burunni Diash ham kashf etgan edi 12
.
Kashf qilingan yerlarda portugallar Yevropa tovarlariga oltin parchalari, fil
suyagi, ziravolar almashtirib olishardi. Lekin ularni qiziqtirgan asosiy narsa
negrlarni ovlash edi. Qirq yil davomida Genrix Dengizchi ekspedisiya orqasidan
ekspedisiyalarni Afrikaning Atlantika qirg‘oqlariga oltin va qullar keltirish uchun
to‘xtovsiz yuborib turdi. Genrix tomonidan yuborilgan ekspedisiya Portugaliyaga
12
Возгрии В.Е.. Гончарова Т.Н., Пленков О.Ю., Соколов О.В. Из истории
конституционного строительства в Западной Европе в Новое и новейшее время . — Санкт-
Петербург: Издательство РХГА, 2014. – 58.стр.
23

Shuningdek ularda aniq xaritalar va dengizda suzish uchun kerakli asboblar yo‘q
edi. XV asrga kelib Yevropada uzoq yo‘llarga safar qilishga qodir bo‘lgan yangi
turdagi kemalar qurila boshladi. Kemasozlikka oid yangidan – yangi ixtirolar
qilindi.
XV – XVI asrlarga kelib dengizchilar uchun kompas va kemaning
yo‘nalishini belgilovchi – astrolyabiya (usturlab) ixtiro qilindi. Kema
boshqarilishida xaritadan foydalanib ish ko‘ruvchi kapitanlar, losmanlar
tayyorlovchi maktablar yaratildi 4
. (Potugaliyadagi Sogash shahridagi Genrix
(Enriko) Dengizchi maktabi bunga misoldir).
Shunday qilib, quruqlikdagi savdoning yevropaliklar uchun befoyda bo‘lib
qolishi, texnikaning rivojlanishi va kemasozlikdagi yangiliklar Yevropa uchun
yangi dengiz savdo yo‘llarining ochilishiga umumiy sabab bo‘lib hisoblanadi.
Yuqoridagi sabablarni barcha Yevropa davlatlari uchun umumiy bo‘lgan tashqi
sabablar ham deb atash mumkin.

4
Возгрии В.Е.. Гончарова Т.Н., Пленков О.Ю., Соколов О.В. Из истории
конституционного строительства в Западной Европе в Новое и новейшее время . — Санкт-
Петербург: Издательство РХГА, 2014. – 49.стр.
12

Shuningdek bu ekspedisiya o‘z oldiga xristian dinini targ‘ib qilishni ham
maqsad qilib qo‘ymagan edi, ekspedisiya ishtirokchilari orasida birorta ham
ruhoniy va monax yo‘q edi. Bu holatni ushbu mavzuni o‘rgangan barcha
tarixchilar e’tirof etishadi. Aksincha, Kolumb odamlari ichida cho‘qintirilgan
yahudiy bo‘lib, u arab tilini yaxshi bilar edi. Undan tilmoch sifatida
foydalanmoqchi bo‘lishganlar.
Shunday qilib, qirollar ham Kolumb ham «Indiy»lar bilan savdo sohasidagi
aloqalarni yo‘lga qo‘yish maqsadini ko‘zlagan edi, degan fikrga ham kelish
mumkin. Ammo bu fikr faqat Xristofor Kolumbning birinchi ekspedisiyasi tarixiga
tegishlidir.
Birinchi uch kun davomidayoq kuchli dengiz bo‘roni kemalarni ochiq
okeanga olib chiqib ketdi va Xristofor Kolumb boshqarishni qo‘ldan yo‘qotdi.
Keyingi kunlardagi kemalar tezligining nihoyat darajada tezlashishi ekipaj
a’zolarini xavotirga tushirdi. Kolumb esa o‘z kundaligida bosib o‘tilgan
masofaning ko‘p qismini yashira boshladi. Masalan: 1492 yil 10 sentyabrda
yozilgan ma’lumotda 60 mil masofa bosib o‘tilganligi ma’lum qilindi. Bu ayrim
adabiyotlarda «odamlarda qo‘rquv xissini uyg‘otmaslik» uchun qilingan tadbir edi,
deb qaraladi.
Shunisi kishining diqqatini o‘ziga tortadikim, Xristofor Kolumb aniq
yo‘nalishni yo‘qotgan vaqtda, ko‘pincha kema ustidan uchib o‘tadigan qushlar
galasi ketidan suzishni buyuradi. Kolumb kundaligidagi yozuvlardan ma’lum
bo‘lishicha (masalan; 7oktyabrda yozuvlardan-P.Sh) portugaliyaliklar qator
orollarni aynan qushlar parvozini kuzatish oqibatida ochganlar.
Dengizda aniq yo‘nalishni yo‘qotgan Xristofor Kolumb ekspedisiyasi 1492
yilning 12 oktyabr kuni Karib dengizida Bagam orollaridan birini topdi. Xristofor
Kolumb orol (bu orol mahalliy xalq tomonidan Guanaxani deb atalgan) qirg‘og‘iga
to‘qnashishi bilan uni San – Salvador, ya’ni «Xaloskor avliyo» deb ataydi (bu orol
hozirgacha shu nom bilan atalib kelmoqda). Kolumb va uning dengizchilari
kemalaridan tushishdilar. Bu yerlik aholi ularni iliq kutib olishdi. Bu to‘g‘rida
Kolumb o‘zining yon daftarida shunday yozuvlar qoldirgan: «Men ularga arzimas
29

Amerikaning Atlantika soxilini to liq tekshirdilar. 1519—22 y. larda F. Magellanʻ
va uning safdoshlari Amerikaning janubiy chekkasi bo ylab bo g oz orqali
ʻ ʻ ʻ
(keyinchalik Magellan bo g ozi deb ataldi) dunyo bo ylab birinchi sayohat
ʻ ʻ ʻ
qiddilar. 1526—1552 yillarda F. Pissaro, D. Almagro, P. Valdiviya, G. Kesada, F.
Orelyana va b. ispanlar Jan. Amerikaning barcha Tinch okean sohilini, And
tog larini 10° sh. k. dan 40° j. k. kacha, Orinoko, Amazonka, Parana, Paragvay
ʻ
daryolarini ochdilar. Fransuz dengizchilari J. Verratsano (1524), J. Kartye
(153435) Shim. Amerikaning sharqiy qirg og ini va SanLavrentiy daryosini, ispan
ʻ ʻ
sayyohlari E. Soto va F. Koronado esa Appalachi tog larining jan. ni va Qoyali
ʻ
tog larning jan. ni, Kolorado va Missisipi daryolarining quyi oqimlarini o rgandilar
ʻ ʻ
(1540— 42).
Sharq mamlakatlarida, ayniqsa, Xitoyda bunday kashfiyotlar ancha ilgari
boshlangan. Mil. av. 128-yil xitoylik Chjan Syan Sharqiy Tyanshan etaklari
bo ylab borib, Markaziy Tyanshan dovonlaridan oshib, Farg ona vodiysining
ʻ ʻ
Koson sh. ga kelgan, so ngra Qizilqumdan o tib, Balxga yetib borgan.
ʻ ʻ Qaytishda
Pomir, Singin tog laridan o tib, 126-y. da vataniga qaytib kelgan (15 ming km yo l
ʻ ʻ ʻ
bosgan). Xitoy sayyohi Syuan Szan 7-a. da 16 yil (629—645) davomida Chjan
Syan yo lidan yurib, Balx sh. gacha borgan, so ng Hindukush tog laridan oshib,
ʻ ʻ ʻ
Haybar darasidan o tib, Hind vodiysiga chiqqan va Panjobni o rgangan, Panjobdan
ʻ ʻ
Bengaliyagacha bo lgan yerlarni kezgan, so ngra Amudaryo bo yiga qaytib, Pomir
ʻ ʻ ʻ
va Qashqar orqali vataniga qaytgan. 689-yili xitoylik I. Szin dengiz bo ylab
ʻ
sayohatga chiqqan. Sumatra o. ga borgan, so ng Gang mansabiga yetib kelib, 695-
ʻ
y. vataniga qaytgan va ko rganlarini batafsil yozib qoldirgan.
ʻ
IX-X asrlarda arablar Eron, Hindiston, Shri Lanka, Turkiston, O rta
ʻ
Osiyoning buyuk tog lari, Shim. va Jan. Xitoy, Hindixitoy, Indoneziya orollari,
ʻ
Afrika, Madagaskar o. haqida yetarli ma lumotga ega bo lishgan. Faqat
ʼ ʻ
Yevrosiyoning shim. ularga uncha aniq emas edi. X asrning birinchi yarmida arab
sayyohi, olim Mas udiy butun G arbiy Osiyoni, Turkiston, Kavkaz, Sharqiy
ʼ ʻ
Yevropa, Shim. Afrika, Sharqiy Afrikani kezib chiqqan, Yava o. va Xitoyda ham
bo lgan degan ma lumotlar bor. XIII asr boshida arab geografi va sayyohi Yoqut
ʻ ʼ
35

sovg‘alar berdim, ular juda mamnun bo‘ldilar. Bizlarga to‘ti qushlar, o‘ram iplar
va boshqa narsalar hadya qilishdi. Kishilari chiroyli, kelishgan, o‘zlarini qora
bo‘yoqlar bilan chizib tashlagan, egnida hyech qanday kiyimi yo‘q. Qurol – aslaha
va temirlar haqida hatto biror bir tushunchaga ega emaslar» 15
.
Mahalliy aholining ba’zi birlarining Kolumb burunilariga oltin baldoqlar
taqib olganlarini payqadi. Ularning tushintirishlaricha oltin janub tomonda edi.
Kolumb odamlari qayiqlarga o‘tirib, oltin izlab boshqa orollarni ham topdilar.
Ular tomonidan kashf qilingan Bagam orollaridan biriga Izabella (hozir Krukad -
Ayland) deb nom berildi. Bu yerdagi aholi bir oz madaniylashgan ko‘rinishda edi.
Ularda yengil – yelpi kiyimlar, ba’zi ayollarda taqinchoqlar ham bor edi. Bu
yerdagi g‘aroyib o‘simliklar, mevalar Kolumbni hayratda qoldirdi, chunki ilgari u
bunaqa narsalarini uchratmagan edi. Shundan so‘ng ular Kuba orollarini kashf
qildilar. Xristofor Kolumb mahalliy aholining tilida «Kubo oroli» deb atalgan
hozirgi Kubaga 1492 yilning 28 oktyabrida yetib keldi. Orol juda katta bo‘lib, bu
yerdagi katta – katta uylarda yuzlab odamlar birgalikda yashar edilar.
Yevropaliklar bu yerda tamaki chekishni, paxtadan qo‘pol matolar to‘qilishini,
madaniy o‘simliklardan esa makkajo‘xori va kartoshkani ko‘rdilar. Ammo bu
yerlarning qayer ekanligini bilmagan Kolumb o‘zini Xitoyning yarim orollaridan
birini ochdim, deb o‘yladi. Ammo bu yerda oltin ham, shaharlar ham, podsholiklar
ham yo‘q edi.
Kuba orollarida yevropaliklar juda ko‘p ekin turlarini ko‘rdilar, ammo
paxtadan boshqa hyech qaysi o‘simlikni tanimadilar. Mahalliy aholi ularga chekish
uchun barglar olib chiqdilar va yevropaliklar tamaki chekishni birinchi marta
ko‘rdilar. Undan tashqari sayohatchilar bu yerda makkajo‘xori va kartoshka
ekinlari bilan ham tanishdilar.
1492 yilning dekabr oyida Gaitida Kolumb katta bir orolni topdi va unga
Espanola «Kichik Ispaniya» deb nom qo‘ydi. Bu orolda boshqa orollarga
15
Возгрии В.Е.. Гончарова Т.Н., Пленков О.Ю., Соколов О.В. Из истории
конституционного строительства в Западной Европе в Новое и новейшее время . — Санкт-
Петербург: Издательство РХГА, 2014. – 64.стр.
30

II bob. Xristofor Kolumb ekspeditsiyasi. Amerika qit’asining kashf
etilishi
«Buyuk geografik kashfiyotlar» atamasi XV asr oxiri — XVII asr o‘rtalarida
yevropalik sayyohlar tomonidan amalga oshirilgan yirik geografik kashfiyotlarga
nisbatan qo‘llaniladi. Geografik kashfiyotlar esa odamlar uchun shu vaqtgacha
noma’lum bo‘lgan yangi yerlarning qidirib topilishidir. XV asr oxiridan boshlab
quyidagi omillar buyuk geografik kashfiyotlarning amalga oshirilishiga sabab
bo‘ldi.
Birinchidan, XV asr oxiri — XVI asr boshlariga kelib, Yevropada tovar
ishlab chiqarish yuqori sur’atlarda o‘sa boshladi. Bu esa xomashyoga bo‘lgan
talabni oshirib yubordi.
Ikkinchidan, quruqlikdan va o‘rta Yer dengizi orqali o‘tadigan savdo
yo‘llari, shu jumladan, Buyuk Ipak yo‘li ustidan nazorat Yevropa
mamlakatlarining asosiy raqibi bo‘lgan Usmoniylar imperiyasi (Turkiya) qo‘liga
o‘tib ketganligi sababli bu yo‘llar yevropalik savdogarlar uchun xavfli bo‘lib
qoldi 5
.
Binobarin, endi yevropaliklar oldida yangi dengiz savdo yoMlarini ochish
tarixiy zaruratga aylandi. Ularda dengiz savdo yodlarini ochishga imkon beruvchi
zamonaviy kemalar va harbiy qurollar ham mavjud edi. Bundan tashqari, dengizda
kompasdan foydalanish, astrolyabiya (usturlab) ixtiro qilinganligi, shuningdek,
italiyalik olim P. Toskanelli yerning dumaloqligi haqidagi ta’limotdan kelib chiqib,
dunyo xaritasini yaratganligi ham katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu xaritada Osiyo
qit’asi qirg‘oqlari Atlantika okeanining g‘arbiy sohillarida ekanligi belgilangan
edi. Shu tufayli P. Toskanelli Yevropa qirg‘oqlaridan G‘arb tomonga suzib
Hindistonga borish mumkin, deb ishonardi .
Buyuk geografik kashfiyotlarning tashabbuskorlari Portugaliya va Ispaniya
dengiz sayyohlari bo‘lishdi. Tabiiyki, buyuk geografik kashfiyotlarni dovyurak
5
Haydarov S. A. (2020). Use of internationalized technologies in history lessons. Science and
Education 1 (8). 666-671.
13

aloqalari tusini oldi. Sharqdan keladigan har xil mollar (zargarlik, attorlik va h.k)
va nafis gazlamalar G‘arbiy Yevropadagi yuqori va o‘rta tabaqalarning iste’moliga
tabora ko‘proq kira bordi.
XV asrga qadar Yevropa va Osiyo o‘rtasidagi savdo aloqalarini arablar o‘z
qo‘llariga olgan edilar. Arablar tomonidan Hindiston va janubiy – sharqiy
Osiyodagi boshqa orollardan keltirilgan tovarlar asosan Vizantiya va Venesiya
savdogarlari tomonidan xarid qilinib, ular o‘z navbatida Yevropaga olib kelib
sotilardi. Janubiy Italiya, Janubiy Fransiya, Sharqiy Ispaniya shaharlarida
savdogarlar Sharq mollari bilan savdo qilish natijasda juda katta boylik
to‘playdilar.
Bir qancha sabablar, turklar Konstantinopolni bosib olmasdan oldin ham
Levant savdosining rivojlanishiga to‘sqinlik qilib kelgan, ya’ni, Sharq mollari
Yevropa bozoriga sotilganga qadar oldin arablar, vizantiyaliklar, venesiyaliklar va
boshqa xalqlar savdogarlari qo‘lidan o‘tardi. Natijada, qo‘lma – qo‘l o‘tgan bu
tovarlar narxi juda ham ko‘tarilib ketardi. Bundan tashqari ular yetarli miqdorda
keltirilmas edi. Osiyodan olib kelinayotgan tovarlar asosan ziravorlar, nafis san’at
buyumlari, ipak matolar va turli xil ekzotik mevalar edi. Sharq tovarlari G‘arbiy
Yevropadagi yuqori va o‘rta toifalarning kundalik hayotidagi iste’mol mollari
sifatida tabora ko‘proq kirib boradi.
Hindistonga olib boradigan, hali turklar bosib olmagan birdan – bir yo‘l
Misr orqali va Qizil Dengiz orqali boradigan yo‘l qolgan edi, xolos. G‘arbiy
Yevropadagi turli mamlakatlarning savdogarlari va dengizchilari arablar bilan
turklarga duch kelmasdan Hindistonga boradigan boshqa yo‘l topish ustida tabora
ko‘proq bosh qotira boshladilar.
Yuqorida aytib o‘tilgan sabablar dengiz savdo yo‘llarining ochilishiga sabab
bo‘ldi.
Buyuk geografik kashfiyotlari boshlanishining omillari. Yangi dengiz
yo‘llarining ochilishiga jiddiy turtki bergan omillarning eng asosiylaridan qilib
texnika va kemasozlikdagi yutuqlarni ko‘rsatish o‘rinlidir. XV asrga qadar
Yevropaliklarda juda olis yurtlarga safar qilish uchun kemalar yo‘q edi.
11

Kirish
Buyuk geografik kashfiyotlar inson taraqqiyotining tarixidagi muhum davri
hisoblanadi, chunki geografik kashfiyotlar odamlar uchun shu vaqtgacha
noma’lum bo‘lgan yangi yerlarning ochilishi bilan harakterlanadi. XV asrga kelib
Yevropada dengizchilar dengizni o‘rganish uchun qulay imkoniyatlar yaratildi.
Yevropalik dengizchilar uchun uzoq masofaga suzuvchi maxsus ishlab chiqarilgan
kemalar paydo bo‘ldi.
XV asrga kelib kompas takomillashtirildi va dengiz xaritalari tuzildi. Bular
esa yangi yerlarni kashf qilish va o‘rganish imkoniyatini yaratadi. XV-XVII
asrlardagi Buyuk geografik kashfiyotlar Yevropada kapitalning dastlabki
jamg‘arilish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan, bunga sabab yangi savdo yo‘llarining
ochilishi, kashf etilgan yerlarning o‘zlashtirilishi va u yerlardagi boyliklarning
talanishi bu jarayonni tezlashtirdi, mustamlaka tizimining shakllanishini boshlab
berdi, jahon bozorining tarkib topishiga Yevropada savdo kapitallari o‘rtasida
iqtisodiy va madaniy aloqalar rivojlandi, jahon savdosi O‘rta dengizdan Atlantik
okeaniga ko‘chdi. Salib yurishlaridan keyinroq Sharq bilan o‘rnatilgan jadal savdo
aloqalari natijasida hind, arab va fors matolari zargarlik va hasham buyumlarining
Yevropaga oqib kelishi geografik kashfiyotlarning iqtisodiy asoslarini tashkil
qiladi.
XV asrdagi geografik kashfiyotlar Pireney yarim oroli davlatlari, Ispaniya va
Portugaliya dengizchilari tomonidan amalga oshiriladi. Portugaliya dengiz
sayohatlariga hukumatning o‘zi homiylik qilardi. Infant (shaxzoda) Genrix (1460
yilda vafot etgan) G‘arbiy Afrika qirg‘oq bo‘ylarini tekshirish uchun katta flot
qurdi. 1445 yilda shaxzoda Genrix hali hayot ekanligida portugaliyaliklar Yashil
burunni ochdilar. 1471 yilda Gvineyaga borib yetdilar va u yerda Oltin qirg‘oq deb
atalgan joyda kuchli harbiy faktoriya qurdilar. Portugaliyaliklar janub tomonga
siljishni davom ettirib, 1486 yilda Afrikaning janubidagi Bartolomeo Dias (1459-
1500) tomonidan kashf etilgan Yaxshi Umid burniga borib yetdilar. Shundan keyin
qidirilayotgan Xindistonni topish ham qiyin bo‘lmay qoldi. Vasko da Gama (1469-
2

geografsayyoh olimlarining kashfiyotlari va yozib qoldirgan kitoblari yevropalik
geografsayyohlarning jahonshumul geografik kashfiyotlariga asos bo lgan deyishʻ
mumkin.
Kurs ishi ma’lumotlaridan o‘rta ta’lim maktablari va oily ta’lim
muassasalarida tarix fani mashg‘ulotlarida foydalanish mumkin.
37

Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1. Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz’’T.:,,O‘zbekiston’’ 2016.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., 1998.
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T., 2008.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Madraimov A., Fuzailov G. Manbashunoslik. –T.: O‘zbekiston
faylasuflari milliy jamiyati, 2008.
2. Ergashev Sh. “History of the World”, (New Age. Part 1. XVI-XVII
centuries) T. “Teacher” Publishing House, 2013.
3. Geographical discoveries. Davr Publishing House. T. 2013.
4. Sulaymon Amirkulovich Haydarov. (2020). Use of internationalized
technologies in history lessons. Science and Education 1 (8). 666-671.
5. Agibalova E.V., Donskoy G.M., Salimov T.O. World History (V-XVII
centuries), T. "Teacher". 1995.
6. История дипломатии. Том 2. M., 1982.
7. Бондарчук B.C., Кирсанова Н.В., Медяков А.С. и др. История стран
Европы и Америки в Новое время. В 2 частях. Часть I. - М., 2011.
8. Возгрии В.Е.. Гончарова Т.Н., Пленков О.Ю., Соколов О.В. Из
истории конституционного строительства в Западной Европе в
Новое и новейшее время . — Санкт-Петербург: Издательство РХГА,
2014.
9. Арзаканян М.Ц. История Франции.- М., 2005.
10. Всемирная история. Возрождение и Реформация. Минск.1998 .
11. Mag i do vich I . P ., Ocherki po istorii geograficheskix otkritiy , 3 izd .,
M ., 1967
38

MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………….. 3–5
I bob. Buyuk geografik kashfiyotlarning amalga oshirilishiga
sabablar……………………………….. …………………………………… 6–13

II bob. Xristofor Kolumb ekspeditsiyasi. Amerika qit’asining kashf etilishi
……...……………………………………………………………….………. 14–20

III bob. Buyuk geografik kashfiyotlardan so‘ng savdo yo‘llaridagi
o‘zgarishlar. Buyuk geografik kashfiyotlarning natijalari …………… 21–34
Xulosa ……………………………………………………………………… 35–38
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati ……………………........... 39-40
1

Ya.M.Svet asarlarida dengiz sayohatlari kundaliklari, kema hujjatlari va ular
to‘g‘risidagi zamondoshlarining xotiralariga asoslanib hamda geografik
kashfiyotlar tarixiga doir adabiyotlar chuqur va qiyoslanib o‘rganilgan holda, kashf
qilingan yerlarning odamlari, tabiati, iqlimi va o‘simlik dunyosi to‘g‘risida
qimmatli ma’lumotlar beriladi.
Buyuk geografik kashfiyotlari boshlanishining sabablari va omillari.
Buyuk geografik kashfiyotlari boshlanishining sabablari. XV asrning
ikkinchi yarmiga kelib butun Yevropada (ayniqsa Portugaliyada) Xitoy va
Hindiston dengiz yo‘lini kashf qilishga intilish kuchayib ketdi. Sababi, XIV va XV
asrlarda Hindiston va Xitoy yerlari yevropaliklar tasavvurida «oltin olinadigan
quduq» hisoblanardi. Yevropaliklar tasavvur qilgan Hindiston yerlariga hozirgi
Janubiy va Janubiy – Sharqiy Osiyo, Xitoy, keyinchalik butun Osiyo qit’asining
eng chekka sharqiy chegaralari kirardi. Bu hududga yevropalik savdogarlar va
missionerlar XIII asrdan boshlab suqulib kira boshlaganlar.
Buyuk geografik kashfiyotlar boshlanishining asosiy omillaridan biri bu
G‘arbiy Yevropada XV asrga kelib feodalizmning umumiy taraqqiyoti va unga
bog‘liq ravishda shaharlar rivojlanishi va boshqa mamlakatlar bilan savdo –
sotiqning o‘sishi edi. Bu bilan bog‘liq ravishda rivojlanayotgan manufakturaga
yangi xom-ashyo manbai izlash va bozorlarda o‘z mahsulotlarini sotish ehtiyoji
tabora avj ola boshladi.
XIII asr oxiri XIV asr boshlariga qadar, ya’ni butun Osiyo mug‘ullar ta’siri
ostida bo‘lganda quruqlikdagi savdo yo‘llari Osiyo va Yevropani bir – birlari bilan
bog‘lab turardi. Biroq, XIV asrning ikkinchi yarmida Osiyo hududida ro‘y bergan
katta o‘zgarishlar, ya’ni Qrim, Kichik Osiyo, Suriya, Misr va Falastin portlarining
Usmoniy turklar tomonidan bosib olinishi yoki chegaralab qo‘yilishi quruqlikdagi
Osiyo va Yevropa savdo yo‘llarining uzulishiga olib keldi. 1453 yilda Turklarning
Konstantinopolni bosib olishi bilan Osiyo tovarlarining narxi Yevropada misli
ko‘rilmagan darajada ko‘tarilib ketdi.
Ma’lumki, XV asrga qadar Sharq bilan g‘arb o‘rtasidagi asosiy savdo yo‘li
O‘rta Yer dengizi edi. Levant savdosi o‘rta asrlar oxiriga kelib doimiy savdo
10

dengizchi-sayyohlargina amalga oshira olar edilar.Shunday dengiz sayyohlaridan
biri admiral Xristofor Kolumb (1451-1506) edi.U o‘z oldiga Hindistonga Atlantika
okeani orqali boradigan yo‘1 ochishni maqsad qilib qo‘ydi.Dengiz sayohatini
amalga oshirishga birgina dovyuraklik kamlik qilardi, albatta.Buning uchun ilm-
fan yutuqlariga ham tayanish, ulardan amalda foydalana bilish ham zarur edi.Bu
o‘rinda italiyalik olim P. Toskanelli yerning dumaloqligi haqidagi ta’limotdan
kelib chiqib, dunyo xaritasini yaratganligi katta ahamiyatga ega bo‘ldi.Bu xaritada
Osiyo qit’asi qirg‘oqlari Atlantika okeanining g‘arbiy sohillarida ekanligi
belgilangan edi.Shu tufayli P. Toskanelli Yevropa qirg‘oqlaridan G‘arb tomonga
suzib Hindistonga borish mumkin, deb ishonardi.Kishilardagi tadbirkorlik ruhi,
kapitaljamg‘arishga intilish, insonning imkoniyatlariga ishonch tuyg‘usi eng dadil
rejalarni ham amalga oshiradigan qilib qo‘ydi.Shu tariqa Hindistonga boradigan
yangi yo‘l topish yevropaliklar uchun hayotiy zaruratga aylangani buyuk geografik
kashfiyotlarning amalga oshirilishini muqarrar qilib qo‘ydi.
Portugaliyaliklar Hindistonga Afrikaning g‘arbiy qirg‘oqlari bo‘ylab
borayotgan bir paytda qo‘shni Ispaniya hududida huddi o‘sha Hindistonga
boradigan yo‘lning boshqa bir variyanti chiqib qoladi. Ya’ni Hindistonga borish
uchun G‘arbdan yo‘l ochish fikri, Lekin bu o‘z-o‘zidan yangi g‘oya emas edi, uni
antic davr allomalarining kitoblaridan, arab-musulmon olimlarining asarlaridan
ham toppish mumkun. Xususan, buyuk vatandoshimiz Abu Rayxon Beruniy
birinchilardan bo‘lib okean ortida yer borligini taxmin qilgan 6
.
Hindistonga yangi yo‘llarni toppish yevropaliklar uchun hayotiy zaruriyatga
aylanib qolganida Atlantika okeani orqali (dengizchilar uni “zulmat dengizi” deb
atashardi). G‘arbga tomon suzib, bu mamlakatga borish rejasi paydo bo‘ladi. Bu
loyihani amalga oshirishga jon jahdi bilan kirishganlardan biri genuyalik Xristofo
Kolumb edi. U Portugaliya, Angliya va Fransiya qirollik uylariga o‘zining
Toskanelli tomonidan ma’qullangan, Atlantika okeanida g‘arbga qarab suzib,
Xindiston qirg‘oqlariga borish rejasini taklif qildi. Portugaliyaliklar bu davrga
6
Agibalova E.V., Donskoy G.M., Salimov T.O. World History (V-XVII centuries), T.
"Teacher". 1995. – p.112.
14

Atlantika okeanining sharqiy qismidagi deyarli barcha arxipelaglarni qo‘shib oldi,
faqatgina Kanor orollari uzoq tortishuvlardan so‘ng Ispaniya qo‘liga o‘tdi.
Kashf qilingan orollar Genrix hayot vaqtidayoq metropoliyaga katta foyda
keltirdi. Madeyrada shakar qamish o‘stirish boshlandi. Azor va Yashil burun
orollarida bo‘yoq tayyorlaydigan o‘simliklar topildi.
Genrix Dengizchi sayohatlari geografik bilimlarni kengaytirish nuqtai
nazaridan ham juda ahamiyatli edi. Uning davrida Afrikaning janubiy qirg‘oqlari
tekshirildi va 3500 km. dan iborat Gibraltar qo‘ltig‘idan hozirgi Gvineya
hududigacha bo‘lgan hududlar kartaga kiritildi. Shu paytdan boshlab Afrika
maydonlaridan qora tanlilarni ovlash boshlandi. Ularni sotish esa foydali kasb edi.
«Xrista ordeni»ning boshlig‘i sifatida shahzoda Genrix Rim papasi
Yevgeniy IV dan qul savdosi uchun sanksiya (ruxsat, rozilik) olishga intildi.
Portugaliya qiroli papadan «Hindiston va Efiopiya savdosining hukmdori» degan
yorliq olishga muaffaq bo‘ldi.
Keyingi yillardagi izlanishlar natijasida portugaliyaliklar tomonidan Fil
suyagi qirg‘oqlari, Oltin Qirg‘oq kashf etildi.
1460 yilda Genrix Dengizchi vafot etdi. U Portugaliya tarixida katta iz
qoldirdi. 45 yillik faoliyatida, u ko‘plab ajoyib dengiz safarlarini uyushtirdi va
ko‘plab tajribali dengizchilarni yetishtirib chiqardi. U tufayli Portugaliya savdo
floti dunyoda birinchi o‘ringa chiqib oldi.
Genrix Dengizchi ekpedisiyalarining natijalari va ahamiyati.
1. Shahzoda Genrix tomonidan jo‘natilgan ekspedisiyalar Atlantika okeanining
sharqiy qismida joylashgan barcha yirik arxipelaglarni Portugaliya hududiga
qo‘shib oladilar. Faqatgina Kanar orollari uzoq yillar tortishuvlardan so‘ng
Ispaniya hududiga o‘tadi.
2. Portugaliya orollari hali Genrix hayot davridayoq Metropoliyaga ko‘plab
daromadlar keltiradi.
Genrix dengizchi harakatlari Afrikaning g‘arbiy qismini o‘rganishga juda
katta yordam berdi. Uning davrida Afrikaning g‘arbiy qirg‘oqlari qo‘lga kiritilgan
va xaritadan joy olgan. Genrix Dengizchi Afrikadan minglab qullarning olib
24

1524) boshchiligida 4 ta kemadan iborat kichik bir flotilya 1497 yil yozida
Lissabondan chiqib, 1498 yil bahorida Xindistonning g‘arbiy qirg‘oqlariga borib
yetadi va Kalikutta shahriga tushadi. 1499 yilning avgustida sayyohlar kemalarga
oltin va hind zirovorlarini ortib qaytib keladilar, Ikki yil davom etgan mashaqqatli
dengiz sayohati vaqtida komandaning 168 a’zosidan faqat 55 kishi tirik qoladi.
Vasko da Gamaning bu kashfiyoti g‘oyat kata ta’sir qoldiradi. Bu kashfiyot
munosabati bilan Portugaliya qiroli Monoelgs (1495-1521) “Baxtiyor” laqabi
beriladi va Hindiston hokimi deganunvon oladi. Keyinchalik Portugaliayning eng
atoqli shoirlaridan Luis Kamoyons Vasko da Gamaning sayohatiga atab
“Luiziana” degan kata bir doston yozadi (1572).
Mavzuni dolzarbligi. Buyuk geografik kashfiyotlar davri insoniyat
sivilizatsiyasida muhim o‘rin tutadi. O‘rta asrlarning rivojlangan davriga kelib
g‘arb mamlakatlarida, xususan Yevropaning ushbu davrdagi gegemon
mustamlakachi mamlakatlarida yangi yerlarga bo‘lgan talabning oshishi va savdo
munosabatlarida erkin savdo-sotiq munosabatlarini amalga oshirish uchun yangi
dengiz yo‘liga bo‘lgan ehtiyoj buyuk geografik kashfiyotlarga turtki bo‘ldi. Asosan
yuqoridagi ushbu faktorlar asosida dengiz sayohatlari amalga oshirildi.
Biz mazkur kurs ishimizda Buyuk geografik kshfiyotlarning mazmun
mohiyatini o‘rganishga harakat qildik. Buning natijasida ko‘plab yangi
ma’lumotlarga ega bo‘ldik. Amerika qit’asining tarixiga qisman to‘xtalib o‘tish
natijasida, ushbu qit’ada yuz bergan siyosiy jarayonlarga alohifa to‘xtalib o‘tishga
harakat qildik.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi XV-
XVI asrlarda dunyo siyosatida amalga oshirilgan islohotlar, siyosiy jarayonlar va
iqtisodiy munosabatlarni xolislik tamoyili asosida o‘rganish hisoblanadi.
Tadqiqot ob’yekti. Ushbu kurs ishining tadqiqot ob’yekti XV asrdan boshlab
to hizirgi kunda qadar ilmiy nashriyotlarda nashrdan chiqqan yozma manbalar,
ilmiy adabiyotlar, xrestomatiyalar va arxiv hujjatlari hisoblanadi.
3

otkr ы tiy» M., 1957) asarining muallifdoshlashtirilgan, qayta ishlangan va
to‘ldirilgan nashri ham deyishimiz mumkin. I.P. Magidovich va V.I.
Magidovichlar tomonidan 5 tomdan iborat bo‘lgan «Geografik kashfiyotlar
tarixidan lavhalar» asarida eng qadimgi davrdan to eng yangi davrgacha bo‘lgan
geografik kashfiyotlar tarixi batafsil yoritilinadi.
Ota – bola Magidovichlar geografik kashfiyotlar tarixini bir necha davrga
bo‘lib o‘rganadilar. Ular o‘z asarlarida geografik kashfiyotlar tarixiga doir barcha
materiallarni quyidagi asosiy davrlarga bo‘ladilar:
1. Qadimgi davr. Bu davr qadimgi rivojlangan davlatlarning paydo bo‘lishidan
xalqlarning Buyuk ko‘chishigacha, ya’ni g‘arbda Rim imperiyasining
qulashigacha, Sharqda esa Xitoy imperiyasining vaqtincha qulashigacha bo‘lgan
davrni o‘z ichiga oladi.
2. O‘rta asrlar davri. Bu davr uchga bo‘linadi: 1) Xalqlarning Buyuk ko‘chishidan
to Buyuk kashfiyotlar davrigacha bo‘lgan davr. Bu davrga normandlarning
okeanlardagi sayohatlari bilan aloqador bo‘lgan kashfiyotlar, arablarning X–XIV
asrlardagi sayohatlari, yevropaliklarning XIII – XV asrlardagi sayohatlari,
ruslarning Yevropaning shimolidagi va Osiyoning shimoliy – g‘arbida qilgan XVI
asrgacha bo‘lgan kashfiyotlarini o‘z ichiga oladi; 2) U Buyuk geografik
kashfiyotlar davri XV asrning oxiridan XVII asrning o‘rtalarigacha bo‘lgan yillarni
o‘z ichiga oladi. Bu davrning o‘zi ikki bosqichga bo‘linadi, ya’ni; 1) XV asrning
oxiri va XVI asrni butunlay o‘z ichiga olgan ispan – portugal bosqichi. Bu bosqich
1492 yilgi Xristofor Kolumbning birinchi ekspedisiyasi bilan boshlanadi va unga
Amerikaning kashf etilishi, Hindiston va Sharqiy Osiyo qirg‘oqlariga portugallar
sayohatlari, Magellanning birinchi dunyo sayohati va Torresning ekspedisiyasi
bilan tugagan ispanlarning Tinch okeandagi sayohatlari kiradi: 2) Ikkinchi bosqich
rus va gollandiya kashfiyotlari bosqichi: XVI asr oxiridan XVII asrning
o‘rtalarigacha bo‘lgan davr. Bu bosqichga ruslarning butun Shimoliy Osiyodagi
kashfiyotlari, gollandiyaliklarning Tinch okeandagi ekspedisiyalari va
Avstraliyaning kashf etilishi, Shimoliy Amerikadagi ingliz va fransuz kashfiyotlari
kiradi.
7

Hamaviy O rta dengiz, Fors qo ltig i, Eron tog ligi va Turkistonda bo lgan. Yoqutʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Hamaviy «Mamlakatlar lug ati»ni tuzgan. Marokashlik savdogar Abu Abdulloh
ʻ
Ibn Battuta 1325-yil Iskandariyaga kelgan, so ngra Nil daryosi bo ylab suzib,
ʻ ʻ
birinchi sharsharaga (Asvon yaqinida) borgan. Keyin Suriya (Shom), Kichik Osiyo
ya. o., Iroq, Makka, Yaman, undan Mozambikka borgan, so ng Zanjibar o. orqali
ʻ
Ho rmuz bo g oziga kelgan, Bahrayn o. laridan o tib, Jan. Eronda bo lgan, u
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yerdan Misrga qaytgan. So ngra Suriya va Kichik Osiyo ya. o. orqali Kora dengiz
ʻ
bo yiga, Qrimga, Volga daryosi etagi, Axtuba orqali Oltin O rda poytaxti Saroy
ʻ ʻ
Berkaga borgan. Keyin Xorazmga, Buxoro, Samarqandga o tgan. Jan. ga burilib
ʻ
Amudaryodan o tgan, Hindukush tog laridan oshib, Hind vodiysiga, Panjobga,
ʻ ʻ
Dehliga borgan. 1342-yil Xitoyga bora turib Jan. Hindiston, Shri Lanka, Maldiv o.
lariga o tgan, undan Xitoyga, Tayvan o. ga borib, 1349-yil vataniga qaytgan. So ng
ʻ ʻ
Ispaniyaga borgan. Niger daryosi o rta oqimiga, Air, Axaggar tog liklariga (Sahroi
ʻ ʻ
Kabirda) borgan. Hammasi bo lib (quruqlikda va suvda) 130 ming km yo l bosgan.
ʻ ʻ
U sayohat qilgan mamlakatlar haqida muhim ma lumotlar qoldirgan.
ʼ
Turkistondan ham jahon geografiya faniga buyuk hissa qo shgan olim va
ʻ
sayyohlar chiqqan. Bulardan Muhammad ibn Muso alXorazmiy «Surat alarz» «Yer
tasviri» asarini yozgan, 7 iqlimga ta rif bergan, 537 ta joy nomini yozib qoldirgan.
ʼ
Abu Rayhon Beruniy 1016-y. da Sharkda dastlabki geografik globusni yaratdi. Yer
aylanasini anik, o lchadi, dunyo xaritasini tuzdi, G arbiy yarim sharda quruqlik
ʻ ʻ
borligini bashorat qiddi. Nosir Xisrav Mag rib sh. ga, jan. da Nubiya cho li,
ʻ ʻ
Makkagacha, sharkda Mo lton va Lohur sh. lariga borgan, 15 ming km dan
ʻ
ortiqyo l bosgan. Hofizi Abru (14— 15-a. lar) Movarounnaxr, Dashti Qipchoq,
ʻ
Xuroson, Iroq, Fors, Ozarbayjon, Eron, Gurjiston, Armaniston, Rus va Shom
yerlarida bo lgan, Hindistonda Gang daryosi qirg oqlarigacha bir necha marta
ʻ ʻ
borgan. Uning 1417—20 y. larda yozgan geografik asarida dunyoning doyra
shaklidagi xaritasi zoq Samarqandiy Afanasiy Nikitindan 27 yil avval Hindistonga
(Kolikut portiga — hoz. Kojikode) dengiz yo li (Arabiston dengizi) orqali borgan
ʻ
(1441) va Hindiston haqida kitob yozgan. Afrikani aylanib o tgan Vasko da Gama
ʻ
Abdurazzoq Samarqandiydan 50 yil keyin shu portga yetib borgan. Sharq
36

ikkinchi yarmiga kelib portugaliyaliklar Afrikaning Shimoliy – G‘arbiy
sohillarigacha (Marokko sohillari) yetib bordilar 11
.
Genrix 1394 yilda qirol Juan I va Juna Guntalarning to‘rtinchi farzandi
bo‘lib tug‘ildi. U yoshligidan arablar va portugallar o‘rtasidagi urushlar
to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan tanib va Afrika haqidagi ajoyib hikoyalarni tinglab
katta bo‘lgan edi.
XV asr boshiga kelib portugaliyaliklar 20 yoshli shahzoda Genrix
boshchiligida ommaviy ekspedisiyalarni boshlab yuborishdi. Keyinchalik
«Dengizchi» laqabini olgan shahzoda Genrix o‘zining kashfiyotlari bilan
portugaliyalik dengizchilarning yangi dengiz yo‘llarini ochishlariga katta ta’sir
ko‘rsatdi.
1415 yilda Portugaliya qo‘shinlari O‘rta Yer dengizining Gibraltar
bug‘ozidan chiqish joyidagi mavritanlarning Seuti portini ishg‘ol qildi.
Ekspedisiyada 20 yoshli Portugaliya shahzodasi, Genrix Enrike ham bor edi. 1415
yilda Marokka qal’asini ishg‘ol qilishda qatnashgan Genrix risarlik unvonini oldi.
Seutida u g‘arbiy Afrika to‘g‘risida bir qancha qimmatli ma’lumotlarni bilib oldi.
Bu ma’lumotlar uning hayoliga «Bibliya» afsonasidagi Ofir mamlakati, undagi
Quddus (Iyerusalim) ibodatxonasini, oltindan qurgan podsho Solomonni olib keldi.
U oltinga to‘la daryolarga dengiz yo‘li orqali borish maqsadida g‘arbiy Afrika
bo‘ylab safarga chiqdi.
Genrix Seutidan vataniga qaytgandan keyin, yarim harbiy va yarim
monaxlar jamiyati bo‘lgan portugaliyaliklarning «Xristo Ordeni»ga bosh bo‘lib
qoldi. U Portugaliyaning janubiy – g‘arbidagi Sogrish shahriga ko‘chib keldi va bu
yerda orden mablag‘i hisobiga observatoriya va dengizchilar maktabini tashkil
qildi. Bu davrda portugal dengizchilari hali dengiz harakatlari bilan ishlashni
bilmaganlar. Shu sababli Genrix bu maktabga u katoloniyalik mashhur kartograf
Fereruni taklif qildi. Keyinchalik bu maktabdan o‘qimishli dengizchilar yetishib
chiqa boshladilar.
11
Ergashev Sh. “History of the World”, (New Age. Part 1. XVI-XVII centuries) T. “Teacher”
Publishing House, 2013. – p.368.
22

rivojlanishi katta ahamiyatga ega edi. Kashfiyotlar natijasida geografiya,
kartografiya fanlari yangidan-yangi bilimlar bilan boyitildi.
Shuningdek, mustamlakachilik siyosati yangi yerlarni egallash bilan birga
undagi aholini shavqatsiz eksplutatsiya qilish va qullikning eng og‘ir ko‘rinishlari
bilan birga olib borildi. Natijada narx-navo inqilobi vujudga keldi. Kapitalizm
rivojlandi va yangi industrial sivilizatsiya shakllanishiga turtki bo‘ldi.
19

III bob. Buyuk geografik kashfiyotlardan so‘ng savdo yo‘llaridagi
o‘zgarishlar. Buyuk geografik kashfiyotlarning natijalari
Buyuk geografik kashfiyotlarda Ispaniya ishtiroki masalasiga kelsak
quydagilarni ta’kidlash lozim: 1479 yilda Pireney yarim orolidagi ikkita yirik
davlat Kastiliya va Aragoniyaning birlashishi yagona Ispaniya davlatiga asos soldi.
1492 yilda ispanlar Granada amirligini bosib olgach, rekonkista harakati
tugadi. Endi ispan risarlarining ko‘pchiligi (idalgo yoki gidalgolar) ishsiz qolib,
absolyut hokimiyat o‘rnatishga harakat qilayotgan hukmron tabaqa uchun xavfli
bo‘lib qoldilar. Buning qanchalik xavfli ekanligini mamlakatda dvoryan -
qaroqchilar toifalarining mavjudligidan ham bilib olamiz. Bu xavfdan qutilish
uchun qirol hokimiyati ishsiz qolgan dvoryan – qaroqchilarni «oltin va kumush»
lar bilan boy mamlakatlar bilan savdo qilishga undaydi. Xuddi shu vaqtlari
Xristofor Kolumb Ispaniyaga o‘z loyihasi bilan tashrif buyurgan edi.
Ispaniyaning dengiz ortiga safar qilishga izchillik bilan intilishiga yana bir
sabab, bu yerdagi diniy fanatizmining yuqoriligi edi. Ko‘p asrlar davomida
xristianlar va musulmonlar o‘rtasida bo‘lib kelgan jang har doim diniy jamoalar,
ruhoniylar va dindor zodogonlar tomonidan kuchaytirib kelingan. 1480 – 1485
yillarda qirollik hokimiyati inkvizisiyani o‘z qo‘liga qurol qilib olgach, u cherkov
yordamida dengiz ortiga qilinadigan safarlarni qonunlashtirib, ispan idalgolarini
muqaddas ishlarga da’vat qila boshladi 9
.
Ammo Ispanlarning okean ortidagi ekspansiyasida diniy fanatizmning roli
va ahamiyati o‘ta katta deb o‘ylash noto‘g‘ridir. Xristianlashtirish bilan faqat
ruhoniylarning bir qismi va ayrim ikkinchi darajali konkistadorlar (bosqinchilar)
shug‘ullanar edi.
«Hindistonning («Indiy» ning) yemirilishining eng qisqa tarixi» kitobining
muallifi Las Kasas konkistadorlarni shunday tasvirlab beradi: «ular qo‘llarida but,
ammo yuraklarida ko‘plab oltin va javohirlarga bo‘lgan hirs bilan bormoqda
edilar».
9
Agibalova E.V., Donskoy G.M., Salimov T.O. World History (V-XVII centuries), T.
"Teacher". 1995. – p.114.
20

3. Yangi zamon davri. Bu davrdagi geografik kashfiyotlarning yangi bosqichi
kapitalizm va imperializmning uzoq rivojlanishi bilan bog‘liq. Bu bosqich XVII
asr o‘rtalaridan to 1917 yilgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bunga ruslarning
Tinch okeaning shimoliy oblastlaridagi, Shimoliy Muz okeanidagi va Shimoliy
Osiyodagi ekspedisiyalari; inglizlarning XVIII asrning ikkinchi yarmida Tinch
okeandagi ekspedisiyalari va boshqalar kiradi.
4. Eng yangi davri. 1917 yildan to bizning kunlarimizgacha bo‘lgan davr kiradi.
I.P. va V.I.Magidovichlar bu kitoblarida Xristofor Kolumb kashfiyotlarining
Ispaniya uchun ahamiyati XVI asrda faqatgina Meksika, Peru va shimoliy And
mamlakatlari kashf qilinganidan so‘nggina ma’lum bo‘ldi, deb ta’kidlaydilar.
L.I. Vasyuninaning «Xristofor Kolumb va uning sayohatlari» (Toshkent.,
1954) va I.P. Magidovichning «Xristofor Kolumb» (Toshkent., 1956) kitoblarida
Kolumbning shaxsi, uning izlanuvchanlik xususiyati to‘g‘risida ancha keng
ma’lumotlar beriladi. Bu kitoblarda Kolumbning o‘z maqsadini amalga oshirishda
to‘g‘onoqlik qilgan kuchlar ko‘rsatiladi.
Vasyunina va Magidovichlarning asarlarida Xristofor Kolumb
ekspedisiyasining amalga oshishi juda qiziqarli va jonli hikoya qilingan. Unda
tasodifiy kashfiyotlar natijasida ochilgan o‘zga orollarning kishini sehrlab qo‘yish
kuchiga egaligi, o‘zga qit’a odamlari va ular bilan tanishishning g‘oyat hayratli
bo‘lishi aniq misollar bilan ko‘rsatilgan. Yuqoridagi mualliflar asarlarida Buyuk
geografik kashfiyotlar faqat Yevropa va yevropaliklar yutug‘i bo‘lib qolmasdan,
mohiyat jihatidan butun insoniyat qo‘lga kiritgan yutuq ekanligi alohida
ta’kidlanadi.
L.I. Vasyuninaning «Xristofor Kolumb va uning sayohatlari» va I.P.
Magidovichning «Xristofor Kolumb» asarlarida ko‘rsatilishicha, Buyuk geografik
kashfiyotlar boshlanishining obyektiv va subyektiv sabablari quyidagilardan
iborat: 1) Kemasozlik sanoatining
rivojlanishi; 2) xalqning istak va hohishlarining ortishi; 3) turli geografik
jamiyatlarning tashkil bo‘lishi; 4) davlatning hayrihohligi.
8

So‘ngi o‘rta asrlardagi Buyuk geografik kashfiyotlar tarixi

Купить