• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

So‘ngi o‘rta asrlardagi Buyuk geografik kashfiyotlar tarixi

Umuman,   bu   kashfiyotlar   Kolumbdan   ko‘ra   ko‘proq   kemasozlikning
kashfiyotidir.   Chunki   ikki   qit’a   orasidagi   okeanni   bosib   o‘tish   uchun   juda   katta
texnik salohiyat lozim edi. Bu o‘sha davr ilm – fanining kashfiyoti edi.
Ushbu mavzuni maxsus tadqiqot obyekti sifatida o‘rgangan olimlardan yana
biri M.M. Yabrova bo‘lib, u o‘zining 1966 yilda Saratov universiteti nashriyotida
chop   etilgan   «Ocherki   istorii   kolonialnoy   ekspansii   Anglii   v   epoxu
pervonachalnogo   nakopleniya»   asarida   Angliyaning   o‘z   mustamlakalari   ustidan
yuritgan   siyosati   va   mustamlakalar   o‘rtasidagi   kurashlar   haqida   ma’lumot   beradi.
Shuningdek   M.M.   Yabrova   tomonidan   1987   yilda   «Velikiye   geograficheskiye
otkr ы tiya   i   nachalo   kolonialn ы x   zaxvatov»   asari   ham   chop   etildi.   Unda   G‘arbiy
Yevropa   davlatlarning   mustamlaka   mamlakatlari   uchun   o‘zaro   kurashlari   haqida
keng ma’lumot beriladi. 
M.M.   Yabrova   o‘z   tadqiqotida   geografik   kashfiyotlar   natijasida   yangi
yo‘llarning ochilishi tufayli dengiz yo‘llari va savdo yo‘nalishlari o‘zgaradi, bu esa
o‘z   navbatida   ayrim   shaharlar   va   hatto   davlatlarning   tushkunlikka   yuz   tutishiga,
boshqalarining   yuksalishiga,   koloniyalarning   tashkil   topishiga,   kolonial
eksplutasiyaning   kuchayishi   va   butun   -   butun     xalqlarning   qirg‘iniga   olib   keladi,
deb   hisoblaydi.   Shuningdek   bu   muallif   G‘arbiy   Yevropadagi   «narxlar   inqilobi»
deb   atalmish   jarayon   ustida   to‘xtalib,   u   Yevropada   chuqur   iqtisodiy   va   ijtimoiy
o‘zgarishlarga olib keldi, deb ta’kidlaydi 3
.
Buyuk   geografik   kashfiyotlar   tarixini   o‘rganishda   tarixchi   Ya.M.Svet   ham
barakali   ijod   qilgan.   Bu   tarixchining   asarlari   asosan   dunyoning   eng   yirik
sayohatlarini va bu qilingan kashfiyotlarning ahamiyatini yoritishga bag‘ishlangan.
Ya.M.   Svet   Yevropaning   yirik   geografik   kashfiyotchilaridan   Xristofor
Kolumb, Fernando Magellan, Jems Kuk va boshqalarga bag‘ishlab asarlar yozgan.
Shuningdek   uning   Avstraliya   va   Okeaniyaning   kashf   qilinishiga   doir   maxsus
tadqiqoti chop etilgan.
3
  Возгрии   В.Е..   Гончарова   Т.Н.,   Пленков   О.Ю.,   Соколов   О.В.   Из   истории
конституционного строительства в Западной Европе в Новое и новейшее время . — Санкт-
Петербург: Издательство РХГА, 2014. – 46.стр.
9 kelinishiga sababchi bo‘ldi. Uning bu harakatlari ishchi kuchiga bo‘lgan talabni bir
qadar   qondirdi.   Va   nihoyat   «Xristos   ordeni»   homiyligi   ostida   shahzoda   Genrix
Rim papasi Yevgeniy IV dan qul savdosini  olib borishga ruxsat  so‘radi va undan
rozilik oldi.
XV   asrning   80   –   yillariga   kelib   Portugaliya   hukumati   o‘z   diqqatini   yana
Afrikaga   qarata   boshladi.   1482   yilda   Oltin   Qirg‘oqda   birinchi   Portugaliya
koloniyasi bo‘lgan Li Mina barpo etildi 13
.
Keyinchalik Xristofor Kolumb G‘arbiy Hindistonni kashf qilib, Ispaniyaga u
yerlarni   kolonizasiya   qilish   huquqi   tegkach,   Portugaliya   hukumati   Sharqiy
Hindistonga   hukmronlik   qilish   huquqini   qo‘lga   kiritishga   shoshildi.   1497   yili
Portugaliya tomonidan dengiz yo‘llari bo‘ylab Afrikani aylanib o‘tib, Hindistonni
tekshirib kelish uchun eskadra yuborilgan.
Bartalomeu   Diash   (1450-1500).   Bartolomeu   Diashning   to‘liq   ismi
Bartalomeu   Diasha   di   Navalit   bo‘lib,   uning   tug‘ilgan   sanasi   to‘g‘risida   aniq
ma’lumot saqlanib qolmagan. Uning XV asrning ikkinchi yarmida yashaganligini
isbot etuvchi ma’lumotlar ko‘p. Bartalomeu Diash Afrikani o‘rganishga juda katta
hissa qo‘shgan yirik dengiz sayohatchilaridan biri hisoblanadi.
Bartalomeu   Diash   1487   yilda   Hindistonga   borish   uchun   Gvineya   qo‘ltig‘i,
yaxshi Umid burniga (ikkalasi ham Afrikada) sayohat uyushtirdi. Uning bu qilgan
sayohati  Yevropaga Afrikaning eng janubiy qismi  haqida deyarli to‘liq ma’lumot
berdi. Uning sayohati  kelgusida yangi dunyoning ochilishida zamin bo‘lib xizmat
qildi.
Diashning «Yaxshi Umid» burnida mahalliy aholi bilan birinchi uchrashishi
sal   bo‘lmasa   kema   ekipajining   holokati   bilan   tugayyozdi.   Mahalliy   aholi   ularni
tosh otib kutib oladi.  
Diash   ekspedisiyasi   Janubiy   Afrikani   aylanib   o‘tib   Hind   okeaniga   chiqdi.
Lekin uzoq davom etgan og‘ir yo‘l mashaqqatlaridan toliqqan dengizchilar safarni
13
  Возгрии   В.Е..   Гончарова   Т.Н.,   Пленков   О.Ю.,   Соколов   О.В.   Из   истории
конституционного строительства в Западной Европе в Новое и новейшее время . — Санкт-
Петербург: Издательство РХГА, 2014. – 60.стр.
25 Buyuk   geografik   kashfiyotlar   boshlanishining   asosiy   omillaridan   biri,
so‘zsiz,   bu   XV   –   XVII   asrlarda   butun   Yevropada   tarqalgan   oltin   vasvasasi   edi.
Savdoning rivojlanishi bilan umumiy almashinuv sifatida pul muhim rol o‘ynaydi
va unga ehtiyoj keskin oshadi. Ko‘plab kishilar o‘z yurtlarini tashlab, oltin topish
maqsadida   boshqa   yurtlarga   bosh   olib   keta   boshlagan   edilar.   Ular   hayollarida
Osiyo mamlakatlarida oltinlar keraksiz buyumdek ko‘chalarda yotardi. Shu sababli
«Indiy» ga – Hindistonga intilish oshadi.
Xullas,   yangidan   –   yangi   dengiz   savdo   yo‘llarining   ochilishiga   asosiy
sabablar   quyidagilar   edi,   birinchi;   turklarning   Konstantinopolni   bosib   olishi   va
buning natijasida Yevropa uchun Osiyo bilan bo‘ladigan savdoning foydasiz bo‘lib
qolishi;   ikkinchidan;   dengiz   sayohatlari   va   kemasozlikning   rivojlanishi,   ya’ni   tez
suzar yengil yelkanli kemalar – karavellalarning ixtiro qilinishi bo‘lib, ular dengiz
va okeanlarda faqat shamol yurgan tomonga emas, balki kelayotgan tomonga ham
yura olardi; uchunchidan; kompas, o‘q dorining va jahon xaritasining yaratilinishi;
to‘rtinchidan; Yevropada ishlab chiqarishning rivojlanishi  va katta korxonalarning
paydo   bo‘lishi   bilan   savdo   –   sotiqning   kengayishi;   beshinchidan;   yevropaliklar
tomonidan   anchadan   buyon   Sharq   bilan   savdoni   o‘z   qo‘liga   olgan,   Sharq
tovarlarini   10   –   15   barobariga   qimmat   qilib,   Yevropaga   sotayotgan   arablarni
savdodan   siqib   chiqarib,   Sharq   bilan   savdoni   o‘z   qo‘llariga   olish   uchun   harakat
edi 10
.
O‘rta   yer   dengizda   monopol   vaziyatga   (huquqga)   ega   bo‘lganligi   tufayli
Levant   savdosidan   har   holda   katta   foyda   olayotgan   italiyalik   savdogarlar   emas,
balki   G‘arbiy   Yevropaning   Atlantika   okeaniga   yaqin   turgan   Portugaliya   va
Ispaniya   davlatlari   Hindistonga   boradigan   yo‘lni   qidirib   topishdan   ko‘proq
manfaatdor bo‘lib chiqdilar. Yevropaliklar, aniqrog‘i portugaliyaliklar XIV asrdan
boshlab savdo yo‘llarini ochishni boshladilar. XIV asrning birinchi yarmiga kelib
Portugaliya   va   Flandriya   o‘rtasida   dengiz   savdo   aloqalari   o‘rnatildi.   XIV   asrning
10
  Haydarov S. A. (2020). Use of internationalized  technologies  in history lessons.   Science and
Education 1 (8). 666-671.
21 ekspeditsiyada   Kolumb   Markaziy   Amerikaning   Karib   qirg‘oqlarida   2   ming   km
masofani bosib o‘tdi.
Hindistonga   g‘arb   tomondan   suzib   borish   ga   uringan   dengiz
sayyohi   Xristofor   Kolumb   edi.   U   Italiyaning   Genuya   shaxri   yaqinida   to‘quvchi
oilasida   tug‘ildi.   X.   Kolumb   yoshligida   bir   necha   marta   dengiz   safarlarida
qatnashdi,   keyin   esa   geografik   xaritalar   tuzish   bilan   shug‘ullandi.   X.
Kolumb   Ispaniyaga   ko‘chib   borgach,   ispan   qirolidan   Hindistonga   dengiz   yo‘li
topish   uchun   Atlantika   okeani   orqali   ilmiy   safar   yuborilishiga   ijozat   so‘rab   uzoq
vaqt   ovora   bo‘ldi.   Qirol   faqat   8   yildan   keyin   keyingina   bunga   rozilik   berdi.   X.
Kolumb   bu   ilmiy   safar   tomonidan   kashf   qilinadigan   hamma   mamlakatlarning
o‘ndan   bir   qismini   oladigan   bo‘ldi.   90   kishidan   iborat   kamandasi   bo‘lgan   uchta
kichikroq   karavella   1492   yili   yozda   Ispaniya   sohilidan   safarga   jo‘nab   ketdi.
Orqadan esayotgan shamol kichkina flotiliyani g‘arb tomonga tez haydab borardi.
Haftalar   o‘tdi   lekin   yer   ko‘rinmadi.   Oldinda   hamon   bepoyon,   noma’lum   okean
yoyilib   yotardi.   Matroslar   norozilik   bildira   boshladilar,   ular   yurtlariga   qaytib
ketishni   talab   qildilar.   Lekin   X.   Kolumb   qattiq   turib,   kemalarni   belgilangan
yo‘ldan   olg‘a   boshlab   boraverdi.   Nihoyat,   dengiz   safariga   chiqilgandan   keyin   70
kun o‘tgach, tong paytida kemalarning birining machtasi ustidan matsorning:   “Yer!
Yer!”   deb baqirgan ovozi eshitildi 7
.
Ispan   kemalari   kichik   bir   orol   yoniga   borib   to‘xtadi.   X.   Kolumb   qirg‘oqqa
Ispaniya bayrog‘ini tikib, orolni qirolning mulkki deb e’lon qildi. U bu yerdan oltin
izlab, janub tomonga yo‘l oldi hamda katrta orollardan   Kubava   Gaitini   kashf qildi.
Sayohat oxirida   Kolumbning   uchta kemasidan faqat bittasi qoldi. U   Ispaniyaga ana
shu kemada qaytib keldi.
Shundan keying yillarda X. Kolumb g‘arb tomonga yana uch marta sayohat
qildi. U   Karib   dengizida ko‘p orollarni kashf etdi va   Amerika   qit’asi sohilining bir
qismini tekshirib chiqdi. Lekin   X. Kolumb   u yerlardan hech qanday boylik topgani
yo‘q.
7
 Ergashev Sh. “History of the World”, (New Age. Part 1. XVI-XVII centuries) T. “Teacher” 
Publishing House, 2013.  – p.366.
16 I bob. Buyuk geografik kashfiyotlarning amalga oshirilishiga sabablar
Buyuk   geografik   kashfiyotlar   tarixiga   doir   manbalarga   birinchi   navbatda
o‘sha   davrdagi   sayohatchilarning   yo‘l   safarlari   va   ko‘rganlari   to‘g‘risidagi
xotiralari kiradi. Rus sayohatchilari  Vizantiya va boshqa mamlakatlarga borib, bu
mamlakatlarni   qiziqarli   qilib   tasvirlab   bergan   asarlar   yozib   qoldirganlar.
Konstantinopolda   bo‘lgan   novgorodlik   Stefanning   (XVI   asrning   o‘rtalari)   va
smolensklik   Ignatiyning   (XVI   asrning   oxiri   –   XV   asrning   boshlari)   asarlari   ana
shunday   asarlar   edi.   Florensiyadagi   cherkov   soborida   (1439)   rus   elchixonasining
kundaligi saqlanib qolgan bo‘lib, unda bir qator Yevropa shaharlarining tasviri va
ichki hayoti to‘g‘risida ma’lumotlar berilgan. 
Rus sayohlaridan biri tverlik savdogar Afanasiy Nikitin o‘zining 1466-1472
yillardagi sayohatlarini «Xojdeniye za tri morya» («Uch dengiz osha sayohat») deb
nomlagan.   Sayohat   davomida   yozilgan   bu   qo‘lyozma   o‘z   davrida   keng   ommaga
ma’lum   bo‘lmagan.   Faqat   1816   yilda,   oradan   300   yildan   ko‘proq   vaqt   o‘tgandan
so‘ng «Uch dengiz osha sayohat» Tarixchi N.I.Karamzin tomonidan birinchi marta
bosib chiqarildi va jahon faniga ma’lum bo‘ldi.
Buyuk geografik kashfiyotlarni o‘rganish tarixida Bartolome de Las – Kasas
(1474   -   1566)   asarlarining   ahamiyati   alohidadir.   U   «Amerika   uchun   kurash
tarixidan» va «Hindiston tarixi» kabi asarlar muallifidir. Bartolome de Las – Kasas
Andalusiyaning   poytaxti   Sevilya   shahrida   dvoryan   oilasida   tug‘ilgan.   U
Kastiliyadagi   Salomanka   universitetida   ta’lim   olgan.   Las   –   Kasas   asarlarida
yevropaliklar   tomonidan   Amerikaning   ochilishi,   kolonizasiya   qilinishi   va   bu
yerdagi mahalliy aholi haqida ko‘plab qiziqarli ma’lumotlar bor 1
.  
Buyuk   geografik   kashfiyotlar   tarixiga   doir   eng   qimmatli   manbalardan   biri
Antonio   Pifagettaning   «Magellan   sayohatlari»   asari   hisoblanadi.   Asli   italiyalik
bo‘lgan   Antonio   Pifagetta   Magellan   ekspedisiyasida   bevosita   ishtirok   etgan.   U
kemadagi norasmiy kishilardan bo‘lib, uning asli ismi Antonio Lombardo bo‘lgan.
1
  Agibalova   E.V.,   Donskoy   G.M.,   Salimov   T.O.   World   History   (V-XVII   centuries),   T.
"Teacher". 1995. – p.110.
5 tomonidan   1492   yil   aprel   oyida   Kolumbga   dvoryanlik   unvoni   berildi   va   shu
paytdan e’tiboran «don Kristoval  Kolon» degan  ism  oldi. Ispan qirollari  «Dengiz
va okeanlarning xo‘jayinlari  sifatida Kolumbni» «o‘zi  kashf etgan barcha orol  va
materiklarning   admirali»,   vise   –   qirol   deb   e’lon   qiladilar   va   bu   unvonni   abadiy
uning   vorislariga   berishga   ham   rozilik   bildirdilar.   Buning   evaziga   Kolumb   kashf
qilgan   joylaridan   topilgan   oltin   va   qimmatbaho   buyumlarning   o‘ndan   to‘qqiz
qismini   qirol   xazinasiga   topshirishi   kerak   edi.   Kolumb   ixtiyoriga   ikkita   kema
berildi.   Kolumb   uchinchi   kemani   ham   safarga   tayyorladi.   Bu   ish   uchun   mablag‘
to‘plashda unga paloslik mohir dengizchilar, aka – uka Pinsonlar yordam berdilar.
Natijada,   1492   yilda   (3   avgust)   Ispaniyaning   Palos   gavanidan   Xristofor
Kolumbning birinchi dunyo sayohati boshlandi. Eng katta kema «Santa Mariya»da
admirallik bayrog‘i ko‘tarildi va unga Kolumbning o‘zi  boshchilik qildi. Ikkinchi
kemaning   nomi   «Pinto»   bo‘lib   unga   Martin   Pinson   kapitan   etib   tayinlandi.
Uchinchisiniki   «Ninya»   -   («Go‘dak»)   bo‘lib,   unga   Martin   Pinsonning   ukasi
Visente   Pinson   kapitan   qilib   tayinlandi.   Butun   uchta   kema   ekipaji   90   kishidan
iborat edi. 
Kemalar   ekipaji   Palos   aholisi   orasidan   majburan   tanlanadi.   Shuningdek
ekipajning   bir   qismi   oliy   zotlarni   haqorat   qilganliklari   uchun   bir   yillik   surgun
ishlariga mahkum qilinganlar va jinoyatchilardan tarkib topgan edi.
Kolumbning   birinchi   ekspedisiyasi   qanday   maqsadni   ko‘zlagan   edi,   degan
savolga   turli   manba   va   ma’lumotlarda   turlicha   javoblar   mavjud.   Ayrim
ma’lumotlarda  Kolumbning  asosiy   maqsadi   Osiyoga  borish  va  u  yerdagi    xalqlar
bilan savdo aloqalarining yo‘lga qo‘yish edi, deyiladi. Ayrimlarida esa, bu safardan
maqsad Sharqiy Osiyo mamlakatlaridan o‘lja undirish edi, deb ko‘rsatiladi. 
Kolumbning   birinchi   ekspedisiyasi   ekipaji   tarkibi   xristian   bo‘lmagan
mamlakat   bilan   savdo   aloqalarini   yo‘lga   qo‘yish   uchun   tanlab   olingan   edi,
deyishda   ham   qisman   jon   borligini   ko‘rsatadi.   Yirik   bosqinchilik   tadbirlar   uchun
ushbu   floteliya   ko‘zlanmagan   edi:   u   zaif   qurollangan,   ekipaj   soni   esa   ozchilikni
tashkil etardi. Bundan tashqari ular orasida professional harbiylar ham yo‘q edi.
28 Fernando   Kortes   1519-1521   yillarda   juda   katta   Meksika   mamlakatini   istilo
qiladi,   bu   mamlakatda   boshqa   hind   qabilalaridan   ko‘ra   madaniy   saviyasi   ancha
yuksak   bo‘lgan   juda   ko‘p   asteklar   qabilasi   yashaydi.   Bu   qabilaning   qiroli
“imperator”   Montesuma   asir   olinib,   o‘z   xazinasidagi   19   million   so‘mlik   olyinni
ispanlarga berishga majbur bo‘ladi. 
Yana   boshqa   bir   ispan   konkistadori   Fransisko   Pissaro   1532-1535   yillarda
Janubiy   istilo   qiladi.   Bunda   ham   inklarning   qiroli   “imperator”Ataxualpa   oltin   va
kumushdan   iborat   (oltin   bilan   159   million   so‘mlikka   yaqin)   xazinasini
istilochilarga berishga majbur bo‘ldi. Ispanlar 1536 yilda Chilini, 1538 yilda Yangi
Granadani   (keyin   Kolumbiya   deb   atalgan)   istilo   qildilar.   1549   yilda   ispanlar
Argentinani bosib ola boshladilar. 
XVI   asrning   ikkinchi   yarmi   -   XVII   asr   boshlarida   ispan   dengizchilari   Peru
hududidan   Tinch   okeani   xavzasiga   bir   nechta   ekspeditsiya   uyushtirdi.   1605   yili
Perudan   yo‘lga   chiqqan   ekspeditsiya   Janubiy   Sharqiy   Osiyo   qirg‘oqlaridagi
yerlarni kashf etdi. Ekspeditsiya boshlig‘i P. Kiros shu orollardan birini yangi qit’a
deb taxmin qilib, bu haqida habar berish uchun Ispaniyaga jo‘nab ketadi. Suzishni
davom ettirgan ekspeditsiyaning qolgan a’zolari tezda Kiros qit’a emas, noma’lum
orollar   guruhini   kashf   etishganini   tushunishadi.   Bu   Yangi   Gibrid   orollari   edi.
Ekspeditsiya   boshlig‘i   L.   Torres   suzishda   davom   etib,   bu   orollardan   janubda
haqiqiy   yangi   qit’a   Avstraliyani   kashf   etdi.   Yangi   Gvineya   va   Avstraliya
oralig‘idagi   bo‘g‘oz   Torres   bo‘g‘ozi   deb   atala   boshlandi.   Yangi   qit’ani
o‘zlashtirish imkoni bo‘lmagan Ispaniya hukumati Torres  kashfiyotini qariyb 100
yil saqlab keldi 8
. 
Xulosa   qilib   shuni   aytish   kerakki,   XV-XVII   asrdagi   buyuk   geografik
kashfiyotlar   dunyo   taraqqiyotining   yangi   boshqichini   boshlab   berdi.
Yevropaliklarning olam  haqidagi  taasavvurlarini  boyitdi. Qit’alar  o‘rtasida savdo,
iqtisodiy   va   madaniy   aloqalarning   keng   quloch   yoyishi   va   jadallik   bilan
8
  Возгрии   В.Е..   Гончарова   Т.Н.,   Пленков   О.Ю.,   Соколов   О.В.   Из   истории
конституционного строительства в Западной Европе в Новое и новейшее время . — Санкт-
Петербург: Издательство РХГА, 2014. – 56.стр.
18 kelib Afrika orqali Xindistonga yo‘l ochish arafasida turgan edi, shu sababli qirol
Alfons   V   Kolumbga   rad   javobini   berdi.   Fransiya   va   Angiliya   esa   ekspeditsiya
hozirlash   uchun   yetarli   flotga   ega   emasdi,   buning   ustiga   bu   mamalakatdagi   ichki
vaziyat   ham   ekspeditsiya   jo‘natish   imkonini   bermasdi.   Shu   sababli   Kolumb
Ispaniyaning   buyuk   qirollari   Izabella   va   Ferdinandni   Yangi   dengiz   yo‘llarini
ochish   maqsadida   ekspeditsiya   jihozlashga   ko‘ndirish   uchun   uzoq   yillar   urinadi.
Nihoyat, 1492 yil 17 aprelda Ispaniyaning qirollik oilasi Kolumb bilan shartnoma
turadi va ekspeditsiyaga pul ajratadi. Shartnomaga binoan Xristofor Kolumb yangi
ochilgan   yerlarning   vitse-qiroli   qilib   tayinlashi,   admiral   unvonini   meros   qilib
olishi,   yangi   ochilgan   yerlardan   olinadigan   foydaning   1/10   qismini,   yangi   yerlar
bilan   qilinadigan   savdodan   tushadigan   daromadning   esa   1/8   qismini   egallashi
lozim edi. 
Birinchi ekspedisiyada (1492-1493) hammasi bo‘lib 90 kishi qatnashdi, ular
uchta   uncha   katta   bo‘lmagan   kemalar,   “Santa   Mariya”,   “Pinta”   va   “Ninya”da
yo‘lga chiqishdi. 1492 yilning 3 avgustida kemalar avval Kannar orollari tomonga
jo‘nashdi, so‘ngra ekspeditsiya g‘arb tomonga qayrildi va Atlantika okeanini kesib
o‘tdi. Kolumb Bagam arxipelagi orollaridan birini u San-Salvador deb nomladi va
shu kun rasman Amerika ochilgan kun deb hisoblandi. 
Keyinchalik   Kolumb   yana   bir   necha   Bagam   orollariga   yaqinlashib   bordi,
Gaiti   orollarini   ochdi   va   ularga   Espanolo   deb   nom   berdi,   Kubaning   shimoliy-
sharqiy   qirg‘oqlarining   bir   qismini   ochdi,   bu   yerda   u   ekin   maydonlari   bilan
o‘ralgan   qishloqlarga   duch   keldi.   Yevropaliklar   o‘zlari   uchun   notanish   bo‘lgan
madaniy   ekinlar,   makkajo‘xori,   kartoshka   va   tamakiga   e’tibor   qaratdilar,   ular   ilk
marotaba   aborigenlar   qanday   qilib   tamaki   chekayotganlarini   ko‘rdilar.   Ikkinchi
ekspeditsiya (1493-1496) 1,5 - 2,5 ming kishidan iborat ekipajni o‘z ichiga olgan
17   ta   kemadan   iborat   bo‘lgan,   unda   Dominaka   Gvadepula   orollari,   Puerto-Riko
orollari   va   yana   yigirmaga   yaqin   Kichik   Antiliya   orollari   ochildi.   Uchinchi
ekspeditsiya (1492-1500) Trinidad orolini ochdi va Oriniko daryosi deltasini topdi,
bu   bilan   Janubiy   Amerikaning   ochilishiga   asos   solindi.   To‘rtinchi   ekspeditsiyada
(1502-1504)   Martinka   orollariga   va   Gonduras   qo‘ltig‘iga   yetib   bordi.   To‘rtinchi
15 Ikkinchi dengiz ekspedisiyasi harbiy jihatdan ham puxta tayyorlandi. Uning
harbiy   kuchlariga   Las   Kasosning   amakisi   Fransisko   de   Penyalasa   qo‘mondonlik
qildi. Ikkinchi sayohati vaqtida Kolumb Janubiy Amerikadagi bir qancha orollarni
ochib,   ularga   «Dominiko»   (kashfiyot   yakshanba   kuni   qilingan   edi.   ispancha
yakshanba   -   dominika),   «Gvadalupa»   (Gvadelupa)   (Bu   mashhur   ispan   monastiri
sharafiga qo‘yilgan), «Virgin» («O‘n bir ming qiz oroli» - ispancha qiz - virxen),
«Boriken»   va   «San-Xuan   -   Bautista»   deb   nom   berdi.   Keyinchalik   «San-Xuan   -
Bautista» oroliga «Puerto Riko» (Boy ko‘rfaz) deb nom beriladi. 
Shundan so‘ng u yana Espanologa o‘tdi. Bu yerda o‘zlari qurdirgan Navidad
fortining vayron bo‘lgan manzarasini va o‘zi qoldirgan odamlarning (39 kishining)
murdasini   suvdan   topdi.   Mahalliy   aholidan   yetarli   darajada   o‘ch   olib   bo‘lgach,
Kolumb Espanolo orolida Izabella degan shahar  qurdiradi. Ammo tezda bu yerda
yuqumli   kasallik   tarqaldi   va   Kolumb   odamlarining   bir   qismi   ham   qirilib   ketdi.
Kasallik   tarqalishining   kuchayishi   yevropaliklarni   orolning   janubiy   qirg‘og‘iga
ko‘chishga majbur qildi va 1496 yilda shu yerda Santo – Damingo (hozirgi Nofid -
Truxilo)   shahriga   asos   solindi.   Keyinchalik   bu   shahar   orolning   poytaxti   bo‘lib
qoldi. 
Ammo   sharoitning   noqulayligi   tufayli   dengizchilar   oziq-ovqatni   yaxshi
saqlay   olmaydilar.   Shu   sababli   ularga   ocharchilik   xavf   sola   boshlaydi.   Kolumb
noilojlikdan   Antonio   Torres   boshchiligida   12   kemani   Ispaniyaga   qaytarib
yuborishga majbur bo‘ldi. U Ispaniya hukmdorlariga yozgan xatida bu yerda ko‘p
miqdorda   oltin   borligidan   xabar   beradi   va   ulardan   o‘zlariga   zarur   oziq-ovqat,
chorva mollari va mehnat qurollarini yuborishni so‘raydi.
Kolumb 500ga  yaqin kishini  5  ta kema  bilan  Espanoloda qoldirishga  qaror
qildi,   qolgan   kishilarni   12   kemada   1494   yilning   boshlarida   Ispaniyaga   qaytarib
yubordi.   Kolumb   Ispaniyadan   chorva   mollari,   oziq-ovqat   va   qishloq   xo‘jalik
asboblari ortilgan kemalar yuborishni so‘radi 17
.
17
  Возгрии   В.Е..   Гончарова   Т.Н.,   Пленков   О.Ю.,   Соколов   О.В.   Из   истории
конституционного строительства в Западной Европе в Новое и новейшее время . — Санкт-
Петербург: Издательство РХГА, 2014. – 66.стр.
32 Kolumb   yangi   qit’a   kashf   etilganligini   umrining   oxirigacha   ham   bilmagan
edi.   U   kashf   qilga   yerlarini   “Hindiston”   va   uyerlarning   aholisini   “hindular”   deb
atadi. Shundan keyin   Amerikaning tub aholisini   “hindular”   deb atash rasm bo‘ldi.  
Ammo   natija   kutilganidek   bo‘lib   chiqmadi.   Kolumb   kashf   qilgan
“Xindiston”   u   o‘ylaganidek   oltin   va   kumushga   boy   emas,   balki,   aksincha   bo‘lib
chiqdi,   natijada   bu   Ispan   qirollik   oilasini   hafsalasini   pir   qildi.   Kolumb   ochgan
qit’aga Amerika degan nom boshqa bir italiyan, florensiyalik Amerigo Vespuchchi
(1452-1512)   nomidan   olib   berilgan.   Amerigo   “Yangi   yerga”   bir   necha   marta
sayohat   qilib,   Janubiy   Amerikaning   shimoliy-sharqiy   qirg‘oqlarini   batafsil
tekshirib   chiqdi.   Amerigoning   dengiz   sayohatlar   to‘g‘risidagi   1507   yilda   nashr
etilgan   hikoyalar   to‘plami   juda   mashhur   bo‘lib   ketdi.   Kartograflar   Kolumb   kashf
etgan yerlarni 1507 yildayoq o‘z kartalarida “Amerigo yerlari” degan umumiy nom
bilan   ko‘rsata   boshladilar.   Keyinchalik   “Amerigo”   degan   nomni   eski   qit’alar,
Osiyo, Yevropa, Afrika nomlariga monandlashtirib “Amerika” deb o‘zgartirdilar.
Ispanlar   1519-1522   yillarda   G‘arb   tomondan   Osiyoga   borish   uchun   xatarli
dengiz   sayohatlaridan   biriga   chiqdilar.   Ilmiy   safarga   botir   va   tajribali   dengizchi,
g‘oyat   zo‘r   irodali   kishi   Fernando   Magellan   boshchilik   qildi.   Uning   beshta
kemadan   iborat   flotilyasi   Atlantika   okeanidan   o‘tdi.   Magellan   g‘arb   tomonda
bo‘g‘oz ko‘ringunga qadar kemalarni janubiy Amerika bo‘ylab dadillik bilan olib
bordi.   Keyincha   bu   bo‘g‘oz   Magellan   bo‘g‘ozi   deb   ataldi.   Kemalar   shu   bo‘g‘oz
orqali   okeanga   chiqdi.   To‘rt   oylik   dengiz   safari   vaqtida   ob-havo   yaxshi   edi,
shuning   uchun   dengizchilar   bu   okeanni   Tinch   okeani   deb   atadilar.   Nihoyat,
sayyohlar   Filippin   oroligacha   borib   yetdilar.   Magellan   bu   yerda   mahalliy   aholi
bilan   bo‘lgan   jangda   halok   bo‘ldi.   265   kishilik   guruhi   bo‘lgan   beshta   kemaning
faqat bittasigina 18 kasal dengizchi bilan o‘z vataniga qaytib keldi. 
Magellanning  sayohati  yerning sharsimon ekanligini  amalda  isbotlab berdi.
U o‘zining birinchi sayohatini  qilgandan keyin, ispanlar  Amerikani istilo qilishga
kirishdilar.   Ispan   istilochilari   (konkistadorlari)   benihoya   shavqatsizlik   bilan,
zo‘rlik,   ayyorlik   va   aldamchilikning   hamma   vositalarini   ishga   solib,   Yangi
Dunyoning eng boy va aholisi eng ko‘p bo‘lgan yerlarni bosib oldi. 
17 Xulosa
O‘zbekiston   istiqlolga   erishgandan   so‘ng   jamiyat   ijtimoiy   siyosiy
hayotining   barcha   jabhalarida   keng   o‘zgarishlar   davri   boshlandi.   Bu   jarayon
intelektual   sohada   ham   o‘z   aksini   topdi.   Eng   asosiy   ijtimoiy   gumanitar   fan
hisoblangan   tarix   fani   oldiga   hal   etilishi   lozim   bo‘lgan   dolzarb   muammolarni
ko‘ndalang   qilib   qo‘ydi.   Oqibatda   sovet   tarixshunosligi   nuqtai   nazaridan
o‘rganilgan mavzular qaytadan ilmiy tadqiqot sifatida o‘rganila boshlandi. Buning
isboti   sifatida   birinchi   prezidentimiz,   “Tarixiy   xotira   tuyg‘usi   to‘laqonli   ravishda
tiklangan   xalq   bosib   o‘tgan   yo‘l   o‘zining   barcha   muvaffaqiyat,   yo‘qotish   va
qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina
chinakam tarix bo‘ladi”, deb aytgan fikrlari nihoyatda o‘rinlidir.
Yevropa   mamlakatlarida   tovar   ishlab   chiqarishning   o sishi,   javohirlarningʻ
yetishmasligi   va   oltin   hamda   kumush,   ziravorlar   va   fil   suyagini   (tropiklarda),
qimmatbaho   mo yna,   morj   tishini   (shim.   mamlakatlarda)   topish   maqsadida   yangi	
ʻ
yerlarni qidirish, Yevropadan Hindiston va Sharqiy Osiyoga yangi savdo yo llarini	
ʻ
axtarish kabilar ekspeditsiyaga borishning umumiy sabablari bo lgan.	
ʻ
Buyuk geografik kashfiyotlar yuz yillik davrining muhim voqealari .  1488-
yil   portugaliyalik   dengizchilar   Afrikaning   barcha   g arbiy   va   jan.   sohilini	
ʻ
tekshirdilar   (D.   Kan,   B.   Diash   va   b.).   1492-1494-y.   larda   X.   Kolumb   Bagama   o.
larini,   Katta   va   Kichik   Antil   o.   larini   kashf   qildi;   1497—1499   yillarda   Vasko   da
Gama   (arablar   rahnamoligida)   G arbiy   Yevropadan   Janubiy   Afrika   bo ylab	
ʻ ʻ
Hindistonga   uzluksiz   dengiz   yo lini   ochdi;   1498—1502-yillarda   Kolumb,   A.
ʻ
Oxeda,   A.   Vespuchchi   va   boshqa   ispan   hamda   portugal   dengizchilari   Janubiy
Amerikaning hamma shim. sohilini, uning sharqiy (Braziliya) qirg og ini 25° j. k.	
ʻ ʻ
gacha   va   Markaziy   Amerikaning   Karib   qirg og ini   kashf   qildilar.   1513—   25   y.	
ʻ ʻ
larda ispanlar Panama bo ynini kesib o tib, Tinch okean qirg og iga chikdilar (V.	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Nunyes   de   Balboa)   va   LaPlata   ko ltig ini,   Florida   va   Yukatan   ya.   o.   larini   va	
ʻ ʻ
Meksika qo ltig ining barcha sohilini (X. Ponse de Leon, F. Kordova, X. Grixalva	
ʻ ʻ
va   b.),   Meksika   va   Markaziy   Amerikani   (E.   Kortes   va   b.)   zabt   etdilar,   Janubiy
34 Ikkinchi   ekspedisiyasi   davrida   Kolumb   Ispaniyaga   bir   oz   oltin,   mis,
qimmatbaho   yog‘och   va   bir   necha   yuz   «hindu»   qullarni   jo‘natdi.   Lekin   bu
yuborilgan narsalar uning ekspedisiyasiga ketgan harajatlardan juda kam edi. Shu
sababli qirollar u bilan tuzgan shartnomani buzdilar va oziq – ovqat hamda boshqa
kerakli narsalarni yubormay qo‘ydilar.
33 qaraganda   oltin   ko‘proq   uchradi.   Shu   sababli   ekipajning   39   a’zosi   o‘z   hohishlari
bilan shu orolda qoldilar. Bu orolda Kolumb doimiy koloniyaga asos soldi.
Bu   yerda   holokatga   uchragan   «Santa   -   Mariya»   ni   Espanoloda   qoldirib
Xristofor   Kolumb   1493   yil   «Ninya»   kemasida   Ispaniya   tomon   yo‘l   oldi.   U   bilan
birga   «Pinto»   ham   yo‘lga   chiqdi.   (Kolumbdan   so‘ng   Palos   portiga   yetib   kelgan
«Pinto» kemasining kapitani bir necha kundan keyin vafot etdi.).
1493   yilning   mart   oyida   Xristofor   Kolumb   Ispaniyaga   bir   oz   oltin   va
Yevropada hali hyech kimga ma’lum bo‘lmagan orol aholisidan bir necha kishini
olib keldi. 
Xristofor   Kolumb   o‘zi   kashf   etgan   yerlarni   Hindistonning   bir   burchagi
bo‘lsa kerak deb o‘ylab ularni «Indiy» deb atadi. Ispaniyaga olib kelgan kishilarni
«indios» «indeyes» (hindular) deb atay boshladilar. Hozirgacha ham Amerikaning
tub   joy   aholisini   «indeyes»lar   ya’ni   «hindular»deb   aytib   keladilar.   Kolumb
tomonidan   «g‘arbiy   Hindiston»ning   kashf   etilishi   to‘g‘risidagi   ma’lumotlar
portugaliyaliklarni sarosimaga solib qo‘ydi.
Shundan so‘ng  darhol  17  ta kema,  shu  jumladan 3  ta  katta kemadan  iborat
yangi   floteliya   tuzildi.   Bu   kemalarda   1500   kishi   safarga   otlandi.   Bu   ikkinchi
dengiz   safarining   boshlanishi   edi.   Eng   katta   kema   bo‘lgan   «Mariya   Galante»
(Golonte)da   Kolumb   admiral   bayrog‘ini   ko‘tardi.   Bu   kemalarga   o‘sha   vaqtda
Yevropada   mavjud   bo‘lgan   barcha   chorva   mollari,   otlar   va   eshaklar   kelgusida
yangi   orollarda   ko‘paytirish   uchun   ortildi.   Shuningdek   ayrim   o‘simlik   urug‘lari
ham   olindi.   Kolumb   bilan   birga   yangi   yerlarda   baxt   topish   uchun   o‘zi
qashshoqlashib   qolgan   bo‘lsada   hali   g‘ururdan   tushmagan   yuzlab   dvoryanlar,
o‘nlab   amaldorlar,   okeanning   nargi   tomonida   yashovchi   «majusiylar»   ga   xristian
dinini   qabul   qildirish   lozimligini   maqsad   qilib   olgan   ruhoniylar   va   monahlar
safarga   jo‘nadilar.   Turli   manbalarda   berilgan   ma’lumotlarga   ko‘ra   kemalarda   1,5
mingdan   2,5   minggacha   kishi   bo‘lgan.   1493   yil   25   sentyabrida   Kolumbning
ikkinchi ekspedisiyasi Kadis shahridan yo‘lga chiqdi 16
.
16
 Ergashev Sh. “History of the World”, (New Age. Part 1. XVI-XVII centuries) T. “Teacher” 
Publishing House, 2013.  – p.369.
31 bilan   aloqa   o‘rnatdi.   Toskanello   unga   xat   orqali   o‘zi   tuzgan   xaritaning   bir
nus’hasini yuboradi. Kolumb bu xaritani o‘rganib chiqdi va 1481 yil oxiri – 1482
yil   boshlarida   Toskanelloga   katta   hayajon   bilan   xat   yozib,   yana   ham   ko‘proq
ma’lumotlar yuborishni so‘raydi.
Xristofor   Kolumbning   istaklari   o‘sha   davrdagi   Ispaniya   va   Portugaliya
qirollari   manfaatiga   mos   tushgan   edi.   Bu   davlatlar   xukmdorlari   ham   geografik
kashfiyotlar   natijasida   yangi   yerlarga   ega   bo‘lish   va   xazinani   oltinga   to‘ldirishni
orzu   qilardilar.   Shu   maqsadda   ispan   va   portugal   kemalari   Afrika   qirg‘oqlarini
kezib yurardilar 14
.
1484   yil   Portugaliyada   «matematiklar   kengashi»   tuzilib,   unga
rejalashtirilgan   dengiz   sayohatlarining   loyihalarini   muhokama   qilish   va   amalga
oshirish vazifasi yuklatildi.  Xristofor Kolumb ham afsonaviy Sipanga (Yaponiya)
va Hindiston orollariga G‘arbiy Okean orqali sayohat qilish loyihasini tuzdi va o‘z
loyihasini   Portugaliya   qiroli   Juan   II   ga   taqdim   etdi.   Juan   II   bu   loyihani
«matematiklar kengashi» ga yubordi. Kengash Kolumbni hayolparst deb loyihasini
qaytardi.   Bundan   tashqari   Portugaliya   qiroli   Juan   II   ga   Kolumbning   o‘zi   uchun
katta mukofot talab qilishi ham yoqmagan edi. Bundan ranjigan Xristofor Kolumb
o‘z   rejalarini   Ispaniya   qiroli   yordamida   amalga   oshirish   maqsadida   1485   yilda
Ispaniyaga   ko‘chib   ketdi.   Bundan   tashqari   u   yerni   dumaloq   degani   uchun   din
ahllari   tomonidan   ham   ayblanishi   Kolumbning   ko‘chishini   tezlashtirgan
omillardan biri bo‘ldi.
1486 yilda  Kordovada  yashagan   yillari   Kolumb boy  dehqonning qizi-Anna
Nunyes   Arama   bilan   tanishib,   undan   Fernando   ismli   o‘g‘il   ko‘radi.   Fernando
keyinchalik yirik kosmograf  va «Admiral Xristofor Kolumbning hayoti  va ishlari
tarixi»ning muallifi bo‘ldi.
Ispaniyaga kelgan Kolumb 1492 yilda o‘z loyihasini Ferdinand va Izabellaga
taklif   qildi.   Loyiha     Ispan   hukmdorlariga   ma’qul   keldi.   Ispan   hukmdorlari
14
  Возгрии   В.Е..   Гончарова   Т.Н.,   Пленков   О.Ю.,   Соколов   О.В.   Из   истории
конституционного строительства в Западной Европе в Новое и новейшее время . — Санкт-
Петербург: Издательство РХГА, 2014. – 62.стр.
27 Davriy (xronologik) chegaralanishi.   Kurs ishining xronologik chegarasi XV-
XVI   asrlarni   qamrab   olgan   bo‘lib,   asosiy   urg‘u   buyuk   geografik   kashfiyotlar
davriga qaratilgan.
Kurs   ishining   tuzilishi.   Kirish,   uch   bob,   xulosa,   foydalanilgan   manba   va
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
 
4 davom   ettirishdan   bosh   tortdilar.   Portugallarning   keyingi   Braziliyani   ochishga
bo‘lgan   urunishlari   davrida   1500   yil   24   mart   kuni   kuchli   dengiz   to‘foniga   duch
kelgan kema halokatida Diash ham halok bo‘ldi.   
XVI   asrda   yashagan   mashhur   ingliz   dengiz   sayohatchisi   Frensis   Dreyk
Bartolomeu Diash tomonidan tadqiq etilgan «Yaxshi Umid» burni haqida shunday
degan edi. 
«Ushbu burun dunyoda biz ko‘rgan burunlar ichida eng buyuk, eng chiroyli
va eng ajoyibidir». 
Kovilyan   ekspedisiyasi.   Portugaliya   qiroli   Juan   II   tomonidan   1487   yilda
Misrga   Kovilyan   boshchiligida   ekspedisiya   yuborildi.   Ekspedisiyaning   asosiy
maqsadi Hindistonga boradigan qisqa quruqlik yo‘lini topish edi.
Kovilyan Qohiradan tuyalarda Qizil Dengizga yetib boradi. U quruqlikdagi
qisqa yo‘lni ko‘p izlab o‘tirmasdan, arab kemasiga o‘tirib Hindistonning janubiy-
g‘arbiy qismiga yetib keladi. Hindistonda Janubiy-Sharqiy Afrikaga suzuvchi arab
dengizchilari   bilan   tanishadi   va   o‘zi   ham   shu   yerga   borishni   hohlaydi.   Arab
kapitanlaridan   biri   uni   o‘z   kemasiga   olishga   rozilik   beradi.   Bu   sayohat   davrida
Kovilyan va uning sheriklari Modagaskar orolida ham bo‘ladilar.
Misrga  qaytgach  Kovlyan  Portugaliya  hukumatiga  xat   yozib o‘z  sayohatini
to‘liq   bayon   qiladi.   Uning   yozgan   xatidagi   ma’lumotlar   Bartalomeu   Diashning
Janubiy   Afrikada   Dengiz   yo‘li   orqali   Hindistonga   borish   mumkin,   degan   fikrini
tasdiqlar edi.
Kovilyan   xatidagi   ma’lumotdan   so‘ng   1490   yilda   Bartalameu   Diash
tomonidan   ochilgan   hududlar   xaritada   belgilandi   va   shu   narsa   aniq   bo‘ldiki,
Lissabondan   Afrikaning   eng   chekka   nuqtasiga   faqatgina   Atlantika   okeani   orqali
borish mumkin ekan. 
Xristofor   Kolumb   dengizda   yaxshi   suzish   malakasini   O‘rta   Yer   dengizida
o‘rganadi.   Shuningdek,   u   xarita   chizish   va   tuzishni,   geografiya,   matematika   va
astronomiyani   qunt   bilan   o‘rgandi.   Xuddi   shu   davrda   Xristofor   uzoq   dengiz
safarining   rejalarini   tayyorladi.   U   o‘z   safarini   amalga   oshirish   maqsadida
Yevropada   birinchi   bo‘lib   jahon   xaritasini   tuzgan   florensiyalik   Paolo   Toskanello
26 III. Internet saytlar va resurslar
1. hozir.org
2. arxiv.uz
3. vvv. history.ru.
4.  www.lex.uz
     5.   https://uz.unansea.com
   
39 Ismining   o‘zi   muallifning   lombardiyalik   ekanligini   bildirib   turibdi.   Pifagetta
Magellan   kapitanligidagi   «Trinidad»   kemasida   xizmat   qilib   «Magellan
sayohatlari»   asarini   o‘z   kundaliklari   asosida   yozgan.   Asarda   muallifning
Magellanga bo‘lgan munosabati to‘g‘risida hyech narsa deyilmagan.
Amerikaning   tub   aholisining   yevropalik   kolonizatorlar   kelgunga   qadar
bo‘lgan   davrini   o‘rganishda   avvalambor   arxeologik,   etnografik   va   shuningdek
lingvistik   materiallar   bilan   birga   konkistadorlar,   ruhoniy   –   missionerlar,
sayohatchilar tomonidan yozib qoldirilgan yozma manbalar juda muhimdir.
Arxeologik   yodgorliklar   Amerika   tub   aholisining   mehnat   va   ov   qurollari,
ularning   nimadan   yasalganliklari,   uy   ro‘zg‘or   buyumlari   haqida   atroflicha
ma’lumot   beradi.   Etnografik  materiallar   esa   amerika   hindularining   madaniyati   va
ijtimoiy tuzumini o‘rganishda yordam beradi.  Bu borada bizga Morgan («Qadimgi
jamiyat»),   Bernal   Dias   del   Kastilo   («Yangi   Ispaniyaning   bosib   olinishining
haqqoniy   tarixi»),   Avgustin   Sarate   («Peruning   kashf   etilishi   va   bosib   olinish
tarixi») asarlari muhim ma’lumotlar beradi.
Buyuk geografik kashfiyotlar tarixshunosligi. Eng   qadimgi   davrlardan
boshlab   svilizasiyalashgan   xalqlarning   vakillari   tomonidan   tarixiy   davrlarning
hammasida   geografik   kashfiyotlar   qilib   kelingan.   Lekin   qadimgi   davrda   qilingan
geografik   kashfiyotlarning   aniq   xronologik   jadvalini   tuzish   qiyin.   U   yoki   bu
geografik kashfiyotlarning tarixida ba’zida ularning eramizdan avvalgi qaysi ming
yillikka tegishli ekanligini belgilash qiyin 2
.
Buyuk geografik kashfiyotlar davrini o‘rganishga rus olimlari ham salmoqli
hissa   qo‘shishgan.   Ularning   tadqiqotlari   geografik   kashfiyotlar   va
mustamlakachilik   tizimini   yoritishga   bag‘ishlangan.   Bunday   izlanishlar   jumlasiga
birinchi   navbatda   I.P.   Magidovich   va   V.I.   Magidovichlarning   «Geografik
kashfiyotlar   tarixidan   lavhalar»   («Ocherki   po   istorii   geograficheskix   otkr ы tiy».
T.2. M., 1983) asari kiradi. Bu asar I.P. Magidovichning 1957 yilda nashr qilingan
«Geografik   kashfiyotlar   tarixidan   lavhalar»   («Ocherki   po   istorii   geograficheskix
2
  Haydarov  S.  A.  (2020).  Use  of  internationalized  technologies   in  history  lessons.   Science   and
Education 1 (8). 666-671.
6 Qirq   yillar   davomida   Genrix   ketma-ket   Afrikaning   Atlantika   qirg‘oqlariga
oltin va qullar keltirish uchun ekspedisiyalar jo‘natadi. Hindiston   juda   ham   uzoq
edi,   lekin   afrikalik   qullar   va   Afrika   oltinlari   nisbatan   yaqin   edi.   XV   asrning   40-
yillarida   shahzoda   Marko   Polo   kitobi   bilan   tanishib   chiqadi   va   Hindistonga
boradigan dengiz yo‘li haqidagi ma’lumotlarni oladi.
Portugaliyaliklar   tezda   Nan   va   Boyador   bug‘ozlarini   kashf   qildilar.   1419
yilda   Genrix   Dengizchi   tomonidan   Boyadorga   yuborilgan   ikki   portugaliyalik
dvoryanlar   adashib   qolishib   yangi,   odam   yashamaydigan   ajoyib   orolchaga   kelib
qoldilar. Bu orolni shahzoda «Madeyra» (Madeyra-o‘rmon) deb nomladi.
Shundan   keyingi   qator   yillar     davomida   portugaliyalik   dengizchilar   katta
tajribaga ega bo‘ldilar. 1432 yilda Portugaliya qirg‘oqlaridan 1400 km. g‘arbdagi
Azor orollarining birinchisi topildi. 1434 yilda portugaliyalik bir dengizchi Kanar
orollaridan 200 km janubda joylashgan Boyador burniga tushishga muyassar bo‘ldi
va Genrixga bu yerda o‘sgan gullardan namunalar keltirdi. Keyingi 7 yil davomida
portugaliyaliklar, yana janubiy – g‘arbga siljib, Brakku burnigacha yetib bordilar.
1443   yili   Nunyu   –   Triston   boshliq   portugaliyaliklar   ekspedisiyasi   Blokko
burnidan   o‘tdi   va   Argin   orollarini   kashf   etdi.   Negrlarni   ovlash   g‘arbiy   Afrika
qirg‘oqlaridagi kashfiyotlarni tezlashtirdi. Portugaliyaliklar Arginda birinchi qullar
sotadigan faktoriyalarni qurish bilan birga, 1445 (1446) yili Yashil burun orollarini
ochdi.   Yashil   burun   Argindan   janubga   800   km.ga   cho‘zilgan.   Keyinchalik   bu
burunni Diash ham kashf etgan edi 12
.
Kashf  qilingan yerlarda  portugallar  Yevropa tovarlariga oltin parchalari, fil
suyagi,   ziravolar   almashtirib   olishardi.   Lekin   ularni   qiziqtirgan   asosiy   narsa
negrlarni   ovlash   edi.   Qirq   yil   davomida   Genrix   Dengizchi   ekspedisiya   orqasidan
ekspedisiyalarni  Afrikaning Atlantika qirg‘oqlariga oltin va qullar  keltirish uchun
to‘xtovsiz   yuborib   turdi.   Genrix   tomonidan   yuborilgan   ekspedisiya   Portugaliyaga
12
  Возгрии   В.Е..   Гончарова   Т.Н.,   Пленков   О.Ю.,   Соколов   О.В.   Из   истории
конституционного строительства в Западной Европе в Новое и новейшее время . — Санкт-
Петербург: Издательство РХГА, 2014. – 58.стр.
23 Shuningdek  ularda   aniq  xaritalar  va  dengizda   suzish   uchun  kerakli   asboblar   yo‘q
edi.  XV  asrga  kelib  Yevropada   uzoq  yo‘llarga  safar  qilishga   qodir  bo‘lgan  yangi
turdagi   kemalar   qurila   boshladi.   Kemasozlikka   oid   yangidan   –   yangi   ixtirolar
qilindi. 
XV   –   XVI   asrlarga   kelib   dengizchilar   uchun   kompas   va   kemaning
yo‘nalishini   belgilovchi   –   astrolyabiya   (usturlab)   ixtiro   qilindi.   Kema
boshqarilishida   xaritadan   foydalanib   ish   ko‘ruvchi   kapitanlar,   losmanlar
tayyorlovchi   maktablar   yaratildi 4
.   (Potugaliyadagi   Sogash   shahridagi   Genrix
(Enriko) Dengizchi maktabi bunga misoldir).
Shunday   qilib,   quruqlikdagi   savdoning   yevropaliklar   uchun   befoyda   bo‘lib
qolishi,   texnikaning   rivojlanishi   va   kemasozlikdagi   yangiliklar   Yevropa   uchun
yangi   dengiz   savdo   yo‘llarining   ochilishiga   umumiy   sabab   bo‘lib   hisoblanadi.
Yuqoridagi   sabablarni   barcha   Yevropa   davlatlari   uchun   umumiy   bo‘lgan   tashqi
sabablar ham deb atash mumkin.
 
4
  Возгрии   В.Е..   Гончарова   Т.Н.,   Пленков   О.Ю.,   Соколов   О.В.   Из   истории
конституционного строительства в Западной Европе в Новое и новейшее время . — Санкт-
Петербург: Издательство РХГА, 2014. – 49.стр.
12 Shuningdek   bu   ekspedisiya   o‘z   oldiga   xristian   dinini   targ‘ib   qilishni   ham
maqsad   qilib   qo‘ymagan   edi,   ekspedisiya   ishtirokchilari   orasida   birorta   ham
ruhoniy   va   monax   yo‘q   edi.   Bu   holatni   ushbu   mavzuni   o‘rgangan   barcha
tarixchilar   e’tirof   etishadi.   Aksincha,   Kolumb   odamlari   ichida   cho‘qintirilgan
yahudiy   bo‘lib,   u   arab   tilini   yaxshi   bilar   edi.   Undan   tilmoch   sifatida
foydalanmoqchi bo‘lishganlar. 
Shunday qilib, qirollar ham Kolumb ham «Indiy»lar bilan savdo sohasidagi
aloqalarni   yo‘lga   qo‘yish   maqsadini   ko‘zlagan   edi,   degan   fikrga   ham   kelish
mumkin. Ammo bu fikr faqat Xristofor Kolumbning birinchi ekspedisiyasi tarixiga
tegishlidir.
Birinchi   uch   kun   davomidayoq   kuchli   dengiz   bo‘roni   kemalarni   ochiq
okeanga   olib   chiqib   ketdi   va   Xristofor   Kolumb   boshqarishni   qo‘ldan   yo‘qotdi.
Keyingi   kunlardagi   kemalar   tezligining   nihoyat   darajada   tezlashishi   ekipaj
a’zolarini   xavotirga   tushirdi.   Kolumb   esa   o‘z   kundaligida   bosib   o‘tilgan
masofaning   ko‘p   qismini   yashira   boshladi.   Masalan:   1492   yil   10   sentyabrda
yozilgan   ma’lumotda   60   mil   masofa   bosib   o‘tilganligi   ma’lum   qilindi.   Bu   ayrim
adabiyotlarda «odamlarda qo‘rquv xissini uyg‘otmaslik» uchun qilingan tadbir edi,
deb qaraladi.
Shunisi   kishining   diqqatini   o‘ziga   tortadikim,   Xristofor   Kolumb   aniq
yo‘nalishni   yo‘qotgan   vaqtda,   ko‘pincha   kema   ustidan   uchib   o‘tadigan   qushlar
galasi   ketidan   suzishni   buyuradi.   Kolumb   kundaligidagi   yozuvlardan   ma’lum
bo‘lishicha   (masalan;   7oktyabrda   yozuvlardan-P.Sh)   portugaliyaliklar   qator
orollarni aynan qushlar parvozini kuzatish oqibatida ochganlar.
  Dengizda aniq yo‘nalishni yo‘qotgan Xristofor Kolumb ekspedisiyasi 1492
yilning 12 oktyabr kuni Karib dengizida Bagam orollaridan birini topdi. Xristofor
Kolumb orol (bu orol mahalliy xalq tomonidan Guanaxani deb atalgan) qirg‘og‘iga
to‘qnashishi bilan uni San – Salvador, ya’ni «Xaloskor avliyo» deb ataydi (bu orol
hozirgacha   shu   nom   bilan   atalib   kelmoqda).   Kolumb   va   uning   dengizchilari
kemalaridan   tushishdilar.   Bu   yerlik   aholi   ularni   iliq   kutib   olishdi.   Bu   to‘g‘rida
Kolumb o‘zining yon daftarida shunday yozuvlar qoldirgan: «Men ularga arzimas
29 Amerikaning Atlantika soxilini to liq tekshirdilar. 1519—22 y. larda F. Magellanʻ
va   uning   safdoshlari   Amerikaning   janubiy   chekkasi   bo ylab   bo g oz   orqali	
ʻ ʻ ʻ
(keyinchalik   Magellan   bo g ozi   deb   ataldi)   dunyo   bo ylab   birinchi   sayohat	
ʻ ʻ ʻ
qiddilar. 1526—1552 yillarda F. Pissaro, D. Almagro, P. Valdiviya, G. Kesada, F.
Orelyana   va   b.   ispanlar   Jan.   Amerikaning   barcha   Tinch   okean   sohilini,   And
tog larini   10°   sh.   k.   dan   40°   j.   k.   kacha,   Orinoko,   Amazonka,   Parana,   Paragvay	
ʻ
daryolarini   ochdilar.   Fransuz   dengizchilari   J.   Verratsano   (1524),   J.   Kartye
(153435) Shim. Amerikaning sharqiy qirg og ini va SanLavrentiy daryosini, ispan	
ʻ ʻ
sayyohlari   E.   Soto   va   F.   Koronado   esa   Appalachi   tog larining   jan.   ni   va   Qoyali	
ʻ
tog larning jan. ni, Kolorado va Missisipi daryolarining quyi oqimlarini o rgandilar	
ʻ ʻ
(1540— 42).
Sharq   mamlakatlarida,   ayniqsa,   Xitoyda   bunday   kashfiyotlar   ancha   ilgari
boshlangan.   Mil.   av.   128-yil   xitoylik   Chjan   Syan   Sharqiy   Tyanshan   etaklari
bo ylab   borib,   Markaziy   Tyanshan   dovonlaridan   oshib,   Farg ona   vodiysining
ʻ ʻ
Koson sh.  ga kelgan, so ngra Qizilqumdan o tib, Balxga yetib borgan.  	
ʻ ʻ Qaytishda
Pomir, Singin tog laridan o tib, 126-y. da vataniga qaytib kelgan (15 ming km yo l	
ʻ ʻ ʻ
bosgan).   Xitoy   sayyohi   Syuan   Szan   7-a.   da   16   yil   (629—645)   davomida   Chjan
Syan   yo lidan   yurib,   Balx   sh.   gacha   borgan,   so ng   Hindukush   tog laridan   oshib,	
ʻ ʻ ʻ
Haybar darasidan o tib, Hind vodiysiga chiqqan va Panjobni o rgangan, Panjobdan	
ʻ ʻ
Bengaliyagacha bo lgan yerlarni kezgan, so ngra Amudaryo bo yiga qaytib, Pomir
ʻ ʻ ʻ
va   Qashqar   orqali   vataniga   qaytgan.   689-yili   xitoylik   I.   Szin   dengiz   bo ylab	
ʻ
sayohatga chiqqan. Sumatra o. ga borgan, so ng Gang mansabiga yetib kelib, 695-	
ʻ
y. vataniga qaytgan va ko rganlarini batafsil yozib qoldirgan.	
ʻ
IX-X   asrlarda   arablar   Eron,   Hindiston,   Shri   Lanka,   Turkiston,   O rta	
ʻ
Osiyoning   buyuk   tog lari,   Shim.   va   Jan.   Xitoy,   Hindixitoy,   Indoneziya   orollari,	
ʻ
Afrika,   Madagaskar   o.   haqida   yetarli   ma lumotga   ega   bo lishgan.   Faqat	
ʼ ʻ
Yevrosiyoning shim. ularga uncha aniq emas edi. X asrning birinchi yarmida arab
sayyohi,   olim   Mas udiy   butun   G arbiy   Osiyoni,   Turkiston,   Kavkaz,   Sharqiy	
ʼ ʻ
Yevropa, Shim. Afrika, Sharqiy Afrikani kezib chiqqan, Yava o. va Xitoyda ham
bo lgan degan ma lumotlar bor. XIII  asr  boshida arab geografi  va sayyohi  Yoqut	
ʻ ʼ
35 sovg‘alar   berdim,   ular   juda   mamnun   bo‘ldilar.   Bizlarga   to‘ti   qushlar,   o‘ram   iplar
va   boshqa   narsalar   hadya   qilishdi.   Kishilari   chiroyli,   kelishgan,   o‘zlarini   qora
bo‘yoqlar bilan chizib tashlagan, egnida hyech qanday kiyimi yo‘q. Qurol – aslaha
va temirlar haqida hatto biror bir tushunchaga ega emaslar» 15
.
Mahalliy   aholining   ba’zi   birlarining   Kolumb   burunilariga   oltin   baldoqlar
taqib   olganlarini   payqadi.   Ularning   tushintirishlaricha   oltin   janub   tomonda   edi.
Kolumb   odamlari   qayiqlarga   o‘tirib,   oltin   izlab   boshqa   orollarni   ham   topdilar.
Ular tomonidan kashf  qilingan Bagam  orollaridan biriga Izabella (hozir  Krukad -
Ayland) deb nom berildi. Bu yerdagi aholi bir oz madaniylashgan ko‘rinishda edi.
Ularda   yengil   –   yelpi   kiyimlar,   ba’zi   ayollarda   taqinchoqlar   ham   bor   edi.   Bu
yerdagi g‘aroyib o‘simliklar, mevalar Kolumbni hayratda qoldirdi, chunki ilgari u
bunaqa   narsalarini   uchratmagan   edi.   Shundan   so‘ng   ular   Kuba   orollarini   kashf
qildilar.   Xristofor   Kolumb   mahalliy   aholining   tilida   «Kubo   oroli»   deb   atalgan
hozirgi Kubaga 1492 yilning 28 oktyabrida yetib keldi. Orol juda katta bo‘lib, bu
yerdagi   katta   –   katta   uylarda   yuzlab   odamlar   birgalikda   yashar   edilar.
Yevropaliklar   bu   yerda   tamaki   chekishni,   paxtadan   qo‘pol   matolar   to‘qilishini,
madaniy   o‘simliklardan   esa   makkajo‘xori   va   kartoshkani   ko‘rdilar.   Ammo   bu
yerlarning   qayer   ekanligini   bilmagan   Kolumb   o‘zini   Xitoyning   yarim   orollaridan
birini ochdim, deb o‘yladi. Ammo bu yerda oltin ham, shaharlar ham, podsholiklar
ham yo‘q edi. 
Kuba   orollarida   yevropaliklar   juda   ko‘p   ekin   turlarini   ko‘rdilar,   ammo
paxtadan boshqa hyech qaysi o‘simlikni tanimadilar. Mahalliy aholi ularga chekish
uchun   barglar   olib   chiqdilar   va   yevropaliklar   tamaki   chekishni   birinchi   marta
ko‘rdilar.   Undan   tashqari   sayohatchilar   bu   yerda   makkajo‘xori   va   kartoshka
ekinlari bilan ham tanishdilar. 
1492   yilning   dekabr   oyida   Gaitida   Kolumb   katta   bir   orolni   topdi   va   unga
Espanola   «Kichik   Ispaniya»   deb   nom   qo‘ydi.   Bu   orolda   boshqa   orollarga
15
  Возгрии   В.Е..   Гончарова   Т.Н.,   Пленков   О.Ю.,   Соколов   О.В.   Из   истории
конституционного строительства в Западной Европе в Новое и новейшее время . — Санкт-
Петербург: Издательство РХГА, 2014. – 64.стр.
30 II bob. Xristofor Kolumb ekspeditsiyasi. Amerika qit’asining kashf
etilishi
«Buyuk geografik kashfiyotlar» atamasi XV asr oxiri — XVII asr o‘rtalarida
yevropalik   sayyohlar   tomonidan   amalga   oshirilgan   yirik   geografik   kashfiyotlarga
nisbatan   qo‘llaniladi.   Geografik   kashfiyotlar   esa   odamlar   uchun   shu   vaqtgacha
noma’lum   bo‘lgan   yangi   yerlarning   qidirib   topilishidir.   XV   asr   oxiridan   boshlab
quyidagi   omillar   buyuk   geografik   kashfiyotlarning   amalga   oshirilishiga   sabab
bo‘ldi. 
Birinchidan,   XV   asr   oxiri   —   XVI   asr   boshlariga   kelib,   Yevropada   tovar
ishlab   chiqarish   yuqori   sur’atlarda   o‘sa   boshladi.   Bu   esa   xomashyoga   bo‘lgan
talabni oshirib yubordi. 
Ikkinchidan,   quruqlikdan   va   o‘rta   Yer   dengizi   orqali   o‘tadigan   savdo
yo‘llari,   shu   jumladan,   Buyuk   Ipak   yo‘li   ustidan   nazorat   Yevropa
mamlakatlarining   asosiy   raqibi   bo‘lgan   Usmoniylar   imperiyasi   (Turkiya)   qo‘liga
o‘tib   ketganligi   sababli   bu   yo‘llar   yevropalik   savdogarlar   uchun   xavfli   bo‘lib
qoldi 5
.
Binobarin,   endi   yevropaliklar   oldida   yangi   dengiz   savdo   yoMlarini   ochish
tarixiy zaruratga aylandi. Ularda dengiz savdo yodlarini ochishga imkon beruvchi
zamonaviy kemalar va harbiy qurollar ham mavjud edi. Bundan tashqari, dengizda
kompasdan   foydalanish,   astrolyabiya   (usturlab)   ixtiro   qilinganligi,   shuningdek,
italiyalik olim P. Toskanelli yerning dumaloqligi haqidagi ta’limotdan kelib chiqib,
dunyo xaritasini yaratganligi ham katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu xaritada Osiyo
qit’asi   qirg‘oqlari   Atlantika   okeanining   g‘arbiy   sohillarida   ekanligi   belgilangan
edi.   Shu   tufayli   P.   Toskanelli   Yevropa   qirg‘oqlaridan   G‘arb   tomonga   suzib
Hindistonga borish mumkin, deb ishonardi .
Buyuk   geografik   kashfiyotlarning   tashabbuskorlari   Portugaliya   va   Ispaniya
dengiz   sayyohlari   bo‘lishdi.   Tabiiyki,   buyuk   geografik   kashfiyotlarni   dovyurak
5
  Haydarov  S.  A.  (2020).  Use  of  internationalized  technologies   in  history  lessons.   Science   and
Education 1 (8). 666-671.
13 aloqalari tusini oldi. Sharqdan keladigan har xil mollar (zargarlik, attorlik va h.k)
va nafis gazlamalar G‘arbiy Yevropadagi yuqori va o‘rta tabaqalarning iste’moliga
tabora ko‘proq kira bordi.
XV asrga qadar Yevropa va Osiyo o‘rtasidagi  savdo aloqalarini arablar o‘z
qo‘llariga   olgan   edilar.   Arablar   tomonidan   Hindiston   va   janubiy   –   sharqiy
Osiyodagi   boshqa   orollardan   keltirilgan   tovarlar   asosan   Vizantiya   va   Venesiya
savdogarlari   tomonidan   xarid   qilinib,   ular   o‘z   navbatida   Yevropaga   olib   kelib
sotilardi.   Janubiy   Italiya,   Janubiy   Fransiya,   Sharqiy   Ispaniya   shaharlarida
savdogarlar   Sharq   mollari   bilan   savdo   qilish   natijasda   juda   katta   boylik
to‘playdilar. 
Bir   qancha   sabablar,   turklar   Konstantinopolni   bosib   olmasdan   oldin   ham
Levant   savdosining   rivojlanishiga   to‘sqinlik   qilib   kelgan,   ya’ni,   Sharq   mollari
Yevropa bozoriga sotilganga qadar oldin arablar, vizantiyaliklar, venesiyaliklar va
boshqa   xalqlar   savdogarlari   qo‘lidan   o‘tardi.   Natijada,   qo‘lma   –   qo‘l   o‘tgan   bu
tovarlar   narxi   juda   ham   ko‘tarilib   ketardi.   Bundan   tashqari   ular   yetarli   miqdorda
keltirilmas edi. Osiyodan olib kelinayotgan tovarlar asosan ziravorlar, nafis san’at
buyumlari,   ipak   matolar   va   turli   xil   ekzotik   mevalar   edi.   Sharq   tovarlari   G‘arbiy
Yevropadagi   yuqori   va   o‘rta   toifalarning   kundalik   hayotidagi   iste’mol   mollari
sifatida tabora ko‘proq kirib boradi.
Hindistonga   olib   boradigan,   hali   turklar   bosib   olmagan   birdan   –   bir   yo‘l
Misr   orqali   va   Qizil   Dengiz   orqali   boradigan   yo‘l   qolgan   edi,   xolos.   G‘arbiy
Yevropadagi   turli   mamlakatlarning   savdogarlari   va   dengizchilari   arablar   bilan
turklarga duch kelmasdan Hindistonga boradigan boshqa yo‘l topish ustida tabora
ko‘proq bosh qotira boshladilar.
Yuqorida aytib o‘tilgan sabablar dengiz savdo yo‘llarining ochilishiga sabab
bo‘ldi.
Buyuk   geografik   kashfiyotlari   boshlanishining   omillari.   Yangi   dengiz
yo‘llarining   ochilishiga   jiddiy   turtki   bergan   omillarning   eng   asosiylaridan   qilib
texnika   va   kemasozlikdagi   yutuqlarni   ko‘rsatish   o‘rinlidir.   XV   asrga   qadar
Yevropaliklarda   juda   olis   yurtlarga   safar   qilish   uchun   kemalar   yo‘q   edi.
11 Kirish
Buyuk geografik kashfiyotlar inson taraqqiyotining tarixidagi muhum davri
hisoblanadi,   chunki   geografik   kashfiyotlar   odamlar   uchun   shu   vaqtgacha
noma’lum bo‘lgan yangi yerlarning ochilishi bilan harakterlanadi. XV asrga kelib
Yevropada   dengizchilar   dengizni   o‘rganish   uchun   qulay   imkoniyatlar   yaratildi.
Yevropalik dengizchilar uchun uzoq masofaga suzuvchi maxsus ishlab chiqarilgan
kemalar paydo bo‘ldi. 
XV asrga kelib kompas takomillashtirildi va dengiz xaritalari tuzildi. Bular
esa   yangi   yerlarni   kashf   qilish   va   o‘rganish   imkoniyatini   yaratadi.   XV-XVII
asrlardagi   Buyuk   geografik   kashfiyotlar   Yevropada   kapitalning   dastlabki
jamg‘arilish jarayoni  bilan bog‘liq bo‘lgan, bunga   sabab yangi savdo yo‘llarining
ochilishi,   kashf   etilgan   yerlarning   o‘zlashtirilishi   va   u   yerlardagi   boyliklarning
talanishi   bu   jarayonni   tezlashtirdi,   mustamlaka   tizimining   shakllanishini   boshlab
berdi,   jahon   bozorining   tarkib   topishiga   Yevropada   savdo   kapitallari   o‘rtasida
iqtisodiy   va   madaniy   aloqalar   rivojlandi,   jahon   savdosi   O‘rta   dengizdan   Atlantik
okeaniga ko‘chdi. Salib yurishlaridan keyinroq Sharq bilan o‘rnatilgan jadal savdo
aloqalari natijasida hind, arab va fors matolari zargarlik va hasham buyumlarining
Yevropaga   oqib   kelishi   geografik   kashfiyotlarning   iqtisodiy   asoslarini   tashkil
qiladi.
XV asrdagi geografik kashfiyotlar Pireney yarim oroli davlatlari, Ispaniya va
Portugaliya   dengizchilari   tomonidan   amalga   oshiriladi.   Portugaliya   dengiz
sayohatlariga   hukumatning  o‘zi   homiylik   qilardi.   Infant   (shaxzoda)   Genrix  (1460
yilda   vafot   etgan)   G‘arbiy   Afrika   qirg‘oq   bo‘ylarini   tekshirish   uchun   katta   flot
qurdi.   1445   yilda   shaxzoda   Genrix   hali   hayot   ekanligida   portugaliyaliklar   Yashil
burunni ochdilar. 1471 yilda Gvineyaga borib yetdilar va u yerda Oltin qirg‘oq deb
atalgan   joyda   kuchli   harbiy   faktoriya   qurdilar.   Portugaliyaliklar   janub   tomonga
siljishni davom ettirib, 1486 yilda Afrikaning janubidagi Bartolomeo Dias (1459-
1500) tomonidan kashf etilgan Yaxshi Umid burniga borib yetdilar. Shundan keyin
qidirilayotgan Xindistonni topish ham qiyin bo‘lmay qoldi. Vasko da Gama (1469-
2 geografsayyoh   olimlarining   kashfiyotlari   va   yozib   qoldirgan   kitoblari   yevropalik
geografsayyohlarning   jahonshumul   geografik   kashfiyotlariga   asos   bo lgan   deyishʻ
mumkin.
Kurs   ishi   ma’lumotlaridan   o‘rta   ta’lim   maktablari   va   oily   ta’lim
muassasalarida tarix fani mashg‘ulotlarida foydalanish mumkin.
37 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1. Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz’’T.:,,O‘zbekiston’’ 2016.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., 1998.
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T., 2008.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Madraimov   A.,   Fuzailov   G.   Manbashunoslik.   –T.:   O‘zbekiston
faylasuflari milliy jamiyati, 2008.
2. Ergashev Sh. “History of the World”, (New Age. Part 1. XVI-XVII 
centuries) T. “Teacher” Publishing House, 2013.  
3. Geographical discoveries. Davr Publishing House.  T. 2013.  
4. Sulaymon   Amirkulovich   Haydarov.   (2020).   Use   of   internationalized
technologies in history lessons.  Science and Education 1 (8). 666-671.
5. Agibalova   E.V.,   Donskoy   G.M.,   Salimov   T.O.   World   History   (V-XVII
centuries), T. "Teacher".  1995.
6. История дипломатии. Том 2. M., 1982.
7. Бондарчук B.C., Кирсанова Н.В., Медяков А.С. и др. История стран
Европы и Америки в Новое время. В 2 частях. Часть I. - М., 2011.
8. Возгрии   В.Е..   Гончарова   Т.Н.,   Пленков   О.Ю.,   Соколов   О.В.   Из
истории   конституционного   строительства   в   Западной   Европе   в
Новое и новейшее время . — Санкт-Петербург: Издательство РХГА,
2014.
9. Арзаканян М.Ц. История Франции.- М., 2005.
10. Всемирная история. Возрождение и Реформация. Минск.1998 .
11.   Mag   i   do   vich   I .   P .,   Ocherki   po   istorii   geograficheskix   otkritiy ,   3   izd .,
M ., 1967
38 MUNDARIJA 
Kirish ………………………………………………………………………..      3–5
I   bob.   Buyuk   geografik   kashfiyotlarning   amalga   oshirilishiga
sabablar……………………………….. ……………………………………    6–13
 
II   bob.   Xristofor   Kolumb   ekspeditsiyasi.   Amerika   qit’asining   kashf   etilishi
……...……………………………………………………………….……….  14–20
 
III   bob.   Buyuk     geografik     kashfiyotlardan     so‘ng     savdo     yo‘llaridagi
o‘zgarishlar. Buyuk  geografik  kashfiyotlarning  natijalari  ……………  21–34
  Xulosa ………………………………………………………………………  35–38
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati ……………………...........   39-40
1 Ya.M.Svet asarlarida dengiz sayohatlari kundaliklari, kema hujjatlari va ular
to‘g‘risidagi   zamondoshlarining   xotiralariga   asoslanib   hamda   geografik
kashfiyotlar tarixiga doir adabiyotlar chuqur va qiyoslanib o‘rganilgan holda, kashf
qilingan   yerlarning   odamlari,   tabiati,   iqlimi   va   o‘simlik   dunyosi   to‘g‘risida
qimmatli ma’lumotlar beriladi.  
Buyuk geografik kashfiyotlari boshlanishining sabablari va omillari.
Buyuk   geografik   kashfiyotlari   boshlanishining   sabablari.   XV   asrning
ikkinchi   yarmiga   kelib   butun   Yevropada   (ayniqsa   Portugaliyada)   Xitoy   va
Hindiston dengiz yo‘lini kashf qilishga intilish kuchayib ketdi. Sababi, XIV va XV
asrlarda   Hindiston   va   Xitoy   yerlari   yevropaliklar   tasavvurida   «oltin   olinadigan
quduq»   hisoblanardi.   Yevropaliklar   tasavvur   qilgan   Hindiston   yerlariga   hozirgi
Janubiy   va   Janubiy   –   Sharqiy   Osiyo,   Xitoy,   keyinchalik   butun   Osiyo   qit’asining
eng   chekka   sharqiy   chegaralari   kirardi.   Bu   hududga   yevropalik   savdogarlar   va
missionerlar XIII asrdan boshlab suqulib kira boshlaganlar. 
Buyuk   geografik   kashfiyotlar   boshlanishining   asosiy   omillaridan   biri   bu
G‘arbiy   Yevropada   XV   asrga   kelib   feodalizmning   umumiy   taraqqiyoti   va   unga
bog‘liq   ravishda   shaharlar   rivojlanishi   va   boshqa   mamlakatlar   bilan   savdo   –
sotiqning   o‘sishi   edi.   Bu   bilan   bog‘liq   ravishda   rivojlanayotgan   manufakturaga
yangi   xom-ashyo   manbai   izlash   va   bozorlarda   o‘z   mahsulotlarini   sotish   ehtiyoji
tabora avj ola boshladi.     
XIII asr oxiri XIV asr boshlariga qadar, ya’ni butun Osiyo mug‘ullar ta’siri
ostida bo‘lganda quruqlikdagi savdo yo‘llari Osiyo va Yevropani bir – birlari bilan
bog‘lab turardi. Biroq, XIV asrning ikkinchi yarmida Osiyo hududida ro‘y bergan
katta o‘zgarishlar, ya’ni Qrim, Kichik Osiyo, Suriya, Misr va Falastin portlarining
Usmoniy turklar tomonidan bosib olinishi yoki chegaralab qo‘yilishi quruqlikdagi
Osiyo va Yevropa savdo yo‘llarining uzulishiga olib keldi. 1453 yilda Turklarning
Konstantinopolni   bosib   olishi   bilan   Osiyo   tovarlarining   narxi   Yevropada   misli
ko‘rilmagan darajada ko‘tarilib ketdi.
Ma’lumki, XV asrga qadar Sharq bilan g‘arb o‘rtasidagi asosiy savdo yo‘li
O‘rta   Yer   dengizi   edi.   Levant   savdosi   o‘rta   asrlar   oxiriga   kelib   doimiy   savdo
10 dengizchi-sayyohlargina   amalga   oshira   olar   edilar.Shunday   dengiz   sayyohlaridan
biri admiral Xristofor Kolumb (1451-1506) edi.U o‘z oldiga Hindistonga Atlantika
okeani   orqali   boradigan   yo‘1   ochishni   maqsad   qilib   qo‘ydi.Dengiz   sayohatini
amalga   oshirishga   birgina   dovyuraklik   kamlik   qilardi,   albatta.Buning   uchun   ilm-
fan   yutuqlariga   ham   tayanish,   ulardan   amalda   foydalana   bilish   ham   zarur   edi.Bu
o‘rinda   italiyalik   olim   P.   Toskanelli   yerning   dumaloqligi   haqidagi   ta’limotdan
kelib chiqib, dunyo xaritasini yaratganligi katta ahamiyatga ega bo‘ldi.Bu xaritada
Osiyo   qit’asi   qirg‘oqlari   Atlantika   okeanining   g‘arbiy   sohillarida   ekanligi
belgilangan   edi.Shu   tufayli   P.   Toskanelli   Yevropa   qirg‘oqlaridan   G‘arb   tomonga
suzib   Hindistonga   borish   mumkin,   deb   ishonardi.Kishilardagi   tadbirkorlik   ruhi,
kapitaljamg‘arishga intilish, insonning imkoniyatlariga ishonch tuyg‘usi eng dadil
rejalarni   ham   amalga   oshiradigan   qilib   qo‘ydi.Shu   tariqa   Hindistonga   boradigan
yangi yo‘l topish yevropaliklar uchun hayotiy zaruratga aylangani buyuk geografik
kashfiyotlarning amalga oshirilishini muqarrar qilib qo‘ydi.
Portugaliyaliklar   Hindistonga   Afrikaning   g‘arbiy   qirg‘oqlari   bo‘ylab
borayotgan   bir   paytda   qo‘shni   Ispaniya   hududida   huddi   o‘sha   Hindistonga
boradigan   yo‘lning   boshqa   bir   variyanti   chiqib   qoladi.   Ya’ni   Hindistonga   borish
uchun G‘arbdan yo‘l ochish fikri, Lekin bu o‘z-o‘zidan yangi g‘oya emas edi, uni
antic   davr   allomalarining   kitoblaridan,   arab-musulmon   olimlarining   asarlaridan
ham   toppish   mumkun.   Xususan,   buyuk   vatandoshimiz   Abu   Rayxon   Beruniy
birinchilardan bo‘lib okean ortida yer borligini taxmin qilgan 6
. 
Hindistonga yangi yo‘llarni toppish yevropaliklar uchun hayotiy zaruriyatga
aylanib  qolganida   Atlantika   okeani   orqali   (dengizchilar   uni   “zulmat   dengizi”   deb
atashardi).   G‘arbga   tomon   suzib,   bu   mamlakatga   borish   rejasi   paydo   bo‘ladi.   Bu
loyihani amalga oshirishga jon jahdi bilan kirishganlardan biri genuyalik Xristofo
Kolumb   edi.   U   Portugaliya,   Angliya   va   Fransiya   qirollik   uylariga   o‘zining
Toskanelli   tomonidan   ma’qullangan,   Atlantika   okeanida   g‘arbga   qarab   suzib,
Xindiston   qirg‘oqlariga   borish   rejasini   taklif   qildi.   Portugaliyaliklar   bu   davrga
6
  Agibalova   E.V.,   Donskoy   G.M.,   Salimov   T.O.   World   History   (V-XVII   centuries),   T.
"Teacher". 1995. – p.112.
14 Atlantika okeanining sharqiy qismidagi deyarli barcha arxipelaglarni qo‘shib oldi,
faqatgina Kanor orollari uzoq tortishuvlardan so‘ng Ispaniya qo‘liga o‘tdi. 
Kashf   qilingan   orollar   Genrix   hayot   vaqtidayoq   metropoliyaga   katta   foyda
keltirdi.   Madeyrada   shakar   qamish   o‘stirish   boshlandi.   Azor   va   Yashil   burun
orollarida bo‘yoq tayyorlaydigan o‘simliklar topildi.
Genrix   Dengizchi   sayohatlari   geografik   bilimlarni   kengaytirish   nuqtai
nazaridan  ham  juda  ahamiyatli  edi.  Uning  davrida  Afrikaning  janubiy  qirg‘oqlari
tekshirildi   va   3500   km.   dan   iborat   Gibraltar   qo‘ltig‘idan   hozirgi   Gvineya
hududigacha   bo‘lgan   hududlar   kartaga     kiritildi.   Shu   paytdan   boshlab   Afrika
maydonlaridan qora tanlilarni ovlash boshlandi. Ularni sotish esa foydali kasb edi.
«Xrista   ordeni»ning   boshlig‘i   sifatida   shahzoda   Genrix   Rim   papasi
Yevgeniy   IV   dan   qul   savdosi   uchun   sanksiya   (ruxsat,   rozilik)   olishga   intildi.
Portugaliya   qiroli   papadan   «Hindiston   va   Efiopiya   savdosining   hukmdori»   degan
yorliq olishga muaffaq bo‘ldi.
Keyingi   yillardagi   izlanishlar   natijasida   portugaliyaliklar   tomonidan   Fil
suyagi qirg‘oqlari, Oltin Qirg‘oq kashf etildi.
1460   yilda   Genrix   Dengizchi   vafot   etdi.   U   Portugaliya   tarixida   katta   iz
qoldirdi.   45   yillik   faoliyatida,   u   ko‘plab   ajoyib   dengiz   safarlarini   uyushtirdi   va
ko‘plab   tajribali   dengizchilarni   yetishtirib   chiqardi.   U   tufayli   Portugaliya   savdo
floti dunyoda birinchi o‘ringa chiqib oldi. 
Genrix Dengizchi ekpedisiyalarining natijalari va ahamiyati.
1. Shahzoda   Genrix   tomonidan   jo‘natilgan   ekspedisiyalar   Atlantika   okeanining
sharqiy   qismida   joylashgan   barcha   yirik   arxipelaglarni   Portugaliya   hududiga
qo‘shib   oladilar.   Faqatgina   Kanar   orollari   uzoq   yillar   tortishuvlardan   so‘ng
Ispaniya hududiga o‘tadi.
2. Portugaliya   orollari   hali   Genrix   hayot   davridayoq   Metropoliyaga   ko‘plab
daromadlar keltiradi.
Genrix   dengizchi   harakatlari   Afrikaning   g‘arbiy   qismini   o‘rganishga   juda
katta yordam berdi. Uning davrida Afrikaning g‘arbiy qirg‘oqlari qo‘lga kiritilgan
va   xaritadan   joy   olgan.   Genrix   Dengizchi   Afrikadan   minglab   qullarning   olib
24 1524)   boshchiligida   4   ta   kemadan   iborat   kichik   bir   flotilya   1497   yil   yozida
Lissabondan   chiqib,   1498   yil   bahorida   Xindistonning   g‘arbiy   qirg‘oqlariga   borib
yetadi va Kalikutta shahriga tushadi. 1499 yilning avgustida sayyohlar  kemalarga
oltin va hind zirovorlarini ortib qaytib keladilar, Ikki yil davom etgan mashaqqatli
dengiz   sayohati   vaqtida   komandaning   168   a’zosidan   faqat   55   kishi   tirik   qoladi.
Vasko   da   Gamaning   bu   kashfiyoti   g‘oyat   kata   ta’sir   qoldiradi.   Bu   kashfiyot
munosabati   bilan   Portugaliya   qiroli   Monoelgs   (1495-1521)   “Baxtiyor”   laqabi
beriladi  va Hindiston hokimi  deganunvon oladi. Keyinchalik Portugaliayning eng
atoqli   shoirlaridan   Luis   Kamoyons   Vasko   da   Gamaning   sayohatiga   atab
“Luiziana” degan kata bir doston yozadi (1572).
Mavzuni   dolzarbligi.   Buyuk   geografik   kashfiyotlar   davri   insoniyat
sivilizatsiyasida   muhim   o‘rin   tutadi.   O‘rta   asrlarning   rivojlangan   davriga   kelib
g‘arb   mamlakatlarida,   xususan   Yevropaning   ushbu   davrdagi   gegemon
mustamlakachi  mamlakatlarida yangi  yerlarga bo‘lgan talabning oshishi  va savdo
munosabatlarida   erkin   savdo-sotiq   munosabatlarini   amalga   oshirish   uchun   yangi
dengiz yo‘liga bo‘lgan ehtiyoj buyuk geografik kashfiyotlarga turtki bo‘ldi. Asosan
yuqoridagi ushbu faktorlar asosida dengiz sayohatlari amalga oshirildi.
Biz   mazkur   kurs   ishimizda   Buyuk   geografik   kshfiyotlarning   mazmun
mohiyatini   o‘rganishga   harakat   qildik.   Buning   natijasida   ko‘plab   yangi
ma’lumotlarga   ega   bo‘ldik.   Amerika   qit’asining   tarixiga   qisman   to‘xtalib   o‘tish
natijasida, ushbu qit’ada yuz bergan siyosiy jarayonlarga alohifa to‘xtalib o‘tishga
harakat qildik.
Kurs ishi  tadqiqotining maqsadi.   Mazkur  kurs ishining  asosiy  maqsadi  XV-
XVI   asrlarda   dunyo  siyosatida   amalga  oshirilgan  islohotlar,  siyosiy   jarayonlar  va
iqtisodiy munosabatlarni xolislik tamoyili asosida o‘rganish hisoblanadi.
Tadqiqot  ob’yekti.   Ushbu kurs ishining tadqiqot ob’yekti  XV asrdan boshlab
to   hizirgi   kunda   qadar   ilmiy   nashriyotlarda   nashrdan   chiqqan   yozma   manbalar,
ilmiy adabiyotlar, xrestomatiyalar va arxiv hujjatlari hisoblanadi.
3 otkr ы tiy»   M.,   1957)   asarining   muallifdoshlashtirilgan,   qayta   ishlangan   va
to‘ldirilgan   nashri   ham   deyishimiz   mumkin.   I.P.   Magidovich   va   V.I.
Magidovichlar   tomonidan   5   tomdan   iborat   bo‘lgan   «Geografik   kashfiyotlar
tarixidan   lavhalar»   asarida   eng   qadimgi   davrdan   to   eng   yangi   davrgacha   bo‘lgan
geografik kashfiyotlar tarixi batafsil yoritilinadi.
Ota   –   bola   Magidovichlar   geografik   kashfiyotlar   tarixini   bir   necha   davrga
bo‘lib o‘rganadilar. Ular o‘z asarlarida geografik kashfiyotlar tarixiga doir barcha
materiallarni quyidagi asosiy davrlarga bo‘ladilar:
1. Qadimgi   davr.   Bu   davr   qadimgi   rivojlangan   davlatlarning   paydo   bo‘lishidan
xalqlarning   Buyuk   ko‘chishigacha,   ya’ni   g‘arbda   Rim   imperiyasining
qulashigacha,   Sharqda   esa   Xitoy   imperiyasining   vaqtincha   qulashigacha   bo‘lgan
davrni o‘z ichiga oladi.
2. O‘rta asrlar davri. Bu davr uchga bo‘linadi: 1) Xalqlarning Buyuk ko‘chishidan
to   Buyuk   kashfiyotlar   davrigacha   bo‘lgan   davr.   Bu   davrga   normandlarning
okeanlardagi   sayohatlari   bilan   aloqador   bo‘lgan   kashfiyotlar,   arablarning   X–XIV
asrlardagi   sayohatlari,   yevropaliklarning   XIII   –   XV   asrlardagi   sayohatlari,
ruslarning Yevropaning shimolidagi va Osiyoning shimoliy – g‘arbida qilgan XVI
asrgacha   bo‘lgan   kashfiyotlarini   o‘z   ichiga   oladi;   2)   U   Buyuk   geografik
kashfiyotlar davri XV asrning oxiridan XVII asrning o‘rtalarigacha bo‘lgan yillarni
o‘z ichiga oladi. Bu davrning o‘zi  ikki  bosqichga  bo‘linadi, ya’ni;  1) XV asrning
oxiri va XVI asrni butunlay o‘z ichiga olgan ispan – portugal bosqichi. Bu bosqich
1492 yilgi   Xristofor  Kolumbning  birinchi   ekspedisiyasi   bilan boshlanadi  va  unga
Amerikaning   kashf   etilishi,   Hindiston   va   Sharqiy   Osiyo   qirg‘oqlariga   portugallar
sayohatlari,   Magellanning   birinchi   dunyo   sayohati   va   Torresning   ekspedisiyasi
bilan tugagan ispanlarning Tinch okeandagi sayohatlari kiradi: 2) Ikkinchi bosqich
rus   va   gollandiya   kashfiyotlari   bosqichi:   XVI   asr   oxiridan   XVII   asrning
o‘rtalarigacha   bo‘lgan   davr.   Bu   bosqichga   ruslarning   butun   Shimoliy   Osiyodagi
kashfiyotlari,   gollandiyaliklarning   Tinch   okeandagi   ekspedisiyalari   va
Avstraliyaning kashf etilishi, Shimoliy Amerikadagi ingliz va fransuz kashfiyotlari
kiradi.
7 Hamaviy O rta dengiz, Fors qo ltig i, Eron tog ligi va Turkistonda bo lgan. Yoqutʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Hamaviy   «Mamlakatlar   lug ati»ni   tuzgan.   Marokashlik   savdogar   Abu   Abdulloh	
ʻ
Ibn   Battuta   1325-yil   Iskandariyaga   kelgan,   so ngra   Nil   daryosi   bo ylab   suzib,	
ʻ ʻ
birinchi sharsharaga (Asvon yaqinida) borgan. Keyin Suriya (Shom), Kichik Osiyo
ya. o., Iroq, Makka, Yaman, undan Mozambikka borgan, so ng Zanjibar o. orqali	
ʻ
Ho rmuz   bo g oziga   kelgan,   Bahrayn   o.   laridan   o tib,   Jan.   Eronda   bo lgan,   u	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yerdan Misrga qaytgan. So ngra Suriya va Kichik Osiyo ya. o. orqali Kora dengiz	
ʻ
bo yiga,   Qrimga,   Volga   daryosi   etagi,   Axtuba   orqali   Oltin   O rda   poytaxti   Saroy	
ʻ ʻ
Berkaga   borgan.   Keyin   Xorazmga,   Buxoro,   Samarqandga   o tgan.   Jan.   ga   burilib	
ʻ
Amudaryodan   o tgan,   Hindukush   tog laridan   oshib,   Hind   vodiysiga,   Panjobga,	
ʻ ʻ
Dehliga borgan. 1342-yil Xitoyga bora turib Jan. Hindiston, Shri Lanka, Maldiv o.
lariga o tgan, undan Xitoyga, Tayvan o. ga borib, 1349-yil vataniga qaytgan. So ng	
ʻ ʻ
Ispaniyaga borgan. Niger daryosi o rta oqimiga, Air, Axaggar tog liklariga (Sahroi	
ʻ ʻ
Kabirda) borgan. Hammasi bo lib (quruqlikda va suvda) 130 ming km yo l bosgan.	
ʻ ʻ
U sayohat qilgan mamlakatlar haqida muhim ma lumotlar qoldirgan.	
ʼ
Turkistondan   ham   jahon   geografiya   faniga   buyuk   hissa   qo shgan   olim   va	
ʻ
sayyohlar chiqqan. Bulardan Muhammad ibn Muso alXorazmiy «Surat alarz» «Yer
tasviri» asarini yozgan, 7 iqlimga ta rif bergan, 537 ta joy nomini yozib qoldirgan.	
ʼ
Abu Rayhon Beruniy 1016-y. da Sharkda dastlabki geografik globusni yaratdi. Yer
aylanasini   anik,   o lchadi,   dunyo   xaritasini   tuzdi,   G arbiy   yarim   sharda   quruqlik	
ʻ ʻ
borligini   bashorat   qiddi.   Nosir   Xisrav   Mag rib   sh.   ga,   jan.   da   Nubiya   cho li,	
ʻ ʻ
Makkagacha,   sharkda   Mo lton   va   Lohur   sh.   lariga   borgan,   15   ming   km   dan	
ʻ
ortiqyo l   bosgan.   Hofizi   Abru   (14—   15-a.   lar)   Movarounnaxr,   Dashti   Qipchoq,	
ʻ
Xuroson,   Iroq,   Fors,   Ozarbayjon,   Eron,   Gurjiston,   Armaniston,   Rus   va   Shom
yerlarida   bo lgan,   Hindistonda   Gang   daryosi   qirg oqlarigacha   bir   necha   marta	
ʻ ʻ
borgan.   Uning   1417—20   y.   larda   yozgan   geografik   asarida   dunyoning   doyra
shaklidagi xaritasi zoq Samarqandiy Afanasiy Nikitindan 27 yil avval Hindistonga
(Kolikut portiga — hoz. Kojikode) dengiz yo li (Arabiston dengizi) orqali borgan	
ʻ
(1441) va Hindiston haqida kitob yozgan. Afrikani aylanib o tgan Vasko da Gama	
ʻ
Abdurazzoq   Samarqandiydan   50   yil   keyin   shu   portga   yetib   borgan.   Sharq
36 ikkinchi   yarmiga   kelib   portugaliyaliklar   Afrikaning   Shimoliy   –   G‘arbiy
sohillarigacha (Marokko sohillari) yetib bordilar 11
. 
Genrix   1394   yilda   qirol   Juan   I   va   Juna   Guntalarning   to‘rtinchi   farzandi
bo‘lib   tug‘ildi.   U   yoshligidan   arablar   va   portugallar   o‘rtasidagi   urushlar
to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan tanib va Afrika haqidagi ajoyib hikoyalarni tinglab
katta bo‘lgan edi.
XV   asr   boshiga   kelib   portugaliyaliklar   20   yoshli   shahzoda   Genrix
boshchiligida   ommaviy   ekspedisiyalarni   boshlab   yuborishdi.   Keyinchalik
«Dengizchi»   laqabini   olgan   shahzoda   Genrix   o‘zining   kashfiyotlari   bilan
portugaliyalik   dengizchilarning   yangi   dengiz   yo‘llarini   ochishlariga   katta   ta’sir
ko‘rsatdi.
1415   yilda   Portugaliya   qo‘shinlari   O‘rta   Yer   dengizining   Gibraltar
bug‘ozidan   chiqish   joyidagi   mavritanlarning   Seuti   portini   ishg‘ol   qildi.
Ekspedisiyada 20 yoshli Portugaliya shahzodasi, Genrix Enrike ham bor edi. 1415
yilda Marokka qal’asini ishg‘ol qilishda qatnashgan Genrix risarlik unvonini oldi.
Seutida u g‘arbiy Afrika to‘g‘risida bir qancha qimmatli ma’lumotlarni bilib oldi.
Bu   ma’lumotlar   uning   hayoliga   «Bibliya»   afsonasidagi   Ofir   mamlakati,   undagi
Quddus (Iyerusalim) ibodatxonasini, oltindan qurgan podsho Solomonni olib keldi.
U   oltinga   to‘la   daryolarga   dengiz   yo‘li   orqali   borish   maqsadida   g‘arbiy   Afrika
bo‘ylab safarga chiqdi.
Genrix   Seutidan   vataniga   qaytgandan   keyin,   yarim   harbiy   va   yarim
monaxlar   jamiyati   bo‘lgan   portugaliyaliklarning   «Xristo   Ordeni»ga   bosh   bo‘lib
qoldi. U Portugaliyaning janubiy – g‘arbidagi Sogrish shahriga ko‘chib keldi va bu
yerda   orden   mablag‘i   hisobiga   observatoriya   va   dengizchilar   maktabini   tashkil
qildi.   Bu   davrda   portugal   dengizchilari   hali   dengiz   harakatlari   bilan   ishlashni
bilmaganlar.   Shu   sababli   Genrix   bu   maktabga   u   katoloniyalik   mashhur   kartograf
Fereruni   taklif   qildi.   Keyinchalik   bu   maktabdan   o‘qimishli   dengizchilar   yetishib
chiqa boshladilar.
11
 Ergashev Sh. “History of the World”, (New Age. Part 1. XVI-XVII centuries) T. “Teacher” 
Publishing House, 2013.  – p.368.
22 rivojlanishi   katta   ahamiyatga   ega   edi.   Kashfiyotlar   natijasida   geografiya,
kartografiya fanlari yangidan-yangi bilimlar bilan boyitildi. 
Shuningdek,   mustamlakachilik   siyosati   yangi   yerlarni   egallash   bilan   birga
undagi aholini shavqatsiz eksplutatsiya qilish va qullikning eng og‘ir ko‘rinishlari
bilan   birga   olib   borildi.   Natijada   narx-navo   inqilobi   vujudga   keldi.   Kapitalizm
rivojlandi va yangi industrial sivilizatsiya shakllanishiga turtki bo‘ldi.
19 III   bob.   Buyuk     geografik     kashfiyotlardan     so‘ng     savdo     yo‘llaridagi
o‘zgarishlar. Buyuk  geografik  kashfiyotlarning  natijalari
Buyuk   geografik   kashfiyotlarda   Ispaniya   ishtiroki     masalasiga   kelsak
quydagilarni   ta’kidlash   lozim:   1479   yilda   Pireney   yarim   orolidagi   ikkita   yirik
davlat Kastiliya va Aragoniyaning birlashishi yagona Ispaniya davlatiga asos soldi.
1492   yilda   ispanlar   Granada   amirligini   bosib   olgach,   rekonkista   harakati
tugadi.   Endi   ispan   risarlarining   ko‘pchiligi   (idalgo   yoki   gidalgolar)   ishsiz   qolib,
absolyut   hokimiyat   o‘rnatishga   harakat   qilayotgan   hukmron   tabaqa   uchun   xavfli
bo‘lib   qoldilar.   Buning   qanchalik   xavfli   ekanligini   mamlakatda   dvoryan   -
qaroqchilar     toifalarining   mavjudligidan   ham   bilib   olamiz.   Bu   xavfdan   qutilish
uchun   qirol   hokimiyati   ishsiz   qolgan   dvoryan   –   qaroqchilarni   «oltin   va   kumush»
lar   bilan   boy   mamlakatlar   bilan   savdo   qilishga   undaydi.   Xuddi   shu   vaqtlari
Xristofor Kolumb Ispaniyaga o‘z loyihasi bilan tashrif buyurgan edi.
Ispaniyaning   dengiz   ortiga   safar   qilishga   izchillik   bilan   intilishiga   yana   bir
sabab,   bu   yerdagi   diniy   fanatizmining   yuqoriligi   edi.   Ko‘p   asrlar   davomida
xristianlar   va   musulmonlar   o‘rtasida   bo‘lib   kelgan   jang   har   doim   diniy   jamoalar,
ruhoniylar   va   dindor   zodogonlar   tomonidan   kuchaytirib   kelingan.   1480   –   1485
yillarda qirollik hokimiyati inkvizisiyani o‘z qo‘liga qurol qilib olgach, u cherkov
yordamida   dengiz   ortiga   qilinadigan   safarlarni   qonunlashtirib,   ispan   idalgolarini
muqaddas ishlarga da’vat qila boshladi 9
.
Ammo   Ispanlarning   okean   ortidagi   ekspansiyasida   diniy   fanatizmning   roli
va   ahamiyati   o‘ta   katta   deb   o‘ylash   noto‘g‘ridir.   Xristianlashtirish   bilan   faqat
ruhoniylarning   bir   qismi   va   ayrim   ikkinchi   darajali   konkistadorlar   (bosqinchilar)
shug‘ullanar edi.
«Hindistonning   («Indiy»   ning)   yemirilishining   eng   qisqa   tarixi»   kitobining
muallifi Las Kasas konkistadorlarni shunday tasvirlab beradi: «ular qo‘llarida but,
ammo   yuraklarida   ko‘plab   oltin   va   javohirlarga   bo‘lgan   hirs   bilan   bormoqda
edilar».
9
  Agibalova   E.V.,   Donskoy   G.M.,   Salimov   T.O.   World   History   (V-XVII   centuries),   T.
"Teacher". 1995. – p.114.
20 3. Yangi   zamon   davri.   Bu   davrdagi   geografik   kashfiyotlarning   yangi   bosqichi
kapitalizm   va   imperializmning   uzoq   rivojlanishi   bilan   bog‘liq.   Bu   bosqich   XVII
asr o‘rtalaridan to 1917 yilgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bunga ruslarning
Tinch   okeaning   shimoliy   oblastlaridagi,   Shimoliy   Muz   okeanidagi   va   Shimoliy
Osiyodagi   ekspedisiyalari;   inglizlarning   XVIII   asrning   ikkinchi   yarmida   Tinch
okeandagi ekspedisiyalari va boshqalar kiradi.
4. Eng yangi davri. 1917 yildan to bizning kunlarimizgacha bo‘lgan davr kiradi.
I.P. va V.I.Magidovichlar bu kitoblarida Xristofor Kolumb kashfiyotlarining
Ispaniya   uchun   ahamiyati   XVI   asrda   faqatgina   Meksika,   Peru   va   shimoliy   And
mamlakatlari kashf qilinganidan so‘nggina ma’lum bo‘ldi, deb ta’kidlaydilar.
L.I.   Vasyuninaning   «Xristofor   Kolumb   va   uning   sayohatlari»   (Toshkent.,
1954)   va   I.P.   Magidovichning   «Xristofor   Kolumb»   (Toshkent.,   1956)   kitoblarida
Kolumbning   shaxsi,   uning   izlanuvchanlik   xususiyati   to‘g‘risida   ancha   keng
ma’lumotlar beriladi. Bu kitoblarda Kolumbning o‘z maqsadini amalga oshirishda
to‘g‘onoqlik qilgan kuchlar ko‘rsatiladi.
Vasyunina   va   Magidovichlarning   asarlarida   Xristofor   Kolumb
ekspedisiyasining   amalga   oshishi   juda   qiziqarli   va   jonli   hikoya   qilingan.   Unda
tasodifiy kashfiyotlar natijasida ochilgan o‘zga orollarning kishini sehrlab qo‘yish
kuchiga   egaligi,   o‘zga   qit’a   odamlari   va   ular   bilan   tanishishning   g‘oyat   hayratli
bo‘lishi   aniq   misollar   bilan   ko‘rsatilgan.   Yuqoridagi   mualliflar   asarlarida   Buyuk
geografik   kashfiyotlar   faqat   Yevropa   va   yevropaliklar   yutug‘i   bo‘lib   qolmasdan,
mohiyat   jihatidan   butun   insoniyat   qo‘lga   kiritgan   yutuq   ekanligi   alohida
ta’kidlanadi. 
L.I.   Vasyuninaning   «Xristofor   Kolumb   va   uning   sayohatlari»   va   I.P.
Magidovichning «Xristofor Kolumb» asarlarida ko‘rsatilishicha, Buyuk geografik
kashfiyotlar   boshlanishining   obyektiv   va   subyektiv   sabablari   quyidagilardan
iborat: 1) Kemasozlik sanoatining 
rivojlanishi;   2)   xalqning   istak   va   hohishlarining   ortishi;   3)   turli   geografik
jamiyatlarning tashkil bo‘lishi; 4) davlatning hayrihohligi.
8

So‘ngi o‘rta asrlardagi Buyuk geografik kashfiyotlar tarixi