Sotsial psixologiyada katta guruhlarning o'rganilishi - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	81.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

9 Sotish

Sotsial psixologiyada katta guruhlarning o'rganilishi

Sotib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA
MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
Pedagogika fakulteti Amaliy Psixologiya yo’nalishi
192-guruh talabasi Abdullayeva Mahfuzaning
“ Sotsial psixologiya ” fanidan
Mavzu:Sotsial psixologiyada katta guruhlarning o’rganilishi.
Topshirdi: Abdullayeva Mahfuza
Qabul qildi: _________________
Urganch 2023

MUNDARIJA
KIRISH
I.BOB. SOTSIAL PSIXOLOGIYADA GURUHLAR SHAKLLANISHINING
ILMIY NAZARIY ASOSLARI
1.1. Katta ijtimoiy guruhlarning hususiyatlari.
1.2 . Etnik guruhlar psixologiyasi.
II.BOB. KATTA GURUHLARNI ILMIY TADQIQ QILISHNING
METODOLOGIK MUAMMOLARI.
2.1. Etnopsixologik tadqiqotlarda qo’llaniladigan metodlar.
2.2 . Etnopsixologik tadqiqotlarda olingan natijalarni o’rganish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
XULOSA
ILOVA
3

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Har bir shaxs o’z faoliyatini turli guruhlar
sharoitida yoki turli guruh- lar ta’sirida amalga oshiradi. Chunki jamiyatdan chetda
qolgan yoki insonlar guruhiga umuman qo’shilmaydigan individning o’zi yo’q,
inson jamiyatda yashar ekan, u doimo turli o’ziga o’hshash shaxslar bilan
muloqotda, o’zaro ta’sirda bo’ladi, bu muloqot jarayonlari esa doimo kishilar
guruhida ro’y beradi. Shuning uchun ham guruhlar muammosi, uni o’rganish va
guruhlarning shakllanishiga oid ilmiy xulosalar chiqarish ijtimoiy psixologiyaning
asosiy mavzularidan va muammolaridan biridir. Psixologik ma’noda guruh – bu
umumiy belgilar, umumiy faoliyat, muloqot hamda umumiy maqsad asosida
birlashgan kishilar uyushmasidir. Demak, odamlar guruhi tashkil topishi uchun
albatta qandaydir umumiy maqsad yoki tilaklar, umumiy belgilar bo’lishi shart.
Masalan, talabalar guruhi uchun umumiy narsalar ko’p: o’quv faoliyati, bilim
olish, yoshlarga xos birliklar (o’spirin yoshlar), ma’lum o’quv yurtida ta’lim olish
istagi va hokazo. Ko’chada biror tasodif ro’y berganligi uchun to’plangan kishilar
uchun ham umumiy bo’lgan narsa bor – bu qiziquvchanlik bo’lib o’tgan hodisaga
guvohlik, unga umumiy munosabatdir. Guruhni alohida shaxslar tashkil etadi,
lekin har bir guruh psixologiyasi uni tashkil etuvchi alohida shaxslar
psixologiyasidan farq qiladi va o’ziga xos qonuniyatlariga bo’ysunadi. Ayni shu
qonuniyatlarni bilish esa turli tipli guruhlargi boshqarish va ana shu guruhlarni
tashkil etuvchmilarni tarbiyalashning asosiy mezonidir.
Guruhlarning turlari ko’p, shuning uchun ham ularni turli olimlar turlicha
klassifikasiya qiladilar. Bizning nazarimizda, G.M.Andreyevaning “Ijtimoiy
psixologiya” darsligidagi klassifikasiya guruhlarning asosiy turlarini o’z ichiga
qamrab olgan. U har qanday kishilar guruhini avvalo shartli va real guruhlarga
bo’ladi. Real guruhlar aniq tadqiqot maqsadlarda to’plangan laboratoriya tipidagi
hamda tabiiy guruhlarga bo’linadi. Konkret faoliyat va odamlarning ehtiyojlari
asosida tashkil bo’ladigan bunday tabiiy guruhlarning o’zi kishilarning soniga
qarab katta, kichik guruhlarga bo’linadi. Katta guruhlar uni tashkil etuvchilarning
maqsadlari, fazoviy joylashishlari, psixologik xususiyatlariga qarab uyushgan va
4

uyushmagan turlarga, kichiklari esa o’z navbvtida endi shakllanayotgan – diffuz
hamda taraqqiyotning yuksak pog’onasiga ko’tarila olgan jamoa turlariga
bo’linadi. Guruhlarning ijtimoiy psixologiya uchun ayniqsa muhim hisoblangan
turlariga ta’rif berish va ularning psixologik qonuniyatlarini o’rganishni maqsad
qilib qo’ygan holda, bevosita katta guruhlarning ijtimoiy-psixologik
qonuniyatlarini o’rganishga o’tamiz.
Kurs ishining maqsadi : Katta guruhlar psixologiyasiga xos xususiyatlar
va ularni ilmiy tadqiq qilish prinsiplari. Katta guruhlar kishilarning shunday
birlashmalariki, undagi odamlar soni avvalo ko’pchilikni tashkil etib, ma’lum
sinfiy, ilmiy, irqiy, professional belgilar ularning shu guruhga mansubligini
ta’minlaydi. Katta guruhlarni tashkil etuvchilar ko’p sonli bo’lganligi va ular xulq-
atvorini belgilovchi mexanizmlarining o’ziga xosligi tufayli bo’lsa kerak, ijtimoiy
psixologiyada olimlar ko’pincha kichik guruhlarda ish olib borishni afzal
ko’radilar. Lekin katta kishilar uyushmasining psixologiyasini bilish juda katta
tarbiyaviy va siyosiy-mafkuraviy ahamiyatga ega. Bu sohadagi tadqiqotlarning
kamligi bir tomondan, aytib o’tilganidek, ko’pchilikni qamrab olishdagi
qiyinchiliklar bo’lsa, ikkinchi tomondan, katta guruhlar psixologiyasini
o’rganishga qaratilgan metodik ishlar zahirasining kamligidir, ya’ni, katta
guruhlarning psixologiyasini o’rganishga mo’ljallangan maxsus metodikalar kam
ishlab chiqilgan. Masalan, ishchilar yoki ziyolilar sinfi psixologiyasi o’rganilishi
kerak, deylik. Avvalo o’sha ishchilarning soni ko’p, qolaversa, ishchilarning o’zi
turli ishlab chiqarish sharoitlarida ishlayotgan, turli iqlim sharoitlarida yashayotgan
turli millatga mansub kishilardir. Ularning barchasini qamrab oladigan yagona
ishonchli metodikani topish masalasi tadqiqotchi oldiga juda jiddiy muammolarni
qo’yadi. Shuning uchun ham har bir katta guruhga taalluqli bo’lgan asosiy,
yetakchi sifatni topish va shu asosda uning psixologiyasini o’rganish hozircha
ijtimoiy psixologiyadagi asosiy metodologik yo’llanma bo’lib kelmoqda.
Qolaversa, katta guruhlar jamiyatning tarixiy taraqqiyoti mobaynida shakllangan
guruhlar bo’lgani uchun ham har qanday guruhni o’rganishdan oldin, xoh bu
5

sinflar bo’lsin, xoh millatlar yoki xalqlar psixologiyasi bo’lsin, uning hayot tarzi,
unga xos bo’lgan odatlar, udumlar, an’analar o’rganiladi.
Ijtimoiy-psixologik ma’noda, hayot tarzini o’rganish deganda, u yoki bu
guruhga taalluqli bo’lgan kishilar o’rtasida amalga oshiriladigan muloqot tiplari,
o’zaro munosabatlarda ustun bo’lgan psixologik omillar, qiziqishlar, qadriyatlar,
ehtiyojlar va boshqalar nazarda tutiladi. Ana shularning umumiyligi tufayli har bir
shaxsda, ya’ni u yoki bu katta guruhga mansub bo’lgan shaxsda tipik xislatlar
shakllanadi. Masalan, 90-yillar yoshlariga xos bo’lgan tipik sifatlar ana shu yoshlar
o’rtasida keng tarqalgan urf-odatlar, moda, so’zlashish xususiyatlari, qadriyatlar,
qiziqishlar va hokazolar tufayli shakllanadi. Shuning uchun ham 20 yoshli
kishining psixologiyasini to’liq ravishda o’rganish uchun undagi bilish
jarayonlarining o’ziga xosligi, shaxsi, xarakteri va boshqa individual psixologik
xususiyatlaridan tashqari, yana unga o’xshash yoshlarda ustun bo’lgan psixologik
xislatlarning qanchalik namoyon bo’lishini, u mansub bo’lgan va asosan vaqtini
o’tkazadigan guruhlar psixologiyasini, milliy sifatlarini ham nazarda tutish va
ularni o’rganish zarur. Bu degani, har bir shaxs ongida uning yakka, alohida
orttirgan shaxsiy tajribasiga aloqador psixologik tizimlardan tashqari, uning qaysi
millat, elat sinfga mansubligiga aloqador psixologik xususiyatlar ham mavjuddir
va uni ilmiy tadqiqotchi inkor etmasligi kerak.
Kurs ishining mavzusi – Sotsial psixologiyada kata guruhlarning
o’rganilishi.
Kurs ishining tuzilishi - Kurs ishi kirish qismidan, ikkita bob har bobda
ikkitadan reja bor. Xulosa va adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
6

I.BOB. SOTSIAL PSIXOLOGIYADA GURUHLAR SHAKLLANISHINING
ILMIY NAZARIY ASOSLARI
1.1. Katta ijtimoiy guruhlarning hususiyatlari
Har bir shaxs o’z faoliyatini turli guruhlar sharoitida yoki turli guruhlar
ta’sirida amalga oshiradi. Chunki, jamiyatdan chetda qolgan yoki insonlar
guruhiga umuman qo’shilmaydigan individning o`zi yo’q, kishi jamiyatda yashar
ekan, u doimo turli insonlar bilan muloqotda, o`zaro ta’sirda bo’ladi, bu muloqot
jarayonlari esa doimo kishilar guruhida ro’y beradi. Shuning uchun ham guruhlar
muammosi, uni o’rganish va guruhlarning shakllanishiga oid ilmiy xulosalar
chiqarish sotsial psixologiyaning asosiy mavzularidan va muammolaridan biridir.
Psixologik ma’noda guruh bu umumiy belgilar, umumiy faoliyat muloqot
hamda umumiy maqsad asosida birlashgan kishilar uyushmasidir. Demak, olimlar
guruhi tashkil topishi uchun albatta qandaydir umumiy maqsad yoki tilaklar,
umumiy belgilar bo’lishi shart. Masalan, talabalar guruhi uchun umumiy narsalar
ko’p o’quv faoliyati, bilim olish, yoshlarga xos birliklar (o’spirin yoshlar), ma’lum
o’quv yurtida ta’lim olish istagi va hokazo. Ko’chada biror tasodif ro’y berganligi
uchun to’plangan kishilar uchun ham umumiy bo`lgan narsa bor bu qiziquvchanlik
bo`lib o’tgan hodisaga guvohlik, unga umumiy munosabatdir.
Guruhni alohida shaxslar tashkil etadi, lekin har bir guruh psixologiyasi uni
tashkil etuvchi alohida shaxslar psixologiyasidan farq qiladi va o`ziga xos
qonuniyatlarga bo’ysunadi. Ayni shu qonuniyatlarni bilish esa turli tipli guruhlarni
boshqarish va ana shu guruhlarni tashkil etuvchilarni tarbiyalashning asosiy
mezonidir.
Guruhlarning turlari ko`p, shuning uchun ham ularni turli olimlar turlicha
klassifikatsiya qiladilar.G.M.Andreevaning "Sotsial psixologiya" darsligida
klassifikatsiya guruhlarining asosiy turlarini o`z ichiga qamrab olgan. U har
qanday kishilar guruhini avvalo shartli va real guruhlarga bo`ladi. Real guruhlar
aniq tadqiqot maqsadlarda to’plangan laboratoriya tipidagi hamda tabiiy
guruhlarga bo`linadi. Konkret faoliyat odamlarning tabiiy ehtiyojlari asosida
7

tashkil bo`ladigan bunday tabiiy guruhlarning o`zi kishilarning soniga qarab katta
va kichik guruhlarga bo`linadi.
Katta guruhlar uni tashkil etuvchilarning maqsadlari, fazoviy joylashishlari,
psixologik xususiyatlariga qarab, uyushgan va uyushmagan turlarga , kichiklari esa
o`z navbatida endi shakllanayotgan diffuz hamda taraqqiyotning yuksak
pog’onasida ko’tarila olgan jamoa turlariga bo`linadi. Guruhlarning sotsial
psixologiya uchun ayniqsa muhim hisoblangan turlariga ta`rif berish va ularning
psixologik qonuniyatlarini o`rganishni maqsad qilib qo’ygan holda, bevosita katta
guruhlarning sotsial psixologik qonuniyatlarini o`rganishga o’tamiz.
Katta guruhlar kishilarning shunday birlashmalariki, undagi odamlar soni
avvalo ko`pchilikni tashkil etib, ma`lum sinfiy, ilmiy, irqiy, professional belgilar
ularning shu guruhga mansubligini ta`minlaydi. Katta guruhlarni tashkil etuvchilar
ko`p sonli bo`lganligi va ular xulq-atvorini belgilovchi mexanizmlarning o`ziga
xosligi tufayli bo`lsa kerak, sotsial psixologiyada olimlar ko`pincha kichik
guruhlarda ish olib borishini afzal ko’radilar. Lekin katta kishilar uyushmasining
psixologiyasini bilish juda katta tarbiyaviy va siyosiy mafkuraviy ahamiyatiga ega.
Bu sohadagi tadqiqotlarning kamligi bir tomondan , aytib o’tilganidek, ko`pchilikni
qamrab olishda qiyinchiliklar bo`lsa, ikkinchi tomondan , katta guruhlar
psixologiyasini o`rganishga qaratilgan metodik ishlar zahirasining kamligidir.
Masalan, ishchilar yoki ziyolilar sinfi psixologiyasi o`rganilishi kerak, deylik.
Avvalo o’sha ishchilarning soni ko`p, qolaversa, ishchilarning o`zi turli ishlab
chiqarish sharoitlarida ishlayotgan, turli iqlim sharoitlarida yashayotgan turli
millatga mansub kishilardir. Ularning barchasini qamrab oladigan yagona
ishonchli metodikani topish masalasi tadqiqotchi oldiga juda jiddiy muammolarni
qo’yadi.
Shuning uchun ham har bir katta guruhga taalluqli bo`lgan asosiy yetakchi
sifatni topish va shu asosda uning psixologiyasini o`rganish hozircha sotsial
psixologiyadagi asosiy metodologik yo`llanma bo`lib kelmoqda. Qolaversa katta
guruhlar jamiyatning tarixiy taraqqiyoti mobaynida shakllangan guruhlar bo`lgani
uchun ham har qanday guruhni o`rganishdan oldin, xoh bu sinflar bo`lsin, xoh
8

millatlar yoki xalqlar psixologiyasi bo`lsin, uning hayot tarzi , unga xos bo`lgan
odatlar , udumdar , an`analar o`rganiladi. Sotsial psixologik ma`noda, hayot tarzini
o`rganish deganda, u yoki bu guruhga taalluqli bo`lgan kishilar o’rtasida amalga
oshiriladigan muloqot tiplari, o`zaro munosabatlarda ustun bo`lgan psixologik
omillar, qiziqishlar, qadriyatlar, ehtiyojlar va boshqalar nazarda tutiladi. Ana
shularning umumiyligi tufayli har bir shaxsda, ya`ni u yoki bu katta guruhga
mansub bo`lgan shaxsda tipik hislatlar shakllanadi.
Masalan, 90 yillarning yoshlariga xos bo`lgan tipik sifatlar ana shu yoshlar
o’rtasida keng tarqalgan urf-odatlar , moda , so`zlashish xususiyatlari, qadriyatlar ,
qiziqishlar va hokazolar tufayli shakllanadi. Shuning uchun ham 20 yoshli
kishining psixologiyasini to’liq ravishda o`rganish uchun undagi bilish
jarayonlarining o`ziga xosligi, shaxsi, xarakteri va individual psixologik
xususiyatlaridan tashqari, yana unga o’xshash yoshlarda ustun bo`lgan psixologik
hislatlarining qanchalik namoyon bo`lishini, u mansub bo`lgan va asosan vaqtini
o’tkazadigan guruhlar psixologiyasini, milliy sifatlarini ham nazarda tutish va
ularni o`rganish zarur. Katta guruhlar - bu barcha a'zolar o'rtasidagi shaxsiy
aloqalar imkonsiz bo'lgan guruhlar, bu holda munosabatlar faqat rasmiy, masalan,
maktab o'quvchilari, zavod ishchilari va boshqalar. Hech qanday yaqin shaxsiy
aloqalar yo'q va aloqa rasmiy qoidalarga muvofiq amalga oshiriladi.Agar
jamiyatning tarixiy rivojlanishini hisobga oladigan bo'lsak, shuni ta'kidlash
mumkinki, an'anaviy jamiyatda kichik guruhlar (oila, klanlar) etakchi, zamonaviy
jamiyatda esa katta (sinflar, professional guruhlar).
G. Simmel "guruhning kattaligi uning vakillarining individuallik darajasi
bilan chambarchas bog'liq. Guruhning kattaligi uning a'zolari erkinligi darajasiga
to'g'ridan -to'g'ri proportsionaldir, deb hisoblagan: guruh qanchalik kichik bo'lsa,
tashqi muhitning dushmanlik ta'siridan o'z yaxlitligini himoya qilish uchun o'z
a'zolarini qanchalik yaqin tutishi kerak. Guruh o'sishi bilan erkinlik darajasi
oshadi, aql, ong qobiliyati tug'iladi.
Katta ijtimoiy guruhlar - barqaror qadriyatlarga, xulq -atvor me'yorlariga va
ijtimoiy tartibga solish mexanizmlariga ega bo'lgan (partiyalar, etnik guruhlar,
9

ishlab chiqarish va ishlab chiqarish va jamoat tashkilotlari) miqdoriy
cheklanmagan ijtimoiy jamoalardir.
Katta ijtimoiy guruhlarning turli mezonlarga ko'ra tasnifi:
1. guruhlararo va guruh ichidagi ijtimoiy aloqalarning tabiati bo'yicha:
 ob'ektiv - odamlarni bu odamlarning ongi va irodasidan mustaqil ravishda
mavjud bo'lgan ob'ektiv aloqalar jamiyati birlashtiradi;
 sub'ektiv psixologik - guruhlar odamlarning ongli ravishda birlashishi
natijasida paydo bo'ladi;
2. mavjud bo'lgan vaqtga ko'ra:
 uzoq vaqtdan beri mavjud bo'lgan - sinflar, millatlar;
 qisqa muddatli mitinglar, yig'ilishlar, olomon;
3. tashkilot xarakteriga ko'ra:
 uyushgan - partiyalar, kasaba uyushmalari;
 uyushmagan - olomon;
4. paydo bo'lish tabiati bo'yicha:
 ongli ravishda tashkil etilgan - partiyalar, uyushmalar;
 o'z -o'zidan paydo bo'ldi - olomon;
5. guruh a'zolari bilan aloqa orqali:
 shartli - ma'lum bir xususiyatga ko'ra yaratilgan (jinsi, yoshi, kasbi), odamlar
bir -biri bilan bevosita aloqada emas;
 haqiqiy guruhlar - odamlar bir -biri bilan yaqin aloqada bo'lgan haqiqiy
uchrashuvlar (uchrashuvlar, uchrashuvlar);
6. ochiqlik bilan:
 ochiq;
 yopiq - a'zolik ichki sozlamalar bilan belgilanadi.
Katta ijtimoiy guruhlarni turlarga bo'lish mumkin: Ijtimoiy guruhlar
tushunchasi va turlari.
1. Jamiyat nazariy va empirik tadqiqotlarning asosiy ob'ekti bo'lgan eng
katta ijtimoiy guruhdir.
10

2. Hududiy guruhlar yashash joyining yaqinligi asosida rivojlangan rishtalar
asosida tuziladi.
3. Maqsadli guruhlar muayyan faoliyat bilan bog'liq funktsiyalarni bajarish
uchun tuziladi.
4. Ziyolilar - bu malakali aqliy mehnat bilan professional shug'ullanadigan,
maxsus ta'limni talab qiladigan ijtimoiy guruh, ziyolilar ajralib turadi: tibbiy, ishlab
chiqarish, ilmiy, pedagogik, harbiy, madaniy va badiiy va boshqalar. Ziyolilarning
talqini, shu jumladan barcha intellektual mehnat, shu jumladan xodimlar - kotiblar,
bank nazoratchilari va boshqalar.
5. Aqliy va jismoniy mehnat odamlari mazmuni, ish sharoitlari, ta'lim
darajasi, malakasi, madaniy va kundalik ehtiyojlari bilan bir -biridan keskin farq
qiladigan alohida guruhlar sifatida qaraladi.
6. Shahar aholisi va qishloq aholisi yashash joylari bilan farq qiladigan
odamlarning asosiy turar joylari hisoblanadi. Farqlar aholining miqyosi,
kontsentratsiyasi, ishlab chiqarishning rivojlanish darajasi, madaniy va maishiy
maqsadlar, transport, aloqa ob'ektlari bilan to'yinganligida namoyon bo'ladi.
Katta guruhlarning xilma -xilligi orasida tarixiy jarayon sub'ekti bo'lgan
ikkitasi bor - etnik guruhlar va sinflar.
Etnik guruh yoki etnos-bu ma'lum bir hududda tarixan shakllangan,
madaniyat, til, ruhiy tuzilish, xulq-atvor xususiyatlariga, uning birligi va boshqa
shunga o'xshash shakllanishlardan farq qiladigan barqaror xususiyatlarga ega
bo'lgan barqaror ijtimoiy jamoa. Rivojlanishning eng yuqori bosqichida ko'plab
etnik guruhlar barqaror ijtimoiy -iqtisodiy yaxlitlikni - millatni tashkil
qiladi.Ijtimoiy ishlab chiqarish tizimida ijtimoiy sinflar ajralib turadi. Ularning
mavjudligi mehnat taqsimoti, ijtimoiy funksiyalarning differensiatsiyasi, tashkiliy
va ijrochilik faoliyatining yakkalanishi bilan bog'liq.
Guruhdan tashqari xatti-harakatlarning sub'ektlari-bu omma.
Auditoriya - bu umumiy epizodik qiziqishlarga ega bo'lgan, umumiy e'tiborli
ob'ektlar (uchrashuv ishtirokchilari, ma'ruza tinglovchilari) yordamida emotsional
ongli tartibga solinadigan katta odamlar guruhi.
11

Massa - bu amorf shakllanishni tashkil etuvchi, to'g'ridan -to'g'ri aloqaga ega
bo'lmagan, lekin umumiy barqaror manfaatlar (katta va kichik omillar, barqaror va
vaziyatli va boshqalar) bilan birlashtirilgan ko'p sonli odamlarning yig'indisi.
Jamiyatning tarixiy taraqqiyoti va guruhlarning o'ziga xos rivojlanishida
individual ijtimoiy jamoalar bir necha aniq bosqichlardan o'tadi. Ular guruhlarning
rivojlanish darajasiga mos keladi. Diligenskiy tasnifiga ko'ra guruhlarning
rivojlanish darajasining uchta bosqich mavjud.
Birinchisi - past darajali - tipologik. Bu guruh a'zolari qandaydir tarzda bir -
biriga ob'ektiv o'xshashligi bilan tavsiflanadi. Bu belgilar ularning individual xatti -
harakatlarini tartibga solishda katta ahamiyatga ega bo'lishi mumkin, lekin ular
psixologik hamjamiyatni yaratish uchun asos bo'la olmaydi. Bu asosda birlashgan
odamlar individual shaxslarning umumiyligini ifodalaydi, lekin ular birlikni tashkil
qilmaydi.
Rivojlanishning ikkinchi darajasi, uning a'zolari bu guruhga mansubligini
bilishi, o'zlarini uning a'zolari bilan tanishtirishidir. Bu identifikatsiya darajasi.
Uchinchi daraja, guruh a'zolari jamoaviy maqsadlar yo'lida birgalikda
harakat qilishga tayyorligini nazarda tutadi. Ular jamiyat manfaatlarini bilishadi.
Birdamlik darajasi yoki integratsiya darajasi.
Guruhlarning ijtimoiy-psixologik hamjamiyatining rivojlanish darajasi
ularning ijtimoiy-tarixiy jarayondagi haqiqiy rolini aniqlaydi, ijtimoiy-tarixiy
hodisalarning psixologik komponentini ifodalaydi.
Katta ijtimoiy guruhlar tuzilishida ikkita kichik turni ajratish mumkin: v
Birinchisi - etnik guruhlar, sinflar, professional guruhlar. Ular mavjud
bo'lish davomiyligi, paydo bo'lishi va rivojlanishi bilan ajralib turadi.
Ikkinchisi - tomoshabinlar, olomon, tomoshabinlar. Ular qisqa umr
ko'rishgan va tasodifan paydo bo'lishgan, bir muncha vaqt ular umumiy hissiy
makonga kiritilgan.
Birinchi va ikkinchi kichik tiplarning katta guruhlari orasidagi tub farq
guruh ichidagi jarayonlarni tartibga soluvchi mexanizmlarda.
12

Uyushgan katta guruhlar o'ziga xos ijtimoiy mexanizmlar bilan boshqariladi:
urf-odatlar, urf-odatlar, axloq. Bunday guruhlarning vakili uchun xarakterli
turmush tarzini, xarakterining o'ziga xos xususiyatlarini, o'zini o'zi anglashni
ajratish va tasvirlash mumkin.
Uyushmagan katta guruhlarni emotsional xarakterdagi ijtimoiy-psixologik
mexanizmlar boshqaradi: taqlid, taklif, infektsiya. Ular ma'lum bir vaqtda his -
tuyg'ular va kayfiyatlarning umumiyligi bilan ajralib turadi, ammo bu bunday
ijtimoiy shakllanish ishtirokchilarining chuqurroq psixologik jamoasini
ko'rsatmaydi.
Barcha aniqlangan katta ijtimoiy guruhlar bu guruhlarni kichik guruhlardan
ajratib turadigan umumiy xususiyatlar bilan ajralib turadi.
1. Katta guruhlarda ijtimoiy xulq -atvorni tartibga soluvchilar bor - bular
odatlar, urf -odatlar, urf -odatlar. Ular guruhning turmush tarzini tasvirlab
berishadi. Muayyan turmush tarzi doirasida guruhning qiziqishlari, qadriyatlari va
ehtiyojlari alohida ahamiyat kasb etadi.
2. Psixologik tavsiflashda ma'lum bir tilning mavjudligi muhim ro’l
o'ynaydi.Etnik guruhlar uchun bu umumiy xususiyat, boshqa guruhlar uchun "til"
ma'lum jargon vazifasini bajaradi.
Katta guruhlarga xos bo'lgan umumiy xususiyatlarni absolyutlashtirish
mumkin emas. Bu guruhlarning har bir turining o'ziga xos xususiyati bor: sinf,
millat, kasb, yoshlarni bir qatorga qo'yilmaydi.
Tarixiy jarayonda har bir turdagi katta guruhlarning ahamiyati boshqacha.
Shuning uchun, katta guruhlarning barcha xususiyatlari o'ziga xos tarkib bilan
to'ldirilishi kerak.
Katta ijtimoiy guruhlarda o'zini o'zi boshqarishning psixologik
mexanizmlari bilan tanishamiz.
Katta ijtimoiy guruhlar odamlarning mavjud bo'lishining ob'ektiv shartlarini
bilishi asosida shakllanadi, ularning asosiy manfaatlarini oziqlantiradi va ro'yobga
chiqaradi.
Ular haqli ravishda ijtimoiy rivojlanishning asosiy sub'ektlari hisoblanadi.
13

Katta ijtimoiy guruhlarning umumiy xususiyatlari:
Shaxsning shakllanishi va rivojlanishida kichik ijtimoiy guruhlar va
shaxslararo muloqotning ro’li qanday bo'lishidan qat'i nazar, ularning o'zi ijtimoiy
psixologiyaning tarixiy o'ziga xos ijtimoiy me'yorlari, qadriyatlari va boshqa
muhim elementlarini yaratmaydi. Bu elementlar katta ijtimoiy guruhlarning tarixiy
tajribasi asosida shakllanadi, ular ma’daniy va mafkuraviy tizimlar bilan
umumlashtirilib, kichik guruh orqali shaxsga uzatiladi.
Bularga ijtimoiy sinflar, etnik birlashmalar millatlar kiradi. Ular mavjud
bo'lish davomiyligi, paydo bo'lishi va shakllanishi bilan tavsiflanadi olomon,
tomoshabinlar va boshqalar tasodifiylikka, qisqa umrga va boshqalarga asoslangan.
Katta ijtimoiy guruhlarning tasnifi
Har qanday ijtimoiy mavzu singari, katta ijtimoiy guruhlar ham turli
mezonlarga ko'ra tasniflanadi. Bog'lanish tabiatiga ko'ra, odamlarning ikki xil katta
jamoalari ajralib turadi:
1) ijtimoiy tabaqalar, etnik guruhlar va boshqalar. Buning asosi - ob'ektiv
ijtimoiy aloqalar. Odamlarning bu guruhlarga mansubligi ularning irodasi, ongi
bilan oldindan belgilanmagan, balki ob'ektiv omillar ta'sirining natijasidir; 2)
2) partiyalar, jamoat, kasaba uyushmalari va boshqalar. Shaxs ularga
ma'lum maqsad va qadriyatlar asosida birlashishga ongli ravishda intilish natijasida
keladi. Uzunroq sinflar, millatlar va qisqaroq mitinglar, olomon va boshqalar katta
ijtimoiy guruhlar mavjud bo'lish muddatiga ko'ra ajralib turadi. Tashkilotining
tabiatiga ko'ra, katta ijtimoiy guruhlar o'z -o'zidan paydo bo'lganlarga olomonga,
jamoatchilikka va ataylab uyushtirilganlarga uyushmalar, partiyalar va boshqalar
bo'linadi. Ijtimoiy psixologiya ham shartli (jinsi-yoshi, professional) va haqiqiy
katta guruhlarni ajratadi. Tasniflashning muhim xususiyati aloqa va o'zaro ta'sirdir.
Shunday qilib, birinchi navbatda, mitinglar va yig'ilishlar yaqin aloqada bo'lgan
haqiqiy katta guruhlarga tegishli. Katta guruhlar yopiq yoki ochiq bo'lishi mumkin.
Eng keng tarqalgan - bu jamiyatning tarixiy rivojlanishi jarayonida shakllangan,
ijtimoiy munosabatlar tizimida muayyan ro’l o'ynaydigan va davomiyligi,
barqarorligi (etnik, kasbiy, yosh va jins guruhlari) bilan ajralib turadigan katta
14

guruhlarning ijtimoiy guruhlarga bo'linishi va o'z-o'zidan paydo bo'lgan, beqaror,
qisqa muddatli jamoalar (olomon, tomoshabinlar).
Katta ijtimoiy guruhlarning umumiy belgilari
Katta ijtimoiy guruhlar ijtimoiy xulq -atvorning o'ziga xos regulyatorlari -
axloq, urf -odatlar, axloq ta'sirida. Bu tartibga soluvchilar ijtimoiy amaliyot orqali
shakllanadi, ular bilan guruh bog'liqdir. Til - katta ijtimoiy guruhlarning muhim
xususiyati. Etnik guruhlar ularsiz yashay olmaydi. Boshqa guruhlarning belgisi
(professional, yoshi va boshqalar) jargon nutqning bir turi sifatida.
Katta ijtimoiy guruhlarning hayotiy pozitsiyasining o'ziga xos xususiyatlari,
xulq -atvorni tartibga soluvchilar bilan birgalikda, ularning turmush tarzini
shakllantiradi.
Katta ijtimoiy guruhning turmush tarzi - bu jamiyat hayotining barqaror tipik
shakllari majmui.
Odamlar, sinflar, boshqa ijtimoiy guruhlar, individual shaxslarning tipik
turmush shakllari moddiy va ma'naviy ishlab chiqarishda, ijtimoiy-siyosiy va
oilaviy va maishiy sohalarda namoyon bo'ladi. Hayot tarziga asoslanib,
odamlarning qanday yashayotganini, ular qanday manfaatlarga tayanganligini,
ularning tafakkuri nima ekanligini aniqlash mumkin. Bunda tahlilning predmeti,
shuningdek, muloqotning maxsus shakllari, aloqalar va munosabatlar turi,
qiziqishlar, qadriyatlar va ehtiyojlar bo'lishi mumkin. Jamiyatning turmush tarzi
uning jamiyatga, ishga, boshqa jamoalarga va shaxslarga bo'lgan munosabatidan
dalolat beradi. Katta ijtimoiy guruhlarning har bir turi o'ziga xos xususiyatlarga ega
bo'lganligi sababli, ular boshqalardan sezilarli darajada farq qiladi (etnik guruh
professionallardan farq qiladi), shuning uchun ularning umumiy xususiyatlari
o'ziga xos tarkibga ega bo'lishi kerak. Katta ijtimoiy guruhlarni o'rganishda
etnografiya va etnopsixologiya, qiyosiy tadqiqotlar, sotsiologiya, statistik tahlil,
psixolingvistika va boshqalardan foydalaniladi.
Katta ijtimoiy guruhlar psixologiyasining tuzilishi
Katta guruhlar psixologiyasining tuzilishi turli ruhiy xususiyatlar, ruhiy
jarayonlar va ruhiy holatlardan iborat. Aniqrog'i, katta guruhlar psixologiyasining
15

eng muhim elementlarini taqsimlash aqliy tarkibni barqaror shakllanish sifatida
qamrab oladi (milliy xarakter, urf-odatlar, didlar, hissiy sohani dinamik shakllanish
ehtiyojlar, manfaatlar) sifatida.
Guruhning ruhiy tuzilishi va unga tegishli bo'lgan shaxsning aqliy tuzilishi
bir xil emas, chunki guruh psixologiyasining shakllanishiga jamoaviy tajriba ta'sir
qiladi, ularning assimilyatsiya darajasi aniqlanadi. Shunday qilib, guruhning
psixologik xususiyatlari har bir kishining o'ziga xos xususiyatlarining oddiy
yig'indisi emas, balki har bir shaxsga xos bo'lgan o'ziga xos xususiyatni ifodalaydi.
Katta ijtimoiy guruhlar psixologiyasining tadqiqot usullari .
Katta ijtimoiy guruhlar psixologiyasining tipik xususiyatlari axloq, an'ana va
urf -odatlarda mustahkamlangan. Bu ijtimoiy psixologiyani madaniyatning ayrim
mahsulotlarini tahlil qilish bilan tavsiflanadigan etnografiya usullaridan
foydalanishga undaydi. Bu usullardan foydalanish shakllaridan biri
madaniyatlararo tadqiqotlardir yani turli madaniyatlarni, ijtimoiy guruhlarni
solishtirish.
Ko'pincha, ijtimoiy psixologiya, katta ijtimoiy guruhlar psixologiyasini tahlil
qilishda, sotsiologiya uchun an'anaviy usullardan, ayniqsa, statistik tahlilning turli
usullaridan foydalanadi. Tilshunoslik texnikasi ham ijtimoiy psixologiya uchun
kam uchraydi, chunki katta ijtimoiy guruhlarni o'rganish jarayonida imo -ishoralar
tizimini tahlil qilish kerak bo'ladi.
Ijtimoiy guruh (jamoa) - bu haqiqatan ham mavjud bo'lgan, empirik tarzda
o'rnatilgan, butunlik bilan ajralib turadigan va ijtimoiy va tarixiy harakatning
mustaqil sub'ekti sifatida harakat qiladigan odamlar to'plami.
Turli xil ijtimoiy guruhlarning paydo bo'lishi, birinchi navbatda, ijtimoiy
mehnat taqsimoti va faoliyatning ixtisoslashuvi kabi hodisalar bilan, ikkinchidan,
tarixan o'rnatilgan yashash sharoitlari bilan bog’liq.
Shunday qilib, u yoki bu odamlarni ijtimoiy guruh deb hisoblash mumkin,
agar uning ishtirokchilari:
1. Turmush sharoitining o'xshashligi.
16

2. Birgalikda amalga oshiriladigan tadbirlarning mavjudligi.
3. Umumiy ehtiyojlar.
4. O'z madaniyati.
5. O'zini ma'lum bir jamoaga topshirish.
Ijtimoiy guruhlar va ularning turlari va shakllari g'ayrioddiy xilma -xilligi
bilan ajralib turadi. Shunday qilib, ular miqdoriy tarkibiga (kichik va ko'p sonli) va
mavjud bo'lish muddatiga (qisqa muddatli - bir necha daqiqadan va barqaror, ming
yillar davomida mavjud) va o'zaro bog'liqlik darajasiga qarab farq qilishi mumkin.
Ijtimoiy guruhlarning soniga qarab turlari
1. Kichik. Ular bir -birini yaxshi biladigan va ba'zi umumiy ish bilan band
bo'lgan kam sonli ishtirokchilar (2 dan 30 tagacha) bilan ajralib turadi. Bunday
guruhdagi munosabatlar oddiy. Bunga oila, do'stlar guruhi, maktab sinfi, samolyot
ekipaji va boshqalar kabi jamiyatning boshlang'ich birliklari kiradi.
2. Katta. Ular ijtimoiy tuzilmada bir xil mavqega ega bo'lgan va bu borada
umumiy manfaatlarga ega bo'lgan ko'p sonli odamlarni ifodalaydi. Katta ijtimoiy
guruhlarning turlari: qatlam, tabaqa, millat va boshqalar. Shu bilan birga, bunday
agregatlardagi ulanishlar tobora bilvosita bo'lib bormoqda, chunki ularning soni
juda katta.
O'zaro ta'sirning xususiyatiga qarab ijtimoiy guruhlarning turlari
1. Boshlang'ich, bunda ishtirokchilarning bir -biri bilan o'zaro ta'siri
shaxslararo, to'g'ridan -to'g'ri, kiraverishda tengdoshlar, do'stlar, qo'shnilar guruhini
qo'llab -quvvatlashni o'z ichiga oladi.
2. Ikkilamchi, o'zaro ta'sir umumiy maqsadga erishish bilan bog'liq va
rasmiy xarakterga ega. Misollar: kasaba uyushmalari, ishlab chiqarish partiyalari.
Ijtimoiy guruhlarning mavjudligi faktiga qarab turlari
1. Namunalar uchun maxsus ajratilgan odamlarning sun'iy ravishda qurilgan
nominatsiyasi: shahar poezdlari yo'lovchilari, ma'lum bir kir yuvish kukuni
brendini sotib oluvchilar.
17

2. Haqiqiy guruhlar, ularning mavjudligi mezoni haqiqiy xususiyatlar
(daromad, jins, yosh, kasb, millat, yashash joyi). Misollar: ayollar, erkaklar,
bolalar, ruslar, shaharliklar, o'qituvchilar, shifokorlar.
Tashkilot uslubiga qarab ijtimoiy guruhlarning turlari
1. Rasmiy e'tirof etilgan tashkilotlar doirasida tuzilgan va mavjud bo'lgan
rasmiy guruhlar. Misollar: maktabdagi dars, "Dinamo" futbol klubi.
2. Norasmiy, odatda, ishtirokchilarning shaxsiy manfaatlari asosida paydo
bo'ladi va mavjud bo'lib, ular rasmiy guruhlarning maqsadlariga mos keladi yoki
farq qiladi. Misollar: she'riyat ixlosmandlari doirasi, bard qo'shiqlari muxlislari
klubi.
Ijtimoiy guruh kabi kontseptsiyadan tashqari, "kvazigruplar" ham bor. Ular,
odatda, tuzilishi, me'yorlari va qadriyatlariga ega bo'lgan, beqaror norasmiy
odamlar guruhi. Misollar: tomoshabinlar (kontsert zali, teatr tomoshasi), fan -
klublar, olomon (miting, fleshmob).
Shunday qilib, aytishimiz mumkinki, jamiyatdagi munosabatlarning haqiqiy
sub'ektlari - bu haqiqiy odamlar, individual shaxslar emas, balki bir -biri bilan
o'zaro aloqada bo'lgan va u yoki bu tarzda maqsad va manfaatlari kesishgan turli
xil ijtimoiy guruhlar majmui.
Ijtimoiy guruh nima degan savolga javob berish uchun siz qadim
zamonlarga qaytishingiz va insoniyat har doim jamiyatda omon qolganligini yodda
tutishingiz kerak. Ibtidoiy jamiyatda jamiyatga birlashgan guruhlar vujudga keldi.
Shuning uchun, umumiy maqsadga ega bo'lgan odamlar birlashmasi, ya'ni
individual shaxs va jamiyat o'rtasidagi bog'liqlik ijtimoiy guruh deb ataladi.
1.2 Etnik guruhlar psixologiyasi;
Sotsial psixologiyada katta guruhlar ichida etnik guruhlar psixologiyasi,
ya`ni etnopsixologiya bo’yicha ko`proq tadqiqotlar o’tkazildi. Ayniqsa, hozirgi
davrda har bir davlatlar alohida, mustaqil davlat mavqeini olgan, lekin boshqa
tomondan qaraganda, hamdo’stlik mamlakatlari ittifoqi sharoitida millatlar
o’rtasida muttasil aloqalar mavjudligidan kelib chiqib, milliy psixologiya
masalalari kun tartibida avvalgidan ham muhim masala sifatida qo’yilmoqda.
18

Shuning uchun ham katta guruhlar ichida milliy guruhlarga ko`proq e`tibor
berishni lozim topdik, bunday e’tiborning yana bir boisi O`zbekistonda bu sohada
ayrim tadqiqotlarning o’tkazilganligi, lekin ular ko`p hollarda milliy psixologiya
darajasiga olib chiqilmaganligidadir.
Milliy psixologiya nima va uni qanday qilib o`rganish mumkin? Bu hozirda,
ya`ni mustaqil O`zbekiston sharoitida ko`pgina tadqiqotchilarni qiziqtirayotgan
masaladir. Chunki, davr etnopsixologiyadan shunday empirik ma`lumotlar
kutmoqdaki, u faqatgina milliy ongga taalluqli bo`lgan hozirgi va o’tmishdagi
holatni emas, balki millatning ertangi kunini , uning ongi qaysi tomonga
o`zgarishini, millatlararo sodir bo`ladigan jarayonlarni bashorat qilmog’i lozim.
Buning uchun esa unga kuchli etnopsixologik nazariya va ishonchli metodlar
kerak. O`zbekiston olimlari oxirgi paytlarda masalaning xuddi ana shu tomoniga
katta e`tibor bermoqdalar. Chunki sobiq ittifoq sharoitining o`zi ana shunday
kuchli nazariyaning bo`lishi uchun anchagina to’g’anoq bo`lgan. Empirik
tadqiqotlar esa, avval ta`kidlaganidek, tor guruhlar doirasidan, avvalo, oilalar
doirasidan chiqmagan edi.
Etnopsixologiya bu psixologiyaning shunday tarmog’iki, u ayrim olingan
millatlar psixologiyasidan tashqari, turli xalqlar psixologiyasini, kichik milliy
guruhlarni ham o`rganadi. Ma`lumki, bu boradagi birinchi ilmiy tadqiqotlarni
V.Vundt boshlab bergan edi. Uning tadqiqotlaridagi " xalq " tushunchasi aslida
etnik uyushma ma`nosida tushuntirilgan edi. Uning fikricha, etnik guruhlar
psixologiyasini o`rganish uchun ularning tilini , odatlarini va ana shu xalqlarda
keng tarqalgan afsonalar va boshqa ong tizimlarini o`rganish kerak. Shunisi
diqqatga sazovorki, Vundtdan keyingi davrda o’tkazilgan muhim tadqiqotlardan
biri bizning o’lkamizda o’tkazilgan bo`lib, uni psixolog A.R.Luriya amalga
oshirgan edi. Bu eksperimental tadqiqot bo`lib uni o’tkazishdan asosiy maqsad
L.S.Vigotskiyning madaniy tarixiy yondashuv g’oyasini tekshirish edi. Luriya
boshchiligidagi olimlar guruhi revolyutsiya g’alaba qozongan O`zbekiston
sharoitida turmush tarzining o`zgarishi bilan o`zbek xalqi psixologiyasining ham
o`zgarganligini isbot qildilar.
19

Asosiy maqsad bilish jarayonlarining o`zgarganligini isbot qilish bo`lsa ham
tadqiqotchilar o`z-o`zini anglash va o`z xulq-atvorini analiz qilish borasida ham
uyda o’tiradigan ayollar , endigina savod olish maqsadida savodxonlik kurslarida
o’qiyotgan ayollar hamda pedagogika bilim yurtlarida ta`lim olayotgan qizlar
o’rtasidagi farq bor yo`qligini tekshirishdir. Tadqiqot asosan o`z-o`zini analiz
qilish metodi yordamida o’tkazilgan bo`lib, ayollarga turli savollar orqali o`z
shaxsiga xos xususiyatlarni, o`zidagi yetakchi sifatlarni aniqlash va ba`zi
psixologik holatlarga baho berish topshirig’i berildi. Lekin javoblarning sifati,
to’liqligi ayollarning bilim saviyasiga va sotsial aloqalar tizimida tutgan o’rniga
bog’liq bo`lib chiqdi. Uyda o’tirgan ayollar ko`p hollarda qo’yilgan savolni ham
anglamasliklari ma`lum bo`ldi. Luriya shu narsaga iqror bo`ldiki, o`zbeklardagi
ong asosan boshqa odamlar fikriga bog’liq ekanligi, tobelik psixologiyasi
ko`pligini aniqladi. Masalan, ayollarga o`zidagi yomon sifatlarni aytish topshirig’i
berilganda, ular yomon qo’shnilarni ko’rsatishar va umuman o`z-o`zini
baholashdan ko’ra boshqalarni baholash, ularga sifat xarakteristikalari berish ancha
yengil tuyuladi.
Yuqorida ta`kidlaganimizdek, A.R.Luriyaning asosiy maqsadi milliy
psixologik xususiyatlarni o`rganishda tarixiy tayanish lozimligini isbotlash hamda
milliy psixologiyaning hayot tarziga, shaxsning jamiyatda kishilar munosabatlari
tizimida tutgan o’rniga bevosita bog’liqligini isbot qilish edi. Lekin tadqiqotning
ahamiyati shunda ediki, unda birinchi marta milliy psixologiyani o`rganishga
yordam beruvchi metodlar va metodologik printsiplar sanab ko’rildi. To`g’ri, bu
tadqiqotda to’plangan ma`lumotlar va ilmiy xulosalar bilan bugungi kunda kelishib
bo`lmaydi. Qolaversa, bu kontseptsiyaning o`zi necha bor qayta ishlovni talab
qildi, lekin milliy psixologiya bo’yicha o’tkazilgan kross tadqiqot sifatida uning
ahamiyati kattadir. Qo’llangan piktogramma "so`z portretlarini», o`z-o`zini analiz
qilish metodlarini hozirgi zamonaviy tadqiqotlarda ham faqat yangicha
metodologik printsiplarda qo’llash mumkin.
Oxirgi yillarda chet el va sobiq ittifoq olimlarining tadqiqotlarini
umumlashtirib, etnopsixologik ishlarga yagona ilmiy yondashuvni topish
20

harakatlari sezilmoqda. Bu sohada mashxur rus etnografi va psixologi Yu.
Bromley olib borgan ishlar, uning laboratoriyasida to’plangan ma`lumotlar misol
bo`lishi mumkin. Yu.V.Bromley etnik guruhlar psixologiyasida ikki tomonni farq
qiladi:
1.Psixik asos - etnik xarakter, temperament milliy an`analar va odatlardan
iborat barqaror qism.
2. Hissiyot sohasi etnik yoki milliy his kechinmalarini o`z ichiga olgan
dinamik qism.
Lekin tadqiqotchilar nima uchundir, milliy psixologiya masalalari bilan
shug’ullanishganda, milliy qirralar yoki sifatlarni aniqlash bilan
shug’ullanadilarda, u yoki bu millatlargagina xos bo`lgan qirralarni topishga
urinadilar, lekin fan-texnika rivojlangan, millatlar uyg’unligi, millatlarning doimiy
o`zaro hamkorligi va muloqoti sharoitida, aralash nikohlar keng tarqalgan
sharoitda faqat u yoki bu millatga xos bo`lgan qirralar haqida gapirish juda qiyin.
Masalan, o`zbeklar o’rtasida o’tkazilgan kichik tadqiqot natijasida shu narsa
ma`lum bo`ldiki, go’yoki mehmondo’stlik, kamtarlik, samimiylik kabi ijobiy
sifatlar o`zbek xalqigagina xos emish. To`g’ri, bu sifatlar albatta o`zbeklarda bor.
Lekin aynan shu sifatlar boshqa millatlar vakillarida yo`q deyishga haqqimiz yo`q.
Xuddi har bir shaxs ongida turlicha steriotiplar ya`ni o’rnashib qolgan
obrazlar bo`lganidek, har bir oila, yaqin oshna og’aynilar va o`ziga o’xshash
shaxslar bilan muloqot jarayonida u yoki bu millat vakilida ham o`z millatiga xos
bo`lgan sifatlar haqida steriotiplar paydo bo`lib, ular ongida o’rnashib boradi.
Bunday steriotiplar o`z millatiga va boshqa xalqlarga nisbatan bo`lib, boshqalar
haqidagi tasavvurlar ancha sodda, yuzaki, mazmunan tor bo`ladi. Shunday
tasavvurlar asosida boshqa millatlarga nisbatan yoqtirish (simpatiya) yoki
yoqtirmaslik (antipatiya) va befarqlik munosabatlari shakllanadi. O`z millati
haqidagi tasavvur va steriotiplar esa milliy "etnotsentrizm“ hissini shakllantiradiki,
shu his tufayli shu milliy guruh vakillarida boshqa millatlarga nisbatan irratsional
munosabatlar paydo bo`lishi, bu esa millliy adovatlarini keltirib chiqarish mumkin.
Bu borada, sotsial psixologlar va mafkurachilar oldida turgan muammolardan biri
21

millat vakillarida milliy g’ururning qay darajada bo`lishini aniqlash muammosi
turadi. Chunki ko`pincha milliy g’urur tufayli ayrim shaxslarda boshqa millatlarni
mensimaslik, ulardagi g’urur yoki milliy hislarni tan olmaslik hollari
kuzatilmoqda.
Umuman, milliy adovatlar asosida yotgan etnotsentrizm va milliy g’ururning
salbiy ko’rinishlari boshqa millatlarning tarixini, ularning an`analarini, tili va
xokazolarini bilmaslikdan kelib chiqadi. Milliy psixologiya bo’yicha o’tkazilishi
lozim bo`lgan tadqiqotlarning maqsadlaridan biri ham boshqa millatlar
psixologiyasini bilib, uni boshqa millatlarga yetkazish tufayli, har bir millat
vakiliga hurmat-izzat hissini kuchaytirishdir. Chunki, o`zini hurmat qilmagan
odam boshqani hurmat qilmaydi. Fan jamiyatga shunday etnografik va
etnopsixologik ma`lumotlar majmuini yaratib berishi lozimki, undagi ma`lumotlar
asosida katta guruh hisoblangan millatlar psixologiyasini ham boshqarish mumkin.

22

II.BOB. KATTA GURUHLARNI ILMIY TADQIQ QILISHNING
METODOLOGIK MUAMMOLARI.
2.1. Etnopsixologik tadqiqotlarda qo’llaniladigan metodlar
Etnopisixologik tadqiqotlarda xilma-xil uslub va metodlar qo’llaniladi.
Chunki bunday tadqiqotlarda shaxs xususiyatlarini o’rganuvchi turlicha
testlar,proektiv metodlar,eksperementlarning turlicha ko’rinishlari so’roq metodlari
anketa,intervyu,sotsiametriya,shakl metodlari va boshqalar ishlatiladi.Bu metodlar
xozirgi kunda ham ma’daniy “muhit va shaxs” guruhlararo munosabatlar hamda
boshqa tadqiqotlarda qo’llanilmoqda.Etnopsixologik metodlar hammaga ham
birday qo’llash to’g’ri kelmasligi tufayli etnopsixologik muammo bilan
shug’ullanuvchi tadqiqotchi mavjud metodlarda birini o’zgartirishiga yoki yangi
metodni kashf qilishga majbur bo’lmoqda.Masalan Amerikada juda yaxshi natija
berib,ishonchli malumotlar to’plagan metodika Osiyo mamlakatlari sharoitida
umuman hech narsani aniqlamasligi mumkin . SHuning uchun ham hozirda butun
jahon olimlari har qanday ma’daniy muhitdan yuqori turadigan,umumiy test yoki
metodika yaratish fikrining asossizligi haqida umumiy fikr bildirilmoqda.
Etnopsixologik tadqiqotlarni o’tkazishni maqsad qilib qo’ygan har qanday
tadqiqotchi asosiy prinsiplar sifatida madaniy muhit sharoitlarining xilma -xilligi
va ularning o’zoro bir –birlariga ta’sir ko’rsatishini inobatga olmog’i zarur .Bu
narsa etnopsixologik tadqiqot dasturini tuzishda hisobga olinishi kerak,misol
uchun O’zbekiston sharoitida tadqiqot o’tkazilmoqchi bo’linsa quyidagi narsalarga
e’tibor qaratish lozim:bu sharoitda yashovchi barcha millatlarga xos bo’lgan
umumiy psixologik omillar va ularni aniqlash usullari;faqat o’zbek millatiga xos
bo’lgan psixologik sifatlar va omillarni aniqlash ;aniqlangan omillar yoki
psixologik sifatlarni o’lchaydigan yoki eksperemental usulda tekshirishga imkon
beradigan metodlarni tanlash va ularni konkret shaklda moshlash;tadqiqotchilar
guruhini tekshirilayotgan milliy guruh tilini,urf-odatini biladigan hodimlar bilan
taminlash. Chunki tadqiqot obyekti hisoblangan guruhda o’sha guruh tilida
tadqiqot o’tkazish kerak ,bu orqali esa tekshiruvchilarga qo’yilgan talab ,ular
uchuntushunarli bo’lishi taminlanadi .
23

U yoki bu milliy guruh psixologiyasini,undagi etnik streotiplarni
tekshirishga qaratilgan maxsus metodlar yo’q, shuning uchun ham tadqiqotlar
mavjud metodlar orasidan keragini tanlab ularni joy sharoitlariga moslashtirish
zaruratini tug’diradi va buning uchun zarurat bo’lsa bu metodlarni u tildan bu tilga
tarjima qilish ham kerakdir.Etnopsixologik tadqiqotlarga qo’yiladigan yana bir
talab tadqiqotni tabiiy sharoitda tekshiruvchilar uchun tanish bo’lgan joylarda
qisqa ko’rsatmalar berish yo’li bilan o’tkazishdir . CHunki etnopsixologik
tadqiqotlarda ko’pincha turli yosh,kasb va ma’lumotga ega bo’lgan shaxslar
ishtirok etadi.Metodik uslub milliy psixologiyani o’rganishda millatning ko’p
qirralarini ,psixologik holatini aniqlashga imkon beradi.
2.2 Etnopsixologik tadqiqotlarda olingan natijalarni o’rganish.
Metodikaning tuzilishi va uni o’tkazish jarayoni
Ushbu metodika jami 80 ta savoldan iborat bo’lib, savollar, bir
tomondan, 8 ta qadriyat yo’nalishlaridan biriga qaratilgan bo’lsa, ikkinchi
tomondan, shu savollar 5 ta h ayotiy sohaga ham taalluqli qilib tuzilgan. Aniqroq
qilib aytilsa, beshta hayotiy sohaning har birida sakkiz juft ( 1 6 ta) dan savol mavjud
(16x5=80) bo’lib, ayni paytda bu savollar sakkiz yo’nalishdagi maqsadli qadriyatlarga
tegishlidir. Va ak sincha, har bir maqsadli qadriyat yo’nalishi besh xil hayotiy soha ra
qaratilgan besh juft (10 ta) savol orqali aniqlanadi (10x8=80). Javob vara qa si
parallelogram shaklini eslatadigan 8x10 hajmli jadval (8 ta satr va 10 ta ustun)dan
iborat bo’lib, savollar shunday tartibda joylashtirilganki, javob varaqasining har bir
satri bittadan maqsadli qadriyat yo’nalishini aks ettiradi. Quyida ushbu satrlar n ing
qaysi q adriyat yo’nalishlariga tegishli ekanligi ko’rsatilgan.
Q adriyat yo’nalishlari
1. Oliy nufuzga ega bo’lish
2. Yuqori moddiy ta’minlanganlik
3. Ijodkorlik
4. Faol ijtimoiy munosabatlar
5. O’z ustida ishlash
24

6. Yutuqlarga yo’nalganlik
7. Manaviy qoniqish
8. O’zlikni saqlash
Shuningdek, jadvalning dastlabki 5 ta (1 - 5) va keyingi 5 ta ustunlari (6 -
10) bir – birin i takrorlagan holda beshta hayotiy sohani o’z ichiga oladi. Har bir
hayotiy sohaga taaluqli ustunlarni quyidagi jadvaldan aniqlab olish mumkin:
Hayotiy sohalar Ustunlar
Kasb—hunar olami
O’quv — tarbiya sohasi
Oilaviy hayot
Ijtimoiy hayot
Qiziqishlar olami 1, 6
2 , 7
3, 8
4, 9
5,10
Ushbu metodikani tadqiqot guruhlarida o’tkazish uchun tajribadan
o’tuvchilarga bittadan javob varaqasi va savolnoma t ar q a t i l a d i v a b a j ar i l i s h i
k e r a k b o’ l g a n v a z i f a tushuntiriladi.
Metodika yo’riqnomasi savolnomada keltirilgan bo’lib, unga binoan
sinaluvchi savolni o’qiydi va unda yoritilgan fikrning o’zi uchun muhimlik
darajasini 5 ballik tizim bo’yicha baholaydi va javob varaqasining tegishli
katakchalarida qayd etib boradi. Javoblarni “pastga engashgan” satrlar bo’ylab
emas, balki odatdagidek gorizontal satrlar bo’ylab ya’ni katakchalarning tartib
raqamlariga rioya qilgan holda qayd etish lozim bo’ladi. Demak savolnomada
savollar shunday izchillik asosida joylashtirilganki , biror joyda mazmunan bir —
biriga yaqin savollar yonma — yon tushib qolmaydi. Bu esa test mazmunining
yoki tashxis yo’nalishining sinaluvchi uchun oydinlashib qolishining oldini oladi.
Demak. Yuqorida qayd etilganidek tajriba o’tkazuvchi hap bir sinaluvchiniig
nima ish bajarishi lozimligini to’liq tu shuntira olishi va uzluksiz nazorat qilishi
kerak. Sinaluvchi barcha savollarga javob berib bo’lgach javob varaqasi va
savolnomani tadqiqotchiga topshiradi.
25

Natijalarni qayta ishlash
Javob varaqalarini qayta ishlashda tadqiqotchi quyidagi tartibga amal qiladi.
Dastlab, birinchi «pastga engashgan» s a t r d a g i (ya’ni 1, 3, 6, 10, 15, 21, 28, 36,
44, 52 kataklardagi) raqamlarni jamg’arib, jadvalning o’ng tomonidagi, ya’ni
oxiridagi 1 — nomerli katakchaga yozib qo’yadi. Xuddi shu amal ikkinchi satr
uchun xam bajariladi, ya’ni satr yig’indisi o’ng tomondagi 2 — nomerli katakchaga
yozib qo’yiladi va xokazo. 8 ta «pastga engashgan» satrdagi ko’rsatkichlar
yuqorida bayon q i l i n g a n i d e k m o s r a v i s h d a 8 y o ’ n a l i s h d a g i m a q s a d l i
q adriyatlarning saviyasini aks ettiradi.
Maqsadli qadriyatlar bo’yicha olingan natijalarning miqdoriy
ko’rsatgichlari nazariy jihatdan olinganda 10 dan 50 gacha oraliqda o’zgarib turishi
mumkin. Biroq bir sinaluvchining maqsadli qadriyatlar bo’yicha ko’rsatgichlarining
eng kichigi 15 va yuqorisi 32 ga teng bo’lsa, boshqa bir sinaluvchining bu
ko’rsatgichlari 29— 45 oralig’ida bo’lishi mumkin, ya’ni olingan yig’indilarning
baland — pastligi faqat shu sinaluvchining sub’ektiv o’zini – o’zi baholashiga bog’liq
bo’lib, ularni boshqa sinaluvchilarning maqsadli qadriyatlari bilan qiyoslab bo’lmaydi.
Sinaluvchi qaysi qadriyat bo’yicha eng yuqori ball to’plagan bo’lsa, mazkur
qadriyat yo’nalishi sinaluvchi shaxsida ustunlik qilishid an dalolat beradi va aksincha.
Besh turdagi hayotiy sohalarning shaxsdagi o’rnini aniqlash uchun
dastlab har bir ustundagi ma’lumotlar alohida—alohida jamg’ariladi. So’ngra
javob varaqasida ko’rsatilgan tartibda 1— va 6—, 2— va 7 —, 3— va 8—, 4 —va
9 — h amda 5— va 10 — ustun ma’lumotlarining yig’indi qiymatlari olinib, tegishli
katakchalarga yozib chiqiladi. Mazkur 5 ko’rsatkich mos ravishda shaxsning besh
hayotiy sohada tutgan o’rnini ifoda etadi.
Hayotiy sohalar bo’yicha olingan ko’rsatkichlar 16 dan 80 gacha oraliqda
bo’lishi mumkin. Amalda esa yuqoridagi maqsadli q adriyatlarga xos bo’lgan
barcha qonuniyatlar hayotiy sohalar ko’rsatgichlariga ham tegishlidir. Demak,
sinaluvchining qaysi h ayotiy sohasiga yaqinligini uning hayotiy sohalar
bo’yicha to’p lagan ballarining baland — pastligiga qarab aniqlash mumkin.
26

Ko’rinib turibdiki, bu metodikada ham javob va raqasining tuzilishi,
metodika beradigan mazmunga bevosita aloqador. Ya’ni javob varaqasining
tuzilishi, javob berish tartibi uni qayta ishlab mazmunli ko’rsatkichlar olishga
to’liq bo’ysundirilgan. Shu sababli, ushbu javob varaqasining shakli o’ ziga xos
ko’rinishga ega. Shuning uchun ham metodikadan foyda lanib, muhim va asosli
ma’lumotlar olish istagida bo’lgan tadqiqotchi — psixologlar, albatta, birinchi
navbatda, javob va raqasini bosmaxona sharoitida ayni o’zidek qilib ko’p
nusxada chop ettirishlari yoki kseroks uskunasida metodik qo’llanmaga ilova
qilingan nusxalaridan ko’chirma olishlari kerak bo’ladi.
Olingan natijalarning talqini
I. Maqsadli qadriyatlar bo’yicha
Oliy nufuzga ega bo’lish. Ushbu ko’rsatgichdan yuqori ballga ega bo’lgan
kishi hurmat — e’tibor qozonishga, boshqalarda o’ziga nisbatan yaxshi
tasavvur paydo qilish ilin jida bo’ladilar.
Ayniqsa, o’zi hurmat qilgan va eng ko’p ahamiyat
bergan shaxslar oldida "uyalib qolmaslik" uchun o’z hatti-h arakatlarida,
qarashlarida ziyraklik, ehtiyotkorlik, yuqori toifadagi kishilarga bog’liqlik
kabi alomatlarni namoyon q iladi. Ko’pincha, bu yo’nalish bo’yicha yuqori
ballga ega bo’lgan sinaluvchilar boshqalarning ular haqidagi shaxsiy
fikrlarini
bilishga juda qiziqadilar. Chunki bunday kishilar o’z hatti- h arakatlarining
jamoatchilik tomonidan qo’
llab-q uvvatlanishidan manfaatdor bo’ladilar.
Y u q o r i m o d d i y t a ’ m i n l a n g a n l i k . Bu ko’rsatgich bo’yicha yuqori
ball egalari asosan moddiy ahvollarini mum kin qadar ko’tarishga intilgan
kishilar. Bunday kishilar ko’ pincha, moddiy farovonlikni hayotning asosiy
mazmuni deb bi ladilar. To’kin- sochin hayot ko’p hollarda bu toifadagi
odam larda o’zlariga yuqori baho berish, boshqa (ayniqsa, kamtarin h ayot
kechiradigan) kishilarni nazar — pisand qilmaslik kabi salbiy xislatlarni
rivojlantiradi.
27

Ijodkorlik. Bu ko’rsatgich bo’yicha yuqori ballga ega bo’lgan
shaxslar o’z ijodiy imkoniyatlarni yuzaga chiqarishning barcha sohalarida har
xil o’zgarishlar, yangiliklar kiritishga intiladilar.
Faol ijtimoiy munosabatlar. Bu qadriyat yo’
nalishi bo’yicha yuqori
ko’rsatkich kishiniig boshqalar bilan o’ zaro iliq munosabatlarni o’rnatishga
doir intilishlarini aks ettiradi. Odatda bunday kishilar insonlararo
munosabatlar ning barcha ko’rinishlarini qadrlaydilar, ko’pincha, boshqalar
bilan hamkorlik kilish imkoniyatini hayotda eng qimmatli narsa deb biladilar.
O’z ustida ishlash. Bu yo’nalish bo’yicha yuqori ko’rsatgichga ega
bo’lgan kishilar o’z xarakterlarining xususiyatlari, q obiliyatlari va boshqa
shaxsiy fazilatlari xaqida ko’proq ma’lumotga ega bo’lishga qiziqadilar.
Bunday kishilar odatda o’z larini har tomonlama rivojlantirishga, barcha
fazilatlarini kamol toptirishga intilib, inson cheksiz imkoniyatlarga ega
ekanligiga ishonadilar va ularni to’liq ruyobga chiqarishga eri shishni hayotning
mazmuni deb biladilar.
Yutuqlarga yo’nalgan l i k . Bu yo’nalish bo’yicha yuqori ballga ega
bo’lgan kishilar o’zlarining turli hayotiy davrlarida aniq va sezilarli
natijalarga, muayyan yutuqlarga erishishdan manfaatdor bo’ladilar. Bunday
kishilar odatda o’z h ayot yo’nalishlarini obdon rejalashtirib, uning har bir
bosqichida o’z oldilariga muayyan maqsadlarni qo’yadilar va bu maqsadlarga
erishish yo’lida qat’iy harakat qiladilar. Bundan tashqari, bunday kishilar
ko’plab hayotiy yutuqlari tufayli, ko’ pincha, mag’pyp bo’lib, o’zlariga
keragidan yuqori baho berishga moyil bo’ladilar.
Ma’naviy qoniqish. Bunday kishilar, odatda, o’zla rini ruhiy ma’naviy
jihatdan qoniqtiradigan hayotiy soha larni tanlashga intiladilar. Ular ko’pincha,
o’zlariga qiziq bo’lgan, ma’naviy ozuqa, ichki qoniqish baxsh etadigan
faoliyat bilan mashg’ul bo’lishni juda zarur deb biladilar.
O’zlikni s a q l a s h . Bu ko’rsatkich bo’yicha yuqori ball odamning
boshqalardan mustaqil bo’lishga doir intilishlarini ifoda etadi. Bunday kishilar
odatda hayotda eng muhim narsa deb, o’ z shaxsining betakrorligi va o’ziga
28

xosligini, o’ziga xos hayot tarziga, dunyoqarashga ega bo’lishni tushunadilar.
Atrofdagilarning tasiriga kamroq berilib, mustaqil fikrlariga binoan ish
yuritishga moyil bo’ladilar, o’ziga xos hayot tarziga ega bo’ladilar.
II. Hayotiy sohalar b o‘ yicha
Kasbiy faoliyat. Bu ko’rsatgichdan yuqori ballga ega bo’lgan kishi o’z
kasbiy faoliyat sohasiga katta ahamiyat beradi. Bunday kishilar ko’p vaqtini
o’z ishlariga sarflaydilar, ishlab chiqarishdagi barcha muammolarni hal
etishga tezda kirishib ketadilar. Ular kasbiy faoliyatni hayotning asosiy
mazmuni deb biladilar.
O’quv -ta’lim sohasi. Bu ko’rsatgichdan yuqori ballga ega bo’lgan
kishi o’qimishli bo’lishga, o’z dunyoqarashini kengaytirishga intiluvchan
bo’ladi. Bunday kishilar o’qishni, yangi-yangi bilimlarni egallashni, hayotdan
orqada qolmaslikni eng muhim narsa deb hisoblaydilar.
Oilaviy hayot . Bu ko’rsatgichdan yuqori ballga ega bo’lgan kishi o’z
oilasi bilan bog’liq bo’lgan barcha voqeliklarga katta ahamiyat berishi bilan
ajralib turadi. Bunday kishilar oilaviy muammolarni hal etish yo’lida ko’p
kuch va vaqt capflashga moyil bo’ladilar, baxtli oila qurishni eng muhim
narsa deb biladilar.
Ijtimoiy hayot sohasi. Bu ko’rsatgich bo’yicha yuqori ballga ega
bo’lgan kishilar jamiyat hayotiga doir muammolarga katta ahamiyat berishlari
bilan ajralib turadilar. Odatda, bunday kishilar ijtimoiy – siyosiy hayotga
tezda kirishib ketadilar va o’zlarining ijtimoiy – siyosiy qarashlarini insoniyat
uchun juda muhim deb hisoblaydilar.
Qiziqishlar olami. Bu ko’rsatkich bo’yicha yuqori ballga ega bo’lgan
kishilar hayotida ularning shaxsiy qiziqishlari asosiy o’rinni egallaydi.
Odatda bunday kishilar bo’sh vaqtlarini to’laligicha muayyan qiziqish
sohalari uchun sarflaydilar va bo’sh vaqtlarda biror bir soha bilan mashg’ul
bo’lishni havas qilmagan kishilar hayotini zerikarli, ko’p jihatdan mazmunsiz
deb hisoblaydilar.
29

III. Hayotiy sohala r doirasida maqsadli qadriyatlarning talqini
Kasbiy faoliyat
Oliy nufuzga ega bo’lish. Bu qadriyat odamning jamiyat tomonidan
yuqori baholanadigan kasb sohasini tanlashga intilishlarida o’z aksini topadi.
Bu yo’nalishdan yuqori ko’rsatgichga ega bo’lgan kishilar odatda o’zlari
tanlagan kasbga nisbatan odamlar qanday fikrda ekanligini bilishga
qiziqadilar va obro’liroq biror kasbga ega bo’lish orqali obro’-e’tibor
qozonishga intiladilar.
Yuqori moddiy ta’minlanganlik . Bu yo’nalish bo’yicha yuqori
ko’rsatkichga ega bo’lgan kishilar yuqori maoshni yoki boshka moddiy
ta’minotni kafolatlaydigan kasbni tanlashga moyil bo’ladilar. Agar tanlangan
kasb sohalari o’zlari kutgan darajada moddiy rag’batlantirishni ta’min etmasa,
ular o’z mutaxassisliklarini o’zgartirishlari ham hech gap emas.
Ijodkorlik. Kishining o’z kasbiy faoliyatiga ijodiylik namunalarini
kiritishga intilishlarida o’z aksini topadi. Bu ko’rsatkich bo’yicha yuqori
ballga ega bo’lgan kishilar mehnat faoliyatini odatdagi tarzda yuritishdan, har
kun bir xil usulda ish qilishdan, tezda zerikib qoladilar. Shuning uchun
doimiy ravishda o’z kasbiy faoliyatiga turli yangiliklar, o’zgarishlar kiritishga
bo’lgan intilish ularga xos hislatlardandir.
Faol ijtimoiy munosabatlar. Kishining o’z kasbdoshlari bilan iliq,
do’stona muomalada bo’lishga intilishlarida o’z aksini topadi. Bu
yo’nalishdan yuqori ballga ega bo’lgan kishilar uchun kasbdoshlar o’rtasidagi
o’zaro ishonch va hamkorlik muhitining hukmronligi muhim ahamiyatga ega.
O’z ustida ishlash. O’z imkoniyatlarini kasbiy hayotda yuzaga
chiqarish, kasbiy mahoratini tobora oshirish kabi intilishlarda o’z aksini
topadi. Bu yo’nalish bo’yicha yuqori ko’rsat gichga ega bo’lgan kishilar o’z kasbiy
qobiliyatlari va ularni rivojlantirish imkoniyatlari haqida ko’proq ma’lumot olishga
q iziquvchan bo’ladilar.
Yutuqlarga yo’nalganlik. O’z kasbiy faoliyatla rida aniq va sezilarli
natijalarga, yutuqlarga ega bo’lishga intilish va ko’p hollarda o’ziga ortiqcha baho
30

berish xislati. Bu yo’nalish bo’yicha yuqori ko’rsatgichga ega bo’lgan kishiga o’zi
ba jargan ish jarayonidan emas, balki uning natijasidan q oniqishga moyillik xos
fazilatlardandir. Shu bilan birga bunday kishilarga o’z ishlar i ning oqibatini aniq
rejalashtirish ham harakterlidir.
Ma’naviy qoniqish. Kishining kasbi, faoliyatini ma’naviy qoniqish olib
kelishiga qaratishi, qiziqarli, mazmunli ish yoki kasb egasi bo’lishga intilishida o’z
aksini topadi. Bu yo’nalish bo’yicha yuqori ko’rsatgichga ega bo’lgan kishilar o’z
mehnatini mazmunan chuqur anglashga intilib, o’zlari bajargan ishning natijasidan
emas, balki ko’proq ishning borishidan, jarayonidan zavq oladilar. Bunday odamlarga
o’zlari qilgan ishdan xavotirlanmaslik, uning sifatli bajarilganiga ishonch bilan,
ma’lum ma’noda mag’rurlik bilan munosabatda bo’lish xosdir.
O’zlikni saqlash . Mehnat faoliyatida o’ziga xos usuldan foydalanib,
boshqalardan qanday bo’lmasin farq qilishga intilishlarida o’z aksini topadi. Bu
yo’nalish bo’yicha yuqori ko’rsatgichga ega bo’lgan kishilar o’zlariga xosligini,
betakrorligini chertib ko’rsatish uchun noan’anaviy, noyob va nodir mutaxassisliklarni
tanlashga moyil bo’ladilar.
O’quv – ta’lim sohasi
Oliy nufuzga ega bo’lish . Kishining jamiyatda yuqori baholangan ma’lumot
darajasiga ega bo’lishga intilishlarida o’z aksini topadi. Bu yo’nalish bo’yicha yuqori
ko’rsatgichga ega bo’lgan kishilar o’zlarining yoki o’zlari erishmoqchi bo’lgan
ma’lumotlilik darajasi bilan boshqalardan ajralib turish, shaxsiy mavqelarini o’z
ustlarida yanada ko’proq ishlash, keng q amrovli bilimdonlik evaziga ko’tarish payida
bo’ladilar.
Y u q o r i m o d d i y t a ’ m i n l a n g a n l i k . Y u q o r i m a o s h yoki boshqa moddiy
daromad keltiradigan ma’lumotga ega bo’lishga intilishda o’z aksini topadi. Bu
yo’nalish buyicha yuqori ko’r satgichga ega bo’lgan kishi o’z moddiy imkoniyatlarini
ko’tarishda bajarib turgan kasbidan qanoatlanmasa, yanada yuqori saviyadagi
ma’lumotga erishish istagi bilan xarakterlanadi.
Ijodkorlik. Kishining o’rganayotgan bilim sohasida biror bir yangi narsa topishga,
shu sohaga o’zining hissasini qo’shishga intilishda o’z aksini topadi. Bu yo’nalish bo’yicha
31

yuqori ko’rsatgichga ega bo’lgan ki shi o’zi o’rganayotgan bilim sohasiga biror bir
yangilik kiritish maqsadida uni chuqurroq o’rganishga, yangi qirralarini o’zlashti rishga moyil
bo’ladilar
Faol ijtimoiy munosabatlar. Kishining mu ayyan bir ijtimoiy guruh bilan
uyg’unlashishga, u bilan hamna fas bo’lishga intilishida o’z aksini topadi. Bu
yo’nalish bo’yicha yuqori ko’rsatgichga ega bo’lgan kishilar biror bir ijtimoiy
guruhga taalluqli insonlar bilan qalin munosabatlarda bo’lish uchun o’z
ma’lumotlarini muayyan saviyaga etkazishga intiladilar.
O’ z ustida ishlash. Kishining o’z qobiliyatlarini rivojlantirish maqsadida
bilim olishga, yangi kasbiy yoki bilim sohalarini o’zlashtirishga, ma’lumotini
oshirishga intilishlarida o’z aksini topadi. Bu yo’nalish bo’yicha yuqori
ko’rsatgichga ega bo’lgan kishilar o’zlarining o’qiy olish, o’rgana olish
qobiliyatlari va shu bilan o’zlarini rivojlantirish imkoniyatlari bilan ajralib
turadilar.
Yutuqlarga yo’nalganlik. Ta’lim jarayonida ki shining muayyan
natijalarga erishishga (o’qishga kirish, disser tatsiya yoqlash, moddiy kamolotga
etishish) yoki boshqa hayotiy maqsadlarga erishishga intilishlarida o’z aksini topadi.
Bu yo’ nalish bo’yicha yuqori ko’rsatgichga ega bo’lgan kishilar ta’lim jarayonining
har bir bosqichini rejalashtirish, oqibatini o’ylash, har bir bosqichda aniq maqsadlarni
o’z oldi lariga qo’yish xislati bilan ajralib turadilar. Shu bilan birga o’ zlariga yuqori
baho berishga moyil bo’ladilar.
Ma’naviy qoniqish. Kishining ma’lum bir bilim sohasini chuqurroq
o’rganishga, ayniqsa, uning mazmuniga q iziqishida ifodalanadi. Bu yo’nalish
bo’yicha yuqori ko’rsat gichga ega bo’lgan kishilar bilim olishga kuchli ehtiyoj
sezadilar, o’z ma’lumot saviyalarini oshirishga, tegishli bilim sohasini chuqurroq
egallashga intiladilar va shundan qoniqish oladilar.
O’zl i k n i saqlash. Kishining ta’lim olishda o’ziga xos, o’ z shaxsiy
xislatlariga mos tamoyillarga rioya qilishida o’z aksini topadi. Bu yo’nalish bo’yicha
yuqori ko’rsatgichga ega bo’lgan kishilar ta’lim olishda o’z yo’nalishlariga ega
32

bo’lib, boshqalardan nima bilandir farq qilish, o’z hayotiy printsipla riga shaksiz amal
qilish istagi bilan ajralib turadilar.
Oilaviy hayot
Oliy nufuzga e g a bo’lish. Kishilar nazariga tu shadigan oilaviy hayot
kechirishga intilish. Bu yo’nalish bo’yicha yuqori ko’rsatgichga ega bo’lgan kishilar
ko’pincha, o’z oilaviy hayot tarzlari xaqida boshqa kishilarning qanday fikrda
ekanligini bilishga qiziquvchan bo’ladilar.
Y uq or i m od di y t a’ m i n l an ga nl i k . O’ z o i l a si ni i g moddiy ta’minotini
mumkin qadar oshirishga intilish xislati. Bu yo’nalish bo’yicha yuqori ko’rsatgichga
ega bo’lgan kishilar odatda oilaning baxti, mustahkamligi, birinchi galda uning
moddiy ta’minotiga bog’liq deb hisoblaydilar.
Ijodkorlik. Kishining o’z oilaviy hayotiga qandaydir o’ zgarishlar, yangiliklar
kiritishga doir intilishlar i da o’z ak sini topadi. Bu yo’nalish bo’yicha yuqori
ko’rsatgichga ega bo’lgan kishi doimiy ravishda o’z oilasidagi hayotni rang –
barang q ilishga intilishi bilan ajralib turadi (masalan, uy jihoz larining o’rinlarini
yangilab turish, oilaviy dam olishning yangicha, noan’anaviy usullarini o’ylab topish
va h. k. )
F a o l i j t i m o i y m u n o s a b a t l a r . K i s h i n i n g o i l a a’zolari bilan o’zaro
munosabatlariga ahamiyat berishda o’z aksini topadi. Bu yo’nalish bo’yicha yuqori
ko’rsatgichga ega bo’lgan kishilar o’z oila a’zolarining muayyan ijtimoiy vazifani
ba jarishlariga ahamiyat berishlari bilan ajralib turadilar.
O’z ustida ishlash. Kishining turli harakter xis latlarini oilaviy hayot
jarayonida ijobiy tomonga o’zgartirib borishga intilishida o’z aksini topadi. Bu
yo’nalish bo’yicha yuqori ko’rsatgichga ega bo’lgan kishilar o’z shaxslarining x arak -
ter xislatlari, qobiliyatlari haqida ko’proq ma’lumotga ega bo’ lishga qiziqadilar, oila
talablaridan kelib chiqib u yoki bu faoliyat turlarini bajarishga tayyordirlar.
Yutuqlarga y o ’ n a l g a n l i k . Kishining oilaviy ha yotda aniq natijalarga
erishishga (masalan, o’z farzandlariga tszroq o’qish - yozishni o’rgatish, yangi uy-joy
qurish, yanada mu kammalroq oilaviy hayot sharoitini yaratishga) intilishlarida o’z
aksini topadi. Bu yo’nalish bo’yicha yuqori ko’rsat k ichga ega bo’lgan kishilar
33

ko’pincha boshqa kishilarning oilaviy hayotlari haqida ma’lumotga ega bo’lishga
qizikadilar, boshqalarning oilaviy h ayotda erishgan yutuqlariga nisbatan o’z oilalarida
erishgan yutuqlar i ning qanchalik muhimligini bilishga intiladilar.
Ma’naviy qonikish . Kishining barcha oila a’zolari bilan ruhan ya q in
bo’lishga, ularni tushunishga intilishida, o’z aksini topadi. Bu yo’nalish bo’yicha
yuqori ko’rsatgichga ega bo’lgan k i s h i l a r o i l a v i y h a y o t d a c h i n s e v g i n i ,
o i l a v i y t i n c h l i k , osoyishtalik, o’zaro hurmatni juda qadrlaydilar va bularni oila
baxtining eng muhim sharti deb hisoblaydilar.
O’zlikni saqlash . Kishining shaxsiy qarashlari, is taklari, g’oyalariga tayangan
holda o’z turmush tarzini yaratishga intilishida o’z aksini topadi. Bu yo’nalish bo’yicha
yuqori ko’rsatgichga ega bo’lgan kishilar ko’pincha, shaxsiy o’ziga xosligini namoyon
q ilib, h atto o’z oilalaridan ham mustaqil bo’lishga (masalan, ta’tilni yakka holda
o’tkazishga va h .k. ) Intiladilar.
Ijtimoiy hayot sohasi
Oliy nufuzga ega bo’lish. Kishining siyosiy- ijtimoiy hayotida keng
tarqalgan qarashlarga rioya kilishga, ularni qabul qilishga intilishlarida o’z aksini
topadi. Bu yo’n alish bo’yicha yuqori ko’rsatgichga ega bo’lgan kishilar ijtimo iy –
siyosiy mavzularda faol ishtirok etishlari mumkin, lekin ular odatda o’z fikrlarini
emas, balki ko’pchilik qadrlagan, e’tiqod qilgan shaxslarning g’oyalarini ilgari
suradilar. Shu bilan o’zlarini yuqori toifadagi shaxslarga tenglashtirishga, ushalar
doirasidagi kishilarga intilgan bo’ladilar.
Y u q o r i m o d d i y t a ’ m i n l a n g a n l i k . K i s h i n i n g biror bir moddiy
rag’batlantirish evaziga ijtimoiy faoliyat bilan shug’ullanishga intilishida o’z aksini
topadi. Bu yo’nalish bo’yicha yuqori ko’rsatgichga ega bo’lgan kishilar moddiy
manfa atdorlik, foyda olish mumkin bo’lgan ijtimoiy faoliyat — tashkilotchilik,
rahbarlik bilan shug’ullanishga intiladilar.
Ijodkorlik . Kishining o’z ijtimoiy faoliyat soha sini yoki tarzini
o’zgartirib, yangilab turishga intilishida o’z aksini topadi. Bu yo’nalish bo’yicha
yuqori ko’rsatgichga ega bo’lgan kishilar odatda, ijtimoiy – siyosiy hayotda sodir
bo’layotgan q anday o’zgarishlarga hozir javoblik bilan yondoshadilar. Ij timoiy
34

faoliyatda eskicha uslublardan vos kechishga, yangi —yangi yo’nalishlarni o’ylab
topishga moyil bo’ladilar.
Faol ijtimoiy munosabatlar . Kishinipg muloqotga yo’nalganligini faol
ijtimoiy hayot orq;ali namoyon q ilishga intilishida o’z aksini topadi, bu yo’nalish
bo’yicha yuq ori ko’rsatgichga ega bo’lgan kishilar muayyan ijtimoiy guruh vakillari
bilan yaqin munosabatlar o’rnatishga, hamkorlik q ilishga, targ’ibot ishlariga
yordam beradigan ijtimoiy mavqeiga ega bo’lishga intiladilar.
O ’ z u s t i d a i s h l a s h . K i s h i n i n g i j t i m o i y h a y o t sohasidagi
qobiliyatlarini yuzaga chiqarish va rivojlantirishga intilishlarida o’z aksini topadi. Bu
yo’nalish bo’yicha yuqori ko’rsatgichga ega bo’lgan kishilar ijtimoiy hayot sohasidagi
q obiliyatlari (muloqotchanlik, tashkilotchilik va h .) H amda ularni rivojlantirish
yo’llari to’g’risida ko’proq malumot olishga qiziqishlari bilan ajralib turadilar.
Yutuqla r g a yo’nalganlik . Kishining ijtimoiy – siyosiy hayotda aniq,
natijalarga, yutuqlarga erishishga intilish ida o’z aksini topadi, lekin bu yo’nalish
ko’pincha o’ziga yuqori baho berish, o’z taqdrini oshirish kabi istaklar bilan yo’g’rilgan
bo’ladi. Bu yo’nalish bo’yicha yuqori ko’rsatgichga ega bo’lgan ki shilar odatda, o’z
ijtimoiy faoliyatlarini aniq rejalashtira dilar, har bir bosqichda alohida – alohida
maqsadlar qo’yadilar va ularga qanday bo’lmasin erishishga intiladilar.
Ma’naviy qoniqish. Kishining jamiyat hayotini chin ko’ngildan baxtiyor va
go’zal qilish isgagida ijtimoiy faoliyat bilan mashg’ul bo’lishga intilishida o’z aksini
topadi. Bu yo’na lish bo’yicha yuqori ko’rsatgichga ega bo’lgan kishilar odamlar bi lan
bog’liq faoliyatlari natijalaridan emas, balki ko’proq bu faoliyat jarayonidan zavq
olishlari bilan ajralib turadilar.
O’zlikni saqlash. Kishining har xil ijtimoiy – siyosiy qarashlar ta’siriga
berilmaslikka intilishida ifoda lanadi. Bu yo’nalish bo’yicha yuqori ko’rsatgichga ega
bo’lgan ki shilar juda kam uchraydigan ijtimoiy – siyosiy g’oyalarni q adrlaydilar,
ko’pincha esa bunday sinaluvchilar o’z ijtimoiy - siyosiy qarashlariga ega bo’ladilar.
35

Qiziqishlar olami
Oliy nufuzga ega bo’lish . Kishining bo’sh vaqtlarda o’zi sevgan mashg’ulotlari
bilan band bo’lishga inti lishida o’z aksini topadi. Bu yo’nalish bo’yicha yuqori
ko’rsatgichga ega bo’lgan kishi bo’sh vaqtini o’zi qadrlagan, unga namuna
bo’ladigan shaxslarning fikr va g’oyalariga mos mashg’ulotlar ustida o’tkazadi
yoki ular mashg’ul bo’lgan ishlarga taqlid qilib o’tkazadi yoki ular mashg’ul
bo’lgan ishlarga taqlid qilib, o’zini rivojdantiradi, malakasini oshiradi.
Yuqori moddiy taminlanganlik . Kishining bo’sh vaqtlarda moddiy foyda
keltiradigan hamda shaxs uchun q iziq mashg’ulotlar bilan band bo’lishga
intilishida o’z aksini topadi. Bu yo’nalish bo’yicha yuqori ko’rsatgichga ega bo’lgan
ki shilar bo’sh vaqtda sof amaliy ahamiyatga ega bo’lgan (masalan, parrandachilik,
kaptarbozlik kabi qiziqish mahsulotlarini sotish, ayirboshlash mumkin bo’lgan)
ishlar bilan band bo’ladi lar.
Ijodkorlik. Kishining o’z qiziqish sohasiga ijo diylik namunalari, yangiliklar
kiritishga keng imkoniyatlar ochadigan mashg’ulotlar bilan shug’ullanishga
intilishlarida o’z aksini topadi. Bu yo’nalish bo’yicha yuqori ko’rsatgichga ega
bo’lgan kishilar doimo o’zlari qiziqqan sohaga ijodiy yondoshib, biron – bir
o’zgarish, yangilik kiritishga harakat qiladilar.
Faol ijtimoiy munosabatlar . Kishining odamlarga yo’nalganlik xislatini
o’z qiziqishlari vositasida yuzaga chiqarishga intilishida o’z aksini topadi. Bu
yo’naliy bo’yicha yuqori ko’rsatgichga ega bo’lgan kishilar jamoatchilik asosida
amalga oshiriladigan mashg’ulotlar bilan shug’ullanishga, o’zlariga hamfikr
insonlarni izlashga va ular bilan hamkorlik q ilishga moyil bo’ladilar.
O’z ustida ishlash. Kishining o’z qobiliyatlari va imkoniyatlaridan mumkin
qadar samarali foydalanishga intilishida o’z aksini topadi. Bu yo’nalish bo’yicha
yuqori ko’rsatgichga ega bo’lgan kishilar turli sohalarni o’zlashtirish, hap xil
mashg’ulotlarda o’z kuchlarini sinab ko’rishga harakat qiladilar.
Yutuqlarga yo’nalganlik. Kishining o’z qiziqishlari doirasida aniq
maqsadlarni ko’zlab, ularga erishishga intilishida o’z aksini topadi. Bu yo’nalish
bo’yicha yuqori ko’rsatgichga ega bo’lgan kishilar o’z qiziqishlari sohasida real
36

natijalarga erishish, erishgan yutuqlarining muhimlik darajasini his etish va
shundan rag’batlanib, yangi marralarni belgilashga moyil bo’ladilar.
Ma’naviy qoniqish. Kishining bo’sh vaqtlarda biron-bir sevgan mashg’uloti
bilan chin ko’ngildan, berilib shug’ullanishga, uning mazmunini chuqurroq
anglashga intilishida o’z aksini topadi. Bu yo’nalish bo’yicha yuqori ko’rsatgichga
ega bo’lgan kishilar, odatda, o’zlari bajargan ishlarning natijasidan emas, balki
ko’proq mashg’ulotning o’zidan, jarayonidan zavqlanadilar, ruhiy ozuqa oladilar.
O’zlikni saqlash. Kishining shaxsiy xislatlarini chertib ko’rsatadigan
sohalari bilan mashg’ul bo’lishga intilishida o’z aksini topadi. Bu yo’nalish
bo’yicha yuqori ko’rsatichga ega bo’lgan kishilar qodir, noan’anaviy mashg’ulotlar
bilan shug’ullanishga, kam uchraydigan narsalar, asarlar yaratishga intilib, o’ziga
xos tafakkur tarzi, kasb — korga bo’lgan qobiliyatlarini tobora chuqurlashtirishga
moyil bo’ladilar.
Kishining har xil istak va xohishlarini aks ettiradigan savollar diqqatingizga
havola etiladi. Har bir savolni yaxshilab o’qing va uning mazmunini o’zingizga
qiyoslab ko’ring. Javob variantlari quyidagicha:
1. Men uchun hech qanday ahamiyati yo’q.
2. Unchalik muhim emas.
3. Muh i m ahamiyatga ega.
4. Muhim, zarur.
5. Juda muhim, ehtiyojiy zarur.
Bilingki, bu erda yaxshi yoki yomon, to’g’ri yoki noto’g’ri javoblar. Eng
to’g’ri javob chin ko’ngildan, xolisona berilgan javobdir. Shu sababli barcha
savollarga uylab, haqqoniy javob berasiz, degan umiddamiz.
Qadriyatlar yo’nalishlari savolnomasi
(I.G.Senin)

1. Biror ishimga atrofdagilarning yuqori baho berishi.
2. Ish joyim orqali har xil kamyob narsalarga ega bo’lish.
3. Barchaning hurmatiga sazovor bo’lish uchun o’qib, ilm olish.
37

4. Ish faoliyatimda ixtirochi bo’lish, yangilikka intilish.
5. Ko’p o’qish, ko’proq ma’lumotga ega bo’lish evaziga farovon hayot
manbaiga erishish,
6. Oilam a’zolarining meni hurmat qilishlari.
7. Hamkasblarim bilan bajarilayotgan ish xususida tez - tez maslahat olib,
suhbatlashib turish.
8. O’rganayotgan bilim sohamda biror bir yangilik yaratish .
9. Oilamning boy - badavlat h ayot kechirishi.
10. Atrofdagilarning nazariga tushadigan darajada ijtimoiy — siyosiy
voqealardan xabardor b o’ lish.
11.Kasbiy mahoratimni doimiy ravishda oshirib borish,
12.Har xil odamlar bilan faol muloqotda bo’lish uchun yuqori ma’lumot
darajasiga ega bo’lish.
13. Uy sharoitimning ko’rinishini doimo o’zgartirib, yangilab turish.
14. Jamoat ishlarida faol qatnashib, moddiy mukofotlar olish.
15. Havas va qiziqishlarim bilan atrofimdagilarni hayratga solish.
16. Kasbiy faoliyatimda katta yutuqdarga erishish.
17. Olgan bilimlarimni tinimsiz rivojlantirish, keng doiradagi ilmiy
ma’lumotga ega bo’lish.
18. Oilada etakchi bo’li sh , muloqotchanlik muhitini yaratish. 19.Jamiyat
hayotiga har xil yangiliklar kiritish, odamlarda yangicha ong, yangicha fikrni
shakllantirish.
20. Bo’sh vaqtlarimda daromad keltiradigan ishlar bilan shug’ullanish.
21. Obro’-e’tibor keltiradigan kasb sohasida ishlash.
22. Biror ishni boshlagach, unga chin qalbdan, berilib ishlash.
23. Biror sohada ta’lim olib, katta muvaffaqiyatlarga erishish.
24. Oilamda har xil tushunmovchiliklarga yo’l qo’ymaslik uchun boshqa
oilalardagi voqealarni sinchkovlik bilan o’rgansh.
25. Ijtimoiy hayotning yanada qizqarli bo’lishi uchun odamlarni bir - biriga
birlashtirish, hamjihatlikni yo’lga qo’yish.
38

26. Bo’sh vaqtimda ilgari mavjud bo’lmagan biror yangi narsa n i ixtiro
etish .
27. Ish sharoitidan foydalanib, shaxsiy tadbirkorlik faoliyati bilan
shug’ullanish.
28. Ilmiy darajalar va unvonlarga ega bo’lib, obro’-e’tibor qozonish.
29. Bosh q a kasblardan ijobiy farq qiladigan o’ziga xos kasb sohasida
ishlash.
30. Chin yurakdan berilib o’qish, ilm olish.
31. Farzandlarimning har tomonlama rivojlanishi, tengdoshlaridan ustun
bo’lishi.
32. Jamoat ishlari bilan shug’ullanib, tashkilotchilik qobiliyatimni
rivojlantirish.
33. Qiziqishlarim doirasida o’rtoqlarim bilan birgalikda biror bir to’garakka,
klubga a’zo bo’lish.
34. Kasbiy faoliyatimda har xil ish uslublarini sinab ko’rish.
35. O’qigan soham bo’yicha q o’ shimcha moddiy ta’minlanish imkoniyati
(masalan, har xil pullik mukofotlar, grantlar yoki tanqis mollar uchun
alohida imtiyozlar).
36. Turmush o’rtog’imning obro’-e’tiborli oiladan bo’lishligi.
37. Oddiy kishilardan farq qilish uchun tinmay o’qib, ilm olish.
38. Farzandlarimni ma’naviyati butun va to’g’ri so’z insonlar qilib
tarbiyalash.
39. Aniq maqsadlar bilan jamiyat ha yo tida faol ishtirok etish.
40. Bo’sh vaqtlardagi qiziqishlarimda butun qobiliyatlarimni namoyon qilib,
o’z ustimda ishlash.
41. Odamlar bilan tez-tez muloqotda bo’lish imkoniyati bo’lgan kasb
sohasida ishlash.
42. Ilm-fanda yangi, qiziqarli kashfiyotlar qilish, ilmiy unvonlar olish.
43. Turmush o’rtog’im oladigan maoshining yuqori bo’lishi.
44. Biror tashkilotga rahbarlik qilib, obro’-e’tiborli bo’lish.
39

45. Ko’pchilikning fikriga qarshi bo’lsa ham oilaviy hayotda o’z
qarashlarimga tayanish.
46. Jamoat ishida faol ishtirok etib, ma’naviy ozuqa olish .
47. Qiziqishlarim doirasidagi maqsadlarimga tezroq erishish.
48. Kasbiy vazifamni yuqori saviyada bajarish.
49. Turli ilmiy muammolarni hal etishga qaratilgan anjumanlarda faol
qatnashish.
50. Oilani boshqarish, bola tarbiyalashning har xil usullarini o’ylab to pish.
51. Jamiyatda o’z o’rnimni topib, badavlat yashash.
52. Havas va qiziqishlarim doirasida erishgan yutuqlarim bilan
Mag’rurlanib yurish .
53. Ijtimoiy - siyosiy dunyoqarashimda o’zgalarning ta’siriga berilmaslik, o’z
qarashlarimga ega bo’lish.
54. Bo’sh vaqtlardagi mashg’ulotlarim bilan butunlay berilib shug’ullanish.
55. Kasbiy faoliyatimda aniq maqsadlar sari intilib, tez orada ularga erishish.
56. O’qish, talim olish jarayonida aqliy qobiliyatlarimni rivojlantirish.
57. Oilam a’zolarining to’y-ma’rakalarda, turli bayram va marosimlarda faol
qatnashishi.
58. Jamiyatimiz taraqqiyotiga, uning iqtisodiy va ma’naviy yuksalishiga
yangi taklif va g’oyalarim bilan hissa qo’shish.
59. Shaxsiy qiziqishlarimni moddiy boylik keltiradigan faoliyatga qaratish.
60. Mening havas va qiziqishlarim o’zimga xos hislat va qobiliyatlarimni
aks ettirish.
61. Qaysi kasb egasi bo’lmayin, u mazmunli, odamlar uchun foydali, halol
bo’lsin,
62. Ilmiy daraja yoki unvon olish uchun aniq reja asosida harakat qilish.
63. Ahil hayot kechirish uchun turmush o’rtog’imniig fel-atvorini tushunish
va unga moslashish.
64. Jamiyat hayotida faol qatnashish, tajribali odamlar bilan hamkorlik
qilish.
40

65. Bo’sh vaqtlarimda har xil qiziqarli, ijodiy ishlar bilan shug’ullanish.
66. Ish faoliyatimda o’zimning uslubimga ega bo’lish.
67. Ma’naviy dunyomni boyitish uchun ilm bilan shug’ullanish.
68. Oilaviy hayotimni obdon rejalashtirish
69. Jamoat ishlari jarayonida odamlarni o’z fikrlarimga iqror etishni,
ishontira olishni o’rganish.
70. Bo’sh vaqtlarda do’stlar bilan xamkorlikda qiziqqan mashg’ulotlarim
bilan band bo’lish.
71. O’qish va ta’lim olishda boshqa kishilar bilmagan, «tesha tegmagan»
bilimlarni egallash.
72. Oilaga nisbatan halol va sadoqatli bo’lish.
73. Ijtimoiy va tashkilotchili k faoliyatimda kat t a yutuqlarga erishish.
74. Havas va qiziqishlarimning doimiy ravishda ko’payib, rivojlanib turishi.
75. Farzandlarimda mustaqil dunyoqarash, o’zlariga xos fe’l— atvorning
mavjud bo’lishi.
76. Jamiyat hayoti uchun foydali inson bo’lish.
77. Bo’sh vaqtlarimdagi mashg’ulotlarimni obdan o’ylab, aniq, rejalashtirish
va muvaffaqiyatlarga erishish.
78. Jamoatchilik orasida o’zimga xos mavqega, o’z fe’l — atvorimga ega
bo’lish.
79. Bo’sh vaqtimning ko’proq qismini yoqtirgan mashg’ulotlarim bilan
o’tkazish .
80. Yaqin - atrofda hech kim shug’ullanmagan, o’ziga xos va noyob
mashg’ulotlar bilan band bo’lish.
41

Javob varaqa
____________________________________________________
Qadriyatlar yo’nalishlari savolnomasi
(I.G.Senin)
421
2 3
4 5 6
7 8 9 1
0
1
1 1
2 1
3 1
4 1
5
1
6 1
7 1
8 1
9 2
0 2
1
2
2 2
3 2
4 2
5 2
6 2
7 2
8
2
9 3
0 3
1 3
2 3
3 3
4 3
5 3
6
1 3
7 3
8 3
9 4
0 4
1 4
2 4
3 4
4
2 4
5 4
6 4
7 4
8 4
9 5
0 5
1 5
2 1
3 5
3 5
4 5
5 5
6 5
7 5
8 5
9 2
4 6
0 6
1 6
2 6
3 6
4 6
5 3
5 6
6 6
7 6
8 6
9 7
0 4
1
-6 6 7
1 7
2 7
3 7
4 5
2
-7 7 7
5 7
6 7
7 6
3
-8 8 7
8 7
9 7
4
-9 9 8
0 8
5
-10 1
01. Hech qanday ahamiyati yo‘q
2.Unchalik muhim emas
3.Ma’lum ahamiyatga ega
4.Muhim, zarur
5.Juda muhim, ehtiyotiy zarur

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Andreyeva G.M. Sotsialnaya psixologiya. Uchebnik dlya visshix uchebnix
zavedeniy / G.M. Andreyeva. – 5-ye izd., ispr. i dop. – M.: Aspekt Press, 2003. –
364 s.
2. Andreyeva G.M., Bogomolova N.N., Petrovskaya L.A. Zarubejnaya
sotsialnaya psixologiya XX stoletiya. – M.: Aspekt Press, 2002.
3. Bodalev A.A. Lichnost i obsheniye. – M.: 2003.
4. Maxmudov I.I. Boshqaruv psixologiyasi: O‘quv qo‘llanma / Mas’ul
muharrir: A.Xolbekov. – T.: DJQA “Rahbar” markazi; “YUNAKS-PRINT”
MCHJ, 2006. – 230 b.
5. Galkina T.P. Sotsiologiya upravleniya: Ot gruppi k komande. – M.: 2003.
6. Donsov A.I. Psixologiya kollektiva. – M.: MGU, 1984.
7. Yemelyanov Y.N. Aktivnoye sotsialno-psixologicheskoye obucheniye. – L.:
LGU, 1985.
8. Yenikeyev M.I. Obshaya i sotsialnaya psixologiya. – M.: 2002.
9. Kamenskaya YE.N. Sotsialnaya psixologiya: Konspekt leksiy: Uchebnoye
posobiye / YE.N. Kamenskaya. Izd. 2-ye. – Rostov n/Donu: Feniks, 2006. – 192s.
43

Sotsial psixologiyada katta guruhlarning o'rganilishi

Sotib olish