• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 102.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Октябрь 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

Sunnatillo

Дата регистрации 11 Апрель 2025

2 Продаж

Sovet hokimiyatining o'rnatilishi

Bugungi kunda millatlararo ziddiyatlar ko'plab ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy jarayonlarga ta'sir qilmoqda. O'zbekiston va Markaziy Osiyo davlatlarida millatlararo birdamlik va hamjihatlikni mustahkamlash borasida ko'plab tashabbuslar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, ba'zi hududlarda eski ziddiyatlar va yangilari paydo bo'lishi xavfi saqlanmoqda. Globalizatsiya jarayoni, axborot texnologiyalarining rivojlanishi va madaniy almashinuv millatlararo munosabatlarni silliqlashga xizmat qilsa-da, iqtisodiy notenglik, siyosiy beqarorlik va tarixiy ziddiyatlar ularni murakkablashtirmoqda. Bugungi kunda millatlararo munosabatlarning tinch va barqaror bo'lishi uchun davlatlar o'rtasida hamkorlik, muloqot va madaniy anglashuv juda muhimdir. Millatlararo dialogni rivojlantirish, tarixiy xatolarni tan olish va ular asosida kelajakda xatolardan qochish millatlararo ziddiyatlarning kamayishiga xizmat qiladi 18 . Millatlararo munosabatlardagi ziddiyatlar nafaqat tarixiy omillar, balki siyosiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlar natijasida paydo bo'ladi. Bugungi kunda ular hali ham ijtimoiy hayotning muhim muammolaridan biri bo'lib qolmoqda. Shu sababli, millatlararo munosabatlarni mustahkamlash, hamkorlik va muloqot yo'llarini izlash orqali bu ziddiyatlarning salbiy oqibatlarini kamaytirish zarur. Millatlararo munosabatlar insoniyat tarixidagi eng murakkab va ko‘p qirralik jarayonlardan biridir. Ular nafaqat turli xalqlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar, balki davlatlarning siyosiy barqarorligi, ijtimoiy tinchligi va iqtisodiy taraqqiyoti uchun ham hal qiluvchi ahamiyatga ega. Millatlararo ziddiyatlar ko‘pincha tarixiy jarayonlar, siyosiy qarorlar, iqtisodiy manbalar uchun raqobat, madaniy farqlar va boshqa ko‘plab omillarga bog‘liq bo‘ladi. Bugungi kunda esa bu ziddiyatlar yangi shakllarda o‘z aksini topmoqda va jamiyatda sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Markaziy Osiyo va kengroq hududlarda millatlararo ziddiyatlarning ildizlari uzoq tarixga ega. Ushbu hududda ko‘plab millatlar va elatlar ming yillar davomida birga yashagan, ba’zan esa o‘zaro raqobat va nizolar yuzaga kelgan. Turli imperiyalar va mustamlakachilik siyosati millatlararo munosabatlarni 18 Rakhimov, U. Markaziy Osiyoda millatlararo munosabatlar. Toshkent, 2015. – 43 b. 26 tubdan o‘zgartirdi. Bu jarayon ko‘plab ijobiy va salbiy oqibatlarga olib keldi, shuningdek, mahalliy xalqlarning o‘zaro munosabatlari va davlat siyosatidagi roliga ta’sir qildi. Sovet tuzumining O‘rta Osiyoda o‘rnatilishi jarayonida mahalliy xalqlarning munosabati nafaqat ijtimoiy va milliy, balki siyosiy va iqtisodiy omillar bilan ham bog‘liq edi. Sovetlar tomonidan kiritilgan siyosiy tizim, ya’ni partiya va sovet organlari orqali hokimiyatni markazlashtirish, mahalliy boshqaruv va an’anaviy boshqaruv shakllarini yo‘q qilish, ko‘plab odamlar tomonidan qabul qilinmadi. Ko‘pchilik uchun yangi tuzum begona va o‘ta cheklovchi edi. Shuningdek, Sovet hokimiyati o‘z tarafidan qishloq xo‘jaligida kollektivlashtirish siyosatini kuchaytirdi. Bu siyosat ko‘plab dehqonlar va chorvadorlar hayotiga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Mulkchilikka asoslangan ijtimoiy tizim yo‘q qilinib, kolxoz va sovxozlar tashkil qilindi. Natijada ko‘pchilik uchun bu jarayon og‘ir iqtisodiy qiyinchiliklarni, qashshoqlik va ocharchilikni keltirib chiqardi. Bu esa Sovet tuzumiga nisbatan norozilikni kuchaytirdi. Ammo, Sovet hokimiyati ba’zi ijtimoiy qatlamlar uchun imkoniyatlar ham yaratdi. Misol uchun, ayollar huquqlari kengaytirildi, ularga ta’lim olish va ish bilan band bo‘lish imkoniyatlari berildi. Bu esa an’anaviy jamiyatlarda yangi ijtimoiy o‘zgarishlarni keltirib chiqardi va ayrim guruhlar tomonidan ijobiy qabul qilindi. Milliy madaniyat va tilni rivojlantirish siyosati dastlab mahalliy elita va ziyolilar tomonidan qo‘llab-quvvatlandi, chunki bu ular uchun o‘z milliyliklarini saqlab qolish imkoniyatini berdi. Biroq, 1930-yillardan boshlab represiyalar va markazlashtirish siyosati kuchaygani sari, milliy uyg‘onish harakatlari bostirildi va Sovet tuzumiga qarshi norozilik o‘sdi 6 . Natijada, O‘rta Osiyo xalqlari Sovet tuzumiga nisbatan murakkab, ko‘p qirrali munosabatda bo‘ldilar. Ba’zi qatlamlar uni o‘zgarish va taraqqiyot vositasi sifatida ko‘rsa, boshqalar uchun u mustamlaka va erkinlikning yo‘qolishi edi. Ushbu 6 Ilyasov, Orifjon. Sovet hokimiyati va O‘rta Osiyoda milliy uyg‘onish. Toshkent: Universitet nashriyoti, 2010. – 80 b. 10 chekladi. Shu bilan birga, mustaqillikdan keyin bu sohalarni tiklash va rivojlantirish uchun katta mehnat talab qilindi. II.2. Sovet milliy siyosatining ijtimoiy-madaniy oqibatlari Sovet Ittifoqining tashkil topishi bilan birga milliy siyosat markazlashtirildi va “millatlar masalasi” siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayotning eng muhim yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Sovet hukumatining milliy siyosati dastlab “millatlar tengligi” va “milliy madaniyatlarni rivojlantirish” g‘oyalari asosida olib borilgan bo‘lsa-da, amalda bu siyosat mahalliy tillar, madaniyatlar va dinlarga nisbatan qattiq cheklovlar va bosimlarni keltirib chiqardi. Ayniqsa, til, madaniyat va din sohalarida amalga oshirilgan siyosatlar mahalliy xalqlarning o‘ziga xosligini yo‘q qilishga qaratilgan edi. Sovet milliy siyosatining eng katta oqibatlaridan biri — til siyosatidagi keskin o‘zgarishlar va rus tilining ustunligini mustahkamlash edi. 1920-30-yillarda mahalliy tillarning rivojlanishi va alifbolarning lotin va keyinchalik kirill yozuvida standartlashtirilishi uchun dastlabki urinishlar amalga oshirildi. Bu jarayon “kadrlar tayyorlash” va “milliy madaniyatlarni rivojlantirish” maqsadida ko‘plab maktablar va nashriyotlar tashkil etilgan bo‘lsa-da, aslida rus tili kuchli siyosiy instrumentga aylandi. 1930-yillardan boshlab, ayniqsa Stalin davrida, rus tilining o‘rni va roli tobora oshirildi. Rus tili davlat tiliga aylantirilib, barcha ilmiy, ma’muriy va madaniy sohalarda ustunlikka ega bo‘ldi. Bu holat mahalliy tillarning amaliy hayotda va ilm-fanda cheklanishiga olib keldi. Ko‘plab o‘zbek, qirg‘iz, tojik va boshqa tillarda faoliyat yuritgan yozuvchilar, olimlar rus tiliga o‘tishga majbur bo‘ldilar. Natijada, mahalliy tillarda so‘z boyligi susayib, til madaniyati sustlashdi. Rus tilining majburiylashtirilishi nafaqat madaniy identifikatsiyani zaiflashtirdi, balki millatlar o‘rtasida til siyosati asosida ijtimoiy ajratishga ham sabab bo‘ldi. Rus tilini bilganlar yuqori lavozimlarga chiqish imkoniyatiga ega bo‘lgan bo‘lsa, mahalliy tillarni yaxshi biladiganlar ko‘pincha pastroq ijtimoiy 22 Ikkinchi bosqich – 1919-1924-yillar orasida sovet hokimiyati tobora mustahkamlandi. Ayniqsa, Turkiston Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi tashkil etildi va mintaqada sovet siyosatini markazlashtirish harakatlari kuchaydi. Shu davrda mustamlakachilik tizimining ayrim elementlari asta-sekinlik bilan yangi sovet boshqaruvi tizimiga almashtirildi. Uchinchi bosqich – 1924-yilda Turkiston ASSR ning tugatilishi va O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va Turkmaniston SSRlarning tashkil etilishi bilan yakunlandi. Bu jarayon sovet hokimiyatining O‘rta Osiyoda mustahkam o‘rnatilishining yakuniy bosqichi sifatida qaraladi 3 . Sovet hokimiyati O‘rta Osiyoda o‘rnatilgan bo‘lsa-da, mustamlakachilik siyosatining ba’zi elementlari uzoq vaqt davomida saqlanib qoldi. Buning asosiy sababi, sovet hokimiyatining mintaqadagi ijtimoiy-siyosiy, madaniy va iqtisodiy sharoitlarga moslashish jarayonining murakkabligi bilan bog‘liq edi. Masalan, yer taqsimoti, milliy savodxonlikni oshirish, sanoatni rivojlantirish va madaniyat sohasidagi sovet siyosati ko‘plab yangi qoidalar va o‘zgarishlarni talab qildi. Biroq, mahalliy elita va diniy tuzilmalar ba’zida yangi tartibga qarshilik ko‘rsatdi. Shu bois, sovet hukumati ba’zida an’anaviy mustamlakachilik boshqaruvi usullarini saqlab qolishga majbur bo‘ldi. Shuningdek, millatlararo munosabatlar va milliy siyosat ham mustamlakachilik davrining davomiyligini ko‘rsatadigan jihatlardan biri bo‘ldi. Sovet hokimiyati millatlarni “birlashtirish” va “sovet xalqini” yaratish maqsadida qat’iy markazlashtirilgan siyosat olib bordi. Bu siyosat mahalliy millatlarning madaniy va til o‘zligiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi va ko‘p hollarda mustamlakachilik davrining milliy bosimlarini davom ettirdi. Sovet hokimiyatining O‘rta Osiyoda o‘rnatilishi – murakkab, bosqichma- bosqich va ko‘p qirrali tarixiy jarayon bo‘lib, u nafaqat siyosiy inqilob, balki mustamlakachilik siyosatining davomiyligi bilan ham chambarchas bog‘liq edi. Oktyabr inqilobi sovet hokimiyatini o‘rnatish uchun yangi imkoniyatlar yaratgan bo‘lsa-da, mintaqadagi an’anaviy ijtimoiy-siyosiy tuzilmalar va mahalliy 3 Shamsutdinov R., Mo’minov X. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Sharq, - 2013. – 435 b. 7 adolatni qaror toptirish va xalqimiz boshdan kechirgan sinovlardan saboq olish muhim ahamiyatga ega. Bu nafaqat ilmiy va siyosiy doiralarda, balki ta’lim tizimi, ommaviy axborot vositalari, san’at va madaniyat orqali keng targ‘ib etilishi lozim. Millatlararo munosabatlarni yanada sog‘lomlashtirish uchun davlat tomonidan adolatli siyosat yuritilishi bilan birga, har bir fuqaro ongida bag‘rikenglik, hurmat, tolerantlik kabi qadriyatlarni shakllantirish ham zarurdir. Aks holda, tashqi aralashuvlar, ijtimoiy tengsizlik, iqtisodiy cheklovlar va madaniy nizo holatlari yana muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Shu bois, O‘zbekistonning hozirgi bosqichdagi taraqqiyot strategiyasi – “Hech kim ortda qolmasin” tamoyiliga asoslangan holda, barcha ijtimoiy qatlam va millatlar manfaatlarini inobatga olgan holda yuritilmoqda. Xulosa qilib aytganda, millatlararo munosabatlardagi tarixiy ziddiyatlar chuqur ildizlarga ega bo‘lsa-da, ularni bartaraf etish yo‘lida amalga oshirilayotgan izchil siyosat va ijtimoiy tashabbuslar bugungi kunda ijobiy natijalar bermoqda. Asosiysi, bu yo‘ldan to‘xtamasdan, har bir insonda milliy g‘urur, tarixiy xotira va fuqarolik mas’uliyatini uyg‘otishga qaratilgan siyosiy va madaniy dasturlarni kengaytirish lozim. Shundagina millatlararo barqarorlik va ijtimoiy uyg‘unlik mustahkamlanadi, O‘zbekiston esa o‘z taraqqiyot yo‘lida yanada mustahkam qadamlar bilan oldinga siljiydi. Sovet davrida olib borilgan milliy siyosat bugungi kunda ham o‘z ta’sirini yo‘qotmagan. Ammo mustaqillik yillarida O‘zbekiston tomonidan tanlangan totuvlik siyosati, milliy qadriyatlar va tarixiy xotiraga bo‘lgan hurmat zaminida millatlararo barqarorlik va ijtimoiy uyg‘unlikni ta’minlash borasida katta yutuqlarga erishildi. Kelgusida ham bu yo‘ldan og‘masdan, barcha millat vakillarining teng huquqli hayotini kafolatlovchi demokratik jamiyat barpo etish yo‘lida harakat qilish zarur. 31 Kurs ishida tarixiy-huquqiy, tahliliy, taqqosloviy metodlar asosida manbalar va ilmiy adabiyotlar tahlil qilinadi. Asosiy e’tibor arxiv hujjatlari, davr matbuoti, zamonaviy tarixchilar va siyosatshunoslar tomonidan yozilgan tadqiqotlarga qaratiladi. Tadqiqotda tarixiy voqealarning izchil bayoni bilan bir qatorda, ularning bugungi kundagi aks-sadosi ham tahlil etiladi. Prezident Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Tarixiy haqiqatni tiklash – bu faqat o‘tmishga qaytish emas, balki kelajak avlodlar ongida milliy g‘urur va tarixiy xotirani shakllantirish yo‘lidagi muhim qadamlardan biridir 1 ”. Ana shu nuqtai nazardan, sovet davridagi milliy siyosatga oid masalalarni chuqur tadqiq etish nafaqat tarixiy, balki dolzarb siyosiy va ma’naviy vazifa hamdir. Yuqoridagilar asosida ushbu kurs ishi sovet milliy siyosati tarixini o‘rganishda muhim nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, bugungi kunda ham o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan muhim masalalarni yoritishga xizmat qiladi. Mazkur kurs ishining dolzarbligi — Sovet tuzumining o‘rnatilishi va uning milliy siyosatiga doir masalalar bugungi kunda tarixiy haqiqatni tiklash, milliy ong va xotirani shakllantirish jarayonida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Mustamlakachilik siyosatining yangi shakli sifatida yuzaga chiqqan sovet milliy siyosati o‘zbek xalqining ijtimoiy-siyosiy hayotiga, madaniyatiga va tafakkuriga chuqur ta’sir ko‘rsatgan. Bu mavzuni o‘rganish orqali tarixiy saboqlar chiqarilib, mustaqillik yillarida amalga oshirilayotgan milliy siyosatning mohiyati yanada chuqur anglanadi. Shu bois, mavzu o‘z dolzarbligini saqlab qolmoqda. Kurs ishining asosiy maqsadi – Sovet tuzumining O‘zbekistonda o‘rnatilishi jarayonini, ayniqsa uning milliy siyosati va milliy munosabatlarga ta’sirini tarixiy manbalar asosida tahlil qilish, bu siyosatning ijtimoiy-madaniy oqibatlarini yoritish hamda mustaqillik davridagi milliy siyosat bilan qiyosiy tahlil asosida tarixiy xulosalar chiqarishdan iborat. Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Sovet tuzumining O'zbekistonda o'rnatilishiga oid tarixiy jarayonlarni tahlil qilish. 1 Mirziyoyev, Sh. M . Yangi O‘zbekiston strategiyasi . Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU. – 2021.- 23 b. 4 Ruslashtirish siyosati madaniy mustaqillikka jiddiy to‘siq bo‘ldi. Sovet respublikalarida maktablarda, ilm-fan va madaniyat sohalarida rus tili asosiy o‘rinni egalladi. Milliy tillar faqat cheklangan doirada qo‘llanildi, ular rivojlanish uchun zarur bo‘lgan qo‘llanmalar, ilmiy adabiyotlar va resurslardan mahrum bo‘ldi. Milliy yozuvchilar, san’atkorlar va madaniyat arboblari sovet ideologiyasiga qarshi chiqmagan holda faoliyat yuritishga majbur bo‘ldilar. Bu esa ijodiy erkinlikning pasayishiga, milliy mavzular va o‘ziga xosliklarning cheklanishiga olib keldi. Madaniy sohada mustaqil va tanqidiy fikrning rivojlanishi imkonsiz bo‘lib qoldi. Ilm-fan sohasida ham mustaqillik cheklovlari juda sezilarli bo‘ldi. Sovet hukumati ilm-fan sohasida markaziy nazorat o‘rnatdi, barcha ilmiy-tadqiqotlar davlat tomonidan qattiq boshqarildi va siyosiy maqsadlarga xizmat qilishi talab qilindi. Milliy ilmiy makon mustaqil va erkin izlanishlar uchun imkoniyatlardan mahrum bo‘ldi. Milliy ilmiy kadrlar ko‘pincha kadrlar siyosati tufayli chetlashtirildi, milliy tillarda ilmiy nashrlar va tadqiqotlar cheklangan edi. Bu esa milliy ilm-fanning rivojlanishini sustlashtirdi va ko‘plab muhim tadqiqotlarning amalga oshirilmasligiga sabab bo‘ldi. Madaniy va ilmiy mustaqillikning cheklanishi milliy o‘zlikning susayishiga olib keldi. Milliy til va madaniyat o‘zini erkin ifoda eta olmadi, milliy tarix, an’ana va qadriyatlar rivojlanish uchun zarur sharoitlardan mahrum bo‘ldi 14 . Ilm-fanda esa milliy muammolarni o‘rganish, milliy tarix, tibbiyot, tilshunoslik va boshqa sohalarda mustaqil tadqiqotlar olib borish imkoni kamaydi. Bu o‘z navbatida milliy taraqqiyotga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Shuningdek, madaniy va ilmiy mustaqillikning yo‘qligi jamiyatda ijtimoiy- madaniy noroziliklar va qarama-qarshiliklarni kuchaytirdi. Milliy qadriyatlar va tilga qilingan bosimlar xalq ongida keskinlik va norozilikka sabab bo‘ldi. 14 Shamsutdinov R., Mo’minov X. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Sharq, - 2013. – 480 b. 20 Kirish XX asr boshlarida dunyo siyosiy xaritasida yuz bergan tub o‘zgarishlar, xususan, 1917-yilgi Oktyabr inqilobidan so‘ng Rossiya imperiyasining parchalangan o‘rnida Sovet Ittifoqi nomi bilan yangi totalitar tuzum paydo bo‘lishi tarixiy jarayonlarga chuqur ta’sir ko‘rsatdi. Ayniqsa, ushbu tuzumni sobiq imperiya hududlarida, jumladan, Markaziy Osiyo mintaqasida o‘rnatish jarayoni nafaqat siyosiy, balki ijtimoiy, madaniy va milliy sohalarda ham keskin o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi. Sovet tuzumi o‘zining dastlabki bosqichlaridanoq mustahkam markazlashgan boshqaruv tizimiga tayanar ekan, milliy masalani hal qilish borasida bir qator siyosiy konsepsiyalarni ilgari surdi. Biroq bu siyosat amalda ko‘p hollarda milliy manfaatlarga zid tarzda, mustamlakachilik kayfiyatida olib borildi. Mazkur kurs ishining mavzusi – "Sovet tuzumi o‘rnatilishi: milliy siyosat va milliy munosabatlar" – O‘zbekiston tarixi uchun muhim bo‘lgan davrni qamrab oladi. Bu davrda sovetlar tomonidan olib borilgan milliy siyosatning mazmun- mohiyati, uning amalga oshirilish shakllari, natijalari va oqibatlari o‘rganiladi. Ayniqsa, sovet rahbarlarining millatlar haqidagi nazariy qarashlari va ularning amaliyotdagi ko‘rinishlari chuqur tahlil qilinadi. O‘zbekiston va boshqa milliy respublikalarda sovet hokimiyatining o‘rnatilishi, mahalliy aholi bilan munosabatlar, milliy elitalarning taqdiri, ruslashtirish siyosati va madaniy hayotdagi o‘zgarishlar asosiy e’tiborda bo‘ladi. Ushbu ishning asosiy maqsadi – Sovet tuzumining o‘rnatilishi bilan bog‘liq milliy siyosatning tarixiy ildizlarini, asosiy yo‘nalishlarini hamda ushbu siyosatning mahalliy xalqlarga, xususan o‘zbek xalqiga ko‘rsatgan ta’sirini aniqlash va tahlil qilishdan iborat. Shuningdek, ish davomida sovet davridagi millatlararo munosabatlarning qanday shakllangani, milliy madaniyat va tafakkurga qanday ta’sir qilgani o‘rganiladi. Bu orqali nafaqat tarixiy haqiqatni tiklash, balki mustaqillik yillarida olib borilayotgan milliy siyosatning mohiyatini chuqurroq tushunishga hissa qo‘shish maqsad qilingan. 3 Xulosa Millatlararo munosabatlar har bir jamiyatda ijtimoiy barqarorlik, siyosiy izchillik va madaniy uyg‘unlikning muhim omillaridan biri sanaladi. Sovet davrida O‘rta Osiyo xalqlari o‘z tarixiy taraqqiyoti jarayonida bu borada murakkab va ziddiyatli yo‘lni bosib o‘tdilar. Sovet imperiyasi tomonidan olib borilgan milliy siyosat tashqi tomondan "millatlar tengligi" va "xalq do‘stligi" g‘oyalari bilan pardalangan bo‘lsa-da, aslida uning zamirida markazlashtirish, ruslashtirish va totalitar nazorat yotardi. Bu holat milliy o‘zlikning yo‘qolishi, madaniyat va tillarning cheklanishi, diniy erkinliklarning susaytirilishiga olib keldi. Ayniqsa, 1930-yillar qatag‘onlari davrida minglab ziyolilar "xalq dushmani" tamg‘asi bilan qatl qilinib, milliy elitaning ildizi quritildi. Bunday siyosat nafaqat O‘zbekistonda, balki barcha O‘rta Osiyo respublikalarida ijtimoiy psixologiyaga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Millatlararo ishonchsizlik, bir-biriga nisbatan befarqlik va madaniy begonalashuv kuchaydi. Bu esa mustaqillik yillarida yuzaga kelgan ayrim ijtimoiy va siyosiy tangliklarning ildizlaridan biri sifatida baholanishi mumkin. Mustaqillikdan so‘ng O‘zbekiston hukumati millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglik siyosatini ustuvor yo‘nalishlardan biri sifatida tanladi. Bugungi kunda respublikamizda 130 dan ortiq millat va elat vakillari yagona Vatan - O‘zbekiston bag‘rida hamjihatlikda yashamoqdalar. Shunga qaramay, tarixda yuzaga kelgan ayrim ziddiyatlar, qatag‘onlar, madaniy asoratlar o‘zining aks-sadosini hanuzgacha qoldirib kelmoqda. Bu xotiralar, avvalo, milliy ong va tarixiy xotira tiklanishida muhim o‘rin tutadi. Tarixiy adolatning tiklanishi, xalqimiz boshidan o‘tkazgan sinovlarni ilmiy jihatdan o‘rganish va ulardan saboq olish, hozirgi va kelajak avlodni milliy o‘zlik va vatanga sadoqat ruhida tarbiyalashda muhim omil bo‘lib xizmat qilmoqda. Millatlararo munosabatlarning barqarorligini ta’minlash uchun har bir jamiyatda adolat, tenglik, huquqiy himoya kabi demokratik tamoyillar ustuvor bo‘lishi kerak. Shuningdek, har bir millat, til va madaniyatning rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish orqali ijtimoiy uyg‘unlikni mustahkamlash 29 MUNDARIJA: KIRISH……………………………………………………...……………………..3 I.BOB. SOVET TUZUMI O‘RNATILISHI VA MILLIY SIYOSATNING SHAKLLANISHI…………………………………………………………………6 I.1. Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi jarayoni va uning O‘rta Osiyodagi bosqichlari………………………………………………………………………….6 I.2. Sovet milliy siyosatining nazariy asoslari va dastlabki amaliyoti …. ……….....11 II.BOB. MILLIY SIYOSATNING AMALIYOTI VA MILLATLARARO MUNOSABATLAR…………………………………………......…...……...…...17 II.1. Ruslashtirish siyosati, kadrlar siyosati va milliy elitaning yo‘q qilinishi... …..17 II.2. Sovet milliy siyosatining ijtimoiy-madaniy oqibatlari…... ………………….22 XULOSA …………………………………………………....................................40 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ...……...……..………………………..43 I.BOB. SOVET TUZUMI O‘RNATILISHI VA MILLIY SIYOSATNING SHAKLLANISHI I.1. Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi jarayoni va uning O‘rta Osiyodagi bosqichlari 1917-yilning oktyabr oyida Rossiyada yuz bergan inqilob jarayonlari butun imperiya hududida, jumladan O‘rta Osiyo mintaqasida ham tub o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi. Oktyabr inqilobi deb ataladigan bu voqea, sovet hokimiyatining o‘rnatilishida asosiy poydevor bo‘lib xizmat qildi. Ammo O‘rta Osiyoda, xususan hozirgi O‘zbekiston hududida sovet hokimiyatining o‘rnatilishi va mustamlakachilik siyosatining davomiyligi o‘ziga xos va murakkab tarixiy jarayonlar bilan kechdi. Oktyabr inqilobi Rossiya imperiyasining monarxik tuzumini ag‘darib, proletariat diktaturasiga asos solish maqsadida amalga oshirildi. Petrograd va Moskva markaziy shaharlarida qo‘lga kiritilgan sovet hokimiyati tez orada imperiyaning chekka hududlariga ham tarqala boshladi. Biroq O‘rta Osiyo mintaqasida hokimiyatni o‘zgartirish ancha murakkab jarayon bo‘ldi. Bu yerda avval mustamlakachilik hukumatlari, ya’ni Rossiya imperiyasining ma’muriy boshqaruv tizimi faoliyat ko‘rsatardi. Ular hududda o‘z ta’sirini saqlab qolishga harakat qildi. O‘rta Osiyo aholisining ko‘pchiligi qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanuvchi musulmon aholisi bo‘lib, ular mustamlakachilik hukumatining siyosatiga qarshi turishdi. Shu sababdan sovet hokimiyati O‘rta Osiyoda to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘rnatilmadi, balki bosqichma-bosqich, mahalliy sharoitlar va ijtimoiy-siyosiy vaziyatga moslashgan holda amalga oshirildi. Sovet hokimiyatining O‘rta Osiyoda o‘rnatilishi uch asosiy bosqichda kechdi. Birinchi bosqich – 1917-1918-yillar oralig‘ida sovet hokimiyatini joriy etish uchun urinishlar boshlangan davr bo‘lib, bu paytda Markaziy Osiyo hududlarida ko‘plab qarshiliklar va to‘qnashuvlar yuzaga keldi 2 . 2 Murtazoyeva R.H., Odilov A.A., Ermetov A.A., Soipova K.D. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Donishmand ziyosi. – 2020. – 568 b. 6 Lenin millatlar masalasiga chuqur e’tibor qaratgan va ularni qo‘llab- quvvatlash siyosatini olib borgan. Uning millatlar haqidagi qarashlari Marks va Engelsning nazariyalaridan kelib chiqqan bo‘lsa-da, ularni o‘z davri sharoitiga moslashtirdi. Lenin fikricha, millatlar o‘zaro teng huquqli bo‘lishi kerak va hech bir millat ustun qo‘yilmasligi lozim. U «millatlarning o‘zini o‘zi boshqarish huquqi»ni qattiq himoya qilgan. Bu tamoyil 1917 yilgi Oktyabr inqilobidan so‘ng qabul qilingan siyosatda asosiy o‘rin egalladi. Lenin uchun millatlararo birdamlik faqat iqtisodiy, siyosiy birlikdan iborat emas, balki madaniy va ma’naviy uyg‘unlikni ham anglatardi. Lenin millatlararo tenglikni ta’minlash uchun avvalo milliy ozchiliklarning siyosiy va madaniy huquqlarini hurmat qilish, ularni qo‘llab-quvvatlash kerakligini ta’kidlagan. U, shuningdek, millatlararo ziddiyatlar va millatchilikning oldini olish uchun davlatning faol siyosiy roli zarurligini ko‘rsatgan. Lenin o‘zining «Millatlar haqida» va boshqa asarlarida bu masalalarga keng to‘xtalgan. Sovet davrida millatlar masalasi faqat nazariy emas, balki amaliy ko‘rinishda ham hal qilindi. Masalan, milliy respublikalar tashkil qilindi, ularning til va madaniyatini rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar yaratildi. Bularning barchasi millatlar o‘rtasida tenglikni ta’minlash va ularning sovet hokimiyatiga bo‘lgan munosabatini mustahkamlash maqsadida amalga oshirildi 8 . Stalinning millatlar haqidagi qarashlari Lenin qarashlaridan ma’lum darajada farq qilgan, biroq u ham milliy siyosatga katta e’tibor bergan. Stalin o‘zining «Millatlar masalasi haqida» asarida millat tushunchasini aniq va tizimli bayon qilgan. U millatni o‘zaro tarixiy taraqqiyot yo‘lida shakllangan, umumiy til, hudud, iqtisodiy hayot va madaniyat bilan bog‘langan insonlar jamoasi sifatida ta’riflagan. Stalin nazariyasi millatni ko‘proq marksistik-iqtisodiy nuqtai nazardan tahlil qiladi, u millatlarni iqtisodiy qaramlik va mustaqillik nuqtai nazaridan baholaydi. Stalin uchun millatning o‘ziga xosligi uning iqtisodiy rivojlanishi va madaniy 8 Mirzaahmedov, Azamat. Millatlar siyosati va respublika tuzilishi O‘rta Osiyoda. Toshkent, 2015. – 110 b. 12 mumkin. Bu yo‘lda ilm-fan, ta’lim, madaniyat va ommaviy axborot vositalari muhim vosita sifatida xizmat qilishi kerak. Millatlararo totuvlikni mustahkamlash uchun xalqaro tajriba hamda milliy qadriyatlarga asoslangan siyosiy yondashuv zarur. Millatlararo ziddiyatlar ko‘p hollarda ijtimoiy adolatsizlik, iqtisodiy tengsizlik, madaniy diskriminatsiya natijasida yuzaga keladi. Shu bois, O‘zbekistonda olib borilayotgan ijtimoiy- iqtisodiy islohotlar aynan mana shu muammolarning oldini olishga qaratilgan. Har bir fuqaroda adolat hissi kuchaysa, davlat va jamiyat o‘rtasida ishonch ortadi. Millatlararo munosabatlar masalasi har bir davlatning siyosiy barqarorligi, ijtimoiy birdamligi va madaniy taraqqiyotida beqiyos ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, ko‘p millatli jamiyatlar uchun bu yo‘nalishdagi siyosat davlat boshqaruvi va fuqarolik jamiyatining eng muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. O‘zbekiston misolida olib qaralganda, millatlararo munosabatlarning shakllanishi va rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan tarixiy bosqichlar mavjud. Xususan, Sovet davrida olib borilgan milliy siyosat tashqi tomondan do‘stlik va tenglik g‘oyalari bilan targ‘ib etilgan bo‘lsa-da, amalda ruslashtirish, markazlashtirish, diniy va madaniy qadriyatlardan begonalashtirish kabi yo‘nalishlarni ko‘zda tutgan edi. Bu siyosatning salbiy oqibatlari xalq ongida, ijtimoiy munosabatlarda va madaniy hayotda chuqur iz qoldirdi. Shunday sharoitda O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, millatlararo munosabatlarni yangicha, milliy qadriyatlarga va inson huquqlariga asoslangan yondashuv asosida shakllantira boshladi. Bugungi kunda mamlakatda yashayotgan turli millat vakillarining o‘z tillari, madaniyati, urf-odatlari va diniy e’tiqodlarini erkin ravishda amalga oshirishi uchun barcha shart-sharoitlar yaratilgan. Respublikada faoliyat yuritayotgan milliy madaniy markazlar, millatlararo totuvlikni targ‘ib qiluvchi ijtimoiy loyihalar va qonunchilikda belgilangan teng huquqlilik prinsipi milliy birlikni mustahkamlashda muhim o‘rin tutmoqda. Biroq, tarixdagi og‘riqli sahifalar – qatag‘onlar, madaniy bosimlar va milliy identitetga qarshi qaratilgan siyosatlarning aks-sadosi hali-hanuz jamiyat ongida yashab kelmoqda. Shuning uchun ham bugungi kunda tarixiy xotirani tiklash, 30 Milliy respublikalar tuzilishi nafaqat siyosiy, balki iqtisodiy va madaniy sohalarni ham qamrab oldi. Bu respublikalar hududida millatlarning iqtisodiy taraqqiyotini qo‘llab-quvvatlash, milliy madaniyat va adabiyotlarni rivojlantirish, milliy ta’lim tizimini yaratish kabi vazifalar amalga oshirildi. Shu tarzda, milliy respublikalar Sovet milliy siyosatining amaliy ko‘rinishi sifatida ko‘rildi. “Millatlar tengligi” g‘oyasi Sovet davrida milliy siyosatning asosiy tamoyili sifatida ilgari surildi. Bu g‘oya millatlar o‘rtasida teng huquqlilikni, millatlarning o‘z tilini, madaniyatini va siyosiy huquqlarini erkin amalga oshirishini ta’minlashga qaratilgan edi. Sovetlar Ittifoqining tashkil etilishida ushbu g‘oya millatlararo nizolarni bartaraf etish, milliy adolatni ta’minlash va ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlash maqsadida asosiy siyosiy platforma sifatida tan olindi. Leninning millatlar haqidagi qarashlari aynan ushbu g‘oya atrofida shakllandi. U millatlarning o‘z taqdirini belgilash huquqini tan olishni va millatlararo tenglikni amalda ta’minlashni Sovet hokimiyatining muhim vazifasi deb bildi. Lenin nazarida, millatlararo tenglik faqat davlat va siyosiy sohada emas, balki madaniy va iqtisodiy hayotda ham yuzaga kelishi kerak edi. Bu tamoyil Sovet milliy siyosatining poydevorini tashkil etdi. “Millatlar tengligi” g‘oyasi milliy avtonomiya tamoyili bilan chambarchas bog‘liq edi. Sovet hukumati turli millatlarning o‘z tillari va madaniyatini rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratdi. Masalan, milliy maktablar tashkil qilindi, milliy adabiyotlar chop etildi, milliy teatr va boshqa madaniyat muassasalari qo‘llab-quvvatlandi. Bu esa millatlarning o‘zligini saqlab qolishiga va rivojlantirishiga xizmat qildi 10 . Biroq, “millatlar tengligi” g‘oyasining amalda to‘liq amalga oshirilishi har doim ham oson bo‘lmadi. Sovet hukumati milliy avtonomiyani belgilangan chegaralar doirasida qo‘llab-quvvatladi, ammo markaziy hukumatning kuchaygan nazorati va boshqaruvi ba’zida milliy manfaatlarga zid keladigan qarorlar qabul qilinishiga olib keldi. Masalan, ba’zi milliy harakatlar “millatchilik” deb baholandi 10 Usmonov Q., Sodiqov M., Burxonova S. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Iqtisod - Moliya, 2006.. – 291 b. 15 darajasi bilan bog‘liq edi. Shu bois, millatlararo munosabatlar markazida iqtisodiy barqarorlik va siyosiy birlik turgan. Stalin davrida milliy siyosat ko‘proq markazlashtirilgan va qat’iy nazorat ostida olib borildi. Milliy madaniyat rivojlantirildi, ammo bu rivojlanish marksistik ideologiyaga va davlat siyosatiga mos bo‘lishi kerak edi. Stalin millatchilik va millatlararo ziddiyatlarga qarshi keskin kurash olib bordi, ammo u ba’zan represiv usullarni qo‘llab, milliy harakatlarni bostirdi. Sovet davlatining milliy respublikalari va avtonom hududlari shakllantirildi, bu millatlararo munosabatlarni tartibga solish va har bir millatning madaniy va siyosiy huquqlarini himoya qilishga qaratilgan edi. Shu bilan birga, Stalin davrida rus tilining davlat tiliga aylanishi va iqtisodiy, siyosiy hayotda asosiy vosita sifatida kuchayishi milliy madaniyatlar o‘rtasidagi muvozanatni o‘zgartirdi. Lenin davrida milliy siyosat ijobiy intilishlar bilan boshlansa, uning asosiy maqsadi millatlararo birdamlikni ta’minlash va milliy muammolarni hal qilish edi. Milliy respublikalar tashkil etildi, milliy til va madaniyatlarni rivojlantirishga e’tibor qaratildi. Masalan, O‘rta Osiyo va Kavkazda milliy o‘quv yurtlari ochildi, matbuot va teatrlar rivojlantirildi. Biroq, milliy siyosatning amaliyoti ham qiyinchiliklarga duch keldi. Turli millatlar o‘rtasidagi millatchilik harakatlari, madaniy tafovutlar va iqtisodiy notengliklar ba’zan siyosiy muammolarga aylanishi mumkin edi. Shu bois, Sovet hukumati milliy siyosatni markazlashtirishga va nazoratni kuchaytirishga harakat qildi. Stalin davrida milliy siyosat ko‘proq markazlashgan boshqaruv ostida olib borildi. Milliy madaniyatlar rivojlandi, ammo ular marksistik ideologiyaga bo‘ysindi. Milliy elita ko‘plab repressiyalarga uchradi, millatchilik harakatlari bostirildi. Shu bilan birga, millatlararo integratsiya siyosati, rus tilining keng tarqalishi, iqtisodiy va siyosiy birlikni mustahkamlashga qaratildi. Sovet milliy siyosati – murakkab, ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, uning nazariy asoslari marksizm-leninizm g‘oyalariga tayangan. Lenin millatlar o‘zini o‘zi boshqarish va madaniy tenglik tamoyillarini ilgari surgan bo‘lsa, Stalin bu 13 qatlamlarda qoldi. Bu esa milliy ong va madaniy o‘ziga xoslikni pasaytirishga xizmat qildi 16 . Madaniyat sohasida Sovet hukumati markaziy ideologiya va propagandani ilgari surish uchun madaniy jarayonlarni qat’iy nazorat ostiga oldi. Mahalliy madaniyat va an’analar, milliy folklor va badiiy meros, ko‘pincha “xalq dushmani” yoki “xalq yomonlashtiruvchi” sifatida qoralandi. Sovet rejimi barcha madaniy faoliyatni “sotsialistik realizm” tamoyillariga moslashtirishga harakat qildi. Natijada, mahalliy yozuvchilar, san’atkorlar va madaniyat arboblari faqat Sovet Ittifoqining siyosiy buyruqlariga muvofiq asarlar yaratishga majbur bo‘ldilar. An’anaviy madaniyat, diniy marosimlar va xalq ijodiyoti ko‘pincha taqiqlangan yoki keskin cheklangan. Shu bilan birga, mahalliy madaniyatni markaziy sovet madaniyatiga muvofiq “sozlash” jarayoni boshlangan. Bu jarayonda rus madaniyati va sovet ideologiyasi mahalliy madaniyat ustidan ustunlikka erishdi. Sovet davrida madaniyat sohasidagi bosim natijasida milliy madaniyatning ko‘plab jihatlari yo‘q bo‘lib ketdi yoki chuqur o‘zgardi. Ko‘plab madaniy meroslar saqlanmagan, an’anaviy til va uslublar zaiflashgan. Shu bilan birga, madaniy erkinlikning yo‘qligi sababli ko‘plab iste’dodli shaxslar o‘z ijodlarini cheklangan sharoitda amalga oshirishga majbur bo‘ldilar. Sovet Ittifoqi ateistik davlat siyosatini olib bordi va diniy tashkilotlarni bostirishni maqsad qilib qo‘ydi. Markaziy Osiyo xalqlari uchun din – musulmonlik – nafaqat ruhiy, balki madaniy va milliy o‘ziga xoslikning muhim qismi hisoblangan. Shu bois, diniy sohada bosim juda qattiq bo‘ldi. Sovet hukumati diniy ta’lim muassasalarini yopdi, masjidlar va diniy markazlarni buzdi yoki boshqa maqsadlarda foydalanishga berdi. Diniy faollar qatag‘on qilindi, ko‘plari qamoqqa olinib, hatto o‘ldirildi. Diniy marosimlarni amalga oshirishga cheklovlar qo‘yildi, diniy kitoblar, jumladan Qur’on taqiqlanib, yashirin ravishda o‘qildi. 16 Ziyoyev, M. Sovet davrida madaniy jarayonlar. Toshkent, 2012. – 76 b. 23 imkoniyatlar cheklandi. Milliy elitaning yo‘q qilinishi natijasida milliy madaniyat va tilni saqlash uchun qiyinchiliklar yuzaga keldi. Ruslashtirish siyosati, kadrlar siyosati va milliy elitaning yo‘q qilinishi sovet davrining eng qora sahifalaridan biridir. Bu jarayon ko‘plab millatlarda, jumladan o‘zbek millatida, milliy madaniyat, til va davlat qurilishining rivojlanishiga jiddiy zarar yetkazdi. Qatag‘onlar, “xalq dushmani” tamg‘asi ostida yuz minglab ziyolilar va yetakchi kadrlar jazolandi yoki yo‘q qilindi, bu esa butun bir avlodning intellektual va madaniy salohiyatini kamaytirdi. Shu bilan birga, bu qatag‘onlarning tarixiy tajribasi milliy o‘zlikni himoya qilish, milliy madaniyatni saqlash va mustahkamlashga bo‘lgan ehtiyojni yanada kuchaytirdi. Sovet davrida milliy respublikalar tuzilishi va millatlar tengligi g‘oyasi yuzaga kelgan bo‘lsa-da, uning amaliyoti ko‘pincha repressiyalar va markazlashuv siyosati bilan kechdi 13 . Sovet davrida madaniy va ilmiy mustaqillik ko‘plab milliy respublikalar, shu jumladan O‘zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo hududlarida katta cheklovlarga duch keldi. Ushbu jarayon milliy madaniyat, til va ilm-fanning rivojlanishini to‘xtatish yoki markazlashgan nazorat ostiga olish bilan bog‘liq edi. Madaniy va ilmiy sohalardagi mustaqillikning cheklanishi milliy o‘zlik, erkin ijod va ilmiy izlanishlarga salbiy ta’sir ko‘rsatdi, natijada milliy taraqqiyot sustlashdi. Madaniy mustaqillik – bu millat yoki jamiyatning o‘z madaniy merosini, tilini, an’analarini va ijodiy faoliyatini erkin ravishda rivojlantirish huquqidir. Milliy madaniyat mustaqilligi o‘zligimizni, tariximizni, qadriyatlarimizni saqlab qolish va avlodlarga yetkazish uchun muhim vositadir. Shu bois har qanday cheklov madaniy o‘sish va jamoat ongining shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Sovet davrida esa madaniy mustaqillik tushunchasi asl ma’nosida amal qilmasdi. Markaziy hukumatning milliy madaniyatga nisbatan siyosati ko‘proq ruslashtirish va markazlashuv yo‘nalishida bo‘ldi. Milliy madaniyat va tilni rivojlantirish cheklangan, asosan rus tili va sovet g‘oyalarini targ‘ib qilish ustunlik qilgan. 13 Usmonov Q., Sodiqov M. O’zbekiston tarixi.Toshkent: Sharq.- 2010. – 76 b 19 Sovet Ittifoqining qulashidan keyin mustaqil O‘zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo davlatlari madaniy va ilmiy mustaqillikni tiklashga intilishdi. Milliy tilni rivojlantirish, milliy madaniyatni saqlab qolish va mustaqil ilmiy tadqiqotlarni yo‘lga qo‘yish borasida qator chora-tadbirlar amalga oshirildi. Madaniyat sohasida milliy qadriyatlar qayta tiklandi, milliy yozuvchilar, san’atkorlar va olimlarga erkin ijod qilish imkoniyati berildi. Ilm-fanda esa milliy muammolarni o‘rganish va mustaqil izlanishlar olib borishga sharoit yaratildi. Madaniy va ilmiy mustaqillikning cheklanishi sovet davrining muhim muammolaridan biri bo‘lib, bu jarayon milliy o‘zlik, madaniyat va ilm-fanning rivojlanishiga jiddiy to‘siq bo‘ldi. Ruslashtirish siyosati, markazlashuv va repressiyalar milliy tillar va madaniyatning cheklanishiga, ilmiy tadqiqotlarning siyosiy qo‘llanilishiga olib keldi. Mustaqillik davrida esa bu sohalarda qayta tiklanish va mustaqil rivojlanishga intilish boshlandi. Madaniy va ilmiy mustaqillik milliy taraqqiyotning muhim omili ekanligi har doim yodda saqlanishi lozim. Sovet davrida O ‘zbekiston va umuman Markaziy Osiyoda madaniy va ilmiy mustaqillik qattiq cheklangan. Sovet hokimiyati milliy tillarni rivojlantirishni dastlab qo‘llab-quvvatlagan bo‘lsa-da, amalda ruslashtirish siyosati kuchayib, mahalliy madaniyat va ilm-fan erkinligini keskin chekladi. Milliy elita va ziyolilar “xalq dushmani” sifatida qatag‘onga uchradi, ko‘plab yetuk olim va san’atkorlar jazolandi yoki hatto yo‘q qilindi. Bu jarayon mahalliy madaniy meros va ilmiy tadqiqotlarning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi 15 . Rus tili hamma sohada dominant tilda aylandi, bu esa milliy tillarning rivojlanishini sustlashtirdi va xalq orasida madaniy ajralishlarni kuchaytirdi. Ilm- fan sohasida ham sobiq ittifoq rahbarlari markazlashgan siyosat bilan mahalliy tadqiqotlar ko‘pincha siyosiy nazorat ostida bo‘ldi, mustaqil fikr va tadqiqotlarga ruxsat berilmadi. Shunday qilib, sovet davrining madaniy va ilmiy siyosati O‘zbekistonda milliy mustaqillik va madaniy o‘ziga xoslikni rivojlantirish imkoniyatlarini 15 Sattarov, A. O‘zbekiston milliy siyosati va millatlararo munosabatlar. Toshkent, 2019. – 57 b 21 va repressiyalar ostiga olindi. Bu holatlar millatlararo munosabatlarda taranglikni keltirib chiqardi. Shuningdek, milliy respublikalarning chegaralari va hududiy tuzilishi ham ko‘pincha siyosiy va iqtisodiy omillar asosida aniqlangani sababli, ayrim hududlarda millatlararo nizolar yuzaga kelishi mumkin edi. Ba’zi millatlar o‘z hududida yetarlicha vakolatga ega bo‘lmaganliklari yoki boshqa millatlar tomonidan ustunlik qilinishidan norozilik bildirganlari ham kuzatildi. Shunga qaramay, umumiy qilib aytganda, milliy respublikalar tuzilishi va “millatlar tengligi” g‘oyasi Sovet milliy siyosatining muhim jihatlari bo‘lib, bu siyosat ko‘plab millatlarning o‘zligini himoya qilish va rivojlantirishga imkon berdi. Bu siyosat tufayli millatlar o‘z madaniy merosini saqlab qoldi, milliy tillar rivojlandi, shuningdek, millatlararo barqarorlik va birlashuv uchun asos yaratildi. 16 Bu siyosat markaziy hukumatning milliy elita ustidan nazoratni mustahkamlashga intilishi bilan bog‘liq edi. Milliy elita va ziyolilar orasida milliy o‘zlikni himoya qilish, millatning til va madaniyatini saqlashga intilish kuchli bo‘lib, bu ularni markaziy hokimiyat nazarida xavfli deb hisoblashga sabab bo‘ldi. Natijada, 1930-yillarda, ayniqsa 1937–1938 yillardagi Stalin qatag‘onlari davrida, ko‘plab milliy ziyolilar va yetakchilar "xalq dushmani" sifatida tamg‘alandi, qamoqqa olindi, surgunga yuborildi yoki o‘ldirildi. O‘zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo respublikalarida ham bu jarayon og‘ir kechdi. Masalan, ko‘plab o‘zbek ziyolilari, olimlari, yozuvchilari va jamoat arboblari qatag‘onga uchradi. “Xalq dushmani” tamg‘asi – sovet propagandasida va qonunchiligida ishlatilgan eng kuchli repressiv vositalardan biri edi. Bu tamga ostida turli millat vakillari, jumladan milliy elitaning eng faol, ijtimoiy hayotga ta’sir ko‘rsatgan vakillari ta’qib qilindi. “Xalq dushmani” deb tan olinishi uchun odatda millatni yo‘q qilish, sovet hokimiyatiga qarshi kurashish, yoki mustaqillikka intilish kabi ayblar qo‘yilardi. Haqiqatda esa ko‘pincha bunday ayblar asossiz va siyosiy maqsadlarda qo‘llanilgan. Natijada bu jarayon milliy madaniyat va ilm-fan rivojlanishini qattiq tormozladi, iqtidorli kadrlar kamaydi, milliy muassasalar faoliyati sustlashdi yoki to‘xtatildi. O‘zbekiston va O‘rta Osiyoda ko‘plab akademiklar, adiblar, san’atkorlar, tilshunoslar va boshqalar qatag‘onga uchradi. Bu milliy hayotning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi, milliy identitet zaiflashdi 12 . Qatag‘onlar va kadrlar siyosati bilan birga sovet hukumatining milliy respublikalarda markazlashuvi davom etdi. Bu jarayonda ko‘plab qarorlar, jumladan iqtisodiy va madaniy sohalardagi siyosatlar, Moskva tomonidan qattiq nazorat ostiga olindi. Rus tili o‘rnatilgan rasmiy til sifatida hamma sohada asosiy vositaga aylandi. Shu bilan birga, milliy til va madaniyatni o‘rgatish, rivojlantirish uchun 12 Usmonov Q., Sodiqov M. O’zbekiston tarixi.Toshkent: Sharq.- 2010. – 80 b. 18 siyosatni ko‘proq markazlashtirilgan nazorat bilan olib bordi. Har ikkala davrda millatlararo birdamlikni ta’minlash va milliy muammolarni hal etish maqsad qilingan. Ammo amaliyotda bu jarayon ba’zan ziddiyatli, ba’zan esa represiv choralarga boy bo‘ldi. Sovet milliy siyosati XX asrning eng murakkab va muhim siyosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, O‘rta Osiyo va butun sobiq Ittifoq hududlarida millatlararo munosabatlarning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Sovetlar Ittifoqining tashkil topishi bilan birga, millatlar muammosi ham jiddiy siyosiy va ijtimoiy masala sifatida yuzaga keldi. Turli millatlar va elatlar bir davlat tarkibida yashashiga qaramay, ularning o‘zligini saqlash, madaniyati va tilini rivojlantirish huquqlari qanday ta’minlanishi muhim edi. Shu munosabat bilan Sovet hukumatining milliy siyosatida markaziy o‘rin tutgan “millatlar tengligi” g‘oyasi va milliy respublikalar tuzilishi masalasi ko‘p muhokamalarga sabab bo‘ldi. 1917-yilgi Oktyabr inqilobidan so‘ng, Sovet hokimiyati mamlakatdagi turli millatlar huquqlarini tan olish va ularga siyosiy mustaqillikni ta’minlash yo‘lini izlashga kirishdi. Bu jarayonning asosi “millatlar o‘zini o‘zi boshqarishi” tamoyiliga asoslanardi. Vladimir Lenin millatlar huquqini hurmat qilish va ularni o‘z taqdirini belgilashga qodir bo‘lishlarini ta’kidlagan. Lenin fikricha, millatlar o‘rtasida tenglik bo‘lishi kerak, chunki millatlarning o‘zligini inkor etish yoki ularni zo‘rlash faqat millatchilik va qarama-qarshiliklarni kuchaytiradi. Shu sababli, millatlar o‘z madaniyatini, tilini saqlashi va rivojlantirishi, shuningdek, o‘z hududida siyosiy vakolatga ega bo‘lishi kerak edi 9 . Bu tamoyil asosida Sovet Ittifoqi tarkibida milliy respublikalar tashkil etildi. Masalan, O‘rta Osiyoda O‘zbekiston SSR, Qozog‘iston SSR, Qirg‘iziston SSR, Tojikiston SSR, Turkmaniston SSR kabi respublikalar tashkil qilindi. Har bir respublika o‘zining davlat tili, madaniyati, ta’lim tizimi va mahalliy siyosiy institutlariga ega bo‘lishi ko‘zda tutildi. Bu milliy respublikalar orqali turli millatlar o‘zlarini siyosiy va madaniy jihatdan ifoda eta oldilar. 9 Shamsutdinov R., Karimov Sh. Vatan Tarixi. Ikkinchi kitob. Toshkent: Sharq, - 2010 – 288 b. 14 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Mirziyoyev, Sh. M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU. – 2021. 2. Allamurodov, S. Sovet davrida milliy siyosat va uning oqibatlari. Termiz: Surxondaryo, 2021. 3. Bekmurodov, M. Madaniy mustaqillik: tarixiy saboqlar va hozirgi holat. Toshkent: Adabiyot, 2017. 4. Furqat, G‘afur. O‘rta Osiyo va Sovet hokimiyati. Toshkent: O‘qituvchi, 1998. 5. Ilyasov, Orifjon. Sovet hokimiyati va O‘rta Osiyoda milliy uyg‘onish. Toshkent: Universitet nashriyoti, 2010. 6. Jo‘rayev, M. Millatlararo totuvlik: O‘zbekiston tajribasi. Toshkent: Ijtimoiy Fikr Markazi, 2019 7. Karimov, Sardor. Oktyabr inqilobi va Markaziy Osiyoda uning ta’siri. Toshkent: Fan, 2013. 8. Mirzaahmedov, Azamat. Millatlar siyosati va respublika tuzilishi O‘rta Osiyoda. Toshkent, 2015. 9. Muhammedjanov, Otabek. O‘zbek milliy davlatining shakllanishi. Toshkent: Akademnashr, 2010. 10. Murtazoyeva R.H., Odilov A.A., Ermetov A.A., Soipova K.D. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Donishmand ziyosi. – 2020. 11. Qodirov, B. O‘zbekiston xalqlari va ularning madaniy integratsiyasi. Samarqand: SamDU nashriyoti, 2020. 12. Qodirov, O. Markaziy Osiyoda sovet milliy siyosati. Toshkent: Fan, 2005. 13. Qosimov, Tohir. O‘zbekiston Sovet davrida. Toshkent: Fan, 2005. 14. Rakhimov, U. Markaziy Osiyoda millatlararo munosabatlar. Toshkent, 2015. 32 II.BOB. MILLIY SIYOSATNING AMALIYOTI VA MILLATLARARO MUNOSABATLAR II.1. Ruslashtirish siyosati, kadrlar siyosati va milliy elitaning yo‘q qilinishi Sovet davrida, ayniqsa 1920-30-yillarda, milliy respublikalar, shu jumladan O‘zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo hududlarida amalga oshirilgan siyosatlar ichida ruslashtirish, kadrlar siyosati hamda milliy elitaning yo‘q qilinishi muhim va halokatli bosqich bo‘lib qolgan. Bu davrda Sovet hokimiyati o‘z maqsadlariga erishish uchun millatlar siyosatida keskin o‘zgarishlar kiritdi, natijada ko‘plab ziyolilar, milliy kadrlar va jamiyatning ilg‘or qatlamlari repressiyaga uchradi. Sovet Ittifoqining tashkil topishi davrida millatlar siyosati dastlab millatlar o‘zini o‘zi boshqarish huquqi, millatlar tengligi g‘oyasi asosida olib borildi. Lenin va keyinchalik Stalin davrida millatlar huquqlari va milliy madaniyatlarni rivojlantirish uchun avval boshida ma'lum erkinliklar berildi. Biroq 1930-yillardan boshlab, ayniqsa Stalinning hokimiyati mustahkamlanishi bilan, bu siyosat qat’iy ruslashtirish va markazlashuv yo‘liga o‘tdi 11 . Ruslashtirish siyosati, ya’ni rus tili va madaniyatining sovet respublikalari hayotida ustun o‘rin egallashi, milliy madaniyatlarning cheklanishi maqsad qilindi. Bu siyosat orqali markaziy hukumat o‘zining kuchini oshirish, milliy harakatlarning mustaqillikka intilishining oldini olishga urinmoqda edi. Rus tili davlat boshqaruvida, maktablarda, ilm-fan va madaniyat sohalarida majburiy tilga aylantirildi. Natijada ko‘plab milliy tillar va madaniy meroslar cheklangan yoki deyarli yo‘q qilindi. Ruslashtirish siyosati bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan kadrlar siyosati, sovet rahbariyatining milliy kadrlarni ishonchsiz deb hisoblashiga asoslandi. 1930- yillardan boshlab kadrlar tarkibida rus va boshqa slavyan millatlari vakillari ko‘paytirildi, milliy kadrlar va ziyolilar esa ko‘pincha lavozimlardan chetlashtirildi yoki umuman yo‘q qilindi. 11 Qodirov, O. Markaziy Osiyoda sovet milliy siyosati. Toshkent: Fan, 2005. – 104 b. 17 munosabatlarning tafovutlari keyinchalik O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va Turkmaniston mustaqillik olish jarayonida o‘z aksini topdi. I.2. Sovet milliy siyosatining nazariy asoslari va dastlabki amaliyoti Sovet milliy siyosati Rossiya imperiyasining inqirozidan keyingi yangi siyosiy tizim — Sovet hokimiyati davrida shakllangan va amalga oshirilgan siyosat bo‘lib, uning asosiy maqsadi turli millatlar va etnik guruhlar o‘rtasidagi nizolarni bartaraf etish, millatlararo birdamlikni ta’minlash va yangi, sotsialistik jamiyat barpo etish edi. Bu siyosat nafaqat amaliyot, balki chuqur nazariy asoslarga ham ega edi. Lenin va Stalin millatlar, milliy madaniyat va milliy siyosatga oid qarashlari bilan bu jarayonning shakllanishida muhim rol o‘ynagan shaxslar bo‘ldilar. Sovet milliy siyosati marksizm-leninizm nazariyasiga asoslangan. Marksizmning millatlar haqidagi qarashlari o‘ziga xosdir, chunki u millatlarni ijtimoiy-siyosiy jarayonlarda ko‘rib chiqadi. Marksizmga ko‘ra, millatlar — bu tarixan shakllangan, umumiy til, madaniyat, hudud va iqtisodiy hayot asosida birlashgan insonlarning ijtimoiy-guruhidir. Lenin ushbu ta’rifni yanada rivojlantirdi va millat tushunchasini marksizm doirasida aniq belgilab berdi 7 . Leninning fikricha, millat o‘zining madaniy, iqtisodiy va siyosiy mustaqilligini ta’minlay oladigan xalqdir. U millatlarning o‘z tillarini, madaniyatlarini va o‘zini o‘zi boshqarish huquqini tan olish zarurligini ta’kidladi. Millatlararo adolat va tenglik Sovet davlatining asosiy tamoyillaridan biri edi. Bu tamoyillar «millatlarning o‘zini o‘zi boshqarish» huquqi, milliy madaniyatni rivojlantirish va milliy tillarning teng huquqliligi shaklida namoyon bo‘ldi. Sovet milliy siyosatining nazariy asoslarida millatlararo birdamlik konsepsiyasi markaziy o‘rinni egalladi. Bu konsepsiyaga ko‘ra, turli millatlar Sovetlar Ittifoqida birlashib, yagona sotsialistik davlatni yaratishi kerak edi. Shu bois millatlararo tenglik, madaniy va iqtisodiy rivojlanish uchun imkoniyat yaratish siyosati olib borildi. 7 Shamsutdinov R., Mo’minov X. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Sharq, - 2013 . – 456 b. 11 2. Sovet davridagi milliy siyosatning asosiy yo'nalishlari va mazmunini o'rganish. 3. Millatlararo munosabatlarga sovet siyosatining ta'sirini tahlil qilish. 4. Milliy madaniyat, til va o'zlikni anglash borasidagi cheklov va siyosiy bosimlarni aniqlash. 5. Mustaqillik yillarida amalga oshirilayotgan milliy siyosat bilan tarixiy tajribala 6. Mavzuga doir ilmiy adabiyotlar, tarixiy hujjatlar va arxiv materiallarini tahlil qilish. Kurs ishining obyekti – Sovet tuzumi davrida O‘zbekistonda olib borilgan milliy siyosat va bu siyosatning millatlararo munosabatlarga, ijtimoiy-siyosiy hayotga ko‘rsatgan ta’siridir. Kurs ishining predmeti – Sovet davrida O‘zbekistonda amalga oshirilgan milliy siyosatning mazmun-mohiyati, uning amalga oshirish usullari va ushbu siyosatning mahalliy xalqlarning milliy o‘zligini shakllantirish jarayoniga ko‘rsatgan bevosita ta’siridir. Kurs ishining metodologik asoslari – Mazkur kurs ishi tarixiy-tahliliy uslub, tarixiy manbalarni o‘rganish va taqqoslash metodlari asosida tayyorlandi. Ishda arxiv hujjatlari, tarixiy adabiyotlar, zamonaviy tadqiqotlar va Prezident so‘zlari tahlil qilindi. Shu bilan birga, sovet milliy siyosatining ijtimoiy-siyosiy va madaniy jihatlari o‘rganilib, ularning o‘zbek xalqining milliy o‘zligiga ta’siri chuqur tahlil qilindi. Kurs ishining ilmiy yangiligi – Kurs ishi mavzusi bo‘yicha amalga oshirilgan tarixiy va zamonaviy manbalarni taqqoslash orqali sovet milliy siyosatining O‘zbekistondagi o‘ziga xos xususiyatlari va uning milliy munosabatlarga ta’siri haqida yangi ilmiy xulosalar chiqarildi. Shu bilan birga, mustaqillik davrida olib borilayotgan milliy siyosatni tarixiy tajribalar bilan qiyoslash orqali mavzuga yangi nazariy yondashuvlar taklif etildi. 5 murakkablashtirib, ko‘plab yangi ziddiyatlarni yuzaga keltirdi. Sovet davrida ham rasmiy “millatlar do‘stligi” g‘oyasi ostida ayrim millatlar ustunlikka erishgan, boshqalar esa chetlatilgan. Bu esa millatlar o‘rtasidagi norozilik va qarama- qarshiliklarni kuchaytirdi. Sovet Ittifoqining milliy siyosati murakkab va ko‘p qirrali bo‘lib, millatlararo munosabatlarga ham ijobiy, ham salbiy ta’sir ko‘rsatdi. “Millatlar do‘stligi” siyosati nominal ravishda millatlar o‘rtasida hamjihatlikni targ‘ib qilgan bo‘lsa-da, amalda ayrim millatlar bosim ostida qoldi. Ruslashtirish siyosati, milliy madaniyat va tilning cheklanishi, kadrlar siyosati va qatag‘onlar natijasida ko‘plab ziyolilar va milliy elita vakillari yo‘q qilindi. Bu jarayonlar millatlararo munosabatlarda chuqur shubha va ishonchsizlikni keltirib chiqardi. Sovet hokimiyatining hududiy-taqsimlash siyosati, ya’ni milliy respublikalar tuzilishi ham millatlar o‘rtasida ziddiyatlarni keltirib chiqardi. Chegaralarning etnik jihatdan to‘liq aniq belgilanmasligi, ko‘plab hududlarda aralash aholining istiqomat qilishi millatlar o‘rtasidagi nizo va nizolar uchun maydon yaratdi. 1991-yildan keyin Markaziy Osiyo davlatlari mustaqil bo‘lgach, har bir millat o‘z milliy manfaatlari va suverenitetini himoya qilishga kirishdi. Bu jarayon ba’zan etnik ziddiyatlarning kuchayishiga olib keldi. Qirg‘iziston va Qozog‘iston, Tojikiston va Qirg‘iziston o‘rtasidagi chegaraviy nizolar bunga yorqin misol bo‘ldi. Shuningdek, O‘zbekiston ichida ham millatlararo munosabatlarda ba’zi qiyinchiliklar paydo bo‘ldi, ayniqsa madaniy farqlar va til masalalari bo‘yicha 19 . Mustaqillik yillarida millatlararo munosabatlarni tartibga solish, ularni tinch va barqaror saqlash uchun ko‘plab qonunlar va dasturlar ishlab chiqildi. O‘zbekiston, Qozog‘iston kabi davlatlarda milliy birdamlik va mehr-oqibatni mustahkamlash bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar amalga oshirildi. Shu bilan birga, millatlararo ziddiyatlar butunlay bartaraf etilmadi va ularning ijtimoiy hayotdagi aks-sadosi hanuz davom etmoqda. Bugungi kunda millatlararo ziddiyatlar nafaqat ichki siyosiy muammolarni, balki hududiy barqarorlikni ham tahdid ostiga qo‘ymoqda. Etnik ziddiyatlar, milliy 19 Murtazoyeva R.H., Odilov A.A., Ermetov A.A., Soipova K.D. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Donishmand ziyosi. – 2020. – 502 b. 27 kuchlarning qarshiligi tufayli bu jarayon oson kechmadi. Mustamlakachilik siyosatining sovet siyosati bilan uyg‘unlashuvi O‘rta Osiyoda milliy munosabatlar va madaniy hayotga uzoq muddatli ta’sir ko‘rsatdi. Bugungi kunda ushbu tarixiy jarayonlarni chuqur o‘rganish milliy ongni mustahkamlash va tarixiy adolatni tiklashda muhim ahamiyatga ega 4 . O‘rta Osiyo xalqlarining Sovet tuzumiga munosabati 20-asr boshlarida yuz bergan siyosiy, ijtimoiy va madaniy o‘zgarishlar kontekstida tahlil qilinishi muhimdir. Sovet hokimiyati O‘rta Osiyoda o‘rnatilishi jarayonida mahalliy xalqlarning turli qatlamlari va guruhlari tomonidan har xil munosabatlar yuzaga kelgan. Bu munosabatlar tarixiy, milliy, ijtimoiy, iqtisodiy va dini omillarga bog‘liq holda farqlangan. Shu sababli, O‘rta Osiyo xalqlarining Sovet tuzumiga munosabati yagona va bir xil emas, balki murakkab va ko‘p qirrali jarayon sifatida ko‘riladi. 1917-yilgi Oktyabr inqilobidan so‘ng Sovet hokimiyati O‘rta Osiyo hududiga kengayib, 1920-yillarda bu yerda o‘z ta’sirini mustahkamladi. Biroq, bu jarayon mahalliy aholining ko‘pchiligi uchun g‘arazli va tushunarsiz bo‘ldi. Sovet hokimiyatining mahalliy ijtimoiy tuzum va an’anaviy boshqaruv tizimlarini yo‘q qilishga urinishlari ko‘plab qiyinchiliklar va qarshiliklarni yuzaga keltirdi. Mahalliy elita va ziyolilar orasida Sovet hokimiyatini qo‘llab-quvvatlovchilar ham bo‘lsa, ko‘plab odamlar unga qarshi chiqdi. Masalan, ba’zi milliy yetakchilar Sovetlar tomonidan milliy madaniyatni rivojlantirishga va tilni qo‘llab- quvvatlashga qaratilgan siyosatni ijobiy baholagan. Shu bilan birga, ayrimlari Sovetlar siyosatini milliy mustaqillik va an’anaviy qadriyatlarning yo‘q qilinishi deb hisoblagan. Sovet tuzumiga munosabat ijtimoiy qatlamlarga qarab ham farq qilgan. Qishloq aholisi, ayniqsa dehqonlar orasida Sovetlarning yer islohoti siyosati va mulkni milliylashtirish dasturlari boshida qattiq qarshilik bilan qarshi olindi. Dehqonlarning yer mulkidan ayrilishi va kollektivlashtirish jarayonlari ko‘plab 4 Usmonov Q., Sodiqov M., Burxonova S. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Iqtisod - Moliya, 2006. – 250 b. 8 adolat masalalari, madaniy farqlar va tarixiy nizolar Markaziy Osiyoda va boshqa mintaqalarda siyosiy beqarorlikka olib kelishi mumkin. Xususan, axborot maydonidagi turli g‘oyalar va propagandalar millatlararo tushunmovchiliklarni kuchaytirib, ijtimoiy taranglikka sabab bo‘lmoqda. Shu sababli, davlatlar va jamiyatlar o‘rtasida muloqot va hamkorlikni kuchaytirish, milliy madaniyatlarni hurmat qilish va o‘zaro anglashuvni rivojlantirish zarur. Millatlararo ziddiyatlarni bartaraf etish uchun avvalo tarixiy haqiqatlarni ochiq-oydin tan olish, xatolarni tushunish va kelajak uchun dars olish zarur. Milliy siyosat, ta’lim va madaniyat sohalarida tinchlik va birdamlikni targ‘ib qiluvchi dasturlarni amalga oshirish, yoshlarni millatlararo hurmatga o‘rgatish katta ahamiyatga ega. Hududiy masalalarni hal qilishda adolat va shaffoflikni ta’minlash, millatlararo resurslarni teng taqsimlash, iqtisodiy taraqqiyot va ijtimoiy barqarorlikni oshirish ziddiyatlarni kamaytirishning samarali yo‘llaridan biridir. Shuningdek, xalqaro hamkorlik va mintaqaviy tashkilotlarning tinchlik va hamjihatlikni mustahkamlashdagi roli beqiyosdir. Millatlararo ziddiyatlar – murakkab va ko‘p qirrali ijtimoiy hodisa bo‘lib, ularni bartaraf etish, hamjihatlikni mustahkamlash bugungi kunning muhim vazifalaridan biridir. Tarixiy o‘rganish, siyosiy iroda, madaniy anglashuv va iqtisodiy barqarorlik millatlararo munosabatlarda tinchlik va barqarorlikni ta’minlash uchun zarur omillardir. Shunday bo‘lsa-da, bu jarayon uzoq va mashaqqatli bo‘lishi mumkin, chunki har bir millat o‘z tarixiy va madaniy tajribasini hurmat qilinishini kutadi va unga munosib munosabat talab qiladi. 28 noroziliklarga sabab bo‘ldi. Bu jarayonlar ko‘plab mahalliy qishloq aholisi uchun og‘ir iqtisodiy oqibatlarga olib keldi. Boshqa tomondan, ishchilar va shahar aholisi, ayniqsa yangi tashkil etilgan sanoat korxonalari va xizmat sohalarida ishlovchilar orasida Sovet tuzumi ba’zan ijobiy qabul qilindi. Sovetlar tomonidan ta’lim tizimining rivojlantirilishi, ayollar huquqlarining kengayishi va zamonaviy ijtimoiy xizmatlarning joriy qilinishi ayrim qatlamlarda ijobiy munosabatni shakllantirdi. O‘rta Osiyo xalqlarining Sovet tuzumiga munosabati milliy-madaniy nuqtai nazardan ham murakkab edi. Sovet hokimiyati dastlabki yillarda milliy madaniyatlarni rivojlantirishga katta e’tibor qaratdi. “Millatlar o‘rtasida tenglik” siyosati asosida milliy tillar o‘rnatildi, madaniy markazlar tashkil qilindi, va milliy adabiyotlar, san’at rivojlantirildi. Bu, ayniqsa, ma’lum darajada mahalliy ziyolilar va madaniyat arboblari tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Biroq, keyinchalik siyosiy kursning o‘zgarishi, milliy uyg‘onish va mustaqillik harakatlariga qarshi repressiyalar natijasida, ko‘plab milliy faollar va ziyolilar qatag‘on qilindi. Bu esa milliy ruhiyat va Sovet tuzumiga munosabat o‘rtasida keskinliklarni keltirib chiqardi. O‘rta Osiyo xalqlarining ko‘pchiligi an’anaviy ravishda musulmon bo‘lib, din ular hayotida muhim rol o‘ynagan. Sovetlar tomonidan diniy institutlarning, masjidlar va madrasalarning yopilishi, diniy faoliyatning cheklanishi ko‘plab odamlar tomonidan salbiy qabul qilindi. Bu esa diniy qarshilik va norozilikka sabab bo‘ldi. Ayrim hududlarda diniy qarshilik harakatlari va qiyinliklar kuzatildi 5 . O‘rta Osiyo xalqlarining Sovet tuzumiga munosabati murakkab va ko‘p qirrali jarayon bo‘ldi. Sovet hokimiyati tomonidan amalga oshirilgan siyosatlar va islohotlar turli ijtimoiy, milliy va dini qatlamlarda turlicha qabul qilindi. Ba’zi qatlamlar va guruhlar Sovet tuzumini ijobiy tomondan ko‘rsa, boshqalarida norozilik va qarshilik kuchli bo‘ldi. Tarixiy manbalar va tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, Sovet tuzumining O‘rta Osiyoda o‘rnatilishi mahalliy xalq hayoti, madaniyati va ijtimoiy tuzilmasini 5 Shamsutdinov R., Karimov Sh. Vatan Tarixi. Ikkinchi kitob. Toshkent: Sharq, - 2010 . – 270 b. 9 Millatlararo ziddiyatlar ko'pincha tarixiy, madaniy, iqtisodiy va siyosiy omillarga bog'liq bo'ladi. O'ziga xos til, din, urf-odatlar, madaniyat va milliy identifikatsiya har bir millat uchun muhim bo'lsa, ularning o'zaro to'qnashuvlari ziddiyatlarga sabab bo'lishi mumkin. Tarixiy hududiy da'volar, iqtisodiy resurslar uchun raqobat, siyosiy nazorat uchun kurash ham millatlararo nizolarni kuchaytiradi. Markaziy Osiyoda bu kabi ziddiyatlar ko'p asrlar davomida turli imperiyalar, mustamlakachilik va sovet davrida yanada chuqurlashdi. Sovet milliy siyosati ayrim millatlarni siyosiy jihatdan qulayroq pozitsiyalarga qo'yish bilan birga, boshqalarining ijtimoiy va siyosiy mavqeini pasaytirdi. Bu esa millatlararo munosabatlarda kuchli taranglikni keltirib chiqardi. Sovet Ittifoqining milliy siyosati “millatlar do'stligi” g'oyasiga asoslangan bo'lsa-da, amalda ko'plab millatlar o'rtasida ziddiyatlar yashirin yoki ochiq shaklda davom etdi. Markazlashgan hokimiyat milliy ziddiyatlarni so'ndirish uchun rasmiy chora-tadbirlar ko'rdi, lekin ayrim qarorlar millatlararo noroziliklarni kuchaytirdi. Misol uchun, etnik chegaralarning qayta belgilanishi, ko'chirishlar va ruslashtirish siyosati ayrim millatlarni o'z vatanidan chetlashtirdi. Bu jarayonlar Markaziy Osiyoda o'zaro ziddiyatlarga sabab bo'ldi. Shuningdek, iqtisodiy va ijtimoiy tengsizlik millatlar o'rtasidagi qarama-qarshiliklarni yanada oshirdi 17 . 1991-yilda O'zbekiston, Qozog'iston, Qirg'iziston, Tojikiston va Turkmaniston mustaqil davlatlarga aylangach, millatlararo munosabatlar yangi bosqichga ko'tarildi. Har bir davlat o'z milliy manfaatlarini himoya qilishga harakat qildi, bu esa ba'zan etnik va hududiy ziddiyatlarni kuchaytirdi. Masalan, Qirg'iziston va Qozog'iston o'rtasida chegara nizolari, Tojikiston va Qirg'iziston o'rtasida etnik qarama-qarshiliklar yuzaga keldi. O'zbekiston ichida esa turli millatlarning birga yashashidagi muammolar va ba'zan madaniy tushunmovchiliklar yuzaga chiqdi. 17 Usmonov Q., Sodiqov M., Burxonova S. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Iqtisod - Moliya, 2006. – 329 b. 25 34 15. Rashidov, M. Millatlararo munosabatlar va etnik siyosat asoslari. Toshkent: Iqtisodiyot, 2013. 16. Sattarov, A. O‘zbekiston milliy siyosati va millatlararo munosabatlar. Toshkent, 2019. 17. Sobirov, Akmal. O‘zbekiston tarixidan asosiy sahifalar. Toshkent: Sharq, 2010. 18. Toshmurodov, Rustam. Sovet milliy siyosati va O‘zbekiston. Toshkent: Fan, 2007. 19. Xaitov, Z. O‘zbekiston: milliy siyosat va ijtimoiy barqarorlik. Toshkent: Universitet, 2015. 20. Usmonov Q., Sodiqov M. O’zbekiston tarixi.Toshkent: Sharq.- 2010. 21. Usmonov Q., Sodiqov M., Burxonova S. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Iqtisod - Moliya, 2006. 22. Yusupov, A. Tarixiy xotira va ijtimoiy ongda o‘zgarishlar. Toshkent: Sharq, 2016 23. Ziyoyev, M. Sovet davrida madaniy jarayonlar. Toshkent, 2012. 24. Shamsutdinov R., Mo’minov X. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Sharq, - 2013 . 25. Shamsutdinov R., Karimov Sh. Vatan Tarixi. Ikkinchi kitob. Toshkent: Sharq, - 2010 . Internet ma’lumotlari 1. www.ziyo.uz 2. www.arxiv.uz 3. www.kutubxona.uz 4. www.docx.uz 5. www.oefen.uz 33 Natijada, dinning jamiyatdagi o‘rni sezilarli darajada pasaydi. Biroq, ko‘plab hududlarda diniy an’analar yashirin holda davom etdi va mustaqillikdan keyin qayta jonlandi. Sovet davridagi diniy bosimlar natijasida milliy o‘zligini shakllantiruvchi din elementlari vaqtincha sustlashdi, ammo ular butunlay yo‘q bo‘lmadi. Sovet milliy siyosatining yuqorida ta’kidlangan bosimlari ijtimoiy hayotda ham sezilarli o‘zgarishlarga olib keldi. Mahalliy xalqlar orasida til, madaniyat va din bo‘yicha o‘ziga xoslikni yo‘q qilish maqsadida amalga oshirilgan siyosat milliy birlik va ijtimoiy birdamlikni zaiflashtirdi. Milliy ong va madaniy merosga nisbatan sovuqlik ortdi, ko‘plab yosh avlod o‘z tillarini bilmas va milliy an’analardan uzoqlashdi. Shuningdek, milliy elita va ziyolilar qatag‘on qilinishi natijasida jamiyatning madaniy va ilmiy salohiyati kamaydi. Ijtimoiy qatlamlarning bir qismi rus tiliga va sovet madaniyatiga integratsiyalashsa, boshqalari chetlatildi, bu esa ijtimoiy ajralishga sabab bo‘ldi. Sovet milliy siyosatining til, madaniyat va din sohalarida bosimi Markaziy Osiyo xalqlarining ijtimoiy-madaniy hayotiga chuqur salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Bu siyosat mahalliy tillarning sustlashuvi, madaniy an’analar va ilmiy tadqiqotlarning cheklanishi, shuningdek diniy sohaning bostirilishi bilan namoyon bo‘ldi. Natijada, milliy o‘ziga xoslik va madaniy mustaqillik jiddiy darajada zaiflashdi. Mustaqillikdan keyin esa ushbu jabhalarni tiklash va rivojlantirish uchun katta sa’y-harakatlar talab qilindi. Millatlararo munosabatlar insoniyat tarixida doimiy o'zgarishlar va murakkab jarayonlarni o'z ichiga olgan sohadir. Millatlar o'rtasidagi ziddiyatlar, kelib chiqishi, shakllanishi va ularning bugungi kunda qanday aks-sado berishi ijtimoiy, siyosiy va madaniy jihatdan chuqur o'rganishga loyiq masaladir. Markaziy Osiyo va butun dunyo miqyosida millatlararo ziddiyatlar tarixi ko'p asrlik jarayonlarni o'zida aks ettiradi va bu jarayonlarning bugungi kunda ijtimoiy-siyosiy hayotga ta'siri katta. 24

Sovet hokimiyatining o'rnatilishi

Купить