Sport ixtisoslashuvi bosqichida voleybolchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligi - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	60.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

35 Sotish

Sport ixtisoslashuvi bosqichida voleybolchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligi

Sotib olish

Sport ixtisoslashuvi bosqichida voleybolchilarning maxsus jismoniy
tayyorgarligi
Mundarija:
Kirish
ASOSIY QISM
1.1 Yosh voleybolchilarni tanlash va takomillashtirish ……………...6
1.2 Jismoniy tayyorgarlikning vazifalari va mazmuni……………….…18
1.3 Ixtisoslashuv bosqichida voleybolchilarning tayyorgarligi……..27
Xulosa…………………………………………………………………….34
Fodalanilgan adabiyotlar………………………………………………..36

Kirish.
Prezidentining 2021 yil 30 oktyabrdagi “Sport-ta’lim muassasalari
faoliyatini 2025 yilgacha rivojlantirish dasturi to‘g‘risida”gi, 2021 yil 5 noyabrdagi
“Yurish, yugurish, mini-futbol, badminton, stritbol va “Workout” sport turlarini
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari” to‘g‘risidagi, “2024 yil Parij shahrida
(Fransiya) bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya
o‘yinlariga O’zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash to‘g‘risida”gi, “Sport
ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va paralimpiya sport
turlari bo‘yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini yanada oshirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlari mamlakatimiz sportini yanada rivojlantirishda
muhim ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, sohada yosh va tajribali
mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro sport
musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo‘lib
xizmat qiladi. Yuqoridagi qarorlar va dasturdan kelib chiqib malakat miqiyosida
jismoniy tarbiya va sport ta’limini yanada yuksaltirish, sportchilar zaxiralarini
maqsadli tayyorlash, 2024 yil Parijda bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va
XVII Paralimpiya o‘yinlariga alohida tayyorgarlik ko‘rish, aholi salomatligini
jismoniy tarbiya va sport orqali mustahkamlashga alohida e’tibor qaratish zarur.
Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng
muvaffaqiyatli tizimga ega bo‘lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o‘rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so‘ngi yillarda ushbu sohada to‘planib qolgan muammolarni bartaraf
etish orqali o‘zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi
qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog‘lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash,
ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar
yaratiladi.
Mamlakatimiz qudratini belgilaydigan omillar ko’p. Biroq ularning eng
asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuksak ma’naviyatli, jismoniy

sog’lom, har tomonlama barkamol avloddir. Zero, el-yurtning kelajagi bugun
kamolga etayotgan yoshlar qo’lida. “Vatanimizning kelajagi, xalqimizning
ertangi kuni, mamlakatimizning jahon hamjamiyatidagi obro’-e’tiborini
avvalambor farzandlarimizning unib-o’sib, ulg’ayib, qanday inson bo’lib
hayotga kirib borishiga bog’liqdir” deb ta’kidlaydi birinchi Prezidentimiz Islom
Karimov “Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch” kitobida.
Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida
o’nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda
manzilli qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari
barpo etish, rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo’yicha belgilangan
topshiriqlar to’la bajarilda. 1715 ob’ekt, jumladan, 1405 sport inshooti, 133
suzish havzasi sport maktablari qurilib, foydalanishga topshirildi. Sport
yoshlarimiz hayotiga tobora chuqur kirib borayotgani, minglab yigit-qizlar
sport bilan shug’ullanishni kundalik vazifasiga aylantirgani ularning jismoniy
holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Jumladan 2005-2016-2017
yillarda mutlaq sog’lom bolalar mamlakat bo’yicha 52,7 % dan 96,3%gacha
o’sdi, surunkali kasalliklarga chalingan bolalar soni esa keskin kamaydi. O’g’il
va qiz bolalarning o’rtacha bo’yi va vazni oshmoqda. Harbiy xizmatga
chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq deb topilganlar sezilarli darajada
ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy natijasidir.
Haqiqattan ham sog’lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning
ishtirokisiz amalga oshirib bo’lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha,
kelajak avlodning sog’lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va
tabiiy sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog’liq ekan. Aholi ko’pchilik
qismining sog’lom o’sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga
oshirayotgan va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog’liq.
Taraqqiy etgan mamlakatlarda millatning sog’lomlashtirishga asosan
jismoniy tarbiya va sport omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas.
Demak bu ham o’sib kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg’un
kamol toptirish muqaddas burchimizdir.

Bolalarning barcha fanlardan chuqur bilimlarga ega bo’lishlarini
ta’minlashning muhim omili, ularning sog’lig’ini mustahkamlashdan iborat
bo’lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita bo’lib xizmat qilmoqda.
Sport turlari bilan shug’ullanish odatda bir bosqichlarga, ya’ni
boshlang’ich tayyorgarlik, o’quv-mashq hamda sport mahorati bosqichlarga
bo’linadi. Ob - havo qulay bo’lgan kunlari bolalar faolligini oshirish uchun
yaxshi imkoniyat tug’iladi. Buning uchun qulay, katta va keng bo’lgan sport
anjomlari bilan jihozlangan maydonchani tanlash kerak. Bolalar kuch va
chidamlilik faol rivojlanayotganligi tufayli voleybol, basketbol, futbol, engil
atletika, kurash, velosport, eshkak eshish va boshqa sport turlari bilan
muntazam shug’ullanmoqdalar.
Ta’lim muassasida bolalarga jismoniy tarbiya darsini olib borishda
quyidagi maxsus jismoniy sifat va qoidalarga e’tibor beriladi: yugirish, sakrash,
uloqtirish, irg’itish, ushlab olish muvozanatini saqlash kabi jismoniy
harakatlarni tartibli bajarish:
 Sabr chidamga o’rgatish
 O’yinga ruhiy - psixologik jihatdan tayyorlash
 O’z - o’zini tutish va o’ziga ishonchni tarbiyalash
 Topqirlik ko’nikmalarini shakllantirish
 Hozir javob bo’lishga tayyorlash
 Bardamlik va hamdardlik xususiyatini shakllantirishga qaratiladi.
Jismoniy tarbiya darslarida voleybol mashg’ulotlarini o’tkazishdan
– bolalarni, aqlan, ruhan, jismonan tetiklik, jismoniy sifat, jismoniy
tayorgarlik, mustahkam, irodali bo’lib o’sishga har bir murabbiy va
o’qituvchi muhim rol o’ynaydi.
Kurs ishning dolzarbligi . Yosh sportchilar deganda avvalo umumta’lim
maktablardagi sport to’garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli
guruhlarda shug’ullanuvchi o’g’il – qizlar,oliy ta’lim muasasasi talabalari va
bolalarni tushunamiz.

Ularda asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar
darajasini oshirish va maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy dolzarb masala
bo’lib qoldi. Tabiiyki bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni
tarbiyalashga alohida e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi,
tajribalari muhim o’rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik,
chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus
mashqlarni o’rgatish asosiy o’rin tutadi. Shu yo’lda umumta’lim
maktablarning sport to’garaklari va majmuani (kompleks) sport tablardagi
mashg’ulotlarda maxsus mashqlardan foydalanish usullarini o’rganish va
ularga ba’zi tavsiyanomalar berish vazifalar qo’yiladi. Bunda viloyatlardagi
maktablar, BO’SM asosiy makon (ob’ekt) bo’lib hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot
ishlarini olib borish, sport mashg’ulotlaridagi amaliy faoliyatlarni o’rganishda
kuzatish, suhbat tekshirish (eksperiment) kabi an’anaviy usullardan
foydalaniladi.
Kurs ishining qaqsad va vazifalar .Har bir sport turida ko’zda
tutilgan maqsad
va vazifalarni amalga oshirishda xilma-xil jismoniy
mashqlardan
foydalaniladi. Ularda asosan jismoniy tayyorgarlikdarajasini
oshirish va maxsus mashqlarni ( sport turlariga qarab) o’rgatish asosiy
maqsad hisoblanadi.Shug’ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni tarbiyalash
uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh xususiyatlariga va jismoniy
sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi va rivojlantirishi juda
muhim o’rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni tarbiyalashdagi amaliy
mohiyatlarini tajriba – sinovlar asosida kengaytirish va ularni qo’llash
yullarini ifodalash .
Kurs ishi tuzilishi va hajmi.
Kurs ishi kirish,asosiy qism, uchta reja xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxatidan iborat. Kurs ishi 36 betdan iborat matnda bayon qilingan. Adabiyotlar
ro’yxati 1 0 ta manbani o’z ichiga oladi, Internet saytlari.

1.1 Yosh voleybolchilarni tanlash va takomillashtirish.
O’zbekistonda voleybol taraqqiyotini boshqaruvchi davlat tashkilotlari,
ularning tarkibi va shahobchalari Respublikamizda voleybol taraqqiyotini
boshqarish funksiyasini jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha davlat tashkilotlari
tarkibiga kiruvchi tuman, shahar, viloyat shahobchalari bajaradi.
Sportchi rezervlarini va yuqori malakali sportchilarni yetishtirishni
boshqarish mas’uliyati O’zbekiston Respublikasi jismoniy tarbiya va sport
qo‘mitasi qaramog‘idagi sport o‘yinlari shubasiga yuklanadi. Bunday qo‘mitalar
respublikamizning har bir tuman, shahar va viloyatlarda mavjud bo‘lib, ular
joylarda voleybol taraqqiyotini ta’minlashga javobgardirlar.
Respublikamizning milliy terma jamoalari nafaqat yuqori malakali
voleybolchilarni tayyorlash, balki voleybol bo‘yicha iste’dodli o‘rinbosarlarni
yetishtirish tadbirlariga rahbarlik qilish, ularga nazariy va uslubiy yordam ko‘rsatib
turishi zarur.
BO’SM larda, umumiy ta’lim maktablarida, texnikum va oliy o‘quv
yurtlarida voleybolni rivojlantirish vazifalari va uning ahamiyati
Respublikamizning barcha o‘quv yurtlarida voleybol eng ommaviy sport turlaridan
biri bo‘lib hisoblanadi.
Voleybol o‘quv mashg‘uloti sifatida barcha o‘quv yurtlarining o‘quv dasturidan
joy olgan. Voleybolga bunchalik e’tibor kuchliligining sababi uning soddaligi va
jismoniy tarbiya tizimida arzon, hammabop vosita ekanligi.
«Sport tanlovi» – bu muayyan sport turi bo‘yicha muntazam o‘tkaziladigan o‘quv
mashg‘ulotlari, shu jumladan musobaqalar bilan bog‘liq bo‘lgan aynan shu
jarayonlarda yuqori natijalarga erisha oladigan istiqbolli bolalarni izlab topishga
imkon yaratadigan ko‘p yillik pedagogik jarayonidir. Tanlovni maqsadga mos
tashkil qilish, bolalardagi nasliy va hayot davomida o‘zlashtirgan harakat
qobiliyatlari, ruhiy xislatlari hamda funksional imkoniyatlarni obyektiv baholash,
voleybolga bo‘lgan iste’dod va bo‘lajak mahorat belgilarini aniq bashoratlash
uchun turli me’yoriy test (mashqlar)lar majmuasidan foydalanish odat tusiga

kirgan.Sport tanlovi ko‘p yillik sport tayyorgarligi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, sport
malakalarini o‘zlashtirishning dastlabki bosqichigacha boshlab eng yuqori
bosqichida, ya’ni milliy terma jamoalari faoliyatida ham amalga oshiriladi.
«Tanlov» tushunchasi o‘z ichiga «munosiblik», ya’ni insonni bir sohaga
(ma’lum faoliyatga) iste’dodi bo‘yicha yarashi yoki yaramasligi masalasini
kiritadi. Bu degan so‘z inson nafaqat o‘z imkoniyatlari (qaddi-
qomati,jismoniysifatlari,ruhiyxususiyatlarivah.k.)bilanmuayyanfaoliyatga (kasbga,
ishga, sportga va h.k.) mos kelishi kerak, balki aynan shu faoliyat mazkur inson
mijoziga munosib bo‘lishi maqsadga muvofiqdir (emotsiya, aktivatsiya,
motivatsiya masalalari). «Tanlov» atamasi o‘z tarkibiga yana sportga oid
«chamalov» tushunchasini kiritadi.
Chamalash – bog‘chalarda, maktablarda va sport maktablarining
boshlang‘ich guruhlarida amalga oshirilishi mumkin. To‘g‘ri chamalash
murabbiyning iste’dodiga, uning bilimi va tajribasiga bog‘liq. Bolaning nasliga,
turmush tarzi ko‘rsatkichlariga qarab chamalash ham e’tiborli ahamiyatga ega.
Sport tanlovi – ko‘p yillik pedagogik jarayondir. Ko‘p yillik sport tayyorgarligi
tizimi o‘z mohiyati va maqsadiga binoan ko‘p yillik sport tanlovini o‘z ichiga oladi
va mazkur jarayonni 4 bosqichda amalga oshirishni taqozo etadi:
I. Dastlabki tanlov – (7-14);
II. Sportchilarni o‘yin ixtisosligiga (funksiyasiga) saralovchi maxsus tanlov (15-
17);
III. Yuqori jamoalarga tanlov (18-20); IV. Terma jamoalarga tanlov.
Ko‘p yillik sport tayyorgarligi tizimida tanlov jarayonini tashkiliy tartibi quyidagi
blok-andozada berilgan.
Bolalarni dastlabki tanlovga tayyorlash maktab sharoitida jismoniy tarbiya
o‘qituvchisi tomonidan amalga oshiriladi, o‘quvchilar dastur asosida va baholovchi
mashqlar, harakatli halq o‘yinlari yordamida saralanishi mumkin. Mazkur
saralovchi vositalar aynan voleybol o‘yinining mohiyatiga nihoyatda yaqin bo‘lishi
maqsadga muvofiq. Bunday vositalar tavsiya qilingan adabiyotlarda keng
yoritilgan.

Dastlabki tanlovga tayyorlash jarayonida o‘quvchilar muntazam tibbiy
ko‘rikdan o‘tib turishlari shart. Bu tadbir qanchalik sifatli va samarali amalga
oshirilsa, shunchalik sport maktablarida uyushtiriladigan tanlovni sifat darajasi
yuqori bo‘ladi.
Ko‘rgazmali musobaqalar uyushtirish, taniqli sportchilar ishtirokida suhbatlar
o‘tkazish.
II-bosqich. Baholovchi mashqlar, harakatli va halq o‘yinlari yordamida
dastlabki tanlov – qabul o‘tkazish (qaddi-qomat ko‘rsatkichlari, jismoniy
sifatlarning rivojlanganligini apparatlar yordamida aniqlash va hokazo). Jismoniy
rivojlanish va jismoniy tayyorgarlik bo‘yicha belgilangan me’yoriy ko‘rsatkichlar
16-jadvalda aks ettirilgan.
III-bosqich. Boshlang‘ich tayyorgarlik I yillik o‘rgatish davrida bolalarni
maxsus sifatlari, texnik-taktik malakalari, qobiliyatlari va imkoniyatlarini
baholash. Ularni nasliy xislatlarini o‘rganish. Texnik va taktik tayyorgarlik
bo‘yicha tanlov o‘tkazish.
Sport to‘garaklari va BO‘SMlarga tanlov o‘tkazishda bolalar yoshi,
shug‘ullanuvchilar soni va boshqa ko‘rsatkichlarga standart va bir tartibda
yondoshilmasa, qo‘llaniladigan yuklamalar me’yorini aniqlash, ularning hajmini
jismoniy va funksional imkoniyatlar dinamikasiga muvofiq
«to‘lqinsimon» prinsipda oshirishda jiddiy bio-pedagogik xatolarga duch kelish
mumkin. Binobarin, ko‘p yillik sport trenirovkasi jarayonida bunday salbiy holatlar
yuzaga kelmasligi uchun sport to‘garaklari va BO‘SMlarga qabul qilishda bolalar
guruhlariniA.G.Xripkova tomonidan tabaqalashtirilgan quyidagi yosh guruhlari
asosida tuzish maqsadga muvofiq:
1-guruh – 5–6 yosh;
2-guruh – 7–8 yosh;
3-guruh – 9–10 yosh;
4-guruh – 11–12 yosh;
5-guruh – 13–14 yosh;
6-guruh – 15–16 yosh; 7-guruh – 17–18 yosh.

Mamlakatimizda joriy etilgan «Alpomish» va «Barchinoy» maxsus test
sinovlari ham aynan shu tabaqalashtirilgan tizimga asoslangan.
Sport to‘garaklari, BO‘SMlarga tanlov o‘tkazish, qabul qilish hamda tayyorgarlik
guruhlarini tuzishda biojismoniy jihatdan progressiv shakllangan kichik yoshdagi
bola (shug‘ullanuvchi) katta yosh guruhiga o‘tkazilishi mumkin.
Voleybolga tanlov uslublari, me’yoriy testlar va vositalar
Pedagogik uslublar
1. Tana uzunligi va vazni
2. 30m. yugurish
3. 5x6m. yugurish
4. Joydan vertikal sakrash
5. Joydan uzunlikka sakrash
6. To‘ldirma to‘pni (1 kg) bosh ortidan ikki qo‘llab uloqtirish B o ‘ y
o‘lchagich, tarozi
Sekundomer
Sekundomer
Belga taqilgan o‘lchov lentasi
O‘lchov lentasi To‘ldirma to‘plar Fiziologik uslublar
1. Yurakni qisqarish chastotasini o‘lchash: tinch holatda, 5 daqiqali sakrash
yuklamasi-dan so‘ng va 5 daqiqa o‘tgandan keyin
2. Nafas olish chastotasini o‘lchash: tinch holatda, 5 daqiqali sakrash yuklamasi-
dan so‘ng va 5 daqiqadan keyin
Psixologik uslublar
1. Ko‘zni yumib sekundomer strelkasini «0» da to‘xtatish
2. Qo‘l dinamometrida maksimal kuchdan 50% ni farqlash. Sekundomer
Dinamometr
Voleybol o‘yinida qo‘llaniladigan harakat faoliyatlarining maqsadga muvofiq, aniq
vazifalarini yechib berishga imkon yaratadigan usullari majmuiga o‘yin texnikasi
deb aytishimiz mumkin.

Voleybol o‘yinidagi barcha harakat usullarini birlashtiriladigan bo‘lsa,
bulardan o‘yin texnikasi tashkil topadi. Harakat texnikasini oldiga qo‘yilgan turli
vazifalarni amalga oshirish bilan maqsadga erishishda samarali harakat qilish bilan
baholanadi. Bu baholash-texnikaning darajasi hisoblanadi. o‘yindagi har bir texnik
usulni bajarish bir-biri bilan chambarchas bo‘lglanganligi va bu bog‘liqlik
harakatlanish tizimidan tashkil topadi. Harakat texnikasi vazifalarini aniq bir usul
bilan hal etish uchun zarur va yetarli bo‘lgan harakatning dinamik va knematik
xususiyatlaridir ya’ni, kuchlarning muayyan izchilligi, gavdaning ayrim qismlari
o‘rtasidagi muvofiqlidir va hokazolar.
Texnik harakatlarni bajarishda harakatlarning vaqt jihatidan ma’lum bir
fazalari farqlanadi. Odatda harakatlarning quyidagi 3 ta fazasini ajratib belgilash
mumkin :
1. Tayyorgarlik fazasi
2. Asosiy fazasi
3. Yakunlovchi fazasi
Tayyorgarlik fazasini ahamiyati ushbu harakatlar mexanizmini amalga oshirishda
qulayroq sharoit yaratishdan iborat. Bu sharoitlar yugurib kelish, sakrash, aylanma
harakatlarni bajarish bilan yaratiladi. tayyorgarlik qismi qanchalik yaxshi bo‘lsa
asosiy qismni bajarish shuncha aniqroq bo‘ladi.
O’zbekiston da voleybol taraqqiyotini boshqaruvchi davlat tashkilotlari,
ularning tarkibi va shahobchalari Respublikamizda voleybol taraqqiyotini
boshqarish funksiyasini jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha davlat tashkilotlari
tarkibiga kiruvchi tuman, shahar, viloyat shahobchalari bajaradi. Sportchi
rezervlarini va yuqori malakali sportchilarni yetishtirishni boshqarish mas’uliyati
O’zbekiston Respublikasi jismoniy tarbiya va sport qo‘mitasi qaramog‘idagi sport
o‘yinlari shubasiga yuklanadi. Bunday qo‘mitalar respublikamizning har bir
tuman, shahar va viloyatlarda mavjud bo‘lib, ular joylarda voleybol taraqqiyotini
ta’minlashga javobgardirlar. Respublikamizning milliy terma jamoalari nafaqat
yuqori malakali voleybolchilarni tayyorlash, balki voleybol bo‘yicha iste’dodli
o‘rinbosarlarni yetishtirish tadbirlariga rahbarlik qilish, ularga nazariy va uslubiy

yordam ko‘rsatib turishi zarur. BO’SM larda, umumiy ta’lim maktablarida,
texnikum va oliy o‘quv yurtlarida voleybolni rivojlantirish vazifalari va uning
ahamiyati Respublikamizning barcha o‘quv yurtlarida voleybol eng ommaviy sport
turlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Voleybol o‘quv mashg‘uloti sifatida barcha
o‘quv yurtlarining o‘quv dasturidan joy olgan. Voleybolga bunchalik e’tibor
kuchliligining sababi uning soddaligi va jismoniy tarbiya tizimida arzon,
hammabop vosita ekanligi. «Sport tanlovi» – bu muayyan sport turi bo‘yicha
muntazam o‘tkaziladigan o‘quv mashg‘ulotlari, shu jumladan musobaqalar bilan
bog‘liq bo‘lgan aynan shu jarayonlarda yuqori natijalarga erisha oladigan istiqbolli
bolalarni izlab topishga imkon yaratadigan ko‘p yillik pedagogik jarayonidir.
Tanlovni maqsadga mos tashkil qilish, bolalardagi nasliy va hayot davomida
o‘zlashtirgan harakat qobiliyatlari, ruhiy xislatlari hamda funksional
imkoniyatlarni obyektiv baholash, voleybolga bo‘lgan iste’dod va bo‘lajak mahorat
belgilarini aniq bashoratlash uchun turli me’yoriy test (mashqlar)lar majmuasidan
foydalanish odat tusiga kirgan. Sport tanlovi ko‘p yillik sport tayyorgarligi bilan
uzviy bog‘liq bo‘lib, sport malakalarini o‘zlashtirishning dastlabki bosqichigacha
boshlab eng yuqori bosqichida, ya’ni milliy terma jamoalari faoliyatida ham
amalga oshiriladi. «Tanlov» tushunchasi o‘z ichiga «munosiblik», ya’ni insonni bir
sohaga (ma’lum faoliyatga) iste’dodi bo‘yicha yarashi yoki yaramasligi masalasini
kiritadi. Bu degan so‘z inson nafaqat o‘z imkoniyatlari (qaddiqomati, jismoniy
sifatlari, ruhiy xususiyatlari va h.k.) bilan muayyan faoliyatga (kasbga, ishga,
sportga va h.k.) mos kelishi kerak, balki aynan shu faoliyat mazkur inson mijoziga
munosib bo‘lishi maqsadga muvofiqdir (emotsiya, aktivatsiya, motivatsiya
masalalari). «Tanlov» atamasi o‘z tarkibiga yana sportga oid «chamalov»
tushunchasini kiritadi. Chamalash – bog‘chalarda, maktablarda va sport
maktablarining boshlang‘ich guruhlarida amalga oshirilishi mumkin. To‘g‘ri
chamalash murabbiyning iste’dodiga, uning bilimi va tajribasiga bog‘liq. Bolaning
nasliga, turmush tarzi ko‘rsatkichlariga qarab chamalash ham e’tiborli ahamiyatga
ega.Sport tanlovi – ko‘p yillik pedagogik jarayondir. Ko‘p yillik sport tayyorgarligi
tizimi o‘z mohiyati va maqsadiga binoan ko‘p yillik sport tanlovini o‘z ichiga oladi

va mazkur jarayonni 4 bosqichda amalga oshirishni taqozo etadi: I. Dastlabki
tanlov – (7-14); II. Sportchilarni o‘yin ixtisosligiga (funksiyasiga) saralovchi
maxsus tanlov (15-17); III. Yuqori jamoalarga tanlov (18-20); IV. Terma
jamoalarga tanlov. Ko‘p yillik sport tayyorgarligi tizimida tanlov jarayonini
tashkiliy tartibi quyidagi blok-andozada berilgan. Bolalarni dastlabki tanlovga
tayyorlash maktab sharoitida jismoniy tarbiya o‘qituvchisi tomonidan amalga
oshiriladi, o‘quvchilar dastur asosida va baholovchi mashqlar, harakatli halq
o‘yinlari yordamida saralanishi mumkin. Mazkur saralovchi vositalar aynan
voleybol o‘yinining mohiyatiga nihoyatda yaqin bo‘lishi maqsadga muvofiq.
Bunday vositalar tavsiya qilingan adabiyotlarda keng yoritilgan. Dastlabki
tanlovga tayyorlash jarayonida o‘quvchilar muntazam tibbiy ko‘rikdan o‘tib
turishlari shart. Bu tadbir qanchalik sifatli va samarali amalga oshirilsa, shunchalik
sport maktablarida uyushtiriladigan tanlovni sifat darajasi yuqori bo‘ladi. Dastlabki
tanlov. Dastlabki tanlov odatda 3 bosqichda amalga oshiriladi. I-bosqich.
Targ‘ibot-tashviqot ishlarini uyushtirib, o‘quvchi bolalarni qiziqtirish, jalb qilish
(suhbat, ma’ruzalar o‘tkazish, voleybol musobaqalari haqida filmlar namoyish
qilish). Ko‘rgazmali musobaqalar uyushtirish, taniqli sportchilar ishtirokida
suhbatlar o‘tkazish. II-bosqich. Baholovchi mashqlar, harakatli va halq o‘yinlari
yordamida dastlabki tanlov – qabul o‘tkazish (qaddi-qomat ko‘rsatkichlari,
jismoniy sifatlarning rivojlanganligini apparatlar yordamida aniqlash va hokazo).
Jismoniy rivojlanish va jismoniy tayyorgarlik bo‘yicha belgilangan me’yoriy
ko‘rsatkichlar 16-jadvalda aks ettirilgan. III-bosqich. Boshlang‘ich tayyorgarlik I
yillik o‘rgatish davrida bolalarni maxsus sifatlari, texnik-taktik malakalari,
qobiliyatlari va imkoniyatlarini baholash. Ularni nasliy xislatlarini o‘rganish.
Texnik va taktik tayyorgarlik bo‘yicha tanlov o‘tkazish. Sport to‘garaklari va
BO‘SMlarga tanlov o‘tkazishda bolalar yoshi, shug‘ullanuvchilar soni va boshqa
ko‘rsatkichlarga standart va bir tartibda yondoshilmasa, qo‘llaniladigan yuklamalar
me’yorini aniqlash, ularning hajmini jismoniy va funksional imkoniyatlar
dinamikasiga muvofiq «to‘lqinsimon» prinsipda oshirishda jiddiy bio-pedagogik
xatolarga duch kelish mumkin.

Binobarin, ko‘p yillik sport trenirovkasi jarayonida bunday salbiy holatlar
yuzaga kelmasligi uchun sport to‘garaklari va BO‘SMlarga qabul qilishda bolalar
guruhlarini A.G.Xripkova tomonidan tabaqalashtirilgan quyidagi yosh guruhlari
asosida tuzish maqsadga muvofiq: 1-guruh – 5–6 yosh; 2-guruh – 7–8 yosh; 3-
guruh – 9–10 yosh; 4-guruh – 11–12 yosh; 5-guruh – 13–14 yosh; 6-guruh – 15–16
yosh; 7-guruh – 17–18 yosh. Mamlakatimizda joriy etilgan «Alpomish» va
«Barchinoy» maxsus test sinovlari ham aynan shu tabaqalashtirilgan tizimga
asoslangan. Sport to‘garaklari, BO‘SMlarga tanlov o‘tkazish, qabul qilish hamda
tayyorgarlik guruhlarini tuzishda biojismoniy jihatdan progressiv shakllangan
kichik yoshdagi bola (shug‘ullanuvchi) katta yosh guruhiga o‘tkazilishi mumkin.
Voleybolga tanlov uslublari, me’yoriy testlar va vositalar Pedagogik uslublar 1.
Tana uzunligi va vazni 2. 30m. yugurish 3. 5x6m. yugurish 4. Joydan vertikal
sakrash 5. Joydan uzunlikka sakrash 6. To‘ldirma to‘pni (1 kg) bosh ortidan ikki
qo‘llab uloqtirish B o ‘ y o‘lchagich, tarozi Sekundomer Sekundomer Belga
taqilgan o‘lchov lentasi O‘lchov lentasi To‘ldirma to‘plar Fiziologik uslublar 1.
Yurakni qisqarish chastotasini o‘lchash: tinch holatda, 5 daqiqali sakrash
yuklamasi-dan so‘ng va 5 daqiqa o‘tgandan keyin 2. Nafas olish chastotasini
o‘lchash: tinch holatda, 5 daqiqali sakrash yuklamasi-dan so‘ng va 5 daqiqadan
keyin Psixologik uslublar 1. Ko‘zni yumib sekundomer strelkasini «0» da
to‘xtatish 2. Qo‘l dinamometrida maksimal kuchdan 50% ni farqlash. Sekundomer
Dinamometr Voleybol o‘yinida qo‘llaniladigan harakat faoliyatlarining maqsadga
muvofiq, aniq vazifalarini yechib berishga imkon yaratadigan usullari majmuiga
o‘yin texnikasi deb aytishimiz mumkin. Voleybol o‘yinidagi barcha harakat
usullarini birlashtiriladigan bo‘lsa, bulardan o‘yin texnikasi tashkil topadi. Harakat
texnikasini oldiga qo‘yilgan turli vazifalarni amalga oshirish bilan maqsadga
erishishda samarali harakat qilish bilan baholanadi. Bu baholash-texnikaning
darajasi hisoblanadi. o‘yindagi har bir texnik usulni bajarish bir-biri bilan
chambarchas bo‘lglanganligi va bu bog‘liqlik harakatlanish tizimidan tashkil
topadi. Harakat texnikasi vazifalarini aniq bir usul bilan hal etish uchun zarur va
yetarli bo‘lgan harakatning dinamik va knematik xususiyatlaridir ya’ni,

kuchlarning muayyan izchilligi, gavdaning ayrim qismlari o‘rtasidagi muvofiqlidir
va hokazolar. Texnik harakatlarni bajarishda harakatlarning vaqt jihatidan ma’lum
bir fazalari farqlanadi. Odatda harakatlarning quyidagi 3 ta fazasini ajratib
belgilash mumkin : 1. Tayyorgarlik fazasi 2. Asosiy fazasi 3. Yakunlovchi fazasi
Tayyorgarlik fazasini ahamiyati ushbu harakatlar mexanizmini amalga oshirishda
qulayroq sharoit yaratishdan iborat. Bu sharoitlar yugurib kelish, sakrash, aylanma
harakatlarni bajarish bilan yaratiladi. tayyorgarlik qismi qanchalik yaxshi bo‘lsa
asosiy qismni bajarish shuncha aniqroq bo‘ladi. Asosiy fazadagi harakatlar
bevosita asosiy harakat vazifalarini hal etishga qaratiladi. biodinamik nuqtai-
nazaridan bu fazadagi eng muhim narsa harakatlantiruvchi kuchlardan tegishli
vaziyatda, tegishli yo‘nalishda samarali foydalanishdan iboratdir. Yakunlovchi
fazadagi harakatlar gavdaning muvozanatini saqlash maqsadida so‘nib boradi yoki
keskin tormozlanadi. Voleybol dinamik o‘yin bo‘lganligi sababli voleybolchi turli
texnik usullarni egallashi, o‘yin vaziyatidan kelib chiqqan holda ularni tanlay olishi
va uni tez, aniq bajarishi lozim. Bu esa voleybolchining texnik mahoratini
belgilaydi. Voleybol rivojlanishining har xil davrlarida texnik harakatlarni bajari
usullari, talablari shakli, mazmuni o‘zgardi va takomillashib bordi. Texnik o‘yin
qoidalarini o‘zgarishi, taktik harakatlarni takomillashuvi, o‘yinchilarning jismoniy
tayyorgarlik darajasining o‘sishi asosiy sabab bo‘ldi. Voleybol o‘yining
texnikasining tasniflasak u quyidagi 2 ta katta bo‘limga bo‘linadi: 1. hujum
texnikasi. 2. himoya texnikasi. Hujum zarbasini berish va to‘siq qo‘yishda ¬–
baland, o‘yinga kiritilgan to‘pni qabul qilishda o‘rta, hujum zarbasini yoki
to‘siqdan pastlab qaytgan to‘pni qabul qilishda past holatlar egallanadi. Bunda
umumiy og‘irlik markazining holati navbatdagi harakatning xususiyatiga bog‘liq
bo‘ladi. Voleybol o‘yinida o‘yinchilar to‘p bilan qisqa vaqt ichida harakat qilishlari
lozim. Shu sababli u yoki bu uyin sharoitida o‘yinchi to‘p bilan o‘ynashi uchun
yuqori tayyorgarlik ko‘rishi talab etiladi. Shu maqsadda turli harakat usullarini
bajarish uchun turlicha harakatni egallashi kerak. Murakkab hujum
kombinatsiyalarini tashqil qilishda, to‘p baland berilganda yoki to‘pning uchish
vaqtini kamaytirish maqsadida sakrab to‘p uzatitish usulidan foydalaniladi.

Bu holatda qo‘llar bosh ustidan bir oz baland ko‘tariladi va qo‘llarni faol
ishlashi xisobiga sakrashning yuqori nuqtasidan to‘p uzatiladi. Xuddi shu xolatda
qisqa to‘p uzatishda asosiy harakat qo‘l barmoqlarining faol ishlashi xisobiga
amalga oshiriladi. Voleybol to‘garagida 12 yoshdan o‘g‘il bolalar, 13 yoshdan qiz
bolalar shug‘ullanishlari mumkin. Voleybolchilarni trenirovka mashg‘ulotlarini
tashkil etishda ularni texnik, taktik tayyorgarliklarini amalga oshirish bilan bir
qatorda jismoniy tayyorgarlik qolaversa chaqqonlik va tezkorlik fazilatlarini
takomillashtirishga katta e’tibor berish kerak. Ko‘p yillik sport trenirovkasi uzoq
muddatli pedagogik jarayon bo‘lib, muayyan yosh guruhlarida o‘ziga xos dastur
asosida mashg‘ulotlar o‘tkazish bilan ifodalanadi. Ushbu jarayon quyidagi
bosqichlarda amalga oshiriladi: - sog‘lomlashtirish guruhi – 7-8 yosh; - dastlabki
tayyorgarlik guruhi – 9-10 va 11-12 yosh; - o‘quv-mashg‘ulot guruhi – 13-14; 14-
15; 15-16; 16-17 yosh; - takomillashuv guruhi – 17-18; 18-19; 19-20 yosh; - yuqori
sport mahorati guruhi – 17 va undan katta yosh. Shug‘ullanuvchi bolalarning
nasliy va hayot davomida jismoniy, psixologik va morfofunksional imkoniyatlariga
qarab, ular kichik yosh guruhidan katta yosh guruhiga o‘tkazilishi mumkin.
Bolalarni guruhlarga qabul qilish va ularni bir guruhdan ikkinchi guruhga
ko‘chirish me’yoriy test sinovlari natijalari asosida amalga oshiriladi. Barcha
guruhlarda o‘tkaziladigan o‘quv-mashg‘ulot jarayoni quyidagi vazifalarni hal
etishga qaratilishi darkor: - sog‘liqni mustahkamlash, chiniqtirish, jismoniy,
psixologik va morfofunksional imkoniyatlarni shakllantirish; - hayotiy zarur
harakat ko‘nikmalarini (o‘tirish-turish, yurish-yugurish; sakrash, siljish-to‘xtash;
tortilish va hokazo) takomillashtirish; - jismoniy sifatlarni (kuch, tezkorlik,
chaqqonlik, chidamliylik, egiluvchanlik) taraqqiy ettirish; - voleybolga oid maxsus
sifatlarni (sakrovchanlik, sakrovchanlik chidamkorligi, tezlik-kuch, o‘yin
chidamkorligi, diqqat, xotira, iroda, zukkolik va hokazo) shakllantirish; - texnik va
taktik malakalarga o‘rgatish va takomillashtirish; - o‘yin mahoratini o‘quv o‘yini
va musobaqalarda oshira borish. O‘quv-trenirovka jarayonida va akademik
darslarda beriladigan jismoniy va texnik (voleybol) mashqlar o‘z hajmi, shiddati,
murakkabligi va qaytarilish soni jihatlaridan turli yoshdagi va jinsdagi bolalarning

funksional hamda jismoniy imkoniyatlarini e’tiborga olgan holda me’yorlanishi
kerak. O‘rgatish jarayonida qo‘llaniladigan jismoniy va texnik-taktik mashqlarning
to‘g‘ri taqsimlanishi malakali voleybolchilar tayyorlash samarasini belgilaydi.
Boshlang‘ich o‘rgatish jarayonida mashqlarning aksariyat foizi bolalarning
jismoniy va funksional tayyorgarligini shakllantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak,
qolgan qismi esa texnik-taktik malakalarini o‘zlashtirishga mo‘ljallangan bo‘lishi
muhim shartlardan biridir. Bu bosqichda turli harakatli o‘yinlar, shu jumladan
voleybol o‘yiniga ixtisoslashtirilgan harakatli o‘yinlarni qo‘llash tayyorgarlik
jarayonini samarali tashkil qilishga yordam beradi. Bunday harakatli o‘yinlar
o‘rgatish va takomillashtirish jarayonining barcha bosqichlarida qo‘llanilishi
maqsadga muvofiq. Takomillashtirish bosqichida asta-sekin umumiy jismoniy
mashqlar foizi qisqartiriladi, maxsus jismoniy mashqlar va texnik-taktik mashqlar
foizi esa ancha ortadi. Mashqlarning hajmi biroz kamaytirilib, shiddati va
qaytarilish soni oshirilib boriladi. Ko‘nikmalarni mukammallashtirish
(mustahkamlash) bosqi-chida mashqlarni ijro etish shiddati musobaqa darajasiga
yetkazilishi lozim. Bu bosqichda aksariyat musobaqa mashqlari turli o‘yin
vaziyatlariga mos ravishda qo‘llanilishi katta ahamiyatga ega. Har bir o‘yin
malakasini (to‘pni kiritish, uzatish, to‘siq qo‘yish, qabul qilish, zarba berish) turli
usullarda ijro etishga o‘rgatish, masalan, zarba berishning o‘ng va chap qo‘lda
nisbatan bir xilda bajara olish o‘yin malakalarining ijro etish doirasini kengaytiradi
va harakat zaxirasini boyitadi. O‘rgatish va takomillashtirish jarayonida o‘yin
malakalarini uzoq vaqt davomida jismoniy, texnik-taktik jihatdan tez, kuchli,
chaqqon, aniq va vaziyatga mos samarali ijro etilishini ta’minlash uchun aksariyat
hollarda mashqlar charchash asoratlari mavjud hollarda bajariladi. Lekin, bunday
mashg‘ulotlar nihoyatda ehtiyotkorlik bilan qo‘llanilishi darkor. Chunki,
me’yoridan ortiq yuklama (nagruzka) bola organizmini zo‘riqishga, jarohat olishga
yoki patologik holatlarga duchor qilishi mumkin. Yosh voleybolchilarni
tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham parallel tarzda shakllantira borish
muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, voleybol o‘yinida yoki o‘yinning ayrim
vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori

taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to‘g‘ri
baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda
«ayyorlik» xislatlarining shakllangan bo‘lishini talab qiladi. Iste’dodli yosh
voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko‘p jihatdan sport to‘garaklari va sport
maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga
bog‘liq bo‘ladi. «Tanlov» – ko‘p yillik jarayon bo‘lib, o‘z ichiga dastlabki tanlov,
qayta tanlov (guruhdan guruhga o‘tkazishda saralash), o‘yin funksiyalari bo‘yicha
tanlov o‘tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul qilish kabi bosqichlarni
kiritadi. O‘quv-trenirovka jarayonida murabbiy o‘z rahbarligi ostida
shug‘ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan qobiliyatli,
boshqalarga o‘rnak bo‘ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o‘ziga faol
yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg‘ulotlar samaradorligini oshiradi, balki
sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq tashkil
qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi, ya’ni
yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni tashkil
qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi bolalarni
voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-testlarini
hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida o‘rin
egallaydi. Har bir murabbiyni sport to‘garagi va sport maktablarida o‘quv-
trenirovka jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun shug‘ullanuvchi
bolani ta’lim olayotgan maktabi, o‘qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda
ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy mashg‘ulotlarni samarali
olib borishi, shug‘ullanuvchi bolaning mashqlarni o‘zlashtirishi, uni mahoratini
shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi
hamda xislat va boshqa omillarga bog‘liqdir. Ma’lumki, shug‘ullanuvchi bolani
o‘quv-trenirovka jarayonida mashqlarni ongli tushungan holda ijro etishi,
yuklamani qanday ijro etayotganligini sezishi, malaka va ko‘nikmalarni hamda
o‘yin sirlarini mukammal o‘zlashtira olishi ko‘p jihatdan uning nazariy-intellektual
tayyorgarligiga ham aloqadordir.

1.2 Jismoniy tayyorgarlikning vazifalari va mazmuni
Jismoniy tayyorgarlik - tayyorgarlikning turlaridan biri bo’lib, voleybolchining
organizmini rivojlantirish, uning jismoniy sifat va qobiliyatlarini takomillashtirishga,
hamda o’yin faoliyatini samarali amalga oshirishni ta’minlovchi mustahkam poydevor
yaratishga qaratilgandir. Zamonaviy voleybol shug’ullanuvchilardan nihoyatda katta
kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik sifatlarini talab qiluvchi
sport o’yinlari turiga mansubdir. O’yinning mohiyati o’yinchi harakatining turli
yo’nalish va o’zgaruvchan vaziyatda o’ta tezkor, aniq hamda qisqa vaqt ichida ijro
etilishi bilan ta’riflanadi. Voleybolchining har bir o’yin davomida ko’pdan-ko’p to’siq
qo’yish, zarba berish va to’p kiritishdagi sakrashlari, yiqilishlar, yugurish, to’xtash,
burilish, egilish va boshqa harakatlarlarni yuqori tezlikda ijro etishi katta jismoniy
kuch, o’ta chaqqonlik, mustahkam chidamkorlik va ruhiy uyg’unlikni talab qiladi.
Binobarin, ushbu yuklama (nagruzka) ta’siri shug’ullanuvchi organizmining
funksional jihatdan mukammal shakllangan bo’lishini taqozo etadi. Bugungi
voleybolchi bo’yi jihatdan 185-195 sm, harakatchan, tezkor, sakrovchan, ziyrak,
zukko, tez fikrlovchi, o’tkir zehnli, maydonda ro’y beradigan vaziyatni tez fahmlab
«foydali» javob qaytara oladigan ko’rsatkichlarga ega bo’lishi kerak. Sportchilarning
yoshiga, tayyorgarligiga, malakasiga, hamda sport trenirovkasi davriga va vazifalariga
qarab jismoniy tayyorgarlikni mazmuni, hajmi va shiddati turlicha bo’ladi.
Jismoniy tayyorgarlikning vazifalari va mazmuni
Jismoniy tayyorgarlikning vazifalari quyidagilardan iborat:
Sog’liqni mustaxkamlash.
1. Xayotiy - zarur harakat malakalarini takomillashtirish (yurish, chopish,
sakrash va hokazo).
2. Harakat sifatlarini rivojlantirish.
3. Harakat malakalari hajmini oshirish va ularning ijro etish doirasini
kengaytirish.
4. Organizmning o’yin davomida ishtirok etuvchi organ, bo’lim va mushak
guruhlarining funksiyalarini shakllantirish.

5. O’yin malakalarini samarali o’zlashtirishni ta’minlovchi maxsus sifatlarni
rivojlantirish.
Jismoniy tayyorgarlik ikki hil bo’lib: umumiy va maxsus jismoniy tayergarlikka
bo’linadi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik sport trenirovkasini muhim vazifalaridan
biri shug’ullanuvchilarning to’laqonli jismoniy taraqqiyotini va har tomonlama
jismoniy tayyorgarligini ta’minlashga qaratilgan. UJT xayotiy zarur harakat
malakalarini takomillashtirishga va asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirishga
yo’naltirilgan jaroyondir. Maqsadi - MJTning poydevori bo’lgan UJT bazasini
yaratishdir.
Vazifalari - asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirish, organizmning funksional
imkoniyatlarini oshirish, harakat malakalarining hajmi va ijroiy chegarasini
kengaytirish, sog’liqni mustahkamlash, organizmning tashqi va ichki salbiy ta’sirlarga
bo’lgan bardoshini oshirishdan iborat. Umumiy jismoniy sifatlarga kuch, tezkorlik,
chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik kiradi.
UJT - jismoniy sifatlarni alohida yoki birgalikda rivojlantiruvchi o’ziga hos
jismoniy mashqlardan iborat.UJTni amalga oshirish jarayonida har xil sport
uskunalaridan, anjomlardan trenajyorlardan va tabiat omillaridan foydalanish
maqsadga muvofiqdir. Sport trenirovkasining ayrim bosqich va davrlarida UJT
mashqlari va mashg’ulotlarining hajmi, shiddati, yo’nalish va tuzilishi o’ziga xosligi
bilan farqlanadi. Maxsus jismoniy tayyorgarlik - tanlangan sport turidan yuqori
natijalarga erishish maqsadida shu sport turida asosiy va hal etuvchi ahamiyatga ega
bo’lgan jismoniy sifatlarni rivojlantirishga yo’naltirilgan jarayondir.
Vazifalari:
- voleybolga xos maxsus harakat sifatlari va qobiliyatlarini (tezkorlik, kuch-
tezkorlik, chaqqonlik, maxsus chidamkorlik va xokazo) rivojlantirish.
- o’yin texnikasini o’zlashtirishda zarur bo’lgan qobiliyatlarni rivojlantirish.
- o’yin taktikasini o’zlashtirishda zarur bo’lgan qobiliyatlarni rivojlantirish.
MJT sport trenirovkasining barcha bosqich va davrlarida hajm va shiddat munosib
me’yorda qo’llaniladi.Voleybolchi organizmining funksional imkoniyatlari undagi
jismoniy tayyorgarlikning asosini tashkil qiladi. Funksional imkoniyatlarning darajasi
konkret sport ishchanligida namoyon bo’ladi.

Chunonchi, trenirovkalar ta’sirida bo’ladigan o’zgarishlar mustahkam bo’lishi
uchun o’yinchi uzoq vaqt davomida o’ziga xos (spesifik) ishni bajarish qobiliyatiga
ega bo’lishi lozim. Trenirovka mashg’ulotlari jarayonida voleybolchiga hajm va
intensivligi jihatidan anchagina katta nagruzkani bajarishga to’g’ri keladi. Ko’pincha
bu nagruzka musobaqa nagruzkasidan ham ortiqroq bo’ladi. Ma’lumki, o’yinda aktiv
ishtirok etgan o’yinchi harakatlanadi, sakraydi, zarbli urish qiladi, to’siq qo’yadi va
x.k. Bunday sharoitda bajarilayotgan ishning darajasi organizmning faqat energetika
imkoniyatiga bog’liq bo’lmay, balki ma’lum darajada nerv-mushak koordinasiyasiga,
texnik kamolotga va harakat faoliyatining mustahkamligini hamda tejamkorligini
ta’minlab beruvchi boshqa faktorlarga ham bog’liq bo’ladi (Yu.D. Jeleznyak, 1978).
Sportchilarning funksional imkoniyatlari mushaklardagi energetik moddalarni
umumiy zahirasidan tashqari gipoksiya holatiga psixik tayyorgarlik bilan qarshilik
ko’rsata bilish, ya’ni toliqishni chaqiradigan kislorod yetishmasligiga bardosh bera
olishiga ham bog’liq (Yu.V.Verxoshanskiy,1988; A.A. Platonov, 1986). Organizmni
haddan tashqari katta ish ta’sirida toliqishdan saklab qolishga subyektiv toliqish
sezgisi yordam beradi. Toliqish sportchi bajargan ishga doimo adekvat bo’lavermaydi.
Trener sportchini toliqish alomatlariga to’g’ri baho berishga, o’z organizmining
haqiqiy ishchanligi chegarasini bilishga o’rgatishi kerak. Shu bilan bir qator,
shikastlanishlar dastavval qattik toliqishdan, nagruzkaning hajmi va intensivligi juda
katta bo’lishidan, razminkaning yetarli darajada bo’lmaganligidan kelib chiqishligini
esda tutish kerak. Voleybolda harakat faoliyati spesifik bo’lgani uchun trenirovkaning
turli intensivlikda bajariladigan mashqlari qisqa va aytarli uzoq interval (vaqt passiv
va aktiv dam olish bilan olib borilishi lozim). Jismoniy sifatlarni rivojlantirishda,
ayniqsa, dastlabki o’rgatish bosqichida, bolalarni funksional imkoniyati e’tiborga
olinishi kerak. Tezkorlik - ma’lum ishning qisqa vaqt ichida bajarilishini talab etuvchi
sifat bo’lib, uni samarali rivojlantirish ayniqsa yosh bolalarda (7-11 yosh) yaxshi
natija beradi. 12-15 yoshli bolalarda tezkorlikning rivojlanishi ko’proq ularning
mushak kuchini, tezkorlik-kuch sifatini orttirish hisobiga ro’y beradi. Tezkorli k - uch
tarkibiy qismdan iborat.
Oddiy aks ta’sir (tezkorlik). Masalan: joyda o’tirgan holda turli tashqi ta’sirlarga
(lampochkaning yonishi, issiq, sovuq, tovush va hokazo) tez javob

qaytarish.Murakkab aks ta’sir yoki tana harakati bilan ta’sirlarga (vaziyatga) javob
kaytarish. Masalan: bokschi, futbolchi, voleybolchini tezkor harakati.
Siklik harakatning qaytarilishi. Masalan: velosipedchi, suzuvchining tezkor
harakati. Tezkorlikning ushbu tarkibiy qismlari bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lmaydi,
ya’ni oddiy aks ta’sir harakatini qanchalik ko’p mashq qilinsa ham tana harakati yoki
siklik harakat deyarli rivojlanmaydi va aksincha (V.M. Zasiorskiy, 1970).
Tayyorgarlikning boshlang’ich bosqichida tezkorlik sifatini tarbiyalash quyidagi
vosita - mashqlar yordamida amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir: harakatli
o’yinlar, qisqa masofalarga yugurish, turli estafetalar, sakrashga oid mashqlar,
gimnastika va akrobatika mashqlari, qoidasi soddalashtirilgan sport o’yinlari. Mazkur
vositalarni qo’llashda kompleks uslubdan foydalanish yaxshi samara beradi. Jismoniy
fazilatlardan biri bo’lgan tezkorlik deganda biz voleybolchilarning ma’lum
sharoitda qisqa vaqt ichida harakatlarni bajara olish qobiliyatini tushunamiz.
Tezkorlik namoyon bo’lishining quyidagi formalari mavjuddir:
- tafakkur (fikrlash) jarayoniningtezligi;
- oddiy va murakkab reaksiyalarning qanday bo’lmasin biron-bir tashqi
ta’sir yoki kompleks ta’sirlarga javoban tezligi;
- yakka harakatni bajarish tezligi;
- harakatlar chastotasi.
O’yinchi harakat faoliyatining tezligi birinchi navbatda harakatlarni
koordinasiya qiluvchi markaziy nerv sistemasining faoliyatiga munosib bo’lishi
lozim. Voleybolchining tezkorligi konkret reaksiya tezligida, jadal siltanishda
hamda to’p bilan, to’psiz texnik priyemlarni bajarish tezligida aniq ifodalanadi.
Tezkorlikni rivojlantirish uchun yugurishda qayta tezlanish, velosipedda uchish va
shunga o’xshash har hil maksimal chastota bilan bajariladigan siklik mashqlardan
foydalaniladi. Qayta tezlanishda maksimal darajaga yetkazadigan qilib tezlikni
sekin-asta, tekis oshirib borib, harakat amplitudasini kattalashtirish lozim.
Tezkorlikni rivojlantirishga yordam beradigan yana ko’pgina mashqlarni
keltiramiz:

- yonboshlab, orqa bilan jadal yugurishni bajarish;
- tizzani yuqoriroq ko’tarib va qadamlarni maksimal chastotada qo’yib yugurish;
- 25-80 m masofaga oyoq uchida depsinib tez sakrab-sakrab harakat qilish;
- maksimal chastotada aylantirilayotgan kalta va uzun arg’amchi bilan sakrash,
aylanib turgan arg’amchi tagidan yoki ustidan yugurib o’tish;
- o’rta masofaga yugurayotganda tempni to’satdan o’zgartirish;
- dastlabki yugurib borishda so’ng 20-30 m masofada maksimal tezlikka erishish.
Siltanish va tez yurishlar har hil estafetalarda musobaqa uslubi bilan o’tkazilgani
ma’qul. Bir mashg’ulotga mo’ljallangan tezkorlikni rivojlantirishga qaratilgan
trenirovka ishining hajmi uncha katta bo’lmasligi kerak.
Kuch - bu tashqi qarshilikni yengish yoki «ushlab» turish ma’nosini anglatadi.
Kuch ikki turga bo’linadi: dinamik kuch va statik kuch. Dinamik kuch - bu
o’zgaruvchan kuch. Statik kuch - bu bir hil vaziyatda ijro etiladigan kuch.
Statik kuch 3 ga bo’linadi:
- «yengib» olinadigan statik kuch: Masalan: yerda yotgan og’ir toshni ko’tarib olib
ushlab turish;
- bir hil vaziyatda «saqlab» turiladigan statik kuch. Masalan: shu toshni bir hil
holatda ushlab turish;
- qarshilikni «yenga olmaydigan» statik kuch. Masalan; shu tosh o’ta og’ir
bo’lgani sababli uni ko’tarish imkoniyati yo’q. Lekin mushaklar taranglashadi va
statik ish bajarib turadi (V.M. Zasiorskiy, 1970). Kuchni rivojlantiruvchi mashqlar
ortikcha zo’riqish bilan bog’liq bo’lmasligi kerak, kuchlanish hollaridan umuman
voz kechish maqsadga muvofiq. Bunday mohiyatga ega bo’lgan mashqlarni uncha
og’ir bo’lmagan anjomlar bilan katta tezlikda bajargan ma’qul. Qiz bolalar
guruhida bunday mashqlarni qo’llash alohida nazorat va extiyotkorlik bilan amalga
oshirilishi lozim. Tayergarlikning mazkur bosqichida chaqqonlikni rivojlantirish
o’yin malakalarining texnikasini o’zlashtirishda alohida ahamiyat kasb etadi. Bu
sifatni tarbiyalash - turli to’plar bilan mashkq qilish, gimnastika, akrobatika, sport
o’yinlariga oid mashqlar yordamida amalga oshiriladi. Bunday mashqlarni sekin-
asta murakkablashtirib borish zarur.

Kuch zamonaviy sport trenirovkasi amaliyetida sportchining eng muhim
jismoniy fazilatlaridan biri bo’lib xisoblanadi. Chunki kuch ma’lum darajada
o’yinchining maydonda harakatlanish tezligini, yuqoriga sakrashning balandligi
darajasini belgilaydi. Kuch o’z xarakteriga ko’ra: absolyut kuch, nisbiy kuch,
«portlovchi» va «startga oid» bo’lishi mumkin. Absolyut kuch - mushak (yoki
mushaklar guruhi) o’z og’irligidan qat’iy nazar qisqargan vaqtda maksimal
kuchning rivojlanishi. Nisbiy kuch - o’yinchi tanasi og’irligining bir kilogramiga
to’g’ri keladigan miqdor. Portlovchi kuch - sport mashqi yoki o’yin harakati
sharoitida reglamentlashtirilgan minimal vaqt ichida katta kuchlanishga erishishi
qobiliyatini bildiradi. Bu kuchni voleybolchilar sakrashda, to’p kiritishda, zarbli
urishda, to’siq qo’yishda konkret amalga oshiradilar. Shuningdek «portlovchi»
kuchning darajasi mushakning reaktiv qobiliyatiga bog’liq bo’ladi. Ishlayotgan
mushaklar zarba bilan mexanik cho’zilgandan keyinrok muskul qisqarish samarasi
yordamida katta harakat kuchlanish xosil bo’ladi. Ko’zgalgan mushaklarning
elastik o’zgarishini chaqiradigan dastlabki cho’zilish ularda kinetik energiyani
o’ziga olishi tufayli bo’ladigan ayrim kuchlanish potensialining jamg’arilishini
ta’minlab beradi (V.V. Verxoshanskiy, 1988). Sport mashg’ulotlarida muskullar
o’z uzunligini o’zgartirmasdan (statik, izometrik rejim) va uzunligini qisqartirgan
holatda kuch ko’rsatadi. Mushaklar cho’zilganda ustun keladigan va to’siqsiz
rejimlar birgalashib «dinamik rejim» tushunchasini hosil qiladi. Kuchni tarbiyalash
jarayonida kuch qobiliyatlarining barcha turlarini rivojlantirish kerak. Kuchni
og’irliklardan foydalanish xarakteri bo’yicha rivojlantirishga qaratilgan mashqlarni
ikki guruhga bo’lish mumkin: tashqi og’irlanish yoki qarshilanish va o’z og’irligi
yoki badanning qisman og’irligi orqali bajariladigan mashqlar. Mashqlarning
birinchi guruhi voleybolchining muskullarini rivojlantirishda katta imkoniyat
yaratadi. Og’irlanishlar va qarshiliklardan (gantellar, yadrolar, to’ldirma to’plar,
og’ir toshlar, shtanga, raqibning og’irligini va qarshiligini yengish, espanderlar va
hokazo) keng qo’llamda foydalanish va ularning turli-tumanligi trenirovka
nagruzkasining hajmini va intensivligini belgilab berishga sharoit yaratadi. Bunday
kerakli mashqlar muskullar gruppasining rivojlanishiga qaratilgan bo’lib u

sportchini tezda katta kuchlanishlardan to’liq bushatish qobiliyatiga o’rgatishga
yordam beradi. Shu bilan birgalikda sherigi tomonidan ko’rsatiladigan har hil
qarshiliklar orqali bajariladigan mashqlar sportchilardan katta iroda kuchini talab
qiladi. Negaki ular faqat kuchdagina musobaqalashib qolmasdan, shu kuchdan oliy
darajada samarali foydalana olishda ham baxslashadilar (V.V. Verxoshanskiy,
1988). Ikkinchi guruh uchun o’ziga xos xususiyat, bu snaryadda bajariladigan
gimnastik mashqlar, arqonga chiqish, o’z vaznini kuch bilan ko’tarish, o’tirish-
turishlar, oyoqlar tizzalari yarim bukilgan holatda yurish va hokazolar hisoblanadi.
O’z og’irligiga qarshilanish orqali bajariladigan mashqlar o’yinchilar uchun asta-
sekin bajarishdan tez bajarishga, oddiydan murakkabga o’tishga imkon yaratadi.
Bu mashqlarni bajarishda muskul gruppalari ishga qanchalik kam jalb qilingan
bo’lsa, badanning siljish yo’li qanchalik qisqa bo’lsa va badanning kamroq qismi
og’irlik bo’lib qarshilansa, ularni shunchalik kuproq takrorlash lozim. Oyoq va
tana kuchini rivojlantirish uchun katta kuchlanish bilan bosqichma-bosqich oshib
boruvchi rejimda bajariladigan mashqlar samarali mashqlar hisoblanadi. Ana
shunday mashqlardan biri - yelkaga qo’yilgan shtanga bilan o’tirib turish - tipik
mashqdir. Chaqqonlik - turli murakkab harakatlarni tez va aniq ijro etilishi demak.
Voleybolda ushbu sifat voleybolchining maydonda muayyan vaziyatga nisbatan
to’g’ri, tez va aniq xarakat qilishi zarurligini antlatadi. Bu sifat keng mazmunli
tushuncha bo’lib, o’z ichiga tezkorlik, kuch, chidamkorlik, egiluvchanlik kabi
sifatlarni qamrab olgan (V.P. Filin, 1987; V.M. Zasiorskiy, 1970). Chaqqonlikni
bolalik davridan boshlab rivojlantirish maqsadga muvofiq. Mazkur sifatni
tarbiyalashda mashqlarning eng oddiysidan boshlab, sekin-asta murakkab
mashqlarga o’tish zarur. Chaqqonlikni rivojlantirishda gimnastika, akrobatika,
sport va milliy o’yinlar juda qo’l keladi. Egiluvchanlik - bu tana bo’g’imlarining
maksimal amplitudada bukilishi va yozilishidir. Bu sifat aksariyat mushaklar
tolalari elastikligi (cho’ziluvchanligi) va tonusiga bog’liq. Egiluvchanlikni
o’stirish, birinchi navbatda, muntazam muvofiq mashqlar bilan shug’ullanishga
bog’liq. Egiluvchanlik sifatini rivojlantirish boshlang’ich maktab yoshidan
boshlangani maqsadga muvofiq.

Chunki bu yoshdagi bolalarning organizmi - suyaklari, mushak va bo’g’inlari
egiluvchan - plastik xususiyatga ega bo’ladi. Mazkur sifatni rivojlantirishda sekin
sur’atda bajariladigan har hil yo’nalishga oid bo’lgan va katta doirali amplitudada
ijro etiladigan mashklar qo’l keladi. Bundan tashqari egiluvchanlikka xos
elementlari bo’lgan harakatli va sport o’yinlari yaxshi natija beradi. Gimnastika,
akrobatika mashqlari bilan shug’ullanish ham ayni muddao. Zikr etilgan mashqlar
muntazam, uzoq vaqt va qayta - qayta bajarilishi lozim (Ye.V. Fomin, 1986; M.I.
Perelman, 1973). Chidamkorlik deb organizmning uzoq vaqt charchamasdan
faoliyat ko’rsatish yoki biror - bir harakatni yuqori samarada uzoq vaqt davom
ettira olish qobiliyatiga aytiladi. Chidamkorlik sifatini tarbiyalash trenirovka
jarayonining asosiy vazifalaridan biridir. Bu sifatning yuqori darajada
rivojlanganligi sport mahoratining samarali o’sishiga, uzoq vaqt davomida
egallagan texnik va taktik malakalarning musobaqa jarayonida faol ijro etilishiga
zamin bo’ladi. Chidamkorlik shug’ullanuvchi sportchilarning yoshiga,
tayyorgarligiga, malakasiga qarab tarbiyalanishi kerak bo’ladi. Bunda harakatli va
sport o’yinlari, chopish - krossdan foydalanish qo’l keladi. Umumiy chidamkorlik
uzoq masofaga chopish, suzish, velosipedda uchish kabi vositalar yordamida
rivojlantirilishi mumkin. Yakunlovchi fazadagi harakatlar gavdaning muvozanatini
saqlash maqsadida so‘nib boradi yoki keskin tormozlanadi. Voleybol dinamik
o‘yin bo‘lganligi sababli voleybolchi turli texnik usullarni egallashi, o‘yin
vaziyatidan kelib chiqqan holda ularni tanlay olishi va uni tez, aniq bajarishi lozim.
Bu esa voleybolchining texnik mahoratini belgilaydi.
Voleybol rivojlanishining har xil davrlarida texnik harakatlarni bajari usullari,
talablari shakli, mazmuni o‘zgardi va takomillashib bordi. Texnik o‘yin
qoidalarini o‘zgarishi, taktik harakatlarni takomillashuvi, o‘yinchilarning jismoniy
tayyorgarlik darajasining o‘sishi asosiy sabab bo‘ldi.
Voleybol o‘yining texnikasining tasniflasak u quyidagi 2 ta katta bo‘limga
bo‘linadi:
1. hujum texnikasi. 2. himoya texnikasi.

Hujum zarbasini berish va to‘siq qo‘yishda ¬– baland, o‘yinga kiritilgan to‘pni
qabul qilishda o‘rta, hujum zarbasini yoki to‘siqdan pastlab qaytgan to‘pni qabul
qilishda past holatlar egallanadi. Bunda umumiy og‘irlik markazining holati
navbatdagi harakatning xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi.
Voleybol o‘yinida o‘yinchilar to‘p bilan qisqa vaqt ichida harakat qilishlari
lozim. Shu sababli u yoki bu uyin sharoitida o‘yinchi to‘p bilan o‘ynashi uchun
yuqori tayyorgarlik ko‘rishi talab etiladi. Shu maqsadda turli harakat usullarini
bajarish uchun turlicha harakatni egallashi kerak. Murakkab hujum
kombinatsiyalarini tashqil qilishda, to‘p baland berilganda yoki to‘pning uchish
vaqtini kamaytirish maqsadida sakrab to‘p uzatitish usulidan foydalaniladi. Bu
holatda qo‘llar bosh ustidan bir oz baland ko‘tariladi va qo‘llarni faol ishlashi
xisobiga sakrashning yuqori nuqtasidan to‘p uzatiladi. Xuddi shu xolatda qisqa
to‘p uzatishda asosiy harakat qo‘l barmoqlarining faol ishlashi xisobiga amalga
oshiriladi.
Voleybol to‘garagida 12 yoshdan o‘g‘il bolalar, 13 yoshdan qiz bolalar
shug‘ullanishlari mumkin. Voleybolchilarni trenirovka mashg‘ulotlarini tashkil
etishda ularni texnik, taktik tayyorgarliklarini amalga oshirish bilan bir qatorda
jismoniy tayyorgarlik qolaversa chaqqonlik va tezkorlik fazilatlarini
takomillashtirishga katta e’tibor berish kerak.Ko‘p yillik sport trenirovkasi uzoq
muddatli pedagogik jarayon bo‘lib, muayyan yosh guruhlarida o‘ziga xos dastur
asosida mashg‘ulotlar o‘tkazish bilan ifodalanadi. Ushbu jarayon quyidagi
bosqichlarda amalga oshiriladi:
- sog‘lomlashtirish guruhi – 7-8 yosh;
- dastlabki tayyorgarlik guruhi – 9-10 va 11-12 yosh;
- o‘quv-mashg‘ulot guruhi – 13-14; 14-15; 15-16; 16-17 yosh;
- takomillashuv guruhi – 17-18; 18-19; 19-20 yosh;
- yuqori sport mahorati guruhi – 17 va undan katta yosh. Shug‘ullanuvchi
bolalarning nasliy va hayot davomida jismoniy,
psixologik va morfofunksional imkoniyatlariga qarab, ular kichik yosh
guruhidan katta yosh guruhiga o‘tkazilishi mumkin.

1.3 Ixtisoslashuv bosqichida voleybolchilarning tayyorgarligi
Bugungi voleybol o‘yininmg mohiyati, jumladan texnik-taktik harakatlarining
ijro etilishi aksariyat “havoda”, ya’ni tayanchsiz holatda amalga oshirilishi bilan
farqlanadi, Sakrab zarba berish, to‘siq qo'yish, to‘p uzatish, yiqilib to‘p qabul
qilish, to‘p kiritish bunga yaqqol misol bo‘laoladi. So‘nggi yillarda o‘yin
qoidalarining keskin o‘zgarishi (tanani barcha qismi bilan to‘p qabul qilish, hisobni
tay-breyk tizimida olib borilishi, “libero” o‘yinchisining joriy etilishi, o‘yinchi
almashinuvining to‘g‘ridanto‘g‘ri amalga oshirilishi, to‘ming pastki qismiga
tegishga ruxsat berilishi va h) o‘yin sur’atini yanada jadallashishiga olib keldi.
Mutaxassislar tomonidan aniqlanganki, har bir musobaqa o‘yinida voleybolchilar
300-600 marta, hatto undan ko‘p sakrab ijro etiladigan texnik-taktik malakalarni
bajarar ekaniar. Agar o‘yindan oldingi “razminka” davomidagi sakrashlar, о ‘yin
vaziyatlarida to‘psiz ijro etiladigan chalg‘ituvchi sakrashlar e’tiborga olinsa, qayd
etilgan sakrashlar hajmi yanada ortadi. Bordiyu bu sakrashlarning yilUk hajmi
nazarda tutilsa, zamonaviy voleybolda yuksak natijaga erishish qanchalik jismoniy
imkomyatiarga bog‘liq ekanligi ayon bo‘ladi. Demak, jismoniy tayyorgarlik
texnik-taktik tayyorgarlik bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, yuksak sport
mahoratini ta’minlanishida poydevor sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Inson
bolalikdan turli yo‘nalishdagi harakat malakalarini ongsiz va ongli tarzda bajaradi.
Natijada shu harakatlar ma’lum jismoniy sifatlar (kuch, tezkorlik, chaqqonlik,
chidamkorlik, egiluvchanlik) tusida rivojlana boradi. Sekin-asta hayotiy zarur
harakat malakalari (yurish, yugurish, sakrash, to‘xtash, osilish va h.) sayqal topadi.
Mutaxassislaming fikricha, asosan shu jismoniy sifatlar va hayotiy zarur harakat
malakalari, o'yinlar yordamida yanada samaraliroq rivojlanishi isbotJab berilgan.
Oilada, maktabgacha tarbiya muassasalarida, turli bosqichdagi ta’lim maskanlarida
ushbu muammoga har doim ham rejali va ilmiy j ihatdan yondoshilmaydi.
Jismoniy mashqlami to‘g‘ri qo‘llash, ulami bolalar qanday о ‘zlashtirayotganligini
nazorat qilib borish, shu bolalardagi jismoniy sifatlami, uning qaddi-qomati,
jismoniy va funksional taraqqiyoti to‘g‘ri yo‘nalishda tarbiyalanib borishiga imkon

yaratadi, Ma’lumki, insonning jismoniy sifatlari uning tug‘ilishidan boshlab
shakllana boradi. Lekin uning bolaligida shu sifatlar qanday darajada shakllanishi,
oddiy yoki murakkab harakatlarni o‘zlashtirib olishi nafaqat uni о ‘sib, yashab
kelayotgan muhitga bog'liq, balki bolaning muayyan sifatini qanday vositalar
yordamida rivojlantirilishi bilan belgilanadi. Shu bilan bir qatorda harakatni turi,
yo‘nalishi va qanday maqsadga qaratilganligiga (kasb, ro‘zg‘or ishi, sport, harbiy
faoliyat va h.k.) qarab, har bir jismoniy sifatni shu harakat ijrosidagi o‘mi turlicha
bo‘ladi. Shunday bo‘lsada, turli kasb faoliyatlarida yoki sport turlarida shu
jismoniy sifatlaming integral ahamiyati o‘ziga xos ulushga ega bo‘ladi. Ammo
qanday bo‘lmasin, ko‘pgina tadqiqotchilaming fikricha, barcha harakat faoliyatida
ay rim jismoniy sifatlaming ustuvorligi darhol ko‘zga tashlanadi. Zamonaviy sport
amaliyotida yuqori natijalarga erishish sportchining uzoq muddat davomida yuqori
sifatli va samarali ish qobi%atini saqlay olish imkoniyati bilan bog‘liqdir. Har xil
sport turlari bo‘yicha o‘tkaziladigan musobaqalar muddati xalqaro musobaqalar
qoidalari bilan belgilanadi. Shu musobaqalar muddatida qaysi sportchi o‘z ish
qobiliyatini sifati va samaradorligi jihatidan qanchalik uzoq vaqt saqlay olsa yoki
uni oshira olish “kuchi”ga ega bo‘lsa, unga muvaffaqiyat shunchalik “kulib”
boqishi muqarar. Boshqacha qilib aytganda, ish qobiliyatining sifat va
samaradorlik darajasini ko‘p yoki каш vaqt davomida saqlanishi umumiy va
maxsus chidamkorlik sifatlarining turlari (tezkorlik, kuch, tezkor-kuchga bo‘lgan
chidamkorlik, sakrashga bo‘lgan chidamkorlik, texnik-taktik chidamkorlik va
hokazo.) qanchalik rivojlanganligi bilan belgilanadi. Ma’lumki, ish qobiliyati
haqida gap ketganda, ayniqsa so‘z uning sifati va samaradorligiga tegishli bo‘lsa,
masalaning mohiyati va pirovard “mag‘izi” boshqa jismoniy sifatlarning
shakllangan yoki shakl 1 anmaganligiga borib taqaladi. Ya’ni samarali natijaga
mos umumiy va maxsus chidamkorlik, kuch, tezkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik
sifatlarini o‘zida mujassam etgan bo‘ladi. Ushbu sifatlarning o'zaro uzviy
bogliqligi va ulaming yuksak darajadagi integral natijasi mahoratning muayyan
taqdirini belgilab beradi. Jismoniy tayyorgarlik - tayyorgarlik turlaridan biri boiib,
voleybolchining organizmini rivojlantirish, uning jismoniy sifat va qobiliyatlarini

takomillashtirshga hamda o‘yin faoliyatini samarali amalga oshirilishini
ta’minlovchi mustahkam poydevor yaratishga qaratilgandir. Zamonaviy voleybol
shug‘ullanuvchilardan nihoyatda katta kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik
va egiluvchanlik sifatlarini talab qiluvchi sport o‘yinlari turiga mansubdir.
o’yinning mohiyati o‘yinchi harakatining turli yo‘nalish va o‘zgaruvchan vaziyatda
o‘ta tezkor, aniq hamda qisqa vaqt ichida ijro etilishi bilan ta’riflanadi.
Voleybolchining har bir o'yin davomida ko‘pdan-ko‘p to‘siq qo‘yish, zarba berish
va to‘p kiritish uchun sakrashlari, yiqilishlar, yugurish, to‘xtash, burilish, egilish va
boshqa harakatlami yuqori tezlikda ijro etilishi katta jismoniy kuch, o‘ta
chaqqonlik, mustahkam chidamkorlik va ruhiy uyg‘unlikni talab qiladi. Binobar in,
ushbu yuklama (nagruzka) ta’siri shug‘ullanuvchi organizmining flmksional
jihatdan mukammal shakllangan boiishini taqozo etadi. Bugungi voleybolchi bo‘yi
jihatdan 185-195 sm. va undan katta uzunlikka ega bo‘lib, harakatchan, tezkor,
sakrovchan ziyrak, zukko, tez fikrlovchi, o‘tkir zehnli, maydonda ro‘y beradigan
vaziyatni tez fahmlab “foydali” javob qaytara oladigan ko‘rsatkichlarga ega
bo‘lishi kerak. Sportchilaming yoshiga, tayyorgarligiga, malakasiga hamda sport
trenirovkasi davriga va vazifalariga qarab jismoniy tayyorgarlikni mazmimi, hajmi
va shiddati turlicha bo‘ladi.
Tezkorlikni tarbiyalash
Tezkorlik deb, muayyan faoliyatni qisqa muddat xchida ijro etilishiga aytiladi.
Tezkorlik namoyon bo‘lishining uchta asosiy shakllari mavjuddir: 1. Harakat
reaksiyalarining latent (yashirin) vaqti. 2. Ayrim harakatlar tezligi (tashqi qarshilik
kiehik bo‘lganda). 3. Harakatlar chastotasi. Tezkorlik namoyon bo‘lishining
shakllari bir-biriga nisbatan bog‘liq emas. Ko‘rsatib o'tilgan uchta shaklning
birgalikda kelishi tezkorlik namoyon bo‘lishining barcha holiarmi belgilaydi. Biroq
murakkab-koordinatsion yaxlit harakatlardagi tezlik faqat tezkorlik darajasiga
emas, balki boshqa sabablarga ham bog‘liq. Shuning uchun yaxlit harakat tezligi
kishining tezkorligini faqat bilvosita ifodalaydi. Kishining tezlik qobiliyatlari
umuman o‘ziga xos bo‘ladi. Faqat bir-biriga o‘xshash harakatlardagina tezkorlik
to‘g‘ridanto‘g‘ri yoki bevosita bir-biriga ko‘chishi mumkin.

Tezkorlikning fiziologik va biokimyo asoslari. Reaksiyaning latent vaqti beshta
tarkibiy qismdan iborat: 1) retseptorda qo‘zg‘alishning paydo bo'lishi; 2)
qo‘zg‘alishni markaziy asab tolasiga uzatish; 3) qo‘zg‘alishning asab yo‘llari
bo‘ylab o‘tib borishi va effektor signal hosil bo‘lishi; 4) signalning markaziy asab
tolasidan mushakka o‘tkazilishi; 5) mushakning qo‘zg‘alishi va unda mexanik
faollikning paydo bo‘lishi. Maksimal tezlikda bajariladigan harakatlar fiziologik
xususiyatlarga ko‘ra sustroq harakatlardan farq qiladi. Bular orasidagi eng muhim
farq shundan iboratki, harakatlarni maksimal tezlikda bajarish davomida sensor
bog‘lanishlar hosil bo‘lishi qiyinlashadi: reflektor yoy impulslami tashib
ulgurolmaydi. Tezlik juda katta bo‘!ganida harakatlarni yetarlicha aniqlik bilan
bajarishning qiyinligi mana shu bilan bog‘liqdir.
Oddiy reaksiya tezkorligini tarbiyalash. Harakatlantiruvchi reaksiya tezligi
ta’sirga javob berishning latent vaqti bilan belgilanadi. Reaksiyalar oddiy va
murakkab bo‘ladi.' Oddiy reaksiya oldindan ma’lum bo‘lgan signalga Ugandan
ma’lum bo‘lgan harakat bilan javob berishdir. Tezkorlikning juda ko‘p o‘tishi
(boshqa biror harakatga o‘tishi) oddiy reaksiyalar uchun xarakterlidir: ayrim
vaziyatlarda tezda biror qarorga keluvchi kishilar boshqa sharoitdarda ham tezroq
biror fikrga keladilar. Tez bajariladigan xilma-xil mashqlar bilan sfaug‘ullanish
oddiy reaksiya tezkorligini yaxshilaydi. Harakatlantiruvchi reaksiya tezkorligini
anchagina yaxshilash g‘oyat murakkab vazifadt. Oddiy reaksiya tezkorligini
tarbiyalashda bir necha usullardan foydalaniladi. Bulardan eng ko‘p tarqalgani
to‘satdan paydo bo‘ladigan signalga yoki tevarak-atrofdagi vaziyatning
o‘zgarishiga javoban mumkin qadar tezroq reaksiya ko‘rsatish usulidir. Bu usul
yangi shug‘ullanuvchilar bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda tez orada ijobiy
natijalar ko‘rsatadi. Afsuski, shundan keyin reaksiya tezkorligi stabillashib qoladi
va uning yaxshilanishi ancha qiyin boiadi. Reaksiya tezkorligi katta ahamiyatga
ega bo‘lgan hollarda uni takomillashtirish uchun maxsus usullardan foydalaniladi.
Bu usullardan biri - reaksiya tezkorligini yengillashtirilgan sharoitlarda va uni
keyingi harakat tezligini ayrim-ayrim takomillashtirishdan iboratdir.

Reaksiyaning latent vaqti reaksiya ko‘rsatishdan oldingi ratsional xatti-harakat
hisobiga birmuncha yaxshilanishi mumkin. Jumladan, diqqatning yo‘nalishi
ahamiyatga ega bo‘ladi: agar diqqat bajarilajak harakatga qaratilgan bo‘lsa
(reaksiyaning motor tipi), u holda reaksiya ko‘rsatish vaqti diqqat signalni idrok
qilishga (reaksiyaning sensor tipi) qaratilganligidan ko‘ra kamroq bo‘ladi.
Mushaklar bir oz kuchlanganda ham reaksiya tezkorligi ortadi. Reaksiya tezkorligi,
Shuningdek, signalni kutish vaqtiga ham bog‘liq: dastlabki va ijro komandalari
orasidagi optimal vaqt 1,5 sek.ga yaqindir. Murakkab reaksiya tezkorligini
tarbiyalash. Murakkab reaksiyaning ikki xili, ya’ni harakatdagi obyektga boiadigan
reaksiya va tanlash reaksiyasi ustida to‘xtalib o‘tamiz. Harakatdagi obyektga
boiadigan reaksiyada to‘p qabul qiluvchi o‘yinchining harakatlarini ko‘rib
chiqaylik. Bu holda o'yinchi quyidagilami bajarishi kerak: 1) to‘pni ko‘rish; 2)
to‘pning yo‘nalishini va uning uchish tezligini baholash; 3) bajariladigan amal
rejasini tanlaish; 4) bu rejani ro‘yobga chiqara boshlash. Mazkur holda
reaksiyaning yaishirin davri mana shu to‘rt elementdan tashkil topadi. Harakatdagi
obyekt to‘satdan paydo boiganda, bu obyektga reaksiya ko‘rsatish 0,25 sek. - 1
sek. vaqtni oladi. Bu vaqtning asosiy qismi birinchi elementga, ya’ni to‘pni tez
ко ‘rib olishga sarf bo‘jishi tajribalarda kuzatilgan. Sensor fazaning o‘ziga juda
каш - 0,05 sek. vaqt ketadi. Shunday qilib, harakat qilayotgan to‘pni ko‘ra bilish
asosiy ahamiyatga ega. Aynan mana shu qobiliyatni o‘stirishga alohida e’tibor
berish kerak. Buning uchun harakatdagi buyumga reaksiya ko‘rsatishga doir
mashqlardan foydalaniladi; trenirovka talab)ari harakatdagi buyumnmg tezligini
oshirish, obyektning to‘satdan paydo bo‘lishi, sportchi bilan buyum o‘rtasidagi
masofani qisqartirish hisobiga amalga oshiriladi. Kichik to‘p (tennis to‘pi) bilan
bajariladigan harakatli o‘yinlar juda foydalidir. Obyekt (jumladan, o‘yindagi to‘p)
siljiy boshlaguncha ko‘rib qolingan bo‘lsa, reaksiya vaqti ancha kamayadi. Bunda
to‘pga zarb berayotgan o‘yinchining harakatlariga binoan to‘pning yo‘nalishini va
uchish tezligini aniqlay bilish katta ahamiyatga ega. Harakatdagi obyektga reaksiya
ko‘rsatishning aniqligi shu reaksiya tezligini o‘stilish bilan parallel ravishda
takomillashtirib boriladi.

Faqat dastlabki bir necha mashg‘ulotnigina reaksiya aniqligini
rivojlantirishga maxsus ajratish kerak. Bunda shug‘ullanuvchilarga
harakatdagi obyektdan iidamroq hariikat qilish zarurligini tushuntirish lozim.
Tanlash reaksiyasi raqib xatti-harakatlarining yoki tevarakatrofdagi
sharoitning o‘zgarishiga muvofiq ravishda mumkin bo‘lgan harakatlantiruvchi
javoblardan keragini tanlab olish bilan bog‘liq. Tanlash reaksiyasining
murakkabligi sharoitning o‘zgarish imkoniyatlari rang-barangligiga,
chunonchi, raqibning xilma-xil harakat qilishiga bog‘liq. Voleybolchilaming
murakkab reaksiyasiga bcrlgan talab nihoyatda katta. «Murakkab reaksiyani
tarbiyalashda» oddiydan murakkabga degan pedagogik tamoyilga riova
qilinib, sharoitning mumkin bo‘lgan o‘zgaxishlari soni asta-sekin oshira
boriladi. Masalan, dastlab oldindan kelishib olingan zarbga javoban qanday
himoyalanish kerakligi o'rgatiladi; keyinchalik shug'ullanuvchiga ehtimol
tutilgan ikki xil usuldan biriga, so‘ng uch xildan biriga, to‘rt xildan biriga va
hokazo javob berish tavsiya qilinadi. Astasekin bu mashq haqiqiy sharoitga
yaqinlashtirib boriladi. Barcha guruhlarda o‘tkaziladigan o‘quv-mashg‘ulot
jarayoni quyidagi vazifalarni hal etishga qaratilishi darkor:
- sog‘liqni mustahkamlash, chiniqtirish, jismoni y , psixologik va
morfofunksional imkoniyatlarni shakllantirish;
- hayotiy zarur harakat ko‘nikmalarini (o‘tirish-turish, yurish-yugurish;
sakrash, siljish-to‘xtash; tortilish va hokazo) takomillashtirish;
- jismoniy sifatlarni (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamliylik, egiluvchanlik)
taraqqiy ettirish;
- voleybolga oid maxsus sifatlarni (sakrovchanlik, sakrovchanlik
chidamkorligi, tezlik-kuch, o‘yin chidamkorligi, diqqat, xotira, iroda, zukkolik
va hokazo) shakllantirish;
- texnik va taktik malakala r ga o‘ r gatish va takomillashtirish;
- o‘yin mahoratini o‘quv o‘yini va musobaqalarda oshira borish.
O‘quv-trenirovka jarayonida va akademik darslarda beriladigan jismoniy va
texnik (voleybol) mashqlar o‘z hajmi, shiddati, murakkabligi va qaytarilish soni

jihatlaridan turli yoshdagi va jinsdagi bolalarning funksional hamda jismoniy
imkoniyatlarini e ’ tibo r ga olgan holda me’yorlanishi kerak.
O‘ r gatish jarayonida qo‘llaniladigan jismoniy va texnik-taktik
mashqlarning to‘g‘ri taqsimlanishi malakali voleybolchilar tayyorlash
samarasini belgilaydi.
Boshlang‘ich o‘rgatish jarayonida mashqlarning aksariyat foizi bolalarning
jismoniy va funksional tayyorgarligini shakllantirishga qaratilgan bo‘lishi
kerak, qolgan qismi esa texnik-taktik malakalarini o‘zlashtirishga
mo‘ljallangan bo‘lishi muhim shartlardan biridir. Bu bosqichda turli harakatli
o‘yinlar, shu jumladan voleybol o‘yiniga ixtisoslashtirilgan harakatli o‘yinlarni
qo‘llash tayyorgarlik jarayonini samarali tashkil qilishga yordam beradi.
Bunday harakatli o‘yinlar o‘rgatish va takomillashtirish jarayonining barcha
bosqichlarida qo‘llanilishi maqsadga muvofiq.
Takomillashtirish bosqichida asta-sekin umumiy jismoniy mashqlar foizi
qisqartiriladi, maxsus jismoniy mashqlar va texnik-taktik mashqlar foizi esa
ancha ortadi. Mashqlarning hajmi biroz kamaytirilib, shiddati va qaytarilish
soni oshirilib boriladi. Ko‘nikmalarni mukammallashtirish (mustahkamlash)
bosqi-chida mashqlarni ijro etish shiddati musobaqa darajasiga yetkazilishi
lozim. Bu bosqichda aksariyat musobaqa mashqlari turli o‘yin vaziyatlariga
mos ravishda qo‘llanilishi katta ahamiyatga ega. Har bir o‘yin malakasini
(to‘pni kiritish, uzatish, to‘siq qo‘yish, qabul qilish, zarba berish) turli usullarda
ijro etishga o‘rgatish, masalan, zarba berishning o‘ng va chap qo‘lda nisbatan
bir xilda bajara olish o‘yin malakalarining ijro etish doirasini kengaytiradi va
harakat zaxirasini boyitadi. Bolalarni voleybol sportiga 12-14 yoshdan
yo‘naltirish mumkin. Yosh voleybolchilarni dastlabki tayyorgarlik
mashg‘ulotlari ularni voleybolchilarga muvofiq bo‘lgan jismoniy fazilatlari
tezkorlik, chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Voleybol o‘yini texnikasi va taktikasining asosiy shakllari bo‘yicha malaka va
ko‘nikmalar egallanishi uchun tayyorgarlik olib borilishi kerak.

Xulosa
O’quvchi va talabalarni voleybol sportiga yo‘naltirish va saralash
tadbirlarini uslubiy jixatdan to‘g‘ri tashkil etish, voleybol bo‘yicha yuqori
malakali sportchilar tayyorlash vazifalari bajariladi. Sport turlariga bolalarni
yo‘niltirish va saralashda ularning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy
qobilyatlarini etiborga olish muxim ahamiyatga ega. Bolalarni voleybol
sportiga 12-14 yoshdan yo‘naltirish mumkin. Yosh voleybolchilarni dastlabki
tayyorgarlik mashg‘ulotlari ularni voleybolchilarga muvofiq bo‘lgan jismoniy
fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lishi
kerak. Voleybol o‘yini texnikasi va taktikasining asosiy shakllari bo‘yicha
malaka va ko‘nikmalar egallanishi uchun tayyorgarlik olib borilishi kerak.
Asosan voleybolchining sakrash, yugurish, o‘tirish va tishlanish harakatlari
hamda o‘yinga to‘p kiritish, to‘p qabul qilish, to‘p uzatish harakatlari texnikasi
o‘rgatiladi. Taktik harakatlardan voleybol o‘yinida ishtirok etish, soxta
harakatlar, fintlar bajarish bo‘yicha malakalar hosil qilinadi. Yosh
sportchilarning trenirovka mashg‘ulotlari davrlarga bo‘linib tashkil etiladi.
Tayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol o‘yini texnika va taktikasi
elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi. Shu bilan
birga yosh sporchilarda ma’naviy, axloqiy hamda ruhiy iroda tayyorgarligi
tashkil etiladi. Tayyorlov davri musobaqalar boshlangunga qadar olib boriladi.
Yosh voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham parallel
tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, voleybol
o‘yinida yoki o‘yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha
sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez
fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to‘g‘ri baholash, diqqat, xotira, oldindan
sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining
shakllangan bo‘lishini talab qiladi.Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash
samaradorligi ko‘p jihatdan sport to‘garaklari va sport maktablariga qabul
qilishda tanlov jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga bog‘liq

bo‘ladi.«Tanlov» – ko‘p yillik jarayon bo‘lib, o‘z ichiga dastlabki tanlov, qayta
tanlov (guruhdan guruhga o‘tkazishda saralash), o‘yin funksiyalari bo‘yicha
tanlov o‘tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul qilish kabi bosqichlarni
kiritadi.O‘quv-trenirovka jarayonida murabbiy o‘z rahbarligi ostida
shug‘ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan qobiliyatli,
boshqalarga o‘rnak bo‘ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o‘ziga faol
yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg‘ulotlar samaradorligini oshiradi,
balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq
tashkil qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi,
ya’ni yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni
tashkil qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi
bolalarni voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-
testlarini hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida
o‘rin egallaydi.Har bir murabbiyni sport to‘garagi va sport maktablarida o‘quv-
trenirovka jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun shug‘ullanuvchi
bolani ta’lim olayotgan maktabi, o‘qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda
ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy mashg‘ulotlarni
samarali olib borishi, shug‘ullanuvchi bolaning mashqlarni o‘zlashtirishi, uni
mahoratini shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati,
dunyoqarashi, qiziqishi hamda xislat va boshqa omillarga bog‘liqdir.
Ma’lumki,shug‘ullanuvchibolanio‘quv-trenirovkajarayonidamashqlarni
onglitushunganholdaijroetishi,yuklamaniqandayijroetayotganliginisezishi,
malaka va ko‘nikmalarni hamda o‘yin sirlarini mukammal o‘zlashtira olishi
ko‘p jihatdan uning nazariy-intellektual tayyorgarligiga ham aloqadordir.
Demak, har bir murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan bola haqida
barcha ma’lumotlarga ega bo‘lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib
yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson
qilib tarbiyalashda muhim ro’l o‘ynaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar va internet manbalari
1. B Mamuro v , A Mamanazaro v , K Abdullae v , I Davrono v . Acmeological
Approac h to the Formation of Healthy Lifestyle Among University Students. III
International Scientific Congress Society of Ambient …, 2020. https://
ww w .atlantis-press.com/proceedings/isc-sai-20/125937241
2. Bakhodir Mamuro v . Scientific basis of the acmeological approach to the
process of training and education. http://pnap.ap.edu.pl/index.php/pnap/
article/view/348
3. Mamurov Bakhodir B. Forming skills of academic process design for future
teachers and methods of determining its qualit y . https://ww w .elibrar y .
ru/item.asp?idq28408580
4. Mamurov B. B. The Need to Prepare Future T eachers to Design a
Student-Centered Educational Process. Eastern European Scientific Journal,
2017. http://journale.auris-verlag.de/index.php/EESJ/article/ viewFile/600/596
5. Mirzayeva Sayyora Rustamovna. Formation of a healthy lifestyle among
students T e k st n a uchnoy s t a ti po spetsi a ln o sti «N a uki o z do- rove».
https://cyberleninka.ru/article/n/form a tion-of-a-healthy-lifestyle- among-students
6. Mirzayeva Sayyora Rustamovna. Psychological features of attitudes of
students to their own health in conflict situations. journal of critical reviews.
ISSN- 2394-5125 VOL 7, ISSUE 17, 2020. http://ww w .jcrevie w . com/?
secqcissue.
7. Samarova Sh.R. Fairy Picture Of The W orld: Gender Scenario Of The
Person [S k a z o chnaya K a r tina Mira: G enderno’y Stsenariy Lichn o sti].
https://scientific-conference.com/h/sborniki/pedagogicheskie-nauki2/956- fairy-
picture.html
8. Ayr a petyants L. R . V o leyb o l. Uchebnik. 2000 g . T ash k en t .
9. Akramo v a G . R . Dida k tich e skie o snovo’ fo r miro v aniya k ontseptsii
to lerantn o sti u uchahi x sya n a ch a lno’x klassov: k and. n a uk. diss. a v t . T .,
2007.

10 Akramo v a G . R . Sotsi a lno’y aspe k t prots e s s a razvitiya kriti- ch e s k o g o
mo’shleniya uchahi x sya. https://cyberleninka.ru/article/n/sotsialnyy- aspekt-
protsessa-razvitiya-kriticheskogomyshleniya-uchaschihsya/
1 1 . Akramo v a G . R . E f fe k tivno’e me t o do’ razvitiya kritich e s k o g o mo’sh- leniya
u uchahi x sya. https://scientific-conference.com/images/PDF/2018/1/
effective1.pdf/
12. Achilov A.M. Akramov J.A. G oncharo v a O.V. B o l a larning jismoniy
sif a t larini t arbiyalash. O’quv qo’llan m a. 2004y. T osh k en t .
13.B Mamurov. Akme o logich e skiy p o d x o d k v o spi t aniyu mo- l o do g o
po k o leniya v nasl e dii pr e d k ov. P e da g ogich e s k o e obra z o v anie i na- u k a, 2016.
http://ww w .manpo.ru/manpo/publications/ped_obraz/n2016_03. pdf#pageq147
14. G oncharo v a O.V. Yosh spo r tchilarning jismoniy qobiliya t larini
ri v o jlantirish. o’quv qo’llan m a. 2004y. T osh k en t .
15. Qo’chqaro v a O.V., Qipchoqov V.V., B o l t aev G .V. V o leyb o l. o’quv
qo’llan m a. 2001y. T osh k en t .
16.Mamurov B.B. Akme o logich e skiy p o d x o d k v o spi t aniyu m o l o do g o
po k o leniya v nasl e dii pr e d k ov. http://ww w .manpo.ru/manpo/
publications/ped_obraz/n2016_03.pdf#pageq147
17.Ma’murov B. B. Bo’lajak o’qi t u v chilarni sha x sga yo’n a ltirilgan t a’lim-
t arbiya jarayonini loyih a lashga t ayyo r lash- da qo’llaniladigan t amoyillar.
Sovremenn o e obra z o v anie ( U z b e- kis t an), 2017.
https://cyberleninka.ru/arti c le/n/b-lazhak-ituvchilarni- shahsga-y-naltirilgan-talim-
tarbiya-zharayonini-loyi-alashga-tayyorlashda- llaniladigan-tamoyillar
18.S a l o mov R .S., K erimov F.A. Jismoniy t arbiyada p e da g o- gik
t e xn o logiyalar. O’quv qo’llan m a. 2002 y. T osh k en t .
19. U smon x o djaev T .S. v a boshqa. B o l a lar v a o’smi r lar spo r ti m ash/ u l o t lari
nazariyasi v a usl u biya t lari. 2005 y. T osh k en t .
20.https://fayllar.org/yosh-voleybolchilarni-tanlash-va-texnik-taktik-
mahoratlarini-t.html?page=5

Sotib olish