Sport mashg'ulotning vositalari - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	70.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

52 Sotish

Sport mashg'ulotning vositalari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Mavzu: Sport mashg'ulotning vositalari
1

Mundarija
Kirish ........................................................................................................................................................ 2
Asosiy qism .............................................................................................................................................. 3
1.Sportlar mashg'ulotlarining maqsadi, vazifalari, vositalari, usullari va tamoyillari ................................ 3
2.Jismoniy mashqlar jismoniy madaniyat ta’limi va tarbiyasi jarayonining asosiy vositasi sifatida. ........... 11
3.Jismoniy mashqlarning mazmuni va shakli. ............................................................................................ 13
4. Jismoniy mashqlarning klassifikatsiyasi (tasniflanishi). .......................................................................... 14
5.Jismoniy mashqlar texnikasi. Ratsional (muvofiq, to’g’ri tanlangan) sport texnikasi. ............................. 27
Xulosa ........................................................................................................................................................ 39
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 40
Kirish
Jamiyatimizda sog‘lom turmush tarzini shakllantirish, aholining, ayniqsa
yosh avlodning jismoniy tarbiya va ommaviy sport bilan muntazam shug‘ullanishi
uchun zamon talablariga mos shart-sharoitlar yaratish, sport musobaqalari orqali
yoshlarda o‘z irodasi, kuchi va imkoniyatlariga bo‘lgan ishonchni mustahkamlash,
mardlik va vatanparvarlik, ona Vatanga sadoqat tuyg‘ularini kamol toptirish,
shuningdek, yoshlar orasidan iqtidorli sportchilarni saralab olish ishlarini tizimli
2

tashkillashtirish hamda jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada
rivojlantirishga yo‘naltirilgan keng ko‘lamli ishlar amalga oshirib kelinmoqda.
O`zbekiston Respublikasining 2015 yil 5 sentyabrdagi “Jismoniy tarbiya va
sport to`g`risida”gi 394-sonli Qonuni va O`zbekiston Respublikasi Prezidentining
2017 yil 3 iyundagi “Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish
chora-tadbirlari to`g`risida”gi PQ-3031-sonli Qarori mamlakatimizda jismoniy
tarbiya va sportni yanada rivojlantirish va uni ommaviyligini oshirishga katta turtki
bo`ldi.
Shuningdek 2017 yil 9 martdagi “O`zbekiston sportchilarini 2020 yil Tokio
shahrida o`tkaziladigan XXXII Olimpiya o`yinlari va Paralimpiya o`yinlariga
tayyorlash haqida”gi PF-2821-sonli Farmoni, hamda Vazirlar Mahkamasining
2019 yil 13 fevraldagi 118-son 2019-2023 yillarda O`zbekiston Respublikasida
jismoniy tarbiya va ommaviy sportni rivojlantirish Kontseptsiyasi ushbu sohani
rivojiga katta hissa qo`shayotgan me’yoriy huquqiy xujjatlar sifatida xizmat
qilmoqda. Yana 2018 yil 5-martdagi “Jismoniy tarbiya va sport sohasida davlat
boshqaruvi izimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi PF-
5368-sonli Farmon xamda mazkur sohaga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy
hujjatlarda yuqori malakali sportchilarni nufuzli va mas’uliyatli musobaqalarga
tayyorlash, sportchilarimizning muvaffaqiyatli ishtirokini ta’minlash dolzarbligi,
zarur chora-tadbirlarning amalga oshirilishida boshqaruv tizimini tubdan
takomillashtirish yuzasidan tegishli chora- tadbirlar ishlab chiqish vazifalari
belgilab berilgan .
Asosiy qism
1 . Sportlar mashg'ulotlarining maqsadi, vazifalari, vositalari, usullari va
tamoyillari
Sportchilarni tayyorlash, qoida tariqasida, umumiy va maxsus bo'linadi.
Maxsus jismoniy tayyorgarlik tanlangan sport turi bo'yicha mushaklarning
muayyan turini bajarish natijasida erishiladi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik,
3

birinchi navbatda, sportchining tanasining a'zolari va tizimlarining funktsional
imkoniyatlarini oshiradigan va sog'lig'ini mustahkamlaydigan umumiy rivojlanish
xarakteridagi mashqlar ta'sirida shakllanadi. Tayyorlik - jismoniy tayyorgarlikning
murakkab natijasi (jismoniy sifatlarning rivojlanish darajasi); texnik tayyorgarlik
(motor ko'nikmalarini takomillashtirish darajasi); taktik tayyorgarlik (taktik
fikrlashning rivojlanish darajasi); aqliy tayyorgarlik (axloqiy va irodaviy
fazilatlarni takomillashtirish darajasi). Tayyorgarlik, shuningdek, sanab o'tilgan
mashg'ulotlarning har bir turiga (jismoniy, texnik va aqliy tayyorgarlik) tegishli
bo'lishi mumkin.
Tayyorgarlikning har bir tomoni uning boshqa tomonlarining mukammallik
darajasiga bog'liq bo'lib, ular tomonidan belgilanadi va o'z navbatida ularning
darajasiga ta'sir qiladi. Masalan, sportchining texnik jihatdan takomillashishi turli
harakat sifatlari - kuch, tezlik, moslashuvchanlik, muvofiqlashtirish
qobiliyatlarining rivojlanish darajasiga bog'liq. Harakat sifatlarining namoyon
bo'lish darajasi, masalan, chidamlilik, texnologiya samaradorligi, charchoqni
engish uchun aqliy barqarorlik darajasi, qiyin sharoitlarda raqobatbardosh
kurashning oqilona taktik sxemasini amalga oshirish qobiliyati bilan chambarchas
bog'liq 1
.
Shuni ham ta'kidlash kerakki, taktik tayyorgarlik nafaqat sportchining
ma'lumotni idrok etish va tezda qayta ishlash qobiliyati, ratsional taktik reja tuzish
va vaziyatga qarab vosita muammolarini hal qilishning samarali usullarini topish
qobiliyati bilan bog'liq. texnik mahorat darajasi, jismoniy tayyorgarligi, mardlik,
qat'iyatlilik, maqsadlilik va boshqalar bilan. Tanlangan musobaqa mashqlari - bu
kurash vositasi bo'lgan va iloji bo'lsa, tanlangan sport turi bo'yicha musobaqalar
qoidalariga muvofiq bajariladigan yaxlit harakatlantiruvchi harakatlar (yoki
harakat harakatlarining majmui).
Sport o'yinlari bundan mustasno, ko'pgina sport turlarida tanlangan
musobaqa mashqlarining ulushi kichik, chunki ular sportchining tanasiga juda
katta talablar qo'yadi. Maxsus tayyorgarlik mashqlari musobaqa harakatlarining
1
Kodirov N. Problems of the globalization of information culture in the current time – 2020. – Т . 4. – С . 272-274
4

elementlarini, ularning bog'lanishlarini va o'zgarishini, shuningdek, namoyon
bo'ladigan qobiliyatlarning shakli yoki xarakteriga ko'ra ularga o'xshash harakatlar
va harakatlarni o'z ichiga oladi. Masalan, yuguruvchining maxsus tayyorgarlik
mashqlari orasida tanlangan masofa segmentlari bo'ylab yugurish; gimnastikachilar
uchun shunga o'xshash rolni raqobatbardosh kombinatsiyalarning elementlari va
kombinatsiyalarining ishlashi o'ynaydi; geymerlar uchun - o'yin harakatlari va
kombinatsiyalar. Yana bir misol - musobaqa harakatining shaklini taxminan qayta
tiklaydigan mashqlar (chang'ichilar uchun rolikli chang'ida mashqlar, g'avvoslar va
gimnastikachilar uchun trambolinda mashqlar va boshqalar) 2
.
Maxsus tayyorgarlik mashqlari, ayrim hollarda, ixtisoslik fanida zarur
bo'lgan va tegishli ish rejimlarida namoyon bo'ladigan o'ziga xos fazilatlarni
oshirishga qaratilgan, turdosh, turdosh sport turlaridan mashqlarni o'z ichiga
oladi.Maxsus tayyorgarlik mashqlarining tarkibi hal qiluvchi darajada tanlangan
sport intizomining o'ziga xosligi bilan belgilanadi. Mashqlar jismoniy
qobiliyatlarni yaxshilashga va sportchi uchun zarur bo'lganlarni shakllantirishga
ko'proq yo'naltirilgan va differentsial ta'sir ko'rsatadigan tarzda yaratiladi va
tanlanadi.
Bu tanlangan sport turidan musobaqa mashqlarini tez-tez takroran bajarish,
bo'g'inlarda kuch, tezlik, chidamlilik, harakatchanlikni kerakli darajada
yaxshilashga imkon bermasligi bilan izohlanadi, chunki bunga maxsus mashqlar
yordamida erishish mumkin. Buning sababi, birinchi navbatda, ko'pincha yaxlit
shakldagi musobaqa mashg'ulotlarini takrorlash sonini, asosan, yuqori asabiy va
jismoniy stress tufayli etarli darajada ko'paytirish mumkin emas, bu alohida sport
turlarida e'tiborga olinishi kerak. Ustun yo'naltirilganligiga qarab, maxsus
tayyorgarlik mashqlari jismoniy fazilatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik va boshqalar)
tarbiyalashga qaratilgan shakllarni, harakat texnikasini va rivojlantirishga hissa
qo'shadigan etakchi shakllarga bo'linadi. Bunday bo'linish, albatta, shartli, chunki
vosita harakatlarining shakli va mazmuni ko'pincha bir-biri bilan chambarchas
bog'liqdir.
2
Abdumalikov R., Yunusov T.T. va boshqalar. «O‘zbekistonda jismoniy tarbiya taolimining rivojlanishi», metodik
tavsiyanoma. T., O‘zDJTI nash, 1992.
5

Simulyatsiya mashqlari ham maxsus tayyorgarlik mashqlari qatoriga kiradi,
ular shunday qilib tanlanadiki, sportchining harakatlari muvofiqlashtirish tuzilmasi
bo'yicha bajarish xarakteriga va ayniqsa, tanlangan mashqlar kinematikasiga
imkon qadar mos keladi. sport intizomi. Ko'pgina maxsus tayyorgarlik mashqlari
orasida murabbiy nafaqat aniq vazifani hal qilish uchun ularni tanlash, balki
qismlar, elementlar, harakatlarning ligamentlaridan yangilarini yaratishga qodir
bo'lishi kerak.
Bular muvofiqlashtirish, harakat qilish, xarakter, amplituda va boshqa
xususiyatlar bo'yicha musobaqa mashqlariga o'xshash mashqlar bo'lishi kerak.
Biroq, mashg'ulotlarning barcha vositalari jalb qilinganlarning individual
xususiyatlarini hisobga olgan holda tanlanishi kerak. Ulardan ba'zilari sportchining
allaqachon kuchli tomonlarini yanada yaxshilashi kerak, boshqa vositalar
individual texnik harakatlar yoki jismoniy fazilatlarni rivojlantirishi kerak.
Umumiy tayyorgarlik mashqlari asosan sportchining umumiy tayyorgarligi
vositalaridir. Shunday qilib, juda ko'p turli xil mashqlardan foydalanish mumkin -
ularning ta'siri bo'yicha maxsus tayyorgarlikka yaqin va ulardan sezilarli darajada
farq qiladi (shu jumladan qarama-qarshi yo'naltirilganlar). Ko'pgina sport turlari
bo'yicha, ayniqsa, o'sib borayotgan sportchilarni tayyorlashda umumiy tayyorgarlik
mashqlarining ahamiyati ko'pincha kam baholanadi.
Alohida mutaxassislar uzoq muddatli tayyorgarlikning barcha bosqichlarida
maxsus jismoniy tayyorgarlik hajmini keskin oshiradi va umumiy jismoniy
tayyorgarlik hajmini kamaytiradi, bu esa yosh sportchilarni majburiy ravishda
tayyorlashga olib keladi.
Umumiy tayyorgarlik mashqlarining natijalarni yaxshilashga ta'siri bilvosita.
Ixtisoslashtirilgan vositalar (raqobat va maxsus tayyorgarlik mashqlari), bir
tomondan, natijalarni yaxshilashga bevosita ta'sir qiladi.
Boshqa tomondan, shuni ta'kidlash mumkinki, natijalarning etarli darajada
o'sishi yoki hatto eng yuqori yutuqlar bosqichida ularning o'sishining to'xtashi,
shuningdek, sportchining shikastlanish darajasining oshishi umumiy
tayyorgarlikning etarli emasligi bilan bog'liq. mashg'ulotlar paytida va ayniqsa
6

uning dastlabki bosqichlarida mashqlar. Umumiy tayyorgarlik mashqlarini
tanlashda odatda quyidagi talablarga rioya qilinadi sport yo'lining dastlabki
bosqichlarida sportchining umumiy jismoniytayyorgarligi unga imkon beradigan
vositalarni o'z ichiga olishi kerak.har tomonlama jismoniy rivojlanish
muammolarini samarali hal qilish sportni chuqur ixtisoslashtirish va
takomillashtirish bosqichlarida sport natijalarini belgilovchi raqobatbardoshlik va
jismoniy qobiliyatlarni takomillashtirish uchun asos bo'lishi kerak:
- o'ziga xos bo'lmagan ta'lim berishda, ya'ni. umumiy, chidamlilik, o'rtacha
intensivlikdagi uzoq yugurish, chang'i uchish, suzish;
- haqiqiy kuch qobiliyatlarini tarbiyalashda - og'ir atletikadan olingan shtanga
bilan mashqlar, shuningdek, har xil turdagi og'irlik va qarshilik bilan sport va
yordamchi gimnastika mashqlari;
- harakat tezligini va vosita reaktsiyasini o'rgatishda - sprint mashqlari, sport
o'yinlari va ochiq o'yinlarning turlarini o'rgatish;
- muvofiqlashtirish qobiliyatlarini tarbiyalashda - gimnastika, akrobatika
elementlari, harakatlarni muvofiqlashtirish uchun yuqori talablarga ega o'yinlar.
Ammo shuni esda tutish kerakki, umumiy tayyorgarlik mashqlari bir vaqtning
o'zida sport ixtisosligining xususiyatlarini ham ifodalashi kerak. Har xil jismoniy
mashqlar o'rtasida turli jismoniy fazilatlar va motorli ko'nikmalarning ijobiy va
salbiy "o'tkazish" naqshlari tufayli ham ijobiy, ham salbiy o'zaro ta'sirlar mumkin.
Faqat shu sababdan umumiy jismoniy tarbiya vositalari turli sport fanlari
uchun bir xil bo'lishi mumkin emas. Ba'zi o'xshashliklar bilan bir qatorda, ushbu
mablag'larning tarkibi har bir holatda o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lishi kerak.
Bu ularning tanlovi va o'quv jarayonining tuzilishida egallagan o'rniga ham
tegishli. O'quv jarayoniga umumiy tayyorgarlik mashqlarini kiritish odatda uning
umumiy samaradorligiga yordam beradi.
Sport bilan shug'ullanish usullari:
Sport mashg'ulotlarida metod atamasi mashg'ulotning asosiy vositalaridan
foydalanish usuli va sportchi va murabbiyning faoliyati uchun texnika va qoidalar
yig'indisi sifatida tushunilishi kerak.
7

Sport mashg`ulotlari jarayonida metodlarning ikkita katta guruhi
qo`llaniladi: 1) umumiy pedagogik, shu jumladan og`zaki va ko`rgazmali usullar;
2) amaliy, shu jumladan qat'iy tartibga solingan mashqlar usuli, o'yin va raqobat
usullari.
Sport mashg'ulotlarida qo'llaniladigan og'zaki usullarga hikoya qilish,
tushuntirish, suhbat, tahlil qilish, muhokama qilish va boshqalar kiradi. Ular
ko'pincha ixcham shaklda, ayniqsa malakali sportchilarni tayyorlash jarayonida
qo'llaniladi, bu maxsus terminologiya, og'zaki so'z birikmalari bilan
osonlashtiriladi. va vizual usullar. O'quv jarayonining samaradorligi ko'p jihatdan
ko'rsatmalar, buyruqlar, sharhlar, og'zaki baholash va tushuntirishlardan mohirona
foydalanishga bog'liq.
Sport amaliyotida qo‘llaniladigan vizual usullarga quyidagilar kiradi:
1) odatda murabbiy yoki malakali sportchi tomonidan bajariladigan
alohida mashqlar va ularning elementlarini uslubiy jihatdan to‘g‘ri ko‘rsatish;
2) o'quv filmlarini namoyish qilish, o'quvchilarning harakat harakatlari
texnikasini video yozuvlar, o'yin maydonchalari va maydonlar maketlari bo'yicha
taktik sxemalar va boshqalar;
3) harakat yo'nalishini, bosib o'tgan masofani va boshqalarni
cheklaydigan eng oddiy nishonlardan foydalanish;
4) yorug'lik, tovush va mexanik etakchi qurilmalardan, shu jumladan
dasturni boshqarish va qayta aloqaga ega qurilmalardan foydalanish. Ushbu
qurilmalar sportchiga harakatlarning tempo-ritmik, fazoviy va dinamik
xususiyatlari haqida ma'lumot olish imkonini beradi va ba'zan nafaqat harakatlar va
ularning natijalari haqida ma'lumot beradi, balki vosita harakatini majburiy
tuzatishni ham beradi.
Ushbu usullardan foydalanganda mashqlar bir xil (standart) va o'zgaruvchan
(o'zgaruvchan) rejimda bajarilishi mumkin. Yagona rejimda ish intensivligi
doimiy, o'zgaruvchan bilan - o'zgaruvchan. Jismoniy mashqlardan mashqlargacha
bo'lgan ish intensivligi oshishi (progressiv variant) yoki qayta-qayta o'zgarishi
(o'zgaruvchan variant) mumkin. Bir xil va o'zgaruvchan ish sharoitida
8

qo'llaniladigan uzluksiz mashg'ulot usullari asosan aerob qobiliyatini oshirish, o'rta
va uzoq muddatli ishlarga maxsus chidamlilikni rivojlantirish uchun ishlatiladi.
Masalan, 5000 va 10000 metr masofada doimiy va o zgaruvchan tezlikdaʻ
eshkak eshish, 5000 va 10000 metr masofalarga bir xil va o zgaruvchan
ʻ
intensivlikda yugurish. Bu mashqlar, qoida tariqasida, sportchilarning aerob
mahsuldorligini oshirishga, ularning uzoq muddatli mehnatga chidamliligini
rivojlantirishga va uning samaradorligini oshirishga yordam beradi.
O'zgaruvchan mehnat sharoitida uzluksiz o'qitish usullarining imkoniyatlari
ancha xilma-xildir. Katta yoki kamroq intensivlik bilan bajariladigan mashqlar
qismlarining davomiyligiga, ularning kombinatsiyasining xususiyatlariga, alohida
qismlarni bajarishda ishning intensivligiga qarab, tezlikni oshirish yo'nalishi
bo'yicha sportchining tanasiga ustun ta'sirga erishish mumkin. qobiliyatlar,
chidamlilikning turli komponentlarini rivojlantirish, turli sport turlari bo'yicha
sport yutuqlari darajasini belgilaydigan individual qobiliyatlarni takomillashtirish.
Sport amaliyotida va intervalgacha mashq qilish usullarida (shu jumladan
takroriy va kombinatsiyalangan) keng qo'llaniladi. Doimiy va o'zgaruvchan
intensivlikdagi va qat'iy tartibga solingan dam olish pauzalari bilan bir xil va turli
xil davomiylikdagi bir qator mashqlarni bajarish bu usullar uchun xosdir.
Misollar orasida maxsus chidamlilikni yaxshilashga qaratilgan tipik seriyalar
mavjud: 10 x400; 10 x 1000 m - yugurish va konkida uchishda, eshkak eshishda.
Yugurishda sprint sifatlarini yaxshilash uchun o'zgaruvchan variantga misol
bo'lishi mumkin: 3x60 m maksimal tezlikda, dam olish - 3-5 daqiqa, 30 m -
harakatda - maksimal tezlikda, sekin yugurish - 200 m. progressiv variant - bu o'sib
borayotgan uzunlikdagi (400 m + 800 m + 1200 m + 2000 m seriyali yugurish)
yoki standart uzunlikdagi ortib borayotgan tezlikda (olti marta 200 m masofaga
suzish natijalari bilan) ketma-ket o'tishni nazarda tutadigan komplekslar. 2 min 14
s, 2 min 12 s, 2 min 10 s, 2 min 08 s, 2 min 06 s, 2 min 04 s). Tushuvchi variant
qarama-qarshi kombinatsiyani o'z ichiga oladi: qisqaradigan uzunlikdagi
mashqlarni ketma-ket bajarish yoki bir xil davomiylikdagi mashqlarni ularning
intensivligi asta-sekin kamayishi bilan bajarish.
9

O'yin usuli sport mashg'ulotlari jarayonida nafaqat harakatlarni dastlabki
tayyorlash yoki individual qobiliyatlarga tanlab ta'sir qilish, balki murakkab
sharoitlarda vosita faoliyatini kompleks yaxshilash uchun ham qo'llaniladi. Bu ko'p
jihatdan epchillik, topqirlik, tezkorlik, mustaqillik, tashabbuskorlik kabi fazilatlar
va qobiliyatlarni yaxshilashga imkon beradi. U mohir o‘qituvchi qo‘lida
jamoaviylik, do‘stlik, ongli tartib-intizom va shaxsning boshqa axloqiy fazilatlarini
singdirishda ham juda samarali usul bo‘lib xizmat qiladi.
O'yin usuli ko'pincha turli xil ochiq va sport o'yinlari shaklida amalga
oshiriladi. Raqobat usuli maxsus tashkil etilgan raqobat faoliyatini o'z ichiga oladi,
bu holda o'quv jarayoni samaradorligini oshirishning eng yaxshi usuli hisoblanadi.
Ushbu usuldan foydalanish sportchining texnik-taktik, jismoniy va aqliy
imkoniyatlariga qo'yiladigan yuqori talablar bilan bog'liq bo'lib, tananing eng
muhim tizimlarining faoliyatida chuqur o'zgarishlarga olib keladi va shu bilan
moslashish jarayonlarini rag'batlantiradi, turli xil sport turlarining uzviy
yaxshilanishini ta'minlaydi. sportchining tayyorgarligining jihatlari. Raqobat
usulidan foydalanganda musobaqalarni o'tkazish shartlari ularni qo'yilgan
vazifalarni hal qilish uchun eng qulay bo'lgan talablarga imkon qadar
yaqinlashtirish uchun keng miqyosda o'zgartirilishi kerak
Sport mashg'ulotlarining tamoyillari
Sport mashg'ulotlari tamoyillari mashg'ulot jarayonini oqilona qurishning
eng muhim pedagogik qoidalari bo'lib, unda ilmiy ma'lumotlar va murabbiylikning
ilg'or amaliy tajribasi sintezlanadi. Mumkin bo'lgan maksimal yutuqlarga, chuqur
ixtisoslashuvga va individuallashtirishga e'tibor qarating. Agar jismoniy
mashqlarni sport maqsadlarisiz qo'llashda faqat ma'lum, cheksiz mumkin bo'lgan
yutuq darajasi amalga oshirilsa, sport mashg'ulotlari uchun maksimal darajada aniq
e'tibor berish odatiy holdir. Va bu maksimal individual ravishda har xil bo'lsa-da,
har bir kishi sportni takomillashtirish yo'lida imkon qadar uzoqqa borishga intilishi
tabiiydir.
Sport yutuqlari, albatta, o'z-o'zidan emas, balki qobiliyat va mahoratni
rivojlantirishning o'ziga xos ko'rsatkichlari sifatida muhimdir. Oliy sport turlari
10

bo'yicha o'rnatish; Shu nuqtai nazardan, natijalar inson kamolotining eng yuqori
darajalariga intilishni anglatishi bilan muhim ijtimoiy-pedagogik ahamiyatga ega.
Bunday intilish sport tadbirlarining butun tashkil etilishi va sharoitlari, ayniqsa,
sport musobaqalari tizimi va progressiv mukofotlar (boshlang'ich sport toifasini
belgilashdan boshlab chempionning oltin medaligacha) tomonidan
rag'batlantiriladi.
Eng yuqori ko'rsatkichlarga erishish sport mashg'ulotlarini to'g'ri qurish, eng
samarali vosita va usullardan foydalanish, tanlangan sport turi bo'yicha chuqur
mutaxassislik bilan amalga oshiriladi 3
.
Maksimalga yo'naltirilganlik u yoki bu tarzda sport mashg'ulotlarining
barcha o'ziga xos xususiyatlarini aniqlaydi - yuklarning ko'tarilgan darajasi,
o'zgaruvchan yuklar va dam olishning maxsus tizimi, aniq sikllik va boshqalar.
Sport mashg'ulotlarining bu modeli uzoq muddatli sportni takomillashtirish
bosqichlariga qarab turli xil ko'rinishda namoyon bo'ladi. Birinchi bosqichlarda,
sport mashg'ulotlari, asosan, umumiy tayyorgarlik turi bo'yicha olib borilganda,
mashg'ulot jarayonida sport ixtisosligining aniq belgilari - eng yuqori yutuqlarga
yo'naltirilganlik yo'q.
2.Jismoniy mashqlar jismoniy madaniyat ta’limi va tarbiyasi jarayonining
asosiy vositasi sifatida.
Jismoniy mashqlar tarixan gimnastika, o’yinlar, sport va turizm tarzida
guruhlarga ajratilib, jismoniy madaniyat ta’limi va tarbiyasi jarayonining asosiy
vositasi sifatida foydalanib kelingan va hozirda ham foydalanilmoqda. “Jismoniy
mashq” atamasi jismoniy madaniyat nazariyasining yetakchi tushunchalaridan biri.
Tushunchasining ta’rifi qator mualliflar tomonidan turlicha ifodalangan.
A.D.Novikov. L.P.Matveev, B.A.Ashmarin, B.A.Shiyan va boshqa qator mualliflar
– “Jismoniy mashq” jismoniy tarbiya qonuniyatlarining talablariga javob beruvchi,
ongli ravishda bajariladigan ixtiyoriy harakat faoliyatlarining turli turkumlaridir.
Bunday harakat faoliyatlari gimnastika, o’yinlar, sport, turizm mashqlari sifatida
tarixan tizimlashtirildi, uslubiyotlari majmuasi to’plandi va hozirgi kun davomida
3
Kodirov N. M. Transformation and globalization of information media
//Scientific Bulletin of Namangan State University. – 2019. – Т . 1. – №. 12. – С . 8393.
11

uning mazmuni to’ldirilmoqda. Qator darsliklarda (A.D.Novikov, L.P.Matveev,
B.A.Ashmarin va boshqalar, 1966, 1979) jismoniy mashqni vujudga kelishi tarixi,
ibtidoiy jamoa tuzumi davriga to’g’ri keladi deb, ularning ob’bektiv va sub’ektiv
sabablarini ochib berishga harakat qilingan.
Jismoniy mashqning vujudga kelishida ob’ektiv sabab qilib ibtidoiy
odamning qorin to’ydirish maqsadida ov qilishi, sub’ektiv sabab sifatida esa asta
sekinlik bilan uning ongning shakillanishi jarayoni qabul qilingan. Ibtidoiy ov
qilish qurollarni ishlatishni bilmagan ibtidoiy odamlar o’z o’ljasini (ovini) holdan
toydirguncha quvlaganlar. Bu ovchining organnzmiga katta jismoniy
tayyorgarlikka ega bo’lish talabini yuklagan. Jismoniy tayyorgarligi yetarli
bo’lmaganlarning o’zlari oviga yem bo’lganlar. Keyinchalik ibtidoiy odamlar gala-
gala bo’lib yashashga o’tganlaridan so’ng, yakka ov qilishdan ko’ra ovga jamoa
bo’lib chiqishning afzalligini tushuna boshlaganlar. Bu esa ibtidoiy odamning ongi
shakllana boshlaganligini ko’rsatardi.
Asta sekinlik bilan ibtidoiy odam qurollar: tosh, uchiga qirrali tosh
boylangan nayza, xas-cho’p bilan nomigagina berkitilib qo’yilgan choxlar va
boshqalardan foydalanishni o’rgana boshlaganlar. Bu ijtimoiy ong shakllanishidan
guvohlik edi. Ovda ishtirok eta olmay qolgan qabila urug’ining qariyalari
yoshlarga toshni nishonga otish, uni zarbini kuchaytirishni mashq qildirishda
qatnasha boshladilar, bu bilan tarbiyaga, inson jismi tarbiyasining ta’lim
jarayoniningdastlabki elementlari yuzaga kela boshladi.
Keyinchalik uloqtirish, quvib yetish yoki qochish uchun yugurish. sakrashlar
mashq qilina boshlandi. Bunga jismoniy mashqlarning hamda jismoniy tarbiyaning
elementlarini vujudga kelishi va shakllanish davri deb qarala boshlandi. Hozirgi
kunga kelib, bu mashqlar ayni paytdagi yengil atletika, gimnastika, sport o’yinlari,
yakka kurashlari, turizm va sportning boshqa turlari tarzida jismoniy tarbiya
jarayoni uchun asosiy vosita sifatida foydalanilmoqda. Jismoniy mashqlar
xillarining ko’payishiga insonning mehnat faoliyati ham ta’sir ko’rsatdi. Shuning
uchun ham mehnat faoliyatida foydalaniladigan harakatlar kasbiy jismoniy
tayyorgarlikni yo’lga qo’yishda keng ko’lamda ishlatilmoqda.
12

Tarbiya amaliyotida asosan, mehnat faoliyatida qo’llaydigan harakatlarini
ko’proq mashq qiladi. Ma’lumki, mehnat jismoniy kuch, chidamlilik, tezkorlik,
chaqqonlikdek insonning jismi (harakat) sifatlarining ma’lum darajadagi
tayyorgarligi, uning rivojlanganligini talab qiladi. Jismoniy mashqning
rivojlanishida diniy marosimlar, bayramlardagi, harbiy faoliyatdagi, san’atdagi
ongli ravishda bajariladigan o’yinlar, raqslar, ixtiyoriy harakatlar vosita bo’lib
xizmat qildi.
Jismoniy mashqlarni mashq, qilish tabiatning tabiiy qonuni ekanligi rus
akademiklari I.M.Sechenov va I.P.Pavlovlarning ilmiy dunyoqarashlari orqali
isbotlangan. Sechenovning fikricha, ixtiyoriy harakat ong va aql bilan boshqariladi
hamda biror maqsadga yo’naltiriladi. I.P.Pavlov esa harakatlarning fiziologik
mexanizmi bosh miya po’stloq qismining to’plash xususiyati bilan bog’liqligini
birinchi, ikkinchi signal sistemasi, shartli hamda shartsiz reflekslarning aktiv
ishtirokida vujudga kelishini ilmiy isbotladi.
3.Jismoniy mashqlarning mazmuni va shakli.
Barcha xodisa va jarayonlarga o’xshash jismoniy mashqlar o’zining
mazmuni va shakliga ega. Jismoniy mashqni bajarishda sodir bo’ladigan mexanik,
biologik, psixologik jarayonlarning mazmunining majmuyi to’plami jismoniy
mashqlarning mazmunini yuzaga keltiradi, ularning o’zaro muvofiqligi esa harakat
faoliyatiga zid qobiliyatni namoyon bo’lishi orqali ko’zga tashlanadi.
Shuningdek, mashq mazmuniga harakat bo’laklarining to’plami, masalan,
uzunlikka sakrashda tanaga tezlik berish (yugurish), sakrash chuqurligi oldiga
o’rnatilgan taxta ustidan depsinish, fazoda uchish, yerga tushish shu mashqning
tarkibidagi harakat bo’laklari va ularga qo’shimcha mashqni bajarish jarayonidagi
hal qilinadigan umumiy va xususiy vazifalar, mashqni bajarishda organizmda sodir
bo’ladigan funktsional o’zgarishlar haqidagi nazariy bilim va amaliy harakat
malakalari kiradi.
Bu elementlar (bir butunning mayda chuydalari)ning barchasi jismoniy
mashqning umumiy mazmunini vujudga keltiradi. Jismoniy mashqning shakli
ularning ichki va tashqi tuzilishlarining muvofiqligida namoyon bo’ladi.
13

Mashqning ichki tuzilishiga shu faoliyatni bajarishda ishtirok etadigan skelet
mushaklari, ularning tarangligi, qisqarishi, cho’zilishi, buralishi, eshilishi va
h.k.lar, hamda biomexanik, bioximik bog’lanishlari - energiya sarflanishi, yurak-
tomir, nafas olish, nerv boshqaruvi va boshqa organlardagi jarayonlar, ularning
o’zaro bog’likligini o’z ichiga oladi.
Biologik, mexanik, ruxiy va boshqa jarayonlarning mashq bajarishda
birining biri bilan aloqasi, o’zaro kelishilganligi, yugurish mashqlarida boshqacha
bo’lsa, shtanga ko’tarishda boshqachaligi bilan, mashqning ichki tuzilishini
turlicha bo’lishini namoyon qiladi. Mashqning tashqi shaklining mazmuni esa
o’sha mashqning tashqi ko’rinishi, harakatni bajarish uchun ketgan vaqt yoki kuch
sarflashning me’yori va harakat intensivligi ko’rinishida namoyon bo’ladi.
Jismoniy mashqlar shakli va mazmuni o’zaro bir-biri bilan bog’liq. Mazmunning
o’zgarishi shaklning o’zgarishiga olib keladi. Mazmun shaklga nisbatan asosiy
rolni o’ynaydi.
Masalan, sakrash sektorida tanaga tezlik berish uchun yugurish texnikasi
(qadamning kattaligi, chastotasi, tananing holati va h.k. lar) har xil masofada
turlicha - tezlikning sifati, uning namoyon bo’lishi oddiy yugurish masofalaridagi
yugurish texnikasidan farqlanadi. Shakl mazmunga ta’sir ko’rsatadi. Aniq ma’lum
bir harakat uchun namoyon qilinadigan jismoniy sifatlar shu jismoniy mashqni
bajarish malakasiga ta’sir qiladi. Shuning uchun suzuvchi kuchi bilan
gimnastikachi kuchi, shtanga ko’tarish bilan shug’ullanuvchining kuchi biri-
biridan farqlanadi. Jismoniy mashqning shakli va mazmunining ratsional
muvofiqligiga erishish jismoniy madaniyat nazariyasi va amaliyotining asosiy
muammolaridandir. Bu muammo qisman harakat malakasi va ko’nikmasiga,
shuningdek, jismoniy sifatlariga ham taalluqlidir. 4

4. Jismoniy mashqlarning klassifikatsiyasi (tasniflanishi).
Jismoniy mashqlar haqidagi nazariy bilimlarga ega bo’lishni bo’lajak
mutaxassis kasbiy tayyorgarligidagi ahamiyatiga to’xtaldik.
4
Tursunov U. «Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi», o‘quv qo‘llanma, Qo‘qon, 1992.
14

Ta’lim-tarbiya jarayonida har bir mashqdan o’z o’rnida foydalanish,
ishlatish uchun ularning klassifikatsiyasi haqidagi bilimlar ham muhim.
Individning jinsi, yoshi, jismoniy tayyorgarligining darajasiga qarab, shug’ullanish
uchun mashq tanlash va ulardan maqsadli foydalanishda turlicha tasnifdagi
mashqlarning ta’sir doirasini turlichaligini xisobga olish lozim bo’ladi. Jismoniy
mashqlarning tarixiy klassifikatsiyasi.
Jismoniy mashqlar tarixan - o’yinlar, gimnastika ko’rinishida, sport tarzida
va turizm mashqlaridek nomlanib klassifikatsiya qilingan (turkumlangan).
Keyinchalik qayd qilingan mashqlarning mazmun, shakli, mohiyatiga mos
kelmaydigan yangi mashqlarni yuzaga kelishi va ulardan amaliyotda foydalanish
oqibatida yangi, aniq, maqsadlarni hal qilish uchun foydalanishga mo’ljallangan
mashqlarning klassifikatsiyasi yuzaga keldi.
Ular:
a) jismoniy mashqlarning anatomik belgilariga qarab;
b) harakatning tuzilishi va shakliga qarab;
v) bajarganda sarflanadigan quvvatiga qarab;
g) harakat sifatlarini rivojlantirishiga qarab;
d) sportning alohida turlari tarzidagi jismoniy mashqlar klassifikatsiyasi
klassifikatsiya qilinmoqdi.
Jismoniy mashqlarni jismoniy madaniyat ta’limi va tarbiyasining asosiy
vositasi ekanligi horijiy mamlakatlar jismoniy madaniyat tizimlarida ham o’zining
ilmiy asosiga ega. Demak, o’yinlar, gimnastika, sport, turizm tarkibiga kirgan
jismoniy mashqlarni tarixiy klassifikatsiyasi deb aytib bo’lmaydi. Chunki, masalan
sport turkumiga kirgan yugurish, yurish, sakrashlar jismoniy mashq sifatida
o’yinlar, gimnastika, turizm va boshqa mashqlari tarkibida ham uchrashi tabiiy.
Aslida bu mashqlar bir-biri bilan o’zaro uzviy bog’liq holda ta’lim jarayoni
amaliyotida foydalaniladi.
O’yin atamasi xilma-hil faoliyatni ifodalaydi. Tabiat o’yini, chaqqonlik,
kuch o’yini va boshqalar. Madaniyat sohasi buyicha esa, aktyor o’yini, olimpiada
o’yinlari yoki sport o’yini, bularning hammasi xilma-hil ma’no beradi. O’yin
15

tarixiy to’plangan ijtimoiy hodisa sifatida faoliyatning ayrim turi hisoblanadi.
O’zining hayotiy ahamiyati orqaligina jamiyatda o’ziga qiziqish uyg’otadi va
ayrim zaruriy holatlarda odamlarni o’ziga tortadi, tarbiya jarayonida vosita tarzida
foydalaniladi. 5

O’yin faoliyatida odam o’zini o’rab olgan muhit bilan o’zgacha aloqada, bir
maqsadga yo’naltirilgan faoliyatda bo’ladi va ham jismoniy, ham aqliy qobiliyatini
mashq qildiradi. Mehnatdan farqli ularoq, o’yin paytida moddiy ne’mat
yaratilmaydi. O’yin sharoiti turli xildagi harakatlarni tanlash va bajarish imkoniyati
bor o’ynovchi xis-xayajonini, ijodiy qobiliyatini, faolligini, tashabbusini namoyish
qilishga urinadi. Hozirgi kunda o’yinchilar soniga qarab yakkama-yakka, jamoa
bo’lib ko’pchilik (omma bilan) o’ynaydigan o’yinlar mavjud. Bular pedagogika va
hayotda harakatli o’yinlar va sport o’yinlari sifatida tarbiya jarayoni vositasi bo’lib
xizmat qilib kelmoqda. Harakatli o’yinlar jismoniy tarbiya vositasi sifatida
jamoali, jamoaga uyushmay, o’zining ma’lum sport maydoniga, standart qoidasiga
ega bo’lmagan, qiyin jismoniy mashqlarning ayrim elementlarini o’z ichiga olgan
holdagi harakatlar tarzida, so’ng asta-sekinlik bilan sodda o’yin qoidalari, o’yin
maydonlari chegaralanib, o’yin qoidalari qiyinlashtirilib ma’lum shaklga keltirilib,
sport o’yinlariga aylantiriladi.
Jamoa bo’lib o’ynaladigan harakatli o’yinlar uch turga:
a) o’yinchilarni jamoalarga ajratmay o’ynaydigan o’yinlar;
b) jamoali o’yinga aylanib ketadigan o’yinlar;
v) jamoalarga bo’linib o’ynaladigan o’yinlar (barcha sport o’yinlari kiradi).
Demak, sport o’yini ham harakatli o’yindir. Sport o’yinlari jismoniy tarbiya
vositasi sifatida o’zining kat’iy o’yin qoidalari va talablari, chegaralangan sport
maydoni, jihozlariga ega. O’yin paytidagi vazifalarni individning o’zigina hal
qilmay, jamoa xal qiladi. Bu o’yinlar bo’yicha muntazam musobaqalar
uyushtiriladi.
5
Kodirov N. Problems of the globalization of information culture in the current time //Ştiinţă, educaţie, cultură. –
2020. – Т . 4. – С . 272-274
16

O’yinchilarga daraja (razryad) va unvonlar beriladi. Sport o’yinlari
muntazam takomillashadi va rivojlanadi. O’yinchilarning o’zaro faoliyatining
shakliga ko’ra (jamoa bo’lib o’ynaladigan o’yinlar) quyidagilarga bo’linadi: a)
o’yin paytida raqib komanda o’yinchilari tanasi, uning qismlari birbiriga tegmay
o’ynaladigan o’yinlar - voleybol, gorodki, badminton, stol tennisi, shaxmat-
shashka va h.k. b) raqib o’yinchilari bir-biriga tegishi bilan o’ynaladigan o’yinlar:
futbol, basketbol, gandbol, regbi, maysa ustidagi xokkey, rus laptasi va boshqalar.
Tarixan mavjud jismoniy tarbiya tizimlari o’yinlarning shu tomonlarini xisobga
olib, jamiyat a’zolarini har tomonlama jismonan barkamol qilib tarbiyalashning
asosiy vositalaridan biri, deb tan olganlar va tarbiya jarayonida undan
foydalanganlar.
Gimnastika – o’yinlar, sport, turizm qatori u ham jismoniy tarbiya
vositasidir. Asosiy vazifasi turli hayotiy faoliyat uchun umumiy jismoniy
tayyorgarlikni yo’lga qo’yishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, o’zining gavdasini
tuta bilishi yoki tananing a’zolari harakatini boshqara olishi, tanadagi jismoniy
kamchiliklarni to’g’rilashdek maxsus vazifalarni ham hal qila oladi. Hozirgi kunda
jahon xalqlari gimnastikasi tizimini tanqidiy o’rganilib, keraksizlarini uloqtirib,
foydali tomonini o’zida ilmiy mujassamlashtirilgan holla jismoniy tarbiya
jarayonida ijobiy foydalanilmoqda.
Gimnastika mashqlaridan jismoniy mashqlarning barchasini bajarishda
foydalanilishi mumkin. Ular: a) saflanish va qayta saflanish mashqlari -
saflanishning ratsional yo’llari, gavdani to’g’ri tutish, komandalarga bo’linish,
qaddi- qomatni rostlash va boshqa vazifalarni hal qiladi: b) asosiy jismoniy
mashqlar - tananing barcha a’zolariga umumiy yoki ayrim ajratib olingan
a’zolarini rivojlantirishda foydalaniladi, harakat malakalarining tez shakillanishi
uchun qulaylik yaratadi; v) erkin mashqlar. Bu nom orqali musiqa sadosi ostida
bajariladigan harakatlar kombinatsiyasi tarzida tuzilgan mashqlar tushuniladi.
Erkin mashqlar bilan shug’ullanuvchilarning harakatini kuzatsak, biz harakatlarni
musiqa ritmi, tempiga tushayotganligini yoki uning nafosati, go’zalligini ko’rib,
inson harakatlari zaxirasining boyligi va betakrorligining guvohi bo’lamiz; g)
17

zaruriy hayotiy-amaliy mashqlar - yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish, tirmashib
chiqish, yuk ko’tarish va boshqa qator mashqlar.
Bular jismoniy sifatlarni rivojlantirishdagi asosiy vositalar deb qaraladi; d)
maxsus gimnastika snaryadlarida bajariladigan mashqlar: perekladinada, brusyada,
konda, xalqada, brevnoda va boshqalarda bajariladigan mashqlar. Ular kuch,
chaqqonlik, bo’g’inlar harakatchanligi, mushaklar elastikligi, asab va boshqa
harakat sifatlarini tarbiyalaydi; e) akrobatika mashqlari: qo’lda turish, yonbosh
tomonga tanani bukmay aylanish, randat, flyag va boshqa kontor yakka juft, guruh
bo’lib bajariladigan mashqlar kiradi.
Ular asosiy zaruriy hayotiy harakat malakalari va ko’nikmalarini
tarbiyalaydi. Sport mahoratini oshirishda va umumjismoniy tayyorgarlik uchun
yetakchi vositadir; j) badiiy gimnastika: raqs tarzidagi, jismsiz, jismlar bilan
bajariladigan mashqlar bo’lib, o’z ichiga yurish, sakrash, egiluvchanlik talab
qiladigan qator mashqlarni oladi va ularni musiqa bilan qo’shib bajarish
tushuniladi, u sportning alohida turi sanaladi.
Gimnastika mashqlarining tizimi doimo rivojlanib tarkibi boyib boradi.
Ilmiy tadqiqot ishlari va kuzatishlar ayrim mashqlarning qaytadan tuzilayotganligi,
yangilanayotganligi, ayrimlarini mustaxkamlanayotganligi va
takomillashayotganligini ko’rsatmoqda.Sobiq Ittifoq gimnastikachilarining 1948
yili bo’lib o’tgan konferentsiyasida gimnastikaning hayotda amaliy qo’llanishiga
qarab, quyidagi turlarga ajratilgan:
Asosiy gimnastika - vazifasi umumjismoniy tayyorgarlikni yo’lga
qo’yishdir. Asosiy gimnastika mashg’ulotlari har tomonlama jismoniy
qobiliyatlarni rivojlantirib, sport mahoratini oshirishga imkoniyat yaratadi. Asosiy
gimnastikaga saflanish va qayta saflanish, umumiy rivojlantiruvchi mashqlar,
xayotiy-amaliy mashqlar, akrobatika, badiiy gimnastika va boshqa mashqlar
hamda ayrim gimnastik jihozlarda bajariladigan mashqlar kiradi. Gigienik
gimnastika bilan shug’ullanish organizmning salomatligini mustaxkamlaydi. U
kishida bardamlik, ish qobiliyatining yuqori darajada bo’lishini ta’minlaydi.
18

Gigienik gimnastika ertalab, kunduz kuni, oqshom yoki uyqudan so’ng
o’tkaziladi. Yoshi o’tganlarda ertalabki gimnastika yakkama-yakka yoki guruh
bo’lib o’tkazilishi ahamiyatli. Ular organizmning harakat apparati, yurak tomirlari,
nafas olish tizimi va boshqa organlarning ishini normallashtiradi. Sport
yo’nalishidagi gimnastika. Sport gimnastikasining vazifasi yuqori jismoniy
tayyorgarlikka va sport mahoratini oshirish maqsadida qiyin harakatlar qilish
san’atini egallashdir. Sport gimnastikasiga erkin mashqlar, perekladinadagi
mashqlar, brusyadagi, xalqalarda, dastali kon (erkaklar uchun) brevno va har xil
balandlikdagi brusyadagi (kizlar uchun) va sakrash mashqlari kiradi. Badiiy
gimnastika - akrobatika va sport gimnastikasidek sport harakteriga ega. Vazifasi
esa o’zining maxsus yo’llari bilan hal etiladi.
Asosiy mashqlari musiqa bilan bog’liqdir. U harakat koordinatsiyasini,
harakat plastikasini rivojlantiradi. Mashqlar raqs xarakteridagi harakatlar tarzida
bajariladi. Mashq mazmuniga barcha mashqlar kiradi. Sportning bu turi hozirgi
kunda mamlakatimiz hotin-qizlarini ommaviy sportga jalb qilish vositasi sifatida
Prezidentimizning e’tiborida bo’lib, uni ommalashishining shart-sharoitini
yaxshilash choratadbirlariga bag’ishlangan qator qarorlar qabul qilingan.
Gimnastikaning qo’shimcha turlariga sport gimnastikasi, ishlab chiqarish
gimnastikasi, davolash gimnastikasi, sog’lomlashtirish gimnastikasi, STT jismoniy
madaniyati tarkibidagi noan’anaviy va boshqa mashqlar kiritilgan. Sport
gimnastikasi shug’ullanayotgan sportchiga o’zi tanlagan sport turida o’z
mahoratini egallashga yordam beradi. Sport gimnastikasi mashqlari umumiy va
maxsus tayyorgarlik jarayonida qo’llaniladi. Ishlab chiqarish gimnastikasining
asosiy vazafasi ishchining ishlab chiqarish qobiliyatini va uning mehnat
unumdorligini oshirishdir.
Bu gimnastika ishchining kunlik ish rejimi tarkibiga kiritiladi. U xalq
xo’jaligi, katta, o’rta, kichik biznes korxonalarida, ta’lim muassasalarida
fizkul ь tura tanaffusi va ish (dars)dan oldingi gimnastika pauzasi, daqiqalari
tariqasida olib boriladi. Davolash gimnastikasi salomatlik va mehnat qobiliyatini
19

tiklash vazifasini hal qiladi. Asosan, tana tuzilishi kamchiliklari, harakat apparati
ishlarini yaxshi yo’lga qo’yishga xizmat qiladi. Dam olish uylari, sanatoriyalar,
kasalxonalardagi davolash kabinetlarida amalga oshiriladi.
Gimnastika hozirgi kun davlat siyosatiga aylangan STT jismoniy
madaniyatning mashg’ulotlaridagi yetakchi vosita sifatida o’zining an’anaviy
mashqlari va mashg’ulotlari tarkibida “Djaz ginastikasi”, “Disko- gimnastikasi”,
“Stretching” (turli pozalarda turib mushaklar, bo’g’inlarni tortib, ezib, osib
cho’zish, uzaytirish va boshqalar), “Ushu”, “Aerobika”, “Fitnes-aerobika”,
“Akrobatika-rok-n-roll” va boshqa yangi vositalardan foydalanishni tavsiya
qilmoqda. Sport so’zi avvaliga o’yin ma’nosida tushunilar edi, keyinchalik esa
ko’ngil ochish vositasi deb qarala boshlangan. Chunki shug’ullanuvchilar faqat
o’zaro kuch sinashib musobaqalashar edilar. Xatto XIX asrning oxiri XX asrning
boshlarigacha sportda yuqori natijalarga erishish yoki musobaqada g’olib bo’lib
chiqish, ko’ngil ochish, dam olish vositasi, deb qaralib kelindi.
Uzoq vaqtgacha ta’lim tarbiya ishlarida ahamiyatga ega bo’lmagan, hayot
uchun keraksiz narsa deb baho berildi. Sportning jismoniy tarbiya vositasi ekanligi
sohaning yetuk olimlari – Lesgaft (1909), Ebber (1925), Gaulgoffer va Shtreyxer
(1930), A.A.Terovonesyan (1978) va boshqalar tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlar
orqali o’zining ilmiy nazariy isbotini topdi. Sport ko’p qirrali ma’noga ega bo’lib,
ijtimoiy hayotning maxsulidir. Jamiyatda sport bilan shug’ullanishning jismoniy
tarbiya jarayoni deb qabul qilinadi. Sport jamiyat madaniyatining asosiy elementi
sifatida sport mahoratini oshirish, harakat san’atini egallash, jismoniy sifatlarini
rivojlantirish orqali jismoniy tarbiya jarayonida asosiy vositalardan biri. Sportning
qaysidir turi bilan shug’ullanish orqali jismoniy tarbiya jarayonida harakat
qobiliyatini rivojlantirishning imkoniyati cheksiz ekanligi hozirgi kunda sir emas.
Buning isboti sifatida o’rnatilayotgan rekordlar, sport natijalarini aytishimiz
mumkin.
Sport natijasini yaxshilash uchun olib borilayotgan izlanishlar, yangi
uslubiyotlar, vositalar, sport tayyorgarligining mazmunini boyitmoqda. O’z
navbatida bu ko’plab sportchi va trenerlarning jismoniy tarbiya amaliyotini yangi
20

innovatsion loyihalar, nazariya va metodikasiga oid yangi ilmiy-amaliy
qonuniyatlar bilan boyitilishiga sabab bo’lmoqda. Hozirgi kunda sportga qo’shni
qardosh mamlakatlar bilan o’zaro do’stlik va hamjixatlik o’rnatishdek musobaqalar
paytida chin insoniylik xislatlarini chuqurroq namoyon etishni yuzaga chiqarish
vazifasi yuklatilgan.
Turli ijtimoiy sharoitda sportning ayrim xususiyatlari bir-biri bilan butunlay
zid keladi, deb qaraldi. Bunga sobiq sovet sportining maqsadi va vazifasi hamda
burjua sportidagi professionalizmning mazmuni misol bo’ladi. Rivojlangan
mamlakatlarda sport bilan ko’proq o’quvchilar talabalar, armiya va flot
xizmatchilari shug’ullanadilar. 6
Asosiy sabab sport harbiy va hayotiy tayyorgarlikdagi muhim omildir.
Bundan tashqari ularda sportning iqtisodiy roli asosiy o’rinni egalaydi. Sport bilan
ular dam olish, odam organizmining formasi, funktsiyasini o’zgartirish uchun
emas, yashash, moddiy ne’mat yaratish uchun shug’ullanadilar. Chunki sportning
tarixiy rivojlanishi shunga olib keldiki, uning ayrim turlari xalqaro obru qozondi,
xayotiy-zaruriy ahamiyat kasb etdi, jismoniy tarbiya uchun asosiy vosita sifatida
tan olindi. Yengil atletika, og’ir atletika, klassik kurash, boks, suzish, basketbol,
futbol, gandbol, tennis, velosport, voleybol, suvda to’p o’yini, sport gimnastikasi
va uning boshqa turlari bo’yicha milliy va xalqaro federatsiyalar tuzildi. Osiyo,
Ovrupa, Jahon chempionatlari, Olimpiada o’yinlari dasturiga kiritilgan sport turlari
xamda sportning milliy turlari deb atalib, ta’lim-tarbiya jarayonida
foydalaniladigan hayotiy-amaliy, harbiy-amaliy mashqlar hamda sport turlari va
boshqalar tarbiya jarayonining asosiy vositasi sanaladi.
Turizm - reja asosida oldindan muljallanib sayohat, ekskursiya, poxod
(yurish), qoyaga chiqish, sayrlar tarzidagi mashg’ulotlar bo’lib, moddiy ne’mat
yaratilmay, jismoniy qobiliyat va jismoniy sifatlarni rivojlantirish va aktiv dam
olish vositasi sifatida jismoniy madaniyat amaliyoti, mashg’ulotlari sifatida
foydalaniladi. Geologlar, gidrogeograflarning yurishlari, sayohatlarida moddiy
6
Tursunov U. «Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi», o‘quv qo‘llanma, Qo‘qon, 1992. Kodirov N. Problems
of the globalization of information culture in the current time //Ştiinţă, educaţie, cultură. – 2020. – Т . 4. – С . 272-
274
21

qiymat yaratishni maqsad qiladilar. Jismoniy tarbiya jarayonnda esa uning xususiy
tomonlaridan foydalaniladi. Turistik sayohatlarda tabiiy to’siklaridan o’tish
malakalari shakllantiriladi, aqliy, jismoniy, axloqiy, ruhiy, estetik jihatlar
tarbiyalanadi. Ishtirokchilarda jamoaga munosabat, qo’rqmaslik, kuch, chidamlilik
sifatlari shakllanadi. Sayohatda tog’, dalaning turmush tarzi, unda yashash, mehnat
qilish, sharoitga moslashish malakasi va ko’nikmalari rivojlantiriladi. Turizm
jismoniy madaniyat va jismoniy tarbiyaning boshqa omillariga nisbatan hayotiy-
amaliyligi, muhiti, sharoiti bilan tarbiyaning boshqa jihatlaridan farqlanadi.
Foydalaniladigan, qo’llanadigan jismoniy mashqlarning zaxirasining ko’lamining
kengligi bilan ajralib turadi. Turizm jismoniy tarbiya vositasi sifatida o’zining
quyidagi asosiy xususiyatlariga ega:
1. Hayotiy-amaliylik xususiyati. Mustaqil faoliyat, tashabbuskorlikni
tarbiyalaydi. Raxbarlik, boshqarish, mo’ljal olish, yo’lni tanlash va uni to’g’ri
topish, xaritani o’qiy olishdek qator malakalarni shakllantiradi va rivojlantiradi.
2. Turizm jismoniy sifatlar, harakat malakalari va ko’nikmalarining
barchasini teng tarbiyalaydi va shakllantiradi, chunki unda ajratib olingan qaysidir
sport turi yoki kasbiy tayyorgarlik uchun kerak bo’lgan xislatlarni rivojlantirish
nazarda tutilmaydi.
3. Safarga tayyorlanish va safar davomida barcha faoliyat, hayotiy
ahamiyatga ega bo’lgan yurish, yugurish, tusiqlardan o’tish va boshqa
hayotiyamaliy mashqlardan foydalaniladi.
4. Turizm shug’ullanuvchiga ma’lum darajadagi jismoniy tayyorgarlikka ega
bo’lish talabini qo’ymaslik xususiyati bilan sportga o’xshaydi.
5. Turizm paytida jismoniy mashqlar organizmga iqlim sharoiti (sovuq,
issiq, shamol) va marshrutining rel ь efiga qarab turlicha ta’sir ko’rsatish xususiyati.
6. Turizmda kuch sinashish, musobaqalashish yetakchi o’rindaligi
xususiyati.
7. Turistik sayohat qatnashchilarining o’zlaridan munosib rahbar tanlay
olishi xususiyati. Raxbar 16 yoshdan yuqori, tajribaga ega bo’lgan kishi bo’lnshi
shart. Turizmda raxbarning o’zi ham qatnashchilari bilan ishtirok etadi. U ma’lum
22

ko’shimcha vazifalarni bajaradi: turistik sayohat marshrutini, qatnashchilar
tarkibini, ular shaxsini o’rganadi, jihozlarni ko’rib chiqadi va amaliy masalalarni
hal qiladi.
Sayohat qatnashchilari yosh sayyohlar bulsa, ularga yoshi 19 dan kam
bo’lmagan mutaxassis yo’riqchi etib tayinlanadi. Turizm mashg’ulotlarining asosiy
formasi paxoddir. Poxod (yurish)da turizm paytida bilish kerak bo’lgan barcha
malaka va ko’nikmalardan, uslubiyotlardan foydalaniladi, hayotiy zaruriy harakat
malakalari shakllantiriladi, zaxirasi boyitiladi. Mashg’ulotlarda suzish, tirmashib
chiqish va hokazolar, shuningdek, topografiya bilan ishlash, to’siqlardan
oshishlarning xammasi o’zlashtiriladi. Turizmga jismoniy tarbiya vositasi tarzida
tabiiy to’siqlardan o’tish, yuk ko’tarishni jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish
mashg’ulotlari bilan qo’shib olib borish zaruriy natijalarni beradi. Xulosa qilib
shuni aytish lozimki, 1960-90 yillargacha qator mualliflar (A.D. Novikov, L.P.
Matveev, B.A. Ashmarin va boshqalar) tarbiya jarayonida qo’llanilgan mashqlarni
tarixan shakllangan jismoniy tarbiya tizimlaridagi belgilariga ko’ra turkumladilar.
Lekin tizimlarning yangilanishi, tarbiya jarayonida qo’llaniladigan mashqlar
takomillashganlarining vujudga kelishi, yangi mashqlarning tarixan qabul qilingan
mashqlar tarkibiga sig’may qola boshladilar. Chunki xususiyatlariga ko’ra ular
gimnastika, o’yinlar, sport yoki turizm mashqlaridan deyarli farq qilar edi.
Jismoniy mashqlarni anatomik belgilari, harakatning shakli va
quvvatiga qarab klassifikatsiyasi.
Jismoniy tarbiya jarayonining samaradorligiga erishishda mashg’ulotlarning
har qanday turi uchun tanlangan mashqlardan foydalanishda qo’yilgan vazifalarni
maqsadli hal qilish nazarda tutiladi. Bu vazifalar mushaklarni rivojlantirishga
yo’naltirilgan bo’lsa, mashqlarning anatomik belgilariga ko’ra turkumlanadigan
guruhiga murojaat qilindi.
Ular: a) yelka kamari mushaklari; b) bel - yonbosh mushaklari; v) harakat -
tayanch apparati mushaklari deb guruhlanadi.
23

Elka kamari mushaklari tarkibiga - yelkaning ikki boshli mushagi,
trapetsiyasimon mushak, deltasimon mushak, ko’krakning katta mushagi,
yelkaning oldingi satxi mushagi, yelkaning uch boshli mushagi kiradi.
Bel – yonbosh mushaklari tarkibiga – qorin pressi mushaklari, orqa yonbosh
mushaklari, orqaning keng mushagi kiradi. Harakat-tayanch apparati mushaklari
tarkibiga esa – sonning oldingi sathi, sonning orqa sathi mushaklari, ikrasimon
mushaklar kiradi. Qayd qilingan mushaklarning tolalari (miofibrillar)ni
yo’g’onlashtirish, ularni egiluvchanligini oshirish, ulardan o’tadigan qo’zg’alish
impulslari tezligini kuchaytirish, qo’zg’alish signallariga javob reaktsiyasini
yaxshilashdek anotomik belgilarini nazarda tutadi. Eng ahamiyatga molik jihati
shundaki, qayd qilingan mashqlar turkumidan foydalanib alohida mushak yoki
mushaklar guruhlarini rivojlantirshi mumkin bo’ladi. Ularni tarbiyalash,
rivojlantirishda har qanday kuch talab qiluvchi mashqdan foydalanish yaxshi
samara berishi jismoniy tarbiya amaliyotida isbotlangan. Bu turkumdagi jismoniy
mashqlar jismlar bilan, jismsiz bajariladigan, individual, juft bo’lib, o’tirgan,
yotgan holda amalga oshiriladigan, egiluvchanlik va kuchni rivojlantirish
mashqlari bo’lishi mumkin.
Ular umumiy rivojlantiruvchi mashqlar, o’zining vazni og’irligidan
foydalanib bajariladigan yoki turli og’irlikdagi toshlar, gantellar, shtanga, turli
xildagi qarshiliklarni yengish orqali – amortizatorlar, espanderlar, rezina bintlardan
foydalaniladi. Bajarilayotgan jismoniy mashqlar - ixtiyoriy harakatlar o’zining
shakliga qarab ham klassifikatsiyalanadi. Ular: a) “siklik harakatlar”ga - suzish,
eshkak eshish, velosipedda harakatlanish, yurish, yugurish va boshqalar; b)
“atsiklik harakatlar” - gimnastika, sport o’yinlari, yakka kurashlar, qilichbozlik va
boshqalar; v) “aralash harakatlar” — nayza uloqtirish, uzunlikka sakrash,
balandlikka sakrash va boshqalar. Tarkibida ham tsiklik, ham atsiklik harakatlar
mavjud bo’ladi. Bunday harakatlarning tuzilishi yoki bajarish holatiga qarab
biomexanikada - statik, dinamik, tsiklik, atsiklik, kombinatsiyalashtirilgan
mashqlar, deb guruhlana boshlandi.
24

Harakatlarning bajarishda sarflanadigan quvvatiga qarab ham jismoniy
mashqlar klassifikatsiya qilinadi. Ular: a) maksimal (yuqori darajada) quvvat
sarflash bilan bajariladigan mashqlar (anaerob harakatlar); b) submaksimal (o’ta
yuqori) quvvat sarflashni talab qiladigan mashqlar - 800 m.ga, 1000, 1500, 3000
m.ga yugurishlar va boshqalar; v) katta quvvat sarflab bajariladigan harakatlarga
10 000, 20 000 m.ga marafon yugurishlari va boshqalar. Shu masofalarga maromli
quvvat sarflab yugurishlar kiradi. Fiziologiyada - maksimal, submaksimal,
me’yordagi va me’yordan katta quvvatni talab qilib bajariladigan mashqlar, deb
nomlangan turkumdagi mashqlardan jismoniy tarbiya amaliyotida keng
foydalanilmoqda.
Xulosa qilsak jismoniy mashqlar mavjud tarixiy klassifikatsiyasidan tashqari
mushaklarni rivojlantirishga qarab - yelka kamari mushaklari, bel - yonbosh
mushaklari, harakat - tayanch apparata mushaklaridek anatomik belgilariga ko’ra;
harakatlar (mashqlar)ning shakliga qarab - “tsiklik harakatlar”ga, ya’ni suzish,
eshkak eshish, velosipedda harakatlanish, yurish, yugurish va boshqalar; “atsiklik
harakatlar” - gimnastika, sport o’yinlari, yakka kurashlar, qilichbozlik va boshqalar
tarzida guruhlanadi;
Harakat sifatlarini rivojlantiriish va sportning aloxida turlari tarzidagi
jismoniy mashqlar klassifikatsiyasi.
Mamlakatimizning jismoniy tarbiya tizimi jismoniy mashqlarni harakat
faoliyatida namoyon qiladigan xususiy belgilariga qarab, ya’ni jismoniy sifatlari -
kuch, tezlik, chidamlilik, chaqqonlik, bo’g’inlar harakatchanligi va mushaklar
egiluvchanligini namoyon qilishiga qarab, jismoniy mashqlarni klassifikatsiya qila
boshladi. Bu turkumdagi mashqlar individni jismoniy rivojlanganligi, tayyorgarligi
ko’rsatkichlariga oid ayrim nuqson va kamchiliklarni alohida ajratib olib
rivojlantirish va tarbiyalash uchun qulay bo’lib, u yoki bu jismoniy mashqni
bajarishda qanday sifatlarning namoyon bo’lishi zarurligini oldindan bilishga
imkon beradi.
25

Jismoniy rivojlantirish, jismoniy tayyorlash jarayoni, qaysidir jismoniy
sifatni tarbiyalash bilan bog’lik bo’lgan nazariy bilim (ma’lumot)larni berish
vazifalarini hal etishga yo’naltirilib bajarila digan jismoniy mashqlar turkumini
bilish talabini qo’yadi, ular: -asosiy (yoki musobaqa) mashqlar, ya’ni o’quv
dasturlari mazmuniga kiritilgan, tarbiyalash yoki rivojlantirishda qo’llash uchun
o’zlashtiriladigan faoliyatlar; -yo’llanma beruvchi mashqlar - faoliyatini
bajarishidagi nerv muskul zo’riqishini, tashqi tomondan bir biriga o’xshashligi,
harakat texnikasi tarkibidagi ayrim harakatlarni o’rgatishi lozim bo’lgan mashq
texnikasiga o’xshashligi, yaqinligi orqali o’zlashtirishni osonlashtiruvchi jismoniy
mashqlardir. Masalan, voleybol o’yinida “to’pni ikki qo’llab yuqoridan uzatish va
qabul qilish” mashqini to’p bilan bajarishdan oldin shu harakatning aynan o’zini
vazni og’ir bo’lmagan to’ldirma to’p yoki yengil rezina to’plar, sharlarni “to’pni
uzatish”dagi harakatlarni bajarish, takrorlash orqali o’zlashtiriladi. Bunday
mashqlar asosiy, o’rganilishi lozim bo’lgan harakatni o’zlashtirishga yo’llanma
beradi. Bunday turkumdagi mashqlardan foydalanishning harakterli tomoni harakat
malakasini rivojlantirish bilan jismoniy sifatlarni takomillashtirish jarayonini
sun’iy ravishda ajratishdir. Aslida bu jarayon bir-birini taqazo etadi va o’zaro
uzviy bog’liq. Bular ta’lim jarayonining har qaysi etapi uchun yetakchi vazifani hal
etishga yordam beradigan mashqlarni tanlash imkoniyatini beradi. 7

Sport turlari tarzidagi jismoniy mashqlarni klassifikatsiya qilish.
Hozirgi kun jismoniy tarbiya va sport amaliyotida sport turi tarzidagi
jismoniy mashqlar mamlakat yagona sport klassifikatsiyasining tarkibiga kiritilgan.
Bu haqida “sport tushunchasi” mavzusida ayrim ma’lumotlarni o’qidingiz.
Yu.M.Yunusovaning (2005) soha bakalavlari, magistrlari, aspirantlar,
o’qituvchilari va sport murabbiylari uchun mo’ljallab yozilgan o’quv
qo’llanmasida sport turlari tarzidagi mashqlarni ommaviy sport turlari,
hayotiyamaliy, texnik sport turlari va abstrakt-mantiqiy sport turlari deb
klassifikatsiya qilgan.
7
Tursunov U. «Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi», o‘quv qo‘llanma, Qo‘qon, 1992. Kodirov N. Problems
of the globalization of information culture in the current time //Ştiinţă, educaţie, cultură. – 2020. – Т . 4. – С . 272-
274
26

Qayd qilingan sport turlari tarzidagi jismoniy mashqlarning
klassifikatsiyasmi hozirgi kunda tarkibi noan’anaviy, milliy, sog’lomlashtirish va
boshqa sport turlari evaziga boyib bormoqda. Masalan, sog’lomlashtirish sport
turlari: akvatlon, akrobatika rok-n-roll, armrestling, beysbol, bouldring,
vindserfing, gidroaerobika, dayding, djaz gimnastika, disko-gimnastika, kerling,
pauer lifting, sepaktakrou, skvosh va yana boshqa o’ndan ortiq sportning yangi
sog’lomlashtirish turlari (ularga oid materiallar bilan Sh.Xankeldiyev,
A.Abdullayev va boshqalarning “Kasb-hunar kollejlari o’quvchi yoshlarning
sog’lom turmush tarzi jismoniy madaniyati” o’quv qo’llanmasida tanishishingiz
mumkin”) hozirgi kunda tez ommalashmoqda. Lekin sport turlari - sport o’yinlari,
gimnastika, yengil atletika, suv sporti va boshqalardek o’zlarining alohida
individual klassifikatsiyasiga ega. Yuqorida qayd qilinganlarni jismoniy
mashqlarning pedagogik klassifikatsiyasi ham deb atash qabul qilingan.
5.Jismoniy mashqlar texnikasi. Ratsional (muvofiq, to’g’ri tanlangan) sport
texnikasi.
Akademik darslarda, sport trenirovkasi sog’lomlashtirish va boshqa
mashg’ulotlarda har bir mashq yoki ixtiyoriy harakat ijro texnikasiga ko’ra turli
uslubda bajariladi. Masalan, balandlikka sakrashda sakrash ustunlari orasiga
qo’yiladigan balandlikni o’lchamiga o’rnatilgan “planka” ustidan sakrab o’tish
uchun, plankaga nisbatan ung yoki chap yelka bilan yoki uning to’g’risidan
yugurib kelib, depsinish bilan sakrash mumkin.
Aslida shu mashqni yuqorida qayd qilinganidan boshqacharoq - oson, oz
energiya sarflab, belgilangan harakatni (vazifani) samarali ijro etish uslubiyatlari
mavjud. Buni harakat yoki jismoniy mashq “texnika”si atamasi orqali mazmuni
tavsiflanadi.
Texnika - grekcha so’z bo’lib, “bajarish san’ati” degan ma’noni bildiradi.
Harakat vazifasini oson, samarali hal qilish uchun tanlangan harakat akti
(faoliyat)ni - jismoniy mashq texnikasi deb atash qabul qilingan.
Jismoniy mashq texnikasi yoki uning tarkibidagi harakat akti (harakat
faoliyatining bir qismi bo’lagi), harakat faoliyati tarkibidan ikki narsani: a)
27

bajarilayotgan harakat, uni bajarishdan kelib chiqadigan maqsad; b) harakat
vazifasini hal qilishning usulini farqlash, ajrata bilishni taqazo etadi. Harakat
texnikasi doimiy ravishda takomillashib boradi, ohir oqibat yuqori natijalarga olib
kelishi mumkin. Lekin bunga sportchilarning tinimsiz mehnati, ter to’kishi orqali
erishiladi. Sportchining jismoniy tayyorgarlik darajasining yaxshilanishi yoki
uning tana tuzilishi (anatomiyasi)dan boshqacha aytganda, jismoniy rivojlanganlik
ko’rsatkichlarining turlicha o’zgarishlarga (son suyagini kaltaligi yoki uzunligi,
yelka suyagi o’lchamining turli xilligi va h.k.) yuz tutishi sport turi - jismoniy
mashqlarni bajarish texnikasining asosini, uning zvenolari yoki detallarining
o’zgarishiga, almashishiga sabab bo’lishi mumkinligi jismoniy tarbiya, sport
amaliyotida isbotlangan holatligini bilishimiz lozim bo’ladi. 8

Harakat yoki jismoniy mashq texnikasi o’zining asosi, zvenolari va
detallaridan iborat tarkibga ega bo’ladi va bu uning mazmuni deb qismlarga
ajratiladi. Harakat texnikasining asosi deganda, harakatni bajarish uchun qo’yilgan
vazifani hal qilishda ijroni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan, qo’llanilgan
harakatlar yoki harakat faoliyati tizimidagi o’zak qism tushuniladi. Harakatni
bajarish (ijro etish)da qo’llanilgan usullar harakat akti tizimining ketma-ketligini,
tanamiz qismlari (a’zolarimiz) o’zaro kelishgan holda faoliyat ko’rsatishini
buzmay, jismoniy sifatlarimiz (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, mushaklar
egaluvchanligi va bo’g’inlar harakatchanligi)ni zarur bo’lgan darajada, keragicha
namoyon qiladi.
Usul samarali bo’lsa, amaliyotda unumli qo’llanishi mumkin va uzoq vaqt
o’zining hayotiy - amaliyligini saqlab qoladi. Masalan, balandlikka sakrashning
“Fosberi-flop” usuli samarali bo’lsa ham, hozirgacha sportchilarning ko’pchiligi
“perekidnoy” usulidan foydalanadilar. Yangi o’rganuvchilar uchun esa hozirgi
kungacha “kadamlab sakrab o’tish” usulidan foydalanilishi sakrash texnikasini
o’zlashtirishni osonlashtiradi. Harakat texnikasining zvenosi deganda harakatning
asosiy mexanizmini bajarishni osonlashtiradigan, unga yordam beradigan, mashq
harakat tarkibidagi harakat bo’laklari tushuniladi. Masalan, sakrashlarda depsinish,
8
Bondarevisky E .YA. Xankeldiyev SH. X. O’quvchi yoshlarning jismoniy tayyorgarligi. Meditsina –T.: 1986.-
204 b.
28

uloqtirishlarda final kuch sarflashni bajarish uchun yordam beradigan harakat
faoliyati tarkibidagi bo’laklar tushuniladi.
Pedagogik jarayonda mashqning asosiy zvenosi mexanizmini o’zlashtirish
o’qitishning, ta’lim jarayonining vazifasini samarali hal qilish, harakat
texnikasining negizini puxta egallashga zamin, deb qaraladi. Harakat texnikasi
zvenolarining o’zlashtirilishi mashq texnikasining asosini o’rganilganligi,
o’zlashtirilganligi demakdir. Mashq texnikasining mazmuni tarkibida harakat
texnikasining detallari (bir butunning mayda – chuydalari) tushunchasiga duch
kelamiz. Jismoniy mashq (harakat) texnikasi tarkibidagi bunday detallar bir hil
texnik usul bilan mashq bajarayotgan har bir shug’ullanuvchida turlicha shaklda,
ko’rinishda bo’ladi. Chunki shug’ullanuvchilarning tana a’zolarining
biomexanikasi ularning a’zolarini o’lchami bilan bog’liq.
Mashqning ijrosi harakatning texnik elementlari uning texnikasining asosi,
zvenolariga ziyon yetkazmaydigan qo’shimcha harakatlardir. Mashq texnikasi
detallari harakat texnikasi tarkibida individning xususiyatlaridan kelib chiqib ularni
bajarish yoki bajarmaslik shart bo’lmagan harakatlardir. Masalan, uzunlikka
sakrashda kimdir tanaga tezlik berishni keskin tezlanish bilan (startdan
chiqqandek) boshlasa, kimdir tezlanishni asta- sekinlik bilan boshlaydi, yugurishni
keskin boshlash yoki asta sekinlik bilan boshlashni harakat texnikasini ijrosida
ahamiyati muhim emas balki harakat mashq texnikasi asosiga ziyon ham, foyda
ham keltirmaydi. Qisqa masofaga yuguruvchi - ham to’siqlar osha, ham
to’siqlarsiz yugurish yo’lkasida tez harkatlana oladi. Start uchun start kolodkasini
o’rnatish esa ikkala masofada turlicha. Ular qaysidir detali bilan biri-biridan farq
qiladi, lekin bu detal mashq texnikasini asos yoki boshqa zvenolariga ziyon
yetkazmaydi.
Ratsional (muvofiq, to’g’ri tanlangan) sport texnikasi.
Shug’ullanuvchi uchun tanlangan ratsional sport texnikasining asosiy
qoidasi faoliyatni bajarishda aktiv va passiv harakatlantiruvchi kuchlardan
to’laqonli va maqsadga muvofiq ravishda foydalanishga imkon yartish. Mashqni,
faoliyatni bajarish vaqtidagi nerv - mushak tizimida qo’zg’atuvchi, tormozlovchi,
29

(ijroni kuchaytiruvchi, susaytiruvchi, samaradorlikni pasaytiruvchi, oshiruvchi)
kuchlarni kamaytirishdir. Ratsional harakat texnikasi shug’ullanuvchining
jismoniy sifatlaridan to’liq foydalanishga imkon yaratadi.
Ratsional deb xisoblangan harakat texnikasi barchaga mos-xos bo’lmasligi
jismoniy tarbiya ta’limi amaliyotida isbotlangan. Nyutonning uchta qonuni
mexanik harakatlarga bag’ishlangan. Lekin inson harakatlari haqida gap ketganda
jismoniy mashqlarning ratsional texnikasi haqida xulosaga kelish uchun
mexanikaning bu qoidalariga tayanib bo’lmaydi. Nimaga? Masalan, fizika
qonuniga ko’ra, imkoni boricha balandga sakrash uchun nazariy jixatdan, sakrashni
depsinish oyog’iga rossa chuqur o’tirish bilan bajarish lozim. Lekin amaliy
tajribalar insonning sakrash imkoniyati chegarasi aytarli yuqoriligini
ko’rsatmoqda. Sakrovchi depsinish oyog’iga iloji boricha chuqur o’tirish qilmay
ham (depsinish oyog’ining tizza bo’g’inidan aytarli darajadagi qisqa bukish qilish
bilan) sakrashda yuqori natijaga erishish mumkinligini isbotlamoqdalar. 9

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, har bir shug’ullanuvchi harakatning
o’zi uchun mos bo’lgan ratsional texnikasini axtarishi, topishi va uni egallashida
faqat mexanika qonunlariga tayanish bilan cheklanmay, harakatning materiyaning
eng yuqori shakllariga, ulardan biri bo’lmish biologik qonuniyatlarga tayanishiga
to’g’ri keladi. Jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish davomida harakat
koordinatsiyasi (yangi, ilk bor bajariladigan harakatlarga tez moslasha olish
qobiliyati, harakatlarini tez moslashtira olish - chaqqonlikka yaqin) degan
tushunchaga ham duch kelamiz.
Bu jismoniy sifatlarning shakllanishi, rivojlanishi, ulardan foydalanishda
namoyon bo’ladi. Qo’zg’alish bilan tormozlanishning muvofiqligi, nerv-mushaklar
tizimi, yurak-tomir va boshqa tuzilmalarimizning faoliyatidagi moslashuvchanlik
harakatlarimiz koordinatsiyalarini darajasiga ta’sir ko’rsatadi. Harakat sifatlaridan
birining shakllanishi yoki rivojlanishning me’yorini buzilishi harakat
koordinatsiyasiga albatta salbiy ta’sir etishi isbotlangan. Sportchini ratsional sport
9
Kodirov N. M. Transformation and globalization of information media //Scientific Bulletin of Namangan State
University. – 2019. – Т . 1. – №. 12. – С . 8393.
30

texnikasini egallanganligining asosiy ko’rsatkichlaridan biri jismoniy mashqni
bajarishdagi muskul zo’riqishini to’g’ri va o’z vaqtida navbatlashuviga
erishganligidir.
Harakatning aktsent (urg’u, e’tibor) berilgan qismiga eng kuchli zo’riqish
qilinadi. Bunday zo’riqishdan yuzaga kelgan harakat, ma’lum vaqt passiv davom
etadi. Harakat tarkibidagi aktsent berilgan davrning intensivligi qanchalik kuchli
bo’lsa, ish samarasi shuncha yuqori bo’ladi. Bu bilan harakatning passiv fazasidan
to’laqonli foydalanish mumkin.
Jismoniy madaniyat nazariyasi, jismoniy tarbiya fanining o’qituvchilari,
mutaxassis trenerlar, jismoniy madaniyat mashg’ulotlarining faollarigina emas,
balki jamiyat a’zolarining barchasi o’zining harakat akti yoki harakat faoliyatlarini
tahlil qilibgina qolmay, kasbdoshi, tengdoshi, farzandi va boshqalarning
harakatlarini ham tahlil eta olish malakasiga ega bo’lishi davrimizning talabidir.
P.F.Lesgaftning qayd qilingan fikri o’zining mohiyatini hozirgacha ham
yo’qotgani yo’q.
Harakatlar tananing fazodagi (bo’shliqdagi) holatiga qarab, uni bajarishdagi
traektoriyasiga (yo’li), harakatning yo’nalishiga, harakat amplitudasi (og’ishi)ga
qarab; bajarish uchun sarflangan vaqti, harakatning tezligi, harakatning
davomiyligi (uzunliligi), tempi, ritmi, kuchiga qarab tavsiflanadi. Yuqorida qayd
qilingan harakat holatlarini tahlil qilish malakasiga ega bo’lsak, harakatlarni
tavsiflay olishimiz mumkin. Tananing holati (pozasi) – bo’g’inlar, tananing
qismlari (bo’laklari)ning harakati uni fazoda harakatlanishning ma’lum
elementlarini yuzaga keltiradi. Gavda qismlarini fazoda bir tomonga og’gan,
enkaygan, bukraygan, ayrim a’zolarimizni esa yig’ishtirilganligi yoki
cho’zilganligi va boshqalar holatida kuzatamiz. Har qanday harakatlar davomida
bu pozalar, turish holatlari uzluksiz o’zgarib turishi va o’z navbatida bu
organizmga yoki ayrim a’zolarimizga jismoniy 123 yuklamalar tushishishi bilan
kuzatiladi. Bu holatlar organizmga o’z navbatida jismoniy yukning hajmini ortishi
yoki pasayishi bilan kechadi. Tananing vertikal (tik) holati - osilish va tayanishlar,
gorizontal (yotiq) holatlari, yotiq holatdagi muvozanat saqlashlar, aralash
31

osilishlar, tayanishlar va boshqalar. Tanani engashtirilgan, buklangan holatlari:
tayanib yotishlar, enkaygan holda oyoqlar bilan oldinga, orqaga, yon tomonlarga
“katta qadamlar”. Tananing ayrim bo’g’inlari harakatlari - inson jismining ajratib
olingan qismidagi ikki biologik zvenoni fazoda turish joyining o’zgarishi bo’lib,
bukish va to’g’rilashdek sodda harakat vazifalarini hal qilishga yo’nalish berishi
mumkin. Individning harakat faoliyati, uning jismi bo’g’inlaridagi harakatlar, bir
vaqtning o’zida bajariladigan, ketma-ket, qatorasiga, ohista navbatma-navbat, yoki
davomiyligi qisqa, uzun bo’lgan harakatlarga birlashishi mumkin. 10
Shuni xisobigagina harakatlarning eng soddasidan o’ta qiyin bo’lgan harakat
vazifalarini hal qilish imkoni yaratiladi.
Harakat koordinatlari - to’g’ri chiziq va burchak o’lchovlarida
aniqlanadigan, tananing boshqa qismiga nisbatan fazoviy chegarasi, xisoblash
boshlangungacha gavdaning bo’laklarini nisbatan turishi holati, shakli (start
chizig’i, gimnastika jihozi, uni o’qi va boshqalar)ga nisbat berib baholanadi yoki
aniqdanadi. Tananing holatlari ichida mashq bajarishni boshlashdan oldingi holat -
«dastlabki holati» (DX) deb ataladigan qismi, mashq texnikasini o’zlashtirish yoki
bajarishda muhim ahamiyat kasb etadi. Oldiniga u anatomo-fiziologik vazifani hal
etishi e’tiborga olinsa, boshqa tomondan, shu harakatning bajarilishiga ijobiy
yordam beradi. Dastlabki holat harakatni bajarishni boshlash uchun eng optimal
holat bo’lib, harakat boshlangandan keyin bajariladigan harakatlarning ketma-
ketliligiga qulaylik yaratadi. Sprinter (qisqa masofaga yuguruvchi) uchun “past
start”, darvozabon uchun “to’pni kutish holati” va h.k.lar. Bu holatlarni akademik
Uxtomskiy optimal holat deb atadi. 11
Ko’rinishidan dastlabki holat osoyishta turgandek ko’rinsa ham, aslida,
organizm bo’lajak harakatga energiya sarflayotgan, qator mushaklar guruhi esa
muskul ishi uchun puxta tayyorgarlik ko’rayotgan, nafas olish, nerv, yurak-tomir
tizimi, modda almashinuvidek keng fiziologik jarayon avjida bo’ladi. Dastlabki
holatni jismoniy mashq bajarishdagina ahamiyati katta bo’lmay, mashq davomida
10
Abdumalikov R. Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport 117 tarixi. O‘quv qo‘llanma Toshkent 1993 y.
11
Abdullayev A., Rasulov R., Xasanov A. Umumiy o‘rta va kasb-hunar ta’limi tizimlarida jismoniy tarbiyadan
sinfdan tashqari ishlar Toshkent 2009. -200. b.
32

tanani qanday holda (holatda-pozada) turishi ham muhim ahamiyatga egadir.
Sprinter, stayer (inglizcha so’zlar - qisqa va o’rta masofaga yuguruvchilar),
marafonchi, chang’ida, kon ь kida yuguruvchilarning gavdalarining vertikalligini
ma’lum gradusga pasaytirilgan yoki ko’tarilgan holda ushlashi mashqni
samaradorligiga ma’lum darajada (uzunlikka, balandlikka, sakrovchining
depsinishdan keyingi holati) ijobiy yoki salbiy ta’sir etadi. Ayrim sport turlari yoki
jismoniy mashqlarni bajarishda tananing umumiy holati bilan uning ayrim qismlari
(bo’laklari)ning holati biomexanik maqsadga yo’naltirilgan bo’libgina qolmay
(konkida figura yasab uchuvchilar, gimnastlar, akrobatlar, suvga sakrovchilar va
badiiy gimnastlarning) harakatlarni kuzatayotganlarda yoki bu mashqlarning
bajaruvchilarida estetik his tuyg’uni shakllantiradi va ularga zavq beradi.
Harakatlarning ravonligi, ketma-ketligi, erkinligi, qiyinchiliksiz bajarilishi
inson jismining qanday holatdaligiga bog’liq va u jismoniy mashqlar texnikasini
egallashda, harakatni o’zlashtirish jarayonida, xatolarni aniqlash va ularni
tuzatishda muhim rol o’ynaydi. Harakatning yo’li (trayektoriyasi) jismoniy mashq
texnikasini o’zlashtirishda, uni texnikasini bajarishni namoyish qilishda muhim
ahamiyatga ega.
Amaliyotda tananing fazodagi holatini, harakatning traektoriyasi (yo’li)ga
qarab tavsiflaymiz. Harakatni bajarishda uning ijrosi uchun lozim bo’lgan
traektoriyaga erishilmasa, qo’yilgan maqsadga erishish qiyinlashadi. Mashqni
bajarishda tana harakati yo’lining qanday shakldadigi, yo’nalishi va harakatning
amplitudasini belgilay olsak, gavda (yoki uning qismlari) harakatining yo’lini
aniqlaymiz. Inson organzmi anatomiyasining turlichaligi uni bir hil harakatni
bajarishda xar bir individ uchun turlicha harakat yo’lini tanlashni taqazo qiladi.
Harakatning shakliga qarab, ularning to’g’ri chiziq bo’ylab bo’lishi mumkinligi
aniqlandi.
Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, individning harakati hech qachon to’g’ri
chiziq bo’ylab emas, balki oddiy harakatlar ham qator muskullar guruhining turli
ko’rinishdagi aylanma harakatlaridan iborat. Ularning organizmi energiya sarflashi
uchun samarali tomoni yuqori bo’lib, tananing ayrim qisimlari, ma’lum
33

bo’laklardagi harakatlar uchun katta kuch sarflashlar bilan bajariladigan
harakatlarni oson bajarish imkoniyatini yaratadi. Masalan, bokschi zarbasi uchun
yelka muskullarining ma’lum qismigina turlicha harakat qilsa bas, lozim bo’lgan
kuchga ega bo’lgan zarba hosil bo’ladi.
Harakatning yo’nalishi. Mashqning effektivligi shunda ko’zga tashlanadiki,
agar, bajarilishi lozim bo’lgan harakat uchun kerak bo’lgan harakat yo’nalishini
mushaklar yuzaga keltira olsa, mashq texnikasi aniq, ravon bajarilishiga guvoh
bo’lamiz. Masalan, qo’llarni tirsakdan ko’krak oldiga kaftlarni pastga qilib bukkan
holda “rivok” larning bajarilishi ko’krak muskullarini taranglatadi va bo’shatadi.
Agar shu harakatni tirsakni bir oz pastga tushirgan xolda bajarsak, mashq o’z
ahamiyatini yo’qotadi. Chunki biz ishlatishimiz lozim bo’lgan mushaklar guruhi
ijroda ishtirok etmaydi, ishlamaydi. Basketbol to’pini “korzina” (savat)ga tushirish
uchun uning yo’nalishini olti gradus (daraja)dan to’rt gradus (daraja)gacha
o’zgartirish uni korzinaga tushish imkoniyatini yo’qqa chiqarishi mumkin.
Amaliyotda harakatning yo’nalishi tananing satxiga yoki biror mo’ljaliga qarab
belgilanadi. Qo’lni oldinga ko’tarishda biz gavdaga nisbatan uning holatiga qarab
harakat yo’nalishini belgilaymiz. Yadroni ma’lum balandlikka o’rnatilgan
“planka” - chegara tarzidagi mo’ljal ustidan oshirib irg’itishda, bizga planka muljal
bo’lib xizmat qiladi. Inson tanasi pastga-yuqoriga, oldinga, orqaga, o’nga, chapga
tomon yo’nalishlarda harakatlanadi. Harakatning amplitudasi - tanani, harakatning
“og’ishi” bilan harakatlar. Fizikada amplituda deb mayatnikning tinch holatiga
nisbatan o’ng va chapga og’ishi (graduslari) tushuniladi. Bizda esa tananing ayrim
qismlarining og’ish harakatlari tushuniladi. To’g’ri yo’nalishdagi harakatning
amplitudasi qadamning uzunligi (75sm) yoki shartli belgisiga qarab, yarim, to’la
o’tirish va boshqalar orqali aniqlanadi.
Odam tanasining ayrim qismlarining amplitudasi o’sha tananing bo’g’inlari
elastikligiga bog’liq bo’ladi. Harakatlar aktiv va passiv mushak qisqarishida ro’y
beradi. Sport trenirovkasida, turmush sharoitida bo’ladigan ishlar harakatning
amplitudasiga bog’liq. Katta qo’zg’alish uchun moslashtirilmagan muskulni katta
amplitudada harakat qilishga majbur qilish shikastlanishga olib keladi. Agarda
34

harakatning amplitudasi qo’yilgan vazifa talablariga javob bermasa, bunday
harakatlar aniq harakatlar sifatida namoyon bo’la olmaydi. 12

Harakatlar bir-biridan ajralish vaqtlariga ko’ra ham tavsiflanadi. Harakatning
tezligi deb inson jismining yoki uning ayrim a’zosining ma’lum vaqt birligi ichida
fazoda o’rin almashishi tushuniladi. Boshqachasiga - tezlik yo’l uzunpigini
tananing yoki uning ma’lum qismini shu yo’lni bosib o’tish uchun sarflangan
vaqtga nisbati bilan o’lchanadi. Tezlikni aniqlashda metr - sekunddan
foydalaniladi. Yo’lning hamma nuqtalarida harakat tezligi bir hil bo’lsa, bu harakat
maromli tekis harakat, yo’lning ayrim nuqtalarida tezlik har xil bo’lsa, bu harakat
maramsiz notekis harakat, deb tushunish qabul qilingan.
Tezlikni qisqa vaqt davomida oshirilishi tezlanish deb ataladi. Harakat ijobiy va
salbiy ham bo’lishi mumkin. Harakat yuqori tezlikda boshlanib, maromi tezlashib
va sekinlashib borsa, bu kabi harakat keskin harakat deb nomlanadi. Odamda
doimiy tezlik va tezlanish bilan bajariladigan harakatlar onda-sonda uchraydi.
Bundan tashqari, texnikasi to’g’ri bajarilgan jismoniy mashqlarda birdaniga tez
yoki sakrashlar bilan bajariladigan mashqlar bo’lmaydi. Noto’g’ri bajarilgan
mashqlar tezligi qisqa fursatli, tez sakrashlar tarzida namoyon bo’ladi. Shunday
holatlar yuzaga keladiki harakat tezligi tushunchasining mazmuni, individning
tanasi a’zolarining harakat tezligi tushunchasi bilan almashtirilib, uning ayrim
bo’laklari (qismlari)ning tezligi ham tushuniladi. Yuqoridagilar, bo’g’inlarning
uzun-kattaligi, tashqi muxit ta’siri, qarshiligi, harakat qobiliyatlarining turli-
tumanligidek boshqa faktorlarga ham bog’liq bo’lib, tezlikni namoyon qilishda
yetakchi o’rinni egallaydi. Sportchida harakat tezligi asosiy jismoniy sifatlardan
biridir.
Tezlikning yuqori bo’lishi - yuqori ko’rsatkich omili. Tezligi sifatining
darajasini namoyon qilishdan ko’ra musobaqa, mashq bajarish davomida
erishilganini, uni rivojlangan darajada ushlay olish tarbiya jarayonida muhim
ahamiyatga ega. Tezlikni oldindan rejalashtirilgan jadval bo’yicha belgilangan
muddat davomida ushlay olish malakasi muntazam mashg’ulotlardan so’ng yuzaga
12
Kerimov F.A. “Sport sohasidagi ilmiy tadqiqotlar’’. Toshkent. ’’Zar qalam’’ 2004.-447.b.
35

keladi. Harakatning davomiyligi - bajarilishining uzunligi. Harakatning uzoq
davom etishida asosiy rolni tananing qismlari egallaydi. Mashqni bajarilish vaqtini
o’zgartirib, ya’ni bajarilish vaqtini ozaytirib yoki ko’paytirib darsning,
mashtulotning umumiy nagruzkasiga ta’sir etish mumkin. Ayrim mashqlar
texnikasi tarkibida harakatni (harakatlarni) ayrim zvenolarining ijrosi nisbatan
uzoqroq davom etadi, masalan, uloqtirish uchun yugurish, suzishda quloch otish,
chang’ida sirg’anish va h.k.larning ahamiyati katta. Shug’ullanish yoki musobaqa
davomida bajarilayotgan ish yoki uning vaqti haqida axborotlar berib borish bilan
harakatlarning davomiyligi haqida lozim bo’lgan tushunchalarga ega bo’lishimiz
mumkin. Harakatning tempi (sur’ati) deganda harakat akti, faoliyati tsikli
(davri)ning qaytarilish chastotasi yoki ma’lum vaqt birligi ichida bajarigan harakat
tushuniladi. Yurish tempi minutiga 120-140 qadamdan, eshkakni suvga botirish
tezligi 30-40 marotaba bo’lishi mumkin.
Temp (sur’at) bilan tezlikni farqlashimiz lozim. Masalan, qo’lni bir tempda
turli balandlikka ko’tarish va tushurish harakatini takrorlash mumkin, lekin bunda
qo’l harakati tezligi turlicha bo’lishi, yugurish kadamlarining uzunligi bir hil
bo’lmasa-da, qadam chastotasi maromli bo’lsa, yugurishning tezligi turlicha
bo’ladi. Harakat ritmi deganda, aktiv muskul zo’riqishi va uni taranglashishini
ma’lum vaqt ichida passiv va kuchsiz harakat fazalari bilan bog’liq holda namoyon
bo’ladigan xarakterli tomonlarini tushunamiz. Bu xususiyat faqat harakat
faoliyatidagina emas, har qanday to’liq harakat aktida ham mavjud bo’ladi.
Shunday qilib, harakat ritmi fazoda ma’lum vaqt davomida harakat tizimi
tarkibidagi muskul zo’riqishini nisbatan to’g’ri va o’z o’rnida uyushtirilishi bilan
muvofiqlashish oqibatidir. Boshqachasiga aytganda harakat texnikasining
umumlashtirilgan tasnifi (xarakteristikasi) harakatning ritmi deb tushuniladi.
Xar qanday, xatto noto’g’ri bajarilgan harakat akti tarkibida ham (harakat
bo’laklarining uzun qisqaligi bilan bog’liq) ma’lum harakat ritmi mavjud. Demak,
harakat ritmi ratsional, to’g’ri, yuqori natijasiga olib keluvchi yoki noratsional,
noto’g’ri, natija samarasini pasaytiruvchi bo’lishi mumkin. Ritmning majburiy
sharti mavjud harakat tarkibida kuchli, uni boshqa bo’laklariga nisbatan urg’u
36

beradigan, e’tiborga loyiq, harakat tarkibidagi xodisa (harakat)ning mavjudligi va
uning ma’lum vaqt intervalida takrorlanishidir. Ritm - harakat texnikasining
mazmunini umumlashtirilgan tasnifi deb qaraladi.
Trenirovka mashg’ulotlari ta’siridan zo’riqishning keskin kuchayishi va
pasayishi hamda harakatning aktiv va passiv fazalarining davomiyligi cho’zilishi
mumkin. Yuqori malakali sportchilarda harakat ritmi standart sharoitda turg’un
xarakterda bo’ladi. Har qanday aniq harakat faoliyati ma’lum shaxs tomonidan
texnik jihatdan yuqori harakat maqomi darajasida bajarilsa bizning e’tiborimizga
shu mashqni bajarishdagi ratsional ritm diqqatimizni tortadi. Lekin bu ritmni har
qanday harakatga ham abstrakt holda qo’llash mumkin bo’ladigan “ritm” deb
qarab bo’lmaydi. Har bir sportchining individual xususiyatlari evaziga harakatni
bajarishda o’z ritmi bo’ladi. Lekin ritmdagi variatsiya belgilangan chegarada ham
ushbu faoliyatning asosiy ratsional strukturasidan chiqmasligi kerak. Shunga ko’ra,
ritm harakat faoliyati tarkibidagi alohida-alohida elementlarni bir butun qilib
bog’laydi, harakatni tezlashtirish yoki sekinlashtirish bilan uning umumiy ritmik
shakli o’zgarmaydi. Jismoniy mashqlarning ritmlari inson tomonidan ongli
ravishda ratsional texnikaning ob’ektiv qonunlari asosida shakillantiriladi va
boshqariladi. Ta’lim jarayonida shug’ullanuvchi yoki o’quvchiga harakatning
aktsent berilgan qismlariga vaqtning qisqa muddatida katga zo’riqishni to’plab, uni
ishlata olsa, ishlayotgan asosiy muskullarni birlashtirib, ularga dam berish imkoni
yaratiladi. Natijaga esa yaxshi ta’sir ko’rsatadi.
Yuqori malakali sportchilar, tsirk artistlari mashq bajarishdagi o’zlari uchun
moslab shakllantirgan ritmlar asosida harakatning aktsent beradigan qisminigina
katta zo’rikishda bajaradilar. Harakatlarning kuchini inson jismi yoki uning ayrim
qismlari harakatiga ta’sir qiladigan ichki va tashqi kuchlarga bo’lamiz. Ichki
kuchga: a) harakat tayanch apparatining passiv kuchi - muskulning elastikligi
kuchi, muskullarning taranglashish kuchi, cho’zila olishligi va boshqalar; b)
harakat apparatining aktiv kuchi - muskulni tortisha olish kuchi; v) reaktiv kuchlar
- tana muskullari zvenolarining o’zaro munosabatidan vujudga keladigan yuqori
tezlanish hosil qiladigan, tezlanish harakatlari bilan namoyon bo’ladigan kuch.
37

Tashqi kuch: - inson jismiga tashqaridan ta’sir qiladigan kuchlar: a) tananing o’z
og’irligi (vazni)dan vujudga keladigan kuch; b) tayanish reaktsiyasi kuchlari, v)
tashqi ta’sir qarshiligi (suv, havo)ni yengishi va jisman tashqi ta ь sirga qarish
(yakka kurashlar) kuch namoyon qilish inertsiya kuchi va boshqalar. Harakatning
kuchi deb - amaliyotda tananing harakatdagi qismini biror tashqi ob’ektga jismoniy
ta’siri qabul qilingan. Bu atamadan balandlikka sakrashda depsinish kuchi, sambo
va kilichbozlikda raqibning qarshi bosimi (jismoniy mashq dinamikasi)
tushuniladi.
Amaliyotda harkatning bir necha parametrlarini kompleksli ifodalovchi,
umumlashtiruvchi sifatlarga ega bo’lgan harakatlardan ham foydalaniladi, ular: a)
to’g’ri harakatlar - yo’nalishi, amplitudasi tezligi va boshqalari harakat vazifasini
hal qilishga mos keladi; b) noto’g’ri harakatlar, ya’ni qisman bo’lsa-da, qo’yilgan
harakat vazifasiga muvofiq bo’lmagan harakatlar; v) tejamli harakatlar, harakatni
bajarishdan ko’zlangan maqsadga minimal darajada zarur bo’ladigan harakatlar; g)
tejamsiz harakatlar - ortiqcha, kerak bo’lmagan muskul zo’rikishi orqali
bajariladigan harakatlar; d) jadallik bilan bajariladigan harakatlar; e) kuchni yaqqol
namoyon bo’lishini talab etadigan harakatlar: j) sust harakatlar sifati jihatidan
ayrim harakatlarni so’z bilan ifodalab bo’lmaydi, ularni biror jonzot harakatiga
qiyoslab tushuntiriladi..
38

Xulosa
Sport mashg’ulotlari pedagogik hodisa bo‘lib, mashq qilish usuliyatlari, tizimi
yordamida bevosita yuqori sport natijalariga erishishga qaratilgan va jismoniy
tarbiyaning ixtisoslashgan jarayonidir. Shuni ta’kidlash muhimki, sport pedagogika
nuqtai nazaridan birdan-bir maqsad bo‘lmasdan, tarbiyalash, sog‘lomlashtirish va
hayotga tayyorlashning vositasidir.
Sport mashg‘ulotining vazifalari: sog‘likni mustahkamlash va ma’naviy
tarbiya talablari, shaxsni har tomonlama garmonik rivojlantirish; sport texnikasi va
taktikasini egallash; tanlangan sport turiga xos jismoniy, ruhiy va irodaviy
sifatlarni rivojlantirish, sport gigienasi va o‘z-o‘zini nazorat qilish sohasida amaliy
va nazariy bilimlarni egallashdan iborat. Sport mashg‘uloti davomida faqat yuqori
mahoratnigina egallamasdan, sog‘ligini mustahkamlash, jismoniy sifatlarini
rivojlantirish, serunum mehnat va himoyasi uchun zarur bo‘lgan hayotiy zaruriy
malakalarni egallash vazifalari hal qilinadi.
Yuqori natijalarga erishish uchun jismoniy tarbiyaning barcha vositalari
jismoniy mashqlar, gigienik omillar va tabiatning sog‘lomlashtiruvchi kuchlari,
shuningdek, mashg‘ulotlar davomida vositalarning keng ishlab chiqilgan tizimi
qo‘llaniladi. L.P. Matveev sportchilarning yutuqlariga qarab sport turlarini
trenirovka vositasi sifatida 5 guruhga ajratadi.
1. Yakka kurash, yengil va og‘ir atletika, sport o‘yinlari, gimnastika va boshqa sport
turlari.
2. Matotsikl, avtomobil, samalyot, qayiq kabi texnik vositalari.
3. Miltiq, kamon kabi nishonga olish sport turlari.
4. Aviomodellar, avtomodellar singari konstruktorlik sport turlari.
5. Shaxmat, shashka, yangi ma’naviy sport turlari.
Barcha vositalar musobaqalash va tayyorlov mashqlariga bo‘linadi, tayyorlov
mashqlari o‘z navbatida maxsus tayyorlov va umumtayyorlov mashqlarini o‘z
ichiga oladi.
39

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abdullayev A., Rasulov R., Xasanov A. Umumiy o‘rta va kasb-hunar ta’limi
tizimlarida jismoniy tarbiyadan sinfdan tashqari ishlar Toshkent 2009. -200. b.
2. Bondarevisky E .YA. Xankeldiyev SH. X. O’quvchi yoshlarning jismoniy
tayyorgarligi. Meditsina –T.: 1986.-204 b.
3. Abdullayev A. Jismoniy madaniyat nazaryasi va metodikasi. Bakalavr talabalar
uchun darslik.- T. 2018. -410.b.
4. Kerimov F.A. “Sport sohasidagi ilmiy tadqiqotlar’’. Toshkent. ’’Zar qalam’’
2004.-447.b.
5. Abdumalikov R., Yunusov T.T. va boshqalar. «O‘zbekistonda jismoniy tarbiya
taolimining rivojlanishi», metodik tavsiyanoma. T., O‘zDJTI nash, 1992. 6.
Sarkizov-Sirazini I.N. «Tansihatlik – tuman boylik», T., «Medisina», 1966.
6. Tursunov U. «Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi», o‘quv qo‘llanma,
Qo‘qon, 1992.
7. Kodirov N. Problems of the globalization of information culture in the current time
//Ştiinţă, educaţie, cultură. – 2020. – Т . 4. – С . 272-274
8. Kadirov N. M. Social and physical experience of information and information
culture //Scientific Bulletin of Namangan State University. – 2019. – Т . 1. – №. 3.
– С. 165-170.
9. Kodirov N. M. Transformation and globalization of information media
10. //Scientific Bulletin of Namangan State University. – 2019. – Т . 1. – №. 12. – С .
8393.
11. Abdumalikov R. Eshnazarov J. Jismoniy madaniyat va sport 117 tarixi. O‘quv
qo‘llanma Toshkent 1993 y.
12. Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish. O‘quv qo‘llanma Toshkent
Abu Ali Ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti 2002 yil.
13. Yunusova Yu.M. Teoriya i metodika fizicheskoy kultur ы . Uchebnoe posobiya
Toshkent UzGoslFK 2007 g. 52. Salomov R.S. Sport mashg‘ulotning nazariy
asoslari - Toshkent., O‘quv qo‘llanma O‘zDJTI, 2005 yil - 238 b.
40

Sport mashg'ulotning vositalari

Mundarija

Asosiy qism.. 3

1.Sportlar mashg'ulotlarining maqsadi, vazifalari, vositalari, usullari va tamoyillari 3

2.Jismoniy mashqlar jismoniy madaniyat ta’limi va tarbiyasi jarayonining asosiy vositasi sifatida. 10

3.Jismoniy mashqlarning mazmuni va shakli. 12

4. Jismoniy mashqlarning klassifikatsiyasi (tasniflanishi). 14

5.Jismoniy mashqlar texnikasi. Ratsional (muvofiq, to’g’ri tanlangan) sport texnikasi. 26

Foydalanilgan adabiyotlar 39

Sotib olish