Sportchining jismoniy texnik va taktik tayyorgarligi - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	22000UZS
Hajmi	77.5KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	12 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

Ravshan

Ro'yxatga olish sanasi 12 Iyun 2024

5 Sotish

Sportchining jismoniy texnik va taktik tayyorgarligi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
O`zbekiston-Finlandiya pedagogika instituti
“________________________________
_ ______________________ ” kafedrasi
Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й

“ ________________________________________________ ” FAKULTETI
“ __________________________________________________________ ”
Fanidan
KURS ISHI
MAVZU: SPORTCHINING JISMONIY TEXNIK VA TAKTIK
TAYYORGARLIGI
Ilmiy rahbar:_________________________________________________
(lavozim, FISh)
Bajardi: _____________________________________________________
( kurs, guruh, FISh )
Komissiya a’zolari: ____________________________
_________________________
___________________________
Himoya natijasi: «_____» baho «___» ______________ 20__й.
Toshkent – 20 24

2MAVZU: SPORTCHINING JISMONIY TEXNIK VA TAKTIK
TAYYORGARLIGI
MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………….………… . . .. … . ….3
I BOB. SPORTCHILARNI TAYYORLASHDA TEXNIK-TAKTIK
MAHORATLARINI SHAKLLANTIRISHNING O`ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI…………………………………………………………..……..6
1.1. Sportchi tayyorgarligining asosiy tomonlari va ularning mashg‘ulot
jarayonidagi o‘rni ………………………………………………………………6
1.2. Sport musobaqalarida sportchining zaruriy texnik tayyorgarligi ….……..16
II BOB. SPORTCHINI JISMONAN TAYYORLASH…………………………25
2.1. Sportda jis m oniy mashqlar texnikasini o‘rganish ……………...25
2.2. Sportchilarni texnik tayyorgarligiga zamonaviy texnologiyalardan
foydalanish yo`llari ……………………………………………………………33
XULOSA………………………………….………………….………….……. ... … 44
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………….…… ... …. 46

3KIRISH. Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi kunda sport mashg ` ulotlari
nazariyasi va uslubiyatida sport amaliyotida kompleks nazoratning barcha turlarini,
jismoniy vosita va uslublarini qo ` shgan holda, murabbiylar sportchilarga sport
mashg ` ulotlarida va sport musobaqalarida qo ` llab kelsa, ijobiy natijaga erisha oladi.
Ilmiy-uslubiy adabiyotlar tahlili shuni ko ` rsatadiki, musobaqa bellashuvlarida
texnik-taktik tayyorgarlik darajasi yuqori bo ` lgan sportchi ko ` proq jismoniy sifatga
ega bo ` lgan sportchidan ko ` ra yaxshi natija ko ` rsatadi. Avvalambor, o ` quv
mashg ` ulotlari bellashuvlarida berilgan yuklamlarni nazorat qilish orqali mahoratga
ega sportchining usullarini chiroyli va ko ` proq bajarish har doim bellashuv
natijalarini yaxshilanishiga olib keladi. Ikkinchidan texnik-taktik mahoratga
yo ` naltirilgan o ` quv-mashg ` ulot jarayonida sportchilarga berilayotgan yuklamalar
hajmini nazorat qilish orqali taqsimlash, sportchiga musobaqa faoliyatida yaxshi
ishtirok etish imkonini beradi. Sportchilarning o ` quv mashg ` ulot jarayonini
rejalashtirish nazariy jihatdan, eng avvalo, o ` zaro bog ` liq maqsadlar majmuali
amalga oshirilishini nazarda tutuvchi mashq qilish ya ` niy mashg ` ulot dasturlari
tizimini ishlab chiqish ( yaqin, o ` rta va uzoq maqsadlarga muvofiq holda shoshilinch
(operativ), joriy va ko ` p yillik yoki istiqbolli dasturini shakllantirish maqsadga
muvofiq bo ` ladi.
Texnik mahorat darajasi harakat potensialidan samarali foydalanish darajasi
bilan aniqlanishi kerak. Bu yerda texnik mahorat darajasi va sport natijasining
o ` lchov birligiga zo ` r berish hajmi va sarf qilingan jismoniy kuch orasida
nomutanosib bog ` liqlik mavjuddir. Bunda harakat samarasining mutlaq birlikdagi
hajmigina emas, balki harakat potensialining tejamlik ko ` rsatkichi ham hisobga
olinadi. Tejamlikning son ko ` rsatkichi qanchalik past bo ` lsa, mahorat shunchalik
yuqori bo ` ladi. Shunday qilib, texnik mahoratning asosiy ko ` rsatkichi harakatlarning
samaradorligi va tejamligidadir. Harakatni bajarish uchun organizm reaktiv va tashqi
kuchlardan qanchalik ko ` p foydalansa va aktiv muskul ishi qanchalik kam qo ` shilsa
tana harakati shunchalik tejamli va ratsional bo ` ladi. Texnik mahoratningeng integral
(analitik) ko ` rsatkichi harakat ritmidir, unga xos belgilardan malum vaqt
intervallarida turli shiddatdagi zo ` r berishning ratsional navbatlanadigan fazalarning

4mavjudligidir. Texnik mahorat harakatlarning ishonchliligi va aniqligi bilan
ifodalanadi. Turli xil harakat uyg ` unligidan tashkil topgan (yo ` nalishi, zo ` r berish
darajasi va hokazolar bo ` yicha ko ` p o ` zgaruvchan) harakatlar sistemasi kam
ishonchlidir. Shuning uchun siklik harakatlar atsiklik harakatlarga nisbatan
ishonchliroq sistemaga ega. Texnik takomillashishning:
I Qismlarga ajratish metodi harakat tuzilishini soddalashtirishdan iborat
bo„lib, anglab olish jarayonini osonlashtiradi, butun koordinatsiyada har bir
elementning tuzilishini bilib olishga yordamlashadi. Bunda quyidagi vositalar
tavsiya qilinadi: harakat shaklini o ` zlashtirish uchun immitatsiya mashqlari;
o ` zlashtirilgan harakat shakllarini bajarishga qaratilgan maxsus mashqlarni zarur
bo ` lgan tezlikda, malum zo ` r berish va meyorda bajarish.
II. Butunlay bajarish usuli musobaqa sharoitida nerv-muskul faoliyatining
shartiga va rejimiga muvofiq yaxlit harakat malakasining shakllanishiga yordam
beradi. Bu usulda quyidagilar tavsiya qilinadi: yaxlit harakatni osonlashtirilgan
sharoitda bajarish, yaxlit harakat tuzulishini soddalashtirish, umumiy bajarish
tezligini kamaytirish muskul zo ` r berishini engillashtirish-engillashtirilgan snaryad
qo ` llash, harakat amplitudasini qisqartirish, chamalash va cheklovchi narsalardan
foydalanish; yaxlit mashq sharoitini asta-sekin murakkablashtirib (tezligini, qarshilik
kuchini oshirib, muhitning o ` zgaruvchan sharoitida va h. k.) bajarish;
musobaqadagidek yuqori nerv qo ` zg ` alish sharoitida texnik mahoratni
takomillashtirish (o ` zini jalb qila bilish, maksimal zo ` r berishni rivojlantirish va uni
taqsimlay olish va h. k.). Texnik mahoratni takomillashtirishda ideomotor mashq
qilishga ahamiyat berish lozim. O ` rganishda harakatlarni xayoliy ijro etish shu
harakat to ` g ` risidagi tasavvur obrazini yaxshilaydi. Ideomotorni xususiyati
trenirovka qildirish bo ` lib harakatlarni qayta o ` zgartirish, xatolarni tuzatish va
malakalarni takomillashtirishga yordam beradi.
Kurs ishining maqsad i – sportchining jismoniy va taktik tayyorgarligini
oshirish, uning texnik va taktik mahoratlarini rivojlantirish, tayyorgarlik dasturlarini
va amaliyotlarni o'rganishdir.

5Kurs ishining vazifasi – 1. Sportchining jismoniy texnikasini oshirish: Kurs
ishi sportchining jismoniy ko'nikmalarini qabul qilish , qiyin vaqtiyatlar, jismni
rivojlantirish va boshqalar kabi jismoniy texnikalarni o'rganishni o'z ichiga oladi.
2. Taktik tayyorgarlikni rivojlantirish: Kurs ishi sportchining o'yin taktikasini
o'rganish, qo'llab-quvvatlash va tartibga solish, raqobatga qarshi kurashish va
boshqalar kabi taktik tayyorgarlikni rivojlantirishni o'z ichiga oladi.
3. Texnik mahoratlarni rivojlantirish: Kurs ishi sportchining texnik
mahoratlarini oshirish kabi texnik mahoratlarni rivojlantirishni o'rganishni o'z ichiga
oladi.
4. Amaliyotlarni o'rganish: Kurs ishi sportchining jismoniy texnik va taktik
tayyorgarligi ustida amaliyotlarni o'rganish, jismoniy mashqlarni bajarish, taktik
jarayonlarni sinash, o'yin vaqtiyatlarini yaxshilash kabi amaliyotlarni o'rganishni o'z
ichiga oladi.
Kurs ishining tashkiliy tuzilishi: Kurs ishi 2 bob, 4 ta paragraf, kirish qismi,
xulosa qismi va foydalanilgan adabiyotlar qismidan tashkil topdi .

6I BOB. SPORTCHILARNI TAYYORLASHDA TEXNIK-TAKTIK
MAHORATLARINI SHAKLLANTIRISHNING O`ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI
1.1.Sportchi tayyorgarligining asosiy tomonlari va ularning mashg‘ulot
jarayonidagi o‘rni
Yurtimizda sog ` lom va barkamol avlodni voyaga yetkazish davlat
siyosatining ustuvor yo ` nalishlaridan biri bo ` lib, millat genofondini asrash, oilada,
jamiyatda sog ` lom turmush tarzini shakllantirish, jismoniy tarbiya darslari sifatini
yaxshilash, maktabdan tashqari ishlarni tashkil qilish va ularning samaradorligini
ko ` tarish, sport turlarini rivojlantirish hamda ommaviyligini oshirish, iqtidorli
sportchilarni saralash hamda yuqori malakali murabbiylarni tayyorlash bugungi
kunda sport amaliyotida dolzarb masalalardan biridir. Shu jumladan, ma ` lumki
sportchilarni tayyorlash jarayonini takomillashtirish albatta, jismoniy ish qobiliyatini
umumiy jismoniy tayyorgarligi va maxsus jismoniy tayyorgarligi vositasida amalga
oshirining maqbul yo ` llarini izlash bilan bog ` liq bo ` ladi. Bu asosan sportchilarning
alohida individul qobiliyatlari va zahiradagi harakat imkoniyatlarini yuzaga
chiqarishga yordam beruvchi jismoniy sifatlarni rivojlantirish, sportchilarning
umumiy jismoniy tayyorgarligi va maxsus tayyorgarligini tarbiyalash va texnik-
taktik mahoratlarini shakllantirish, shuningdek, sportchilarning musobaqalardagi
samaradorligini oshirish uchun poydevor hisoblanadi.Biroq sport mashg ` ulotlar
jarayonlarida yuklamalarni rejallashtirish va nazorat qilish muammolari, yuqori sport
natijalariga erishish shu soha mutaxassislari va murabbiylarining diqqat e ` tiborida
turadi. Shuning uchun sportchilarni tayyorlash natijalari uning o ` sishiga, o ` quv
mashg ` uloti (trenirovka) jarayonida mashqlarni muntazam bajarishga jalb etish
hamda mashg ` ulot jarayonida jismoniy vosita va uslublardan turli varinatlarda
qo ` llash orqali ijobiy natijaga erisha oladi. Sportchilarni hozirgi zamon sharoitlarida
tayyorlash jarayonining samarasi ko ` p jihatdan kompleks nazorat usullarini
boshqaruv vositasi sifatida qo ` llanishga bog ` liqdir.

7 Sport mashg ` ulotida texnik mahoratni takomillashtirish jarayonini
boshqarishning o ` ziga xos qonuniyat (prinsip) lari mavjud:
I . O ` zaro munasabatni boshqarish prinsipi. Qarama-qarshi (salbiy) va birlik
(ijobiy) tendensiyalarida 2 xil o ` zaro munosabat mavjud. Masalan jismoniy sifatlar
orasidagi munosabat malum darajada zidligidan bir-birining rivojlanishiga halaqit
berishlari mumkin; chidamlilikning haddan tashqari rivojlanishi tezlikning
rivojlanishiga to ` sqinlik qiladi, kuchning rivojlanishi tezlikka bardosh berish va
zarur faoliyatning shakllanishiga salbiy tasir qiladi. Biroq bu sifatlar orasidan
ularning mustaqil rivojlanish mosligini topish mumkin, bu esa ularning kompleks
rivojlanishiga (kuch chidamligi, tezlik-kuch va boshqalar) yordam beradi.
Shuningdek toshlarni otishdagi hayotiy tajriba nayza uloqtirish texnikasini
egallashga salbiy tasir qiladi yoki eski texnik usullar yangi texnik usullarning hosil
bo ` lishiga to ` sqilik qiladi. Yangi malakalar avvalgilaridan ustun tursa ham ayrim
vaqtlari ekstremal ( musobaqa ) sharoitlarda eskilari yuzaga chiqishi mumkin.
II. Mos kelish prinsipi. Barcha vosita, metod va nagruzkalarning hajmi
muayyan sport turlariga zarur bo ` lgan jismoniy sifatlarning mutanosib rivojlanish
talablariga qarab tanlanishi kerak. Masalan, har jihatdan jismoniy tayyorlash barcha
jismoniy sifatlarni bir xilda yuqori darajagacha rivojlanishini talab qilmasdan aniq
ixtisoslashgan yo ` nalishda bo ` lishi kerak. mos kelish prinsipi organizmning
nagruzkalarga bo ` lgan reaksiyasida ham muhim ahamiyatga ega. Sportchining
psixologik tayyorlanishi, mashg„ulot rejimi va musobaqadagi faoliyati orasida
malum moslik bo ` lishi zarur.
III. Kompensatsiya (o ` rnini bosish) prinsipi. Hayvonot va inson hayotida
kompensatsiya prinsipi muhim biologik o ` rinni egallaydi. Uning yordamida hayotiy
zarur tomonlarning buzilishi yo ` q qilinadi va fiziologik tenglik tiklanadi. Harakat
faoliyatida bu prinsip bir butun harakat sistemasida harakat elementlarining tasodifiy
o ` zgarishi o ` rnini bosish va butun sistemani uning qismlari o ` zgarishiga bo ` lgan
javobini boshqarish shaklida namoyon bo ` ladi. Birinchi shakli harakat
strukturasining alohida qismlarida o ` zaro o ` rnini bosish samarasini taminlaydigan
cheklanishlar yuzaga kelganda sodir bo ` lsa, ikkinchi shakli harakatning bir zvenosi

8ichida to ` liq o ` rnini bosa olmasdan, lekin bir butun harakatning samarasini pasaytira
oladigan ancha harakat o ` zgarishlaridan iborat bo ` ladi. Bunday hollarda texnik
jihatdan mavjud kamchiliklarning o ` rni qo ` shimcha zo `` r berishlar orqali qoplanadi.
Kompensatsiyaning uyqash shakllarini individual texnika xillarining o ` zaro
munosabatida, harakat sifatlarini rivojlantirishda, taktik harakatlarni tanlashda
uchratish mumkin.
IV. Bosh omillar va ritmlar prinsipi. Harakat tehnikasida bosh omillar muhim
ahamiyatga ega. Chunonchi jismoniy tayyorlashda bu prinsip ayrim jismoniy
sifatlarning bosh ahamiyatga ega bo ` lishida ifodalanadi. O ` rta masofaga yuguruvchi
uchun bosh omil chidamlilik hisoblanadi va h. k. Bosh omillarga bosh parametrlar,
bosh elementlar, harakatning bosh fazalari kiradi. Harakat asosiy fazasida faqatgina
bir bosh zveno o ` zgarishi harakat faoliyati strukturasini ancha o ` zgarishiga sabab
bo ` ladi. Mashqlarni bajarish jarayonida bosh omilning ahamiyati harakatning
samarali suratini belgilashga xos bo ` lgan harakat aktivligini orqali kuchaytiriladi,
Harakatning samarali surati esa, koordinatsiya strukturalarining o ` zgarish hajmi va
mohiyati harakatning turli qismlarida zo ` r berish tezligi va dinamikasi orqali
ifodalanadi. Harakat koordinatsiyasi elementlarining har qanday kuchaytirilishi bosh
elementlarning yoki elementning bosh zveno fazasining kiritilishi bilan bog ` liq.
Me ` yor masalasiga kelsak , uning kishi hayotini tashkil qilishda bo ` lgan ahamiyati
va ishlab chiqarish unumdorligiga qanday ijobiy tasir ko ` rsatishi malumdir.
Akademik N.K, Anoxin aytganidek “Bizning organizmimiz juda katta nagruzkalarga
bardosh berishi mumkin. Butun masala bu ishni meyorida taqsimlanishiga bog ` liq.
Agarda bu aynan suratning o ` zi bo ` lsa va eng yuqori zo„riqish holatlari osoyishtalik
vaqtlari bilan navbatlanib borilsa, zamonaning hech qanday jo ` shqin surati ham,
hech qanday ruhiy kechinmalarning o ` tkirligi ham gipertoniyaga olib kela
olmaydi”.Bu gaplar bevosita mashg ` ulot rejimini uyushtirishga ham taalluqlidir.
V. O ` zaro bog ` liklik prinsipi. Bu jismoniy sifatni rivojlantirishga qaratilgan
har qanday mashq boshqa jimoniy sifatlarning rivojlanishiga malum o ` zgarish
kiritadi, ular orasida malum son jihatdan o ` zgarish (jamg ` arish ) lar vujudga keladi,
ulardan samarali foydalanish malakalarini shakllantiradi. Organizmning

9rivojlanishidagi bunday uzluksiz o ` zaro bog ` liqlik obektiv qonuniyatdir.
Yo ` naltirilgan o ` zaro bog ` liqlik mashg ` ulot jarayonining o ` zida ham bo ` lishi
mumkin (jismoniy tayyorgarlik-sportchi harakat faoliyatining asosi shaklida; texnik
va taktik tayyorgarlik esa jismoniy imkoniyatlardan keng foydalanish vositasi
tariqasi namoyon bo ` ladi). Sportchilarni musobaqalarga tayyorlashda sportchilarning
individual, yoshga xos va jinsiy xususiyatlarining nomuvofiq hisobga olinishida
namoyon bo ` luvchi ko ` p yillik sport tayyorgarligidagi mavjud kamchiliklar
rejalashtirish va amalga oshirishning ilmiy asoslangan tizimlarini ishlab chiqishga
to ` sqinlik qiladi hamda bu muammoning turli tomonlarini chuqur va tizimli
o ` rganish uchun asos bo ` lib xizmat qiladi. Shu jihatdan bolalar va o ` smirlar sport
maktablari, ixtisoslashtirilgan bolalar o ` smirlar sport maktablari, Oliy sport mahorat
maktablari va sport turlari bo„yicha federatsiyalari hamda ta ` lim muassasalari
(umumiy o ` rta ta ` lim maktablari, akademik litsey, o„rta maxsus, kasb-hunar
kollejlari, oliy ta ` lim muassasalar)ini darsdan tashqarida o ` tkaziladigan sport
mashg ` ulotlarini yanada yaxshi yo ` lga qo ` yish hamda takomillashtirish muhim
masala ekanligi e ` tirof etiladi.
Sportchining texnik tayyorgarligi deb, unga sportda bahs yuritish vositasi
yoki mashg‘ulot vositasi bo‘lib xizmat qiluvchi harakat va faoliyat texnikasini
o‘rgatishga aytiladi.
Maxsus texnik tayyorgarlik jarayonida sportchi tanlangan sport turi
texnikasini o‘rgana boradi, sport bo‘yicha ixtisoslashish sohasiga aloqador harakat
va faoliyatlarning biomexanik qonuniyatlarini bilib oladi, tegishli harakat
malakalarini amalda o‘zlashtirib, ularni mumkin qadar yuqori darajada
mukammallashtira boradi. Shu bilan bir qatorda va shu munosabat bilan umumiy
texnik tayyorgarlik olib boriladi. Texnik tayyorgarlikdan maqsad sportchining
umumiy jismoniy tarbiya ma’lumotini, jismoniy mashqlarning umumiy texnik
asoslari sohasidagi bilimini muntazam sur’atda kengaytirib borish va hayotda hamda
sport amaliyotida foydali bo‘lgan harakat qilish mahorati va malakalari fondini
to‘ldirib borishdan iborat.

10Sportchining taktik tayyorgarligi texnik tayyorgarlik bilan chambarchas
birgalikda olib boriladi. Agar texnik tayyorgarlik sportda bahs yuritish vositalari
bilan qurollantirsa, taktik tayyorgarlik ularni qo‘llash san’atiga o‘rgatadi.
Sport taktikasini qisqa qilib sportda bahslashish san’ati deb ta’riflash ham
mumkin.
Kengaytiribroq aytganda, sport taktikasi, birinchidan, sportchining
imkoniyatlarini, raqibining xususiyatlarini hamda musobaqaning aniq shart-
sharoitlarini hisobga olgan holda musobaqalarda qatnashishning maqsadga muvofiq
keladigan planini ishlab chiqishdan; ikkinchidan, sportning imkoniyatlari mumkin
qadar to‘laroq namoyon etadigan bahs yuritish vosita va usullaridan foydalanish
yo‘li bilan rejani amalga oshirishdan iborat.
Sportning har xil turlarida taktikaning formasi va uning ahamiyati xilma-
xildir. Sportchining taktik tayyorgarligi jarayonida quyidagilarni nazarda tutmoq
kerak:
● sport taktikasining nazariy asoslarini o‘zlashtirish (taktik priyomlar
arsenali haqidagi, ularni qanday va qay xildagi sharoitlarda qo‘llash kerakligi va
hokazolar haqidagi bilimlarni egallash);
● sportdagi raqiblar imkoniyatini hamda bo‘lajak musobaqalarning shart-
sharoitlarini o‘rganish;
● taktik usullarni, ularning kombinatsiya va variantlarini to mukammal
taktik mahorat va malakalarni egallab olgunga qadar o‘zlashtirish;
● taktik mahoratga erishish uchun zarur bo‘lgan taktik tafakkur va boshqa
qobiliyatlarni tarbiyalash.
Bu vazifalarning asosiysi taktik tafakkurni tarbiyalash bo‘lib, u sportda
bahslashish rejasini tuzib chiqish va amalga oshirish bo‘yicha bir qator aqliy
jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Taktik tafakkur idrok, х otira va ijodiy tasavvurga
suyanib, tegishli bilim va tajribalardan foydalanishga, sport bahsida vaziyatni qunt
bilan kuzatish, tez tushunish va baholay bilish, o‘z vaqtida to‘g‘ri qarorga kela bilish
qobiliyatiga asoslanadi. Jismoniy va te х nik tayyorgarlikdagi singari taktik
tayyorgarlikda ham sportchining umumiy va ma х sus tayyorgarligini bir-biridan farq

11qilish kerak. Umumiy taktik tayyorgarlik sport taktikasining umumiy nazariy
asoslarini va tanlangan sport faoliyati sharoitiga mumkin qadar yaqinlashtirilgan
sharoitda ulardan foydalanishning amaliy usullarini o‘rganishdan hamda shu
munosabat bilan keng ko‘lamdagi te х nik tafak kurni tarbiyalashdan iboratdir.
Mazkur qism materiali ko‘p jihatdan sportning bir-biriga yaqin turlari taktikasidan
olinadi (masalan, х okkeychilarni tayyorlashda futbol va boshqa sport o‘yinlari
taktikasidan, konki uchuvchi yoki chang‘ichini tayyorlashda yengil atletikaning
tegishli turlari taktikasidan foydalaniladi va aksincha). Ma х sus sport-taktik
tayyorgarlik esa bevosita sportning tanlangan turi materiali asosida olib boriladi va
unga х os bo‘lgan taktik mahorat, malaka, qobiliyatlarni chuqurroq
takomillashtirishga qaratilgan bo‘ladi.
Sport-taktik tayyorgarlik ko‘p hollarda te х nik tayyorgarlik bilan shunchalik
chatishib ketadiki, hatto ular o‘rtasiga qat’iy chegara qo‘yish mumkin bo‘lmay
qoladi. Tayyorgarlikning bu ikki tomonini bir-biriga qarama-qarshi qo‘yish esa
mutlaqo mumkin emas. Jumladan, taktik tafakkurni tarbiyalash vazifalariga
mustahkam harakat malakalarini egallash vazifalarini qarshi qo‘yib bo‘lmaydi.
Sport-taktik mahorat birinchi navbatda taktik tafakkurning taraqqiyot darajasi bilan
belgilanadi. Biroq sportchi mustahkam o‘zlashtirib olingan, ayni vaqtda konkret
sharoitga moslasha oladigan bir qancha variantli te х nik malakalar bilan qurollangan
bo‘lmasa, uning har qancha taktik tafakkur eta bilishi sport mahoratini oshira
olmaydi.
Sport-te х nik va taktik tayyorgarlikning amaliy qismlari to‘lig‘icha sport
mashg‘ulotiga kiradi. Sport te х nikasi va taktikasining nazariy asoslarini chuqur
o‘zlashtirib olish uchun mashg‘ulotdan tashqari, aqliy ma’lumot va mustaqil mutola
aning ma х sus forma va metodlari – leksiyalar, kinofilmlar, seminarlar, o‘quv
poligonlarida taktikani modellashtirish, kitob ustida mustaqil ish olib borish va
boshqa formalari ham kerak.
O‘qitish metodikasining umumiy qoidalari sport-te х nik tayyorgarlikka ham,
taktik tayyorgarlikka ham taalluqlidir. Shu bilan birga sport mashg‘uloti mazmuniga
kiradigan qismlar mashg‘ulot jarayonining spetsifik qonuniyatlariga bo‘ysunadi.

12Sportchining ma’naviy-irodaviy tayyorgarligi o‘zining pedagogik mohiyati
jihatidan sport faoliyati sharoitiga moslab amalga oshiriladigan axloqiy tarbiya,
jumladan, irodani tarbiyalash jarayonidir. Sportchining ma’naviy-irodaviy
tayyorgarligi jarayonida hal etiladigan vazifalar, avvalo faoliyatini yuzaga
chiqaradigan sabablarni to‘g‘ri tushunishdan iboratdir. Bunda gap sport bilan
muntazam shug‘ullanish, bu yo‘lda mumkin qadar ko‘proq foydali natijalarga
erishish istagini shakllantirish va rivojlantirish kerakligi haqida bormoqda.
«Sportcha xarakter»ni tashkil etuvchi sportcha mehnatsevarlik, g‘alabaga
astoydil intilish va boshqa fazilatlar tarbiya qilinadi, sportdagi axloq norma va
qoidalari (sport etikasi) shakllantiriladi.
Sport iroda sifatlarini to‘la namoyon etishni talab etadigan mardonavor,
ko‘pincha, hatto beshafqat faoliyat turidir. Shuning uchun kuchli iroda, maqsad sari
intilish, tashabbus, talabchanlik, qat’iylik va jasurlikni, chidamlilik va o‘z-o‘zini
boshqarishni tarbiyalash sportchi tayyorgarligining ajralmas qismini tashkil etadi.
O‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki, sportchi o‘zining sport faoliyati qaysi turda
bo‘lishidan qat’i nazar sanab o‘tilgan fazilatlar ning hammasiga ega bo‘lishi kerak.
Shu bilan birga sportning har bir turi o‘zining spetsifik qiyinchiliklari bilan
х arakterlanadi va shu sababdan irodali bo‘lishni ta lab etadi.
Iroda fazilatlarining namoyon bo‘lishi faoliyatning konkret sharoitiga bog‘liq
ekanligini e’tiborga olib va shu bilan birga irodaning turli tomonlari o‘rtasidagi
o‘zaro aloqadorlikni nazarda tutib, umumiy va ma х sus iroda tayyorgarligi bir-biridan
farq qilinadi. Sportchining umumiy iroda tayyorgarligi irodani sport harakatlarining
tanlangan formasiga bevosita aloqador bo‘lmagan, biroq sport faoliyatining
muvaffaqiyatli chiqishiga har qalay sabab bo‘ladigan har tomonlama tarbiyalashdan
iborat bo‘ladi. Iroda tayyorgarligining bu qismi amalda ko‘p jihatdan umumiy
jismoniy tayyorgarlik materiali hamda te х nik va taktik tayyorgarlikning tegishli
bo‘limlari materiali asosida quriladi. Sportchining ma х sus iroda tayyor garligi esa
tanlangan sport turi bo‘yicha mashg‘ulot va musobaqalar sharoitida paydo
bo‘ladigan spetsifik qiyinchiliklarni yengib o‘tishga imkon beradigan iroda

13qobiliyatlarini tarbiyalashni o‘z ichiga oladi. U ma х sus tayyorgarlikning boshqa
bo‘lim lari – jismoniy, sport-te х nik, taktik tayyorgarlik bilan be vosita bog‘liqdir.
Iroda tayyorgarligi jarayonida bajariladigan ma х sus vazifalarning eng
muhimlaridan biri bevosita musobaqa uchun beriladigan ko‘rsatmalarni maqsadga
muvofiq ravishda shakllantirish, «start oldi hayajoni»dan muvaffaqiyatli qutulish,
musobaqalar davomida paydo bo‘ladigan salbiy emotsiyalarni yengib o‘tish va
hokazolar mumkin bo‘lsin uchun sportchilarning psi х ik holatini shoshilinch
boshqarish imkoniyatini ta’minlashdir. Bu masalani hal etish uchun zarur bo‘lgan
foydali yo‘llarni uzluksiz qidirish ma х sus metod va usullarni ishlab chiqishga olib
keladi. Jumladan, o‘z-o‘zini tarbiyalashga asoslangan metodlar – autogen
mashg‘ulot va ideomotor mashg‘ulot ana shundaylardan hisoblanadi.
Iroda va х arakterni tarbiyalashda sportning ahamiyati ayniqsa kattadir. Qat’iy
rejimga rioya qilish, katta, ba’zan haddan tashqari ko‘p yuklamalarga bardosh
berish, salbiy emotsiyalarni yengib o‘tish, sport mashg‘uloti va musobaqalari
jarayonida paydo bo‘ladigan х ilma- х il ichki va tashqi qiyinchiliklar bilan kurashish
zaruriyati – bularning hammasi irodani tarbiyalashning ajoyib maktabi va mardona
х arakterni shakllantirishning qudratli omiliga aylanadi.
Sport faoliyatidagi sharoit ham ongli intizomni, o‘rtoqlik, vatanparvarlik,
mehnatsevarlik va boshqa a х loqiy his-tuyg‘ular va sifatlarni tarbiyalash uchun
g‘oyat katta imkoniyatlar yaratadi. Albatta, sportning a х loqiy tarbiyadagi roli, avvalo
pedagogik rahbarlik saviyasi bilan belgilanadi. Sport faoliyatidagi bir х il sha roit,
jumladan, konkurensiya sharoiti va konkurensiya jarayoni ning o‘zi, birinchilikni
olish uchun kurash mutlaqo boshqa-boshqa х arakter х ususiyatlari – jamoaviylik yoki
individualizm, fidokorlik yoki egoizm, o‘z raqibiga hurmat bilan qarash, yohud
qo‘pollik qilish singari х ususiyatlar shakllanishiga yordam berishi mumkin. Hamma
gap bu shart-sharoitlardan kim qay tarzda foydalanishida. Shu munosabat bilan faqat
trenergagina emas, balki sport hakamlari va tashkilotchilari zimmasiga ham katta
mas’uliyat yuklanadi.
Sportchining axloqiy tarbiyasi faqat sport mashg‘ulotlari bilan chegaralanishi
mumkin emas. Sportchini tarbiyalashning umumiy tizimida mashg‘ulotlardan

14tashqari, axloqiy tarbiyaning yana bir qator eng muhim vosita va metodlaridan ham,
etikaga doir va siyosiy mavzudagi leksiya va bahslardan, sport jamoasidagi foydali
jamoat ishlari va hokazolardan ham foydalaniladi.
Nazariya elementlari, yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, sportchi
tayyorgarligining taktik, texnik va boshqa turlari bilan orga nik aloqada ekan. Shu
bilan bir qatorda nazariy tayyorgarlik qismini biroz shartli ravishda boshqalardan
ajratiladi. Sportchi uchun zarur bo‘lgan bilimlarning shunday keng doirasi mavjudki
ular yuqorida keltirilgan tayyorgarlik qismlarining hech biriga kirmaydi.
Sportchining tarixi va sotsiologiyasi, sport mashg‘uloti va unga yaqin
predmetlarning (sport fiziologiyasi, gigiyena, tibbiy nazorat va hokazolarning)
nazariya hamda metodikasi bo‘yicha bilimlar ana shular jumlasidandir. Ana shu
bilimlarni o‘zlashtirib olish nazariy tayyorgarlik qismini tashkil etadi.
Sport rivojlanishi bilan birga nazariy tayyorgarlikning roli ham tez o‘sib
boradi. Sportchining nazariy tayyorgarligi asosan aqliy ma’lumot olish va mustaqil
mutolaaga xarakterli bo‘lgan (ma’ruza, seminar, kitob ustida mustaqil ish olib
borish) shakllarda olib boriladi. Nazariy tayyorgarlik bevosita sport mashg‘ulotlarida
texnik, taktik, ma’naviy-irodaviy va jismoniy tayyorgarliklar bilan birgalikda amaliy
mashg‘ulotlarning bir elementi sifatida bo‘ladi.
Shunday qilib, sportchining tayyorgarligi ko‘p qirrali va ko‘p tomonli
jarayondir. Uning barcha tomonlari o‘zaro bir-biri bilan mustahkam bog‘liqdir.
Masalan, jismoniy tayyor garlik te х nik va taktik tayyorgarlik sohasidagi vazifalarni
hal etish uchun zarur bo‘lgan zamin va shart-sharoitlarni yaratadi. O‘z navbatida
jismoniy tayyorgarlik jarayonining o‘zi ham, uning pirovard natijalari samarali
chiqishi ham ko‘p jihatdan te х nik va taktik tayyorgarlikka bog‘liq. Mashg‘ulot
jarayoni ning muayyan davrlarida tayyorgarlikning bu tomonlari ko‘p jihatdan bir-
biriga ancha o‘ х shab ketadi.
Х uddi ana shunday mustahkam o‘zaro aloqadorlik tayyorgarlikning boshqa
qismlari o‘rtasida ham mavjuddir. Shu munosabat bilan ma’naviy iroda tayyorgarligi
ayniqsa katta ahamiyat kasb etadi, chunki u sportchining umuman o‘z faoliyatiga
munosabati qanday ekanligini ko‘rsatadi.

15Yuqorida ko‘rganimizdek, sport mashg‘uloti sportchi tayyorgarligining butun
mazmunini va barcha formalarini qamrab olmaydi. U doimiy ravishda
tayyorgarlikning boshqa formalari bilan to‘ldirib turiladi va tarbiya umumiy
tizimining tarkibida bo‘ladi.

161.2.Sport musobaqalarida sportchining zaruriy texnik tayyorgarligi
Sport musobaqalarida sportchining zaruriy texnik tayyorgarligisiz
muvaffaqiyatga erishib bo‘lmaydi. Mazkur sport turining tarkibiga kiruvchi
xattiharakatlarni bajarar ekan, (belgilangan masofaga yugurish, joyidan sakrash va
yugurib kelib sakrash, turnikda yoki parallel brussiyalarda gimnastik
kombinatsiyalarni bajarish, disk yoki nayza uloqtirish, basketbol o‘yinida to‘pni
savatga tushirish, futbolda raqib darvozasini nishonga olish, boksda raqibga zarba
yetkazish yoki raqib tomonidan berilayotgan zarbaga nisbatan himoya choralarini
ko‘rish, muqim turgan yoki harakatdagi nishonga aniq o‘q otish va hokazolar),
sportchi bu harakatlarni bajarish uchun eng yaxshi natijaviy harakat va usullardan
foydalanishi kerak. Ana shunday to‘g‘ri usullarning majmuasi ushbu sport bo‘yicha
texnikani tashkil etadi.
Sportchini texnik tayyorlash deyilganda muayyan sportlarda texnik usullarni
egallash va ularni takomillashtirishdan iborat pedagogik jarayon tushuniladi.
Sport harakatlarining texnik usullari xar xil sport turlarida turlicha psixologik
struktura, ya’ni tuzilishga ega bo‘ladi. Ayrim sport turlarida, masalan, gimnastikada
bu xatti-harakatlar garchi ularni bajarish sportchidan juda katta jismoniy kuch
ishlatishni talab etsa-da, o‘z elementlarining nihoyatda yuqori darajada
muvofiqlashtirilganligi, ulardagi uyg‘unlik va go‘zallik bilan ajralib turishi, yengil
bajarilishi va tashqi tomondan qaralganda hech bir zo‘riqishlarsiz ado etilishi zarur.
Bunda sportchilarning diqqat-e’tibori o‘z xatti-harakatlarini texnik jihatdan
to‘g‘ri bajarishga qaratiladi. Bunga esa ulardagi propriotseptiv, muskul-harakat va
vestibulyar sezgilarning yuqori darajadagi rivojlantirilishi natijasida erishiladi.
Tashqi predmetlarning o‘ziga xosligini idrok etish, o‘z vaqtida va aniq ravishda
ularga nisbatan reaksiya bildirish gimnastika texnikasida 2-darajali, yordamchi
axamiyatga ega. (tayanib sakrashda parallel brussiyalardan sakrab tushishda
gimnastika uskunasini (snaryadini) idrok etish.)
Yakka kurashlar va sport o‘yinlari kabi sport turlaridagi sport harakatlari
texnikasining psixologik tuzilishi mutlaqo boshqacha ko‘rinishga ega. Bu yerda
texnikaning eng asosiy elementi bo‘lib tashqi muhit bilan o‘ta nozik ravishda o‘zaro

17aloqada bo‘lish xizmat qiladi: texnik uslublar (raqibni aldab o‘tish, koptokni o‘z
sheriklariga uzatish, yaqin va uzoq masofadan turib raqibga zarba berish va
hokazolar) ular hali tugallanmagan, shakllanmagan holda ham ko‘p jihatdan tashqi
muhit bilan bog‘liq bo‘ladi, ya’ni sportchini o‘z vaqtida va aniq reaksiya bildirishga
majbur qiladigan qo‘zg‘atishlarga bog‘liq bo‘ladi. Bunday sport turlarida
texnikaning eng muhim va asosiy psixologik elementi tashqi qo‘zg‘atuvchilarga
nisbatan bildiriladigan reaksiya jarayonlari, ularning yuqori tezligi va aniqligi
hisoblanadi. Shu sababli ham bu sport turlarida sportchining harakatlarini to‘g‘ri
muvofiqlashtirish o‘z-o‘zidan emas, balki sport kurashida yuzaga kelgan
vaziyatlardagi muhim o‘ziga xosliklardan ogoh etuvchi qo‘zg‘alishlar ham muhim
ahamiyat kasb etadi.
Sportda jismoniy mashqlar texnikasini o‘rganish muhim o‘rin egallaydi.
Jismoniy mashqlar texnikasini bilish o‘ta murakkab jarayondir.
Sxemadan ko‘rinib turganidek, jismoniy mashqlar texnikasini bilish jarayoni
psixologik nuqtai nazardan muayyan mashqlar tarkibiga kiruvchi xatti-harakatlar
tizimi va ular orasidagi o‘zaro aloqadorlik qonuniyatlarini o‘rganishdan iborat. Bu
fikr mashqlarning shakliga ham, mazmuniga ham bir xilda tegishli. Mashqlar
texnikasini o‘rganish – ularni amalda egallashning zaruriy shartidir. Bu o‘rganish
birinchi galda tuyg‘ular orqali, ya’ni sezgi va idroklar orqali bilishdan iborat.
Bu jarayon mashqning bajarilishini o‘qituvchi yoki boshqa sportchilar
tomonidan tomoshabin sifatida qabul qilish, mashqning kinogrammalari yoki video
yozuvlarini ko‘rish paytida amalga oshadi. Biroq, mashqni amalda bajarishga
kirishilganda, bu bilishlar endi kinestezik yoki mushak sezgilari va o‘z tanasining
harakatlarni vaqt va fazoda bir joydan ikkinchi joyga ko‘chishini idrok etishga
asoslanadi.
O‘z tanasining harakatlarini xis qilish va idrok etish tuyg‘ulariga asoslangan
holda inson ularni bajarish jarayonida o‘z harakatlanish faoliyatini boshqarish,
o‘zo‘zini boshqarishni o‘rganadi. Biroq, buning uchun harakatlarni faqat tuyg‘ular
orqali o‘rganishning o‘zi kamlik qiladi. Atoqli olim P.F.Lesgaftning yozishicha,
mushaklar faoliyatiga bog‘liq sezgilar tahlil va taqqoslashlar yo‘li bilan aqliy ishga

18aylanishi kerak. Demak, o‘rganilayotgan mashqni bajarish texnikasini o‘rganish
uchun, balki umuman harakat qilish faoliyatining qonuniyatlari va xususan o‘z
faoliyatining o‘ziga xos jihatlarini chuqurroq va kengroq tushunishni o‘rganish
uchun tuyg‘ular nutq va mantiqiy tafakkur bilan birlashishi zarur. (1-sxemaga
qarang)
Xatti-harakatlarni boshqarishning aniqligi, izchilligi va ishonchliligi bir qator
psixik jarayonlar amalga oshirilishining darajasi va o‘ziga xosligiga bog‘liq bo‘ladi.
Bularga psixomotor reaksiyalar, ko‘rish, eshitish, taktil (teri orqali) va ayniqsa
mushak-harakat sezgilari, idroklar, tasavvurlar, tafakkur, diqqat va hokazolar kiradi.
Mazkur psixik jarayonlar xatti – harakatlarni boshqarishning sifati va
ishonchliligini takomillashtirish mumkin bo‘lgan bazaga, ya’ni sportchilarning
texnik tayyorgarligini o‘stirish bazasiga aylanadi.
Shuning uchun ham har bir muayyan sport turidagi faoliyati uchun harakterli
bo‘lgan o‘ziga xos hatti—harakatlarni boshqarishda ishtirok etuvchi psixik
jarayonlarni maqsadli ravishda, individual tarzda takomillashtirish texnik
tayyorgarlikning psixologik asosi bo‘lib xizmat qiladi.
Mashqlar texnikasini egallash o‘z mazmuniga ko‘ra sport harakatlari
malakasini egallashdan iborat.
Shuning uchun ham sportchilarni texnik tayyorlashning markaziy psixologik
muammosi bu − harakat malakalarini shakllantirish va ularning ishlata bilish
masalasidan iboratdir.
Harakat malakalari deyilganda nimalar tushuniladi? Harakat malakalari
deyilganda mashqlar jarayonida ma’lum mukammallik darajasiga yetkazilgan, tez,
aniq va vaqtni tejagan holda yuqori sifat va miqdoriy natija bilan bajariladigan yaxlit
harakat tushuniladi.
Yuqoridagi ta’rifdan kelib chiqib aytish mumkinki malakalarga quyidagi
hususiyatlar xosdir:
1. Harkatlarni aniq bajarish, ya’ni xatolarga yo‘l qo‘ymaslik.
2. Harakatlarni bajarishdagi yengillik, bu qo‘shimcha zo‘riqishlar, ortiqcha
kuch sarflashning yo‘qligi bilan bog‘liq.

193. Mukammallikka erishilgan harakatlar tez bajariladi.
4. Malakalar hamisha yaxlitlik harakteriga ega bo‘ladi.
Fiziologik mexanizmi bo‘yicha malakalar dinamik harakat stereotiplaridan
iboratdir. Ular faoliyatdagi borliqning birinchi va ikkinchi signal tizimlari orasidagi
o‘zaro munosabatlar asosida shakllanadi.
Ko‘pchilik tadqiqotchilar tomonidan shu narsa isbotlanganki, ixtiyoriy
harakatlar malakaga aylanar ekan, ular ixtiyordan tashqari bo‘lib qolmay, balki
o‘zgacharoq anglanadi. Bundan mehnat, sport, maishiy va xokazo xatti-harakatlar,
ya’ni xarakatlar qanchalar kishilarga yod bo‘lib ketgan bo‘lmasin, ularning birortasi
ham ongsiz sodir etilmaydi degan hulosaga kelish mumkin.
Malakalar inson tomonidan qay darajada idrok etiladi? Bu kishi ayni paytda u
yoki bu xatti-harakatni amalga oshirish chog‘ida o‘z oldiga qanday maqsadni
qo‘yganligiga bog‘liq bo‘ladi.
Binobarin biror bir harakat izchil ravishda takrorlanib asta-sekin
avtomatlashadi va malakaga aylanadi. Bosh miya qobig‘ida shakllangan mustahkam
asab tolalari ushbu xatti-harakatlarni bajarishni osonlashtiradi. Natijada
xarakatlanish malakasi tashkil topgandan so‘ng kishidagi mazkur xarakatning
bajarilishi ustidan ongning amalga oshiradigan nazorati pasayadi. Bu nazorat endi
miya qobig‘ining biroz tormozlangan qismlari hisobiga amalga oshiriladi. Shu
sababli ham odam yurib ketayotib ham gazeta, jurnallarni o‘qishi, biror bir masala
xususida o‘ylab borishi va xokazolarni amalga oshirishi mumkin. Biroq bu holat
keskin o‘zgarishi ham mumkin, Masalan, piyoda yurib borayotgan kishining oldiga
boshqacharoq, unga muayyan masofani eng yuqori tezlikda bosib o‘tish vazifasi
qo‘yilganda, qanday holat yuzaga keladi.
O‘tkazilgan tadqiqotlarga ko‘ra, kishi o‘zi uchun odatiy tarzda va o‘ziga
qulay sur’atlarda ishlaganda, ishning bajarilish uslublari ishchining e’tiborini o‘ziga
tortmaydi, ya’ni uning xatti-harakatlari miya qobig‘ining biroz tormozlangan
qismlari tomonidan nazorat qilinadi. Shuning uchun ham u bunday paytda bemalol
boshqa narsalar haqida o‘ylashi yoki suhbatlashishi va xokazo harakatlarni amalga
oshirishi mumkin.

20Maksimal sur’atlar bilan ishlash esa, kishidan o‘ta zo‘riqishni, diqqatni to‘la -
to‘kis mazkur ishga qaratishni taqozo etadi, zero eng kichik darajadagi chalg‘ish
ham ish sur’atini pasaytirib yuboradi.
Ko‘rinib turganidek, yuqoridagi misolda odatiy avtomatlashtirilgan harakatlar
miya qobig‘ining tormozlangan qismlari bilan emas, balki kuchli tarzda
qo‘zg‘atilgan miya qobig‘i qismlari orqali amalga oshiriladi. Bunday holat sport
faoliyatiga bevosita xosdir.
Ushbu holatlarning barchasi kishi tomonidan agar u o‘z holatini so‘z bilan
ifodalab bera olsa, anglanadi. Agarda so‘z bilan ifodalab bera olmasa, demak,
anglanmaydi.
Bu borada maxsus o‘tkazilgan tajribalar shuni ko‘rsatdiki, bajarilgan
ishlardagi, ularning eng umumiy va muhim jihatlari bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy
bo‘g‘in va o‘rganilgan harakatlar bo‘g‘ini anglangan bo‘lib qoladi. Shuningdek
harakatni bajarishning umumiy yo‘nalishi va amalga oshirilgan xarakatlarning
me’yori ham anglanadi. Shuningdek harakatlarni bajarishda yo‘l qo‘yilgan
xatolarning anglanishi ham keskin ko‘tariladi. Zarur holatlarda harakatlarning
amplitudasidan foydalanib, uning yo‘nalishini, kuchini, tezligini va xokazolarni
aniqlash mumkin. Bu esa, agar zaruriyat tug‘ilib qolsa, harakatlarni bajarishni
ixtiyoriy ravishda boshqarish imkoniyatini beradi.
Yuqorida aytilganlarning barchasi albatta, ayrim hollarda yodlanib qolingan
harakatlarni bajarishda ham anglanmagan harakatlar sodir etilishi mumkinligini
istisno etmaydi (uyquda, qo‘rquv ostida va xokazolarda).
Sport harakat malakalari texnikasini shakllantirish va takomillashtirish, tezlik,
kuch, chidamlilik, epchillik kabi jismoniy sifatlarning rivojlantirilishi bilan bevosita
bog‘liqdir. Binobarin biror bir mashqning texnikasini ongli ravishda egallagan
sportchi ayni paytda o‘zida ushbu turdagi mashqni bajarish uchun zarur bo‘ladigan
jismoniy sifatlarni rivojlantiradi, bu sifatlarni rivojlantirish orqali esa o‘rganayotgan
mashqning texnikasini takomillashtiradi.
Sportda xarakat malakalarini shakllantirish jarayoni boshidan oxirigacha
ongli jarayondir. Uni o‘rganilayotgan harakatning ham son, ham sifat jihatidan

21takomillashtirilish jarayoni, deb tushunish lozim bo‘ladi. Malakalarni shakllantirish
dinamikasi turli son ko‘rsatkichlarida (soniyalarda, metr va santimetrlarda,
kilogrammlarda, yo‘l qo‘yilgan xatolar sonida yoki ularning kattaligida va
hokazolarda) ifodalanishi va chizma tarzida taqdim etilishi mumkin.
Ularning chizma tarzidagi ifodasi “mashqning egri chizig‘i” deb ataladi.
Songa oid ko‘rsatkichlarning tahlili asosida, mashq jarayonida malakaning
shakllanishiga oid umumiy xarakteristikaga tegishli bir qator qonuniyatlar aniqlandi.
Ular asosan quyidagilardan iborat:
1. Malakaning shakllanishi mobaynida o‘sish sekinlashadi.
2. Malakani shakllantirishdagi muvaffaqiyat malakani egallayotgan
shaxsning individual xususiyatlariga bog‘liq. Bu xususiyatlar mazkur jarayonga
ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ular malakani egallayotgan shaxsning
qobiliyatlari, xarakteri, o‘tmishdagi tajribasi va uning shaxsiyatiga tegishli boshqa
qator jihatlari bilan chambarchas bog‘liqdir.
3. Malakani shakllantirishda o‘qitish usuliga, shuningdek o‘qituvchi -
murabbiyga ham bog‘liq.
4. Malakani shakllantirish jarayoni sakrashlar tarzida kechadi: unda tez
rivojlanish davrlari, vaqtincha to‘xtalib turish davrlari, malakaning rivojlanishida
ba’zan vaqtinchalik pasayish, ortga chekinish holatlari ham yuz berishi mumkin.
Malakani shakllantirish jarayonida vaqtinchalik to‘xtab turish holatlari ham
kuzatiladi, shuningdek shunday paytlar ham bo‘ladiki, mashqning egri chizig‘i
gorizontal bo‘lib boradi. Mashqning egri chizig‘idagi bunday kesimni “plato” deb
ataydilar. Ilmiy psixologiya “platoni” malakani egallash jarayonida harakatni
bajarish borasidagi yangi mexanizmlarni, yangi uslublarni kiritishning yashirin davri
sifatida izohlaydi.
“Plato” yuzaga kelganda uning paydo bo‘lish sabablarini izlab topish lozim,
aksariyat hollarda ularning paydo bo‘lishiga sportchidagi harakatlanish sifatlarining
yaxshi rivojlanmaganligi, texnika detallarining sportchi individual hususiyatlariga
muvofiq emasligi, ularga yuklanayotgan jismoniy zo‘riqishlarning haddan oshib
ketishi yoki aksincha kamligi va xokazolar sabab bo‘ladi.

22Mashqning egri chizig‘ida nafaqat platolar hosil bo‘ladi, balki malaka
rivojlanishining ortga ketishini ko‘rsatuvchi pasayishlar ham ifodalanadi. Egri
chiziqning bunday pasayishlari bir lahzalik bo‘ladi, biroq ba’zan ular barqarorlik
kasb etishi ham mumkin.
Egri chiziqning bir lahzalik pasayishlari ko‘plab sabablarga ko‘ra yuz
beradi, ularga quyidagilarni kiritish mumkin: o‘quvchilarning yomon kayfiyati yoki
o‘zlarini noxush his etishlari, charchoq, diqqatchanlikning susayishi, malaka
harakatlari tuzilishiga yangi elementni kiritilishi. Natijalarning bir lahzalik pasayishi
u qadar xavfli emas.
Natijalarning barqaror pasayishi ham yuz berishi mumkin. uning sabablari -
tayyorgarlik mashqlarini to‘xtatib qo‘yish, mashqni bajarishning yangi usullarini
egallash, biror bir kasallikning boshlanishi, haddan tashqari holdan toyish (o‘ta
mashqlanish natijasida) va xokazolar bo‘lishi mumkin shuning uchun ham ularning
sabablari aniqlangach zarur choralarni ko‘rilishi lozim.
Harakat malakalarini shakllantirish davomiyligi turlichadir. U
o‘rganilayotgan harakatning murakkabligiga, uni o‘rganayotgan sportchining
mazkur xattiharakatlarni o‘zlashtirishga qay darajada tayyor ekanligiga va boshqa
bir qator omillarga bog‘liq bo‘ladi. Har qanday davomiylikda ham ushbu jarayonda
3 ta bosqichni ajratib ko‘rsatishadi. Bu bosqichlar quyidagilardan iborat:
1. O‘rganilayotgan mashqni umumiy tarzda bilib olish uchun umumiy
asoslarni egallashning dastlabki bosqichi.
2. Harakatni detallar bo‘yicha uning fazoviy, vaqt, kuch, muvofiqlashtirish
va boshqa tomonlariga ko‘ra bajarish texnikasini egallash hamda ularni yagona
yaxlit harakatga umumlashtirish bosqichi.
3. Harakatni egallashni mustahkamlash va mukammallashtirish bosqichi,
ya’ni uni o‘rganilgan harakat darajasiga, malaka darajasiga yetkazish bosqichi.
Birinchi bosqichda mashqni o‘rganayotgan sportchilar oldidagi asosiy vazifa,
o‘rganilayotgan mashq xaqida to‘g‘ri tasavvurni shakllantirishdan iboratdir. Ushbu
bosqichda sportchilarning ko‘rish orqali hosil bo‘ladigan tasavvurlari asosiy rol
o‘ynaydi. Bu davrda ularning muskul—harakat sezgilari va tasavvurlari hali u qadar

23mukammalashmagan va mavhum bo‘ladi. Sportchi o‘zi bajarayotgan harakatlarning
mohiyatiga yetarli darajada ahamiyat qaratmaydi, chunki uning butun diqqat e’tibori
mazkur mashqni umumiy tarzda bajarishga qaratilgan bo‘ladi. Agar undan ushbu
mashqni bajarishdagi aniqlik haqida so‘ralganda, ilk bor bu mashqni bajarayotganlar
ushbu mashqdagi xatti-harakatlar ketma-ketligini aniq tavsiflab bera olmaydilar. Bu
holat shundan dalolat beradiki, harakat malakalarni shakllantirishning dastlabki
bosqichida sportchilar tomonidan to‘g‘ri xatti-harakatlar garchi bajarilayotgan
mashq haqida, uning mazmuni haqida bir necha bor og‘zaki tahlillar aytilgan
bo‘lsada, intuitiv, ya’ni o‘zlari hali yaxshi anglamagan tarzda amalga oshiriladi.
Malakalarni egallashning dastlabki bosqichida harakatni to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri
ekanligini anglash jarayonining so‘z va fikrga asoslanuvchi jihatlariga alohida
e’tibor qaratiladi. Shuning uchun ham bu bosqichda barcha xatti-harakatlarni ko‘rish
orqali idrok etilishini so‘z bilan tavsiflash hamda uning batafsil sxemasini qo‘llash
maqsadga muvofiqdir. Shuni ham doimo esda tutish kerakki, ushbu bosqichda
sportchilarda faqat to‘g‘ri harakatlarni shakllantirmoq lozim.
Ikkinchi bosqichda muskul harakat sezgilari anchagina aniq anglana
boshlaydi. Mashqni bajarishda umumiy va alohida elementlarini idrok etish
shakllanadi. Sportchi bir qancha xatolaridan halos bo‘ladi. Mashqning elementlari
orasidagi mantiqiy aloqadorlikni tushuntirish natijasida unda bajariladigan
xattiharakatlar to‘g‘risida yanada aniqroq tasavvur hosil bo‘ladi. Endi asosiy e’tibor
harakat va vestibulyar komponentlarga qaratiladi. Mashqlarni nazorat qilishda
ko‘rish analizatorining roli pasayadi.
Bu murakkab harakat timsolini yaratishda o‘rganilayotgan xatti-harakatning
dastlabki va keyingi tahlillari muhim rol o‘ynaydi.
3-bosqichda malakaning mustahkamlanishi va mukammallashishi amalga
oshiriladi. Bu bosqichda xatti-harakatlar aniq va bir−biridan keskin farqli tarzda
tasavvur etiladi. Harakat komponenti asosiy o‘rinni egallaydi. Ko‘z bilan nazorat
qilish zaruriyati yo‘qoladi.

24Mashqning bir qator tarkibiy qismlari avtomatlashadi, buning evaziga
harakatlar tez, aniq va tejamkorlik tarzida bajariladi. Harakatlanish malakalarini
rivojlantirishning 3-bosqichi o‘ta barqarorligi va egiluvchanligi bilan ajralib turadi.

25II BOB. SPORTCHINI JISMONAN TAYYORLASH
2.1. Sportda jismoniy mashqlar texnikasini o‘rganish
Yuqori ko`rsatkichlar sportida oliy natijalarni qo`lga kiritish uchun
sportchilarda zarur jismoniy sifatlarni shakllantirish va tarbiyalash uchun barcha
shart-sharoitlarni yaratishni taqozo etadi.
Sportchilarni jismoniy tayyorlash – bu shunday o`ziga xos pedagogik jarayon
bo`lib, u sportchilardagi jismoniy sifatlarni takomillashtirishga va ularning oliy sport
natijalarini qo`lga kiritishlariga yo`naltirilgan bo`ladi.
Jismoniy tayyorgarlik jarayoni o`ziga xos tarkibga ega bo`lib, u o`zida
quyidagilarni qamrab oladi:
- insonning jismoniy sifatlari to`g`risida tushuncha;
- kishining o`z jismoniy sifatlari to`g`risidagi tasavvuri;
- jismoniy sifatlarni ularning kompleks namoyon bo`lishida
ixtisoslashgan idrok etish.
Insonning jismoniy sifati to`g`risidagi tushunchalar avvalo uning harakat
faolligi jarayonida va ana shu harakat jarayonining o`ziga xos, muhim jihatlarini
hisobga olgan holda egallab boriladi. Jismoniy tarbiya fanining nazariyasi va
amaliyotida o`ziga xos tarzda shakllangan bir qator tushunchalar mavjud bo`lib,
ulardan kuch, chidamlilik, tezlik, odamning epchilligi, tezlikdagi chidam, kuchning
chidamliligi kabilarni alohida tilga olish mumkin. Ushbu tushunchalar ma’lum
ma’noda umumiylik kasb etadi. Ularning aniq va oydinlashtirilishi sportdagi harakat
faoliyatining turi va maxsus xususiyatlariga bog`liq ravishda amalga oshiriladi.
Aniqlashtirish natijasida shtangaga beriladigan kuch, portlovchi kuch,
tezlikdagi chidam, harakatlar sur’ati, kuch chidamliligi va hokazo tushunchalar
paydo bo`ladi. Kishining o`z jismoniy sifatlari to`g`risidagi tasavvurlari undagi
asosiy jismoniy sifatlarning konkret timsollari ko`rinishida namoyon bo`ladi.
Jismoniy sifat to`g`risidagi tasavvurlar tarkibiga ular tarkibining alohida
elementlaridagi farq darajasi hamda o`lchami kiradi. Bundan tashqari uning tarkibiga
sport bilan mashg`ul bo`layotgan shaxsning organizmi funksiyalarini o`zgarishini

26anglash ham kiritiladi, masalan: zo`riqish va mushaklarning bo`shashishi, nafas
olishning tezligi va chuqurligi hamda boshqa jihatlar.
Shuni ham ta’kidlash kerakki, kishining o`z jismoniy sifatlari to`g`risidagi
tasavvurlari dinamik darajasi bilan xarakterlanadi. Biroq, bu ko`rsatkichlar doimiy
barqaror bo`lmaydi. Zero ular kishining funksional imkoniyatlaridan, shuningdek
mashq qilganligi darajasidan kelib chiqib doimiy ravishda o`zgarib turadi. Ularni
shakllantirish uchun kishidan muskul-harakati hamda organik sezgilarini yuqori
darajada faollashtirishi talab etiladi. Jismoniy sifatlarni idrok qilish o`ta murakkab
jarayondir, bunda har bir jismoniy sifatning mohiyati umuman uning yuzaga
kelishida hamda bajarilayotgan xatti-harakatlar sharoitida o`z ifodasini topadi.
Sportchining jismoniy sifatlariga uning tezligi, kuchi, chidamliligi hamda
epchilligi kiradi. Jismoniy sifatlarning har bir guruhi o`ziga xos psixologik
xususiyatga va psixologik tuzilishga – strukturasiga egadir.
Tezlik harakatning vaqtga oid belgilari majmui bilan ifodalanadi
(davomiyligini, sur’atini, harakat ritmini).
Davomiylik jismoniy sifatlarning eng variativ elementi bo`lib, u sportchi
tanasining ayrim qismlari va umuman butun tanasining fazodagi bir joydan ikkinchi
joyga ko`chish vaqti bilan o`lchanadi. Sportda ayrim xatti-harakatlar juda qisqa vaqt
oralig`ida amalga oshiriladi, bu esa harakatlar tezligi to`g`risida fikr yuritish
imkoniyatini beradi.
Harakatlar sur’atining eng asosiy belgilaridan biri bajarilayotgan
xattiharakatlarning muayyan vaqt oralig`idagi qayta takrorlanish qonuniyatining
mavjudligidir. Harakat ritmi amalga oshirilayotgan xatti-harakat tarkibiga kiruvchi
va bir maromda takrorlanib turuvchi ayrim harakat aktlari yoki qismlarining
mavjudligi bilan ajralib turadi.
Kuch jismoniy sifatlarining asosiy mohiyatini sportchining muayyan mushak
kuchi bilan amalga oshiriladigan xatti-harakatlari tashkil etadi. Kuchning paydo
bo`lishiga misol sifatida sportchining shtangani ko`tarishdagi, biror-bir maxsus
asbobni siqishdagi, ezg`ilashdagi, burashdagi, tortishdagi hamda itarishdagi
xattiharakatlarini keltirish mumkin. Yuqorida sanalgan barcha harakatlar kuchning

27yuzaga chiqishini o`rganish obyektlari hisoblanadi. Kuchning jismoniy sifatidagi
asosiy tarkibiy elementi – bu xatti-harakatni muvaffaqiyatli ta’minlovchi mushak
zo`r berishidir. Kuchning jismoniy sifatlari tarkibiga maksimal, taqsimlangan va
dozalangan mushak zo`r berishlari kiradi. Mushak zo`r berishining birinchi guruhida
mashg`ulotda ishtirok etganlar o`zlarining bor kuch-imkoniyatlarini namoyon
qiladilar. Mushak zo`r berishining bu guruhini ongli ravishda boshqarish nihoyatda
qiyin, chunki u har bir sportchining funksional imkoniyatlari doirasi bilan
cheklangan. Ikkinchi guruhga eng yuqori zo`r berishning muayyan qismigina
namoyon bo`ladigan mushak zo`r berishlari kiritiladi. Bu kuchning 3/4 , 1/2 , 1/4
qismi ishlatilgan holda amalga oshiriladigan ishlardir.
Jismoniy sifatlarni anglash va ularni ixtiyoriy tarzda boshqara olish qobiliyati
tarbiya jarayonida shakllanadi. Jismoniy sifatlarni tarbiyalash deyilganda, har bir
jismoniy sifatga tegishli imkon qadar ko`proq strukturaviy elementlarning ong, ya’ni
idrok etish faktiga aylantirilishidan iborat maxsus pedagogik jarayon tushuniladi.
Jismoniy sifatlarning ong, ya’ni idrok etish faktiga aylantirilishi muayyan
qonuniyatlar asosida amalga oshiriladi. Jismoniy sifatlarni anglashning eng umumiy
talablariga quyidagilarni kiritish mumkin:
- har bir jismoniy sifatdagi eng muhim elementlarni ajrata olish. Masalan,
tezlikning elementlari bo`lib keskin harakatlar, harakatning sur’ati va ritmi xizmat
qilsa, kuchning elementlari – turli dinamik va statistik zo`r berishlar hisoblanadi.
- jismoniy sifatlarning ayrim elementlariga alohida diqqatni qaratish
(ayrim muskul guruhlarining zo`riqishiga, rivojlanib va o`sib boruvchi zo`r
berishlarning davomiyligiga, zo`r berishlarning tezligiga va o`zini bo`sh qo`yishning
va hokazolarning tezligiga), binobarin, ayni shu yo`l orqali bilish faoliyatida ishtirok
etuvchi psixik jarayonlarning kuchayishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi.
- berilgan jismoniy sifatlarni qayta amalga oshirish ularning aniqligini
ko`tarish uchun (turli idrok va sezgilar tufayli paydo bo`ladigan signallar
ko`rinishidagi) qo`shimcha mo`ljal-belgilar(oriyentir)ni qidirish.
- jismoniy sifatlarning maksimal darajada namoyon bo`lishi uchun o`z-
o`ziga buyruq berishdan foydalanish.

28 Jismoniy tayyorgarlikning asosiy maqsadi sportchilardagi tezlik, kuch va
epchillik kabi asosiy jismoniy sifatlarni takomillashtirishdan iborat. Epchillik eng
murakkab sifatlardan biri bo`lib, uning tarkibida ayni bir paytda kuchning, tezlikning
va chidamlilik parametrlari mavjud. Ushbu xususiyat bajarilayotgan xatti-
harakatning xarakteriga ko`ra namoyon bo`ladi, shuning uchun u birinchi galda,
texnik tayyorgarlik bilan bog`liq bo`ladi, shu boisdan ham epchillik haqida gap
ketganda, avvalo sportchilarning texnik tayyorgarligi xususida gapirish lozim
bo`ladi.
Tezlik bo`yicha tayyorgarlik mashqlari psixik funksiyalarga juda katta
talablarni qo`yadi. Ma’lumki, tezlik – juda murakkab jismoniy sifatdir. Uning
tarkibiga 3 ta elementar jihatlar kiradi, ular: avvaldan ma’lum bo`lgan
qo`zg`atuvchiga javoban harakatni boshlash uchun talab qilinadigan eng kam vaqt,
(oddiy sensomotor reaksiyasi), bitta harakatni bajarish uchun kerak bo`ladigan eng
kam vaqt, harakatlarning maksimal chastotasi tezlikning bu uchala tarkibiy qismlari
bir-biriga mutlaqo tobe emas, balki har biri alohida va mustaqildir. Bir qator
tadqiqotlarning ko`rsatishicha, reaksiyaning yashirin (latent) davri tayyorgarlik
mashqlari ta’siri ostida qisqarmaydi. Ammo sportda reaksiya yashirin davrining
motor komponenti, ya’ni - qo`zg`alish harakatiga kerak bo`ladigan vaqt singari
muhim ahamiyat kasb etadi. Tezlikning ushbu elementini mashqlantirish mumkin.
Harakatlarni bajarishdagi tezlikni mukammallashtirish uchun psixologik asos
bo`lib, birinchi galda vaqt mikrointervallarini nozik farqlay olish qobiliyati
hisoblanadi. Masalan, sprinter (yuguruvchi) startdan “chiqish” uchun tashlaydigan
ilk qadamiga bor yo`g`i 0,3 soniya sarflaydi. Ushbu ko`rsatkichni, kamaytirish,
aytaylik, masalan, 0,1 soniyagacha qisqartirish masalasi qo`yiladi. Ushbu
muammoni, sportchilar avvaldan aniq miqdorlangan nurli yoki tovushli signallar
vositasida 0,3 soniya vaqt intervalidan, 0,2 soniya vaqt intervalini farqlashga
o`rgatib borilgan bo`lsa, vazifani juda tez va bemalol uddalash mumkin.
Ikkinchidan, sportchida muayyan ko`rsatmani shakllantirish ham psixologik
asoslardan biri bo`lib hisoblanadi. Startni kutish chog`ida ikkita bir-biridan farq
qiluvchi ko`rsatmalar bo`lishi mumkin: birinchisi-sensorik ko`rsatma: beriladigan

29signalni qabul qilishga tayyor bo`lib turish, ya’ni o`z diqqatini ayni signalga qaratish
va motor ko`rsatmasi, ushbu xohish harakatni imkon qadar tezroq boshlashga
bo`lgan tayyorgarlikdan iboratdir, ya’ni bor diqqatni oldinda turgan qo`zg`alishni
yuzaga keltiruvchi hatti-harakatlarga qaratish. Ushbu ikki ko`rsatmadan sportchiga
tezligining namoyon bo`lishi uchun ko`proq motorik ko`rsatma ta’sir etadi. Shu
boisdan uni yaxshi shakllantirish kerak.
Xatti-harakatlarning maksimal chastotasini mukammallashtirish uchun
psixologik omil bo`lib, vaqtning mikrointervallarini va ularga tegishlicha tarzda
(tezlik) ko`rsatmalarini qayta esga tushirish, idrok etishni aniq qabul qilish ham
xizmat qiladi. Bulardan tashqari, sportchining ortiqcha mushak zo`riqishlaridan
o`zini xalos etishi (mushaklarning tezda bo`shatilishi, ularning tez qisqarishiga sabab
bo`ladi), o`zida zaruriy emotsional qo`zg`alishni hosil qila olish va saqlab tura olish
ko`nikmasi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, ortiqcha emotsional qo`zg`alish
ham sportchidagi tezlikning namoyish etilishiga salbiy ta’sir ko`rsatadi.
Demak, sportchilarda tezlikni oshirish bo`yicha tayyorgarlik jarayonida o`z
ichki holatlarini mustaqil ravishda tartiblashlarini taqozo etadi.
Sportchilarda kuchni mukammallashtirish jarayoni maqsadga qat’iy intilish,
qat’iyat, matonat kabi irodaviy sifatlarni talab etadi. Bu sifatlar, ayniqsa, sportchilar
kuchini rivojlantirish uchun unchalik katta bo`lmagan og`irliklarni ko`tarish orqali
bajariladigan mashqlarni ko`p marta takroran uddalashlariga to`g`ri keluvchi
jarayonlarda nihoyatda zarur bo`ladi. Sportchilar imkoniyatlari chegarasiga yaqin
yoki ular imkoniyatlari chegarasidagi og`irliklar bilan bajariladigan “portlash”
xarakteridagi mashqlarni bajarish chog`ida ulardagi jasurlik, diqqatni jamlay olish,
o`zidagi bor imkoniyatlarini safarbar qila bilish sifatlari asosiy ahamiyat kasb etadi.
Sportchilardan maksimal kuch-quvvatini talab etuvchi mashqlarni bajarish chog`ida
ular barcha qo`zg`atuvchilarni unutishlari, hatto mazkur mashqni bajarishning
qiyinligi, xavfliligi, uni bajara olmasligi mumkinligi, bajarish paytida xatoga yo`l
qo`yish mumkinligi haqida o`ylamasliklari kerak.
Bu borada ularga diqqatni oldinda turgan qo`zg`alish harakatidagi asosiy
komponentga qaratish, har tomonlama tayyorlik paytidagina, o`z jismoniy

30kuchquvvatlarini, irodaviy zo`r berishlarini to`la namoyish etish imkoniyatini
beruvchi emotsional qo`zg`algan paytidagina mashqni bajarishga kirishish sifatlari
yordam beradi. Boshqacha qilib aytganda, ulardan o`z ichki holatlarini mukammal
boshqara olishlari talab etiladi. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, nafaqat
musobaqalashuv faoliyatining natijaviyligi va ishonchliligini ta’minlash maqsadida,
balki samarali ravishda jismoniy tayyorgarlik ko`rish uchun sportchi o`z ichki his-
tuyg`ularini, psixik holatlarini o`zi mustaqil tartiblash usullarini va yo`llarini yaxshi
o`zlashtirgan bo`lishi kerak.
Sportchilarda chidamlilikni takomillashtirish ularda charchash va holdan
toyishni keltirib chiqaruvchi mashqlarni bajarish jarayonida amalga oshiriladi.
Shuning uchun ham sportchida jismoniy ishlashga nisbatan ijobiy munosabatni
shakllantirish lozim, garchi bunday ish jarayonida uning organizimida charchoq va
hatto ba’zan holdan toyish yuz berganda, yoqimsiz og`riq sezgilari yuzaga kelsa
ham. Charchoq va holdan toyishsiz tayyorgarlik mash ѕ ulotlarining samarasi
bo`lmaydi, charchoqni yengib o`tmasdan turib, sportchidagi chidamlilik xususiyatini
shakllantirish mumkin emas.
Charchoq va holdan toyishsiz tayyorgarlik mash ѕ ulotlarining samarasi
bo`lmaydi, charchoqni yengib o`tmasdan turib, sportchidagi chidamlilik xususiyatini
shakllantirish mumkin emas.
Sportchi horg`inlikning bu belgilarni xavfu-xatar signallari tarzida emas,
balki,ana shu mashqlarni bajarish tufayli erishilayotgan tayyorgarlik jarayonlarining
samarasi sifatida qabul etishi lozim.
Sportchilardagi chidamlilikni rivojlantirish mashqlari odatda uzoq vaqt, bir
xildagi mashqlarni takror tarzda amalga oshirish orqali ifodalanadi. Chidamlilik bu -
asosan kuch, barqarorlik va shaxs motivatsiyasidir.
Shunday qilib, ulardagi charchash hissi nafaqat mushaklarning va ichki tana
a’zolarining holdan toyishi natijasida, balki bir xildagi hatti-harakatlarni uzoq vaqt
takrorlash natijasida ham kelib chiqishi mumkin.
Sportchilarda chidamlilikni rivojlantirishga yo`naltirilgan mashg`ulotlardagi
bu xususiyatlarni birgalikda qo`shib olib borish ularda yuzaga keladigan o`ziga xos

31bir tuyg`uning shakllanishiga sabab bo`lishi mumkin. Bu yangi tuyg`uni
-“komfortni, ya’ni qulaylikni izlash omili” deb ataymiz. Ushbu omil sport
ko`rsatkichlarining (ham tayyorgarlik mashg`ulotlaridagi, ham musobaqalardagi)
jadal ravishda tushib ketishiga asosiy sabab bo`ladi. Chunki “Yuqori darajadagi
natijalarni ko`rsatgandan keyingi psixologik komfort holati” (ijobiy, maksimal
zo`riqishlardan keyingi tabiiy mashg`ulotlar holati, alohida ajratib ko`rsatish) “Har
qanday yo`l bilan bo`lsa-da bajarilgan ishning hajmidan va erishilgan natijadan
qat’iy nazar komfort psixologik holatga erishish” sindromiga aylanib ketishi
mumkin.
Nima uchun salbiy psixik holat ijobiy komfort holatini siqib chiqardi? Buning
sababi shundaki, bu yerda motivatsiyani tashkil etuvchisi holatga shikast yetkazadi.
Motivatsiya juftligi tashkil etuvchi “natijaga erishish uchun charchash” mutlaqo
boshqa “natija uchun komfort” ga almashadi, holbuki, chidamlilik talab etuvchi sport
turlarida bunga mutlaqo yo`l qo`yib bo`lmaydi.
Yuqorida bayon etilganlardan, sportchilarda chidamlilikni shakllantirishga
yo`naltirilgan mashg`ulotlarda asosiy e’tibor ulardagi motivatsiyaga qaratilishi
lozim, degan xulosa chiqarish mumkin. Chidamlilik kabi jismoniy xususiyatni
takomillashtirish uchun asosiy shart - bu muayyan hajm va intensivlikdagi og`ir
ishlarni bajarish zarurligini aniq anglab yetish va bu ishlarni tayyorgarlik
mashg`ulotlarida ado etish uchun vositalar va uslublarni chuqur o`ylagan holda izlab
topishdan iboratdir.
Sportchilarning chidamliligini mukammallashtirish to`g`risidagi rejani ongli
ravishda qabul qilishlari ulardagi belgilangan rejani har qanday shart – sharoitda
ham to`la-to`kis va oxirigacha ado etish to`g`risidagi qat’iy ko`rsatmani, ya’ni
xohishni shakllantirishga yordam beradi. Aynan mana shu qat’iy ko`rsatma, ya’ni
belgilangan va rejalashtirilgan vazifalarni to`la-to`kis bajarishga oldindan ko`rilgan
tayyorgarlik, sportchilardagi charchoq hissini yengib o`tishlariga yordam beradi.
Psixolog olim A.S.Yegorovning tadqiqotlariga ko`ra sportchilardagi qat’iy
ustanovka, ya’ni xohishni shartli xohish (ya’ni vazifani agar u juda ham og`ir
bo`lmasa... yoki havo judayam sovib ketmasa... yoki mashg`ulotlarning birinchi

32qismi juda yaxshi borayotgan bo`lsa bajarish va hokazolar)ga almashtirish ularning
bajarilish ehtimolini 70% ga tushirib yuborar ekan.
Charchoq hissini yengish, charchoq hissi tufayli paydo bo`ladigan salbiy
ta’sirlarning ishchanlik qobiliyatiga ko`rsatadigan ta’sirini pasaytirish, sportchilarga
tushadigan jismoniy yuklamalarning monotonligini bir maromda va takroriyligini
bartaraf etish uchun sportchilarda o`z diqqatlarini bir nuqtaga jamlash va yo`naltira
bilish ko`nikmasini shakllantirish lozim. Sportchi diqqatini maxsus ravishda
charchoq tufayli yuzaga keladigan yoqimsiz hissiyotlar va sezgilardan hozirda
bajarayotgan faoliyatiga mutlaqo aloqasi bo`lmagan fikrlarga qarata bilish
ko`nikmasini, yoki aksincha, belgilangan vazifalardagi harakatlarni to`la-to`kis
bajarishga qarata olish ko`nikmasini takomillashtirish borasida jiddiy ishlashi kerak.

332.2. Sportchilarni texnik tayyorgarligiga zamonaviy texnologiyalardan
foydalanish yo`llari
Hozirgi vaqtda insonning harakat imkoniyatlarini tavsiflash uchun“Jismoniy
qobiliyatlar” va “Jismoniy sifatlar” atamalaridan foydalaniladi. Bu tushunchalar
ma`lum ma`noda o`xshash bo`lsalarda, lekin bir xil emaslar. Afsuski, adabiyotlarda
mazkur tushunchalarning ta`rifi va o`zaro aloqasi haqida birmuncha qarama–qarshi
fikrlarni uchratish mumkin. Masalan, G.G.Natalov bir holatda jismoniy qobiliyatlar
organizmning harakat faoliyatida ishtirok etayotgan hamda uning ta`sirini
belgilaydigan funktsional tizimlar layoqatining namoyon bo`lish shakllari sifatida
tushuniladi, A.P.Matveevda, ayniqsa, harakat faoliyatida amalga oshiriladigan va
asosini jismoniy sifatlar tashkil etadigan insonga xos imkoniyatlar nazarda tutiladi;
uchinchisida, qobiliyatlar deganda, organizmning ruhiy fiziologik va morfologik
xususiyatlariga asoslanuvchi rivojlangan tug`ma qobiliyat nishonalari tushuniladi.
Texnik tayyorgarlik sportchini harakatlar texnikasiga o ` rgatish va ularni mukammal
darajaga yetkazishga qaratilgan bo ` ladi. Sport texnikasi sport harakatini bajarish
yo ` li bo ` lib, u sportchining o ` z psixo-fizik imkoniyatlaridan foydalanish
samaradorligining muayyan darajasi bilan ajralib turadi.
Har xil sport turlarida sport texnikasining ahamiyati bir xil emas. O ` ziga xos
sport texnikasiga ega bo ` lgan sport turlarining to ` rt guruhi ajratiladi:
1. Tezlik-kuchga asoslangan turlar (sprintercha yugurish, uloqtirishlar,
sakrashlar, og ` ir atletika va h.k.). Mazkur sport turlarida texnika shunday
yo ` naltirilganki, bunda sprinterchi musobaqalashuv mashqining yetakchi
bosqichlarida, masalan, yugurish, uzunlikka va balandlikka sakrashda itarilish
chog ` ida, nayza, disk va h.k. uloqtirishda yakunlovchi harakatlarni bajarayotganda
eng baquvvat hamda tezkor kuchlanishlarni rivojlantira olishi lozim.
2. Chidamlilik namoyish etilishini talab qiluvchi sport turlari (uzoq
masofalarga yugurish, chang ` ida poyga, velosiped sporti va b.).

343. Asosini harakatlanish san'ati tashkil etuvchi sport turlari (gimnastika,
akrobatika, suvga sakrash va h.k.). Texnika sportchi harakatlarining go ` zalligi,
ifodaliligi va aniqligini ta'minlab berishi kerak.
4. Sport o ` yinlari va yakkakurash turlari. Texnika musobaqa kurashining
doimo o ` zgarib turadigan sharoitlarida sportchiga yuksak samaradorlik, barqarorlik
va harakatlarining servariantligini ta'minlab berishi zarur. Sportchining texnik
tayyorgarligi shunisi bilan ajralib turadiki, u o ` zlashtirilgan harakatlarni bajara oladi
va ularning texnikasini egallab olgan. Texnik tayyorgarlikning yetarlicha yuqori
darajasini texnik mahorat deb ataydilar. Texnik mahoratning mazkur ko ` rsatkichlari
texnik harakatlarning juda katta zahirasi bo ` lgan sport turlarida – sport o ` yinlari,
yakkakurash turlari, gimnastika, figurali uchish – ayniqsa katta ahamiyatga ega.
Sport texnikasiga egalik qilish samaradorligi sport harakati texnikasining individual
optimal variantga yaqinligi darajasi bilan belgilanadi. Texnikaning samaradorligini
bir necha usul bilan baholaydilar:
a) uni qandaydir biomexanik etalon bilan qiyoslash. Agar texnika biomexanik
jihatdan oqilona darajaga yaqin bo ` lsa, u eng samarali hisoblanadi;
b) baholanayotgan harakat texnikasini yuqori malakali sportchilar texnikasi
bilan taqqoslash;
c) sport natijasini sportchining harakat imkoniyatlarini belgilovchi texnik
tomondan birmuncha soddaroq – kuch, tezlik-kuch va h.k. topshiriqlaridagi natijalar
bilan taqqoslash. Masalan, 30 m ga avval past, keyin yuqori startdan yugurish
amalga oshiriladi. Vaqtdagi tafovut pastki start texnikasi samaradorligini ko ` rsatadi;
d) Ko ` rsatilgan natijani harakat faoliyatini bajarish paytidagi kuch-quvvat
harakatlari bilan taqqoslash. Quvvat sarfi qanchalik kam, ya'ni harakatlar tejamli
bo ` lsa, texnika samaradorligi shuncha yuqori hisoblanadi. Harakatlar texnikasining
o ` zlashtirilganligi.Mazkur mezon bu texnik harakat qanday o ` rganilgani,
mustahkamlanganligini ko ` rsatadi.Yaxshi o zlashtirilgan harakatlarga xos‟
xususiyatlar:
a) harakatni standart sharoitlarda bajarish vaqtida uning texnikasiga xos qator
jihatlar va sport natijasining barqarorligi;

35b) harakatni bajarish chog ` ida (sportchining holati, murakkablashtirilgan
sharoitlarda raqib harakatlari o ` zgarganda) natijaning barqarorligi (nisbatan kam
o ` zgarishi);
c) Mashg ` ulotdagi tanaffuslarda harakat ko ` nikmasining saqlanib qolishi;
d) harakatlar bajarilishining avtomatlashganligi. Sportchilar texnik
tayyorgarligining turlari, vazifalari,vosita va usullari. Umumiy va maxsus texnik
tayyorgarlik farqlanadi. Umumiy texnik tayyorgarlik sport faoliyatida zarur bo ` lgan
xilma-xil harakat ko ` nikma va malakalarini egallashga yo ` naltirilgan. Umumiy
texnik tayyorgarlik jarayonida quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:
1. Tanlangan sport turidagi ko ` nikmalarni shakllantirish uchun asos
hisoblangan harakat ko ` nikma va malakalari diapazonini kengaytirish (yoki tiklash).
2. UJT vositalari sifatida qo ` llanadigan mashqlar texnikasini o ` zlashtirish.
Maxsus jismoniy tayyorgarlik tanlangan sport turidagi harakatlar texnikasini
o ` zlashtirishga yo ` naltiriladi. U ushbu vazifalarning hal etilishini ta'minlaydi:
1. Sport harakatlari texnikasi to ` g ` risidagi bilimlarni shakllantirish.
2. Harakatlar texnikasining sportchi imkoniyatlariga eng mos keluvchi
alohida shakllarini ishlab chiqish.
3. Musobaqalarda muvaffaqiyatli ishtirok etish uchun zarur bo ` lgan ko ` nikma
va malakalarni shakllantirish.
4. Texnika shakllarini o ` zgartirish va yangilash (sport taktikasini
takomillashtirish qonuniyatlari talab qilgan darajada).
5. Sport texnikasining ilgari qo ` llanmagan yangi variantlarini shakllantirish
(masalan, balandlikka sakrashda “fosbyuri-flop”; yadro itqitishning xuddi disk
uloqtirishdagidek burilish tamoyiliga asoslangan texnikasi; chang ` ida konkidagidek
uchish va b.).
Texnik tayyogarlik jarayonida sport mashg ` ulotlarining vosita va usullari
majmuasidan foydalaniladi. Ularni shartli ravishda ikki guruhga bo ` lish mumkin:
Og ` zaki, ko ` rgazmali va sensor-tahrirlovchi ta'sir ko ` rsatadigan vosita hamda
usullar. Bularga quyidagilar kiradi: a) suhbat, tushuntirish, hikoya, tasvirlash va b.;
b) o ` rganilayotgan harakat texnikasini ko ` rsatish; v) plakatlar, chizmalar,

36kinogrammalar, videomagnitofon yozuvlari va h.k. namoyish etish; g) predmetli va
boshqa mo ` ljallarni qo ` llash; d) tovush va yorug ` lik; e) har xil trenajyorlar, qayd
etuvchi qurilmalar, tezkor axborot asboblari. Bu holda quyidagilar qo ` llaniladi: a)
umumtayyorlovchi mashqlar. Ular tanlangan sport turi bo ` yicha texnik mahoratni
o ` stirish uchun poydevor sanalgan xilma-xil ko ` nikma va malakalarni o ` zlashtirib
olishga imkon beradi; b) maxsus tayyorlovchi va musobaqa mashqlari. Ular o ` z sport
turi texnikasini egallashga yo naltiriladi; v) yaxlit va taqsimlangan mashq usullari.‟
Ular yaxlit harakat faoliyati yoki uning alohida qismlari, bosqichlari, elementlari
texnikasini egallash, tugatish, mustahkamlash hamda takomillashtirishga
yo naltirilgan; g) harakatlar texnikasini takomillashtirish va barqarorlashtirishga
‟
yordam beradigan bir me'yorli, o ` zgaruvchan, takroriy, oraliqli, o ` yin,
musobaqalashuv usullari va b.Yuqoridagi vosita va usullarning qo ` llanishi tanlangan
sport turi texnikasiga xos xususiyatlar, sportchilarning yoshi va malakasi,
mashg ` ulotning yillik hamda ko ` p yillik sikllarida texnik tayyorgarlikning
bosqichlariga bog ` liq. Mashg ` ulotning ko ` p yillik va yillik sikllarida texnik
tayyorgarlikning bosqichlari va mazmuni Texnik tayyorgarlik jarayoni sportchining
butun ko ` p yillik mashg ` ulotlari davomida amalga oshiriladi. Sportchining ko ` p
yillik texnik tayyorgarligi jarayonini 3 bosqichga bo ` lish mumkin:
1. Bazaviy texnik tayyorgarlik bosqichi.
2. Chuqur texnik takomillashuv va yuksak sport-texnik mahoratga erishish
bosqichi.
3. Sport-texnik mahoratni saqlab qolish bosqichi.
Har bir bosqich yillik sikllardan iborat bo ` lgan pog ` onalarni o ` z ichiga oladi.
Masalan, birinchi bosqich, odatda, 4-6 yillik sikldan, ikkinchisi – 6-8 yillik,
uchinchisi – 4-6 yillik sikllardan iborat bo ` ladi. Bundan kelib chiqadiki, malakali
sportchilarda yillik mashg ` ulot sikli doirasida harakatlar texnikasini egallash va
takomillashtirish jarayoni ko ` p jihatdan sport formasini egallash, saqlab qolish
hamda yana ham rivojlantirish qonuniyatlariga bog ` liq bo ` ladi. Sportchi texnik
tayyorgarligining mazmuni va shakllariga uning dastlabki tayyorgarligi darajasi,
tanlangan sport turining xususiyatlari, yillik siklning tuzulishi va boshqa omillar

37ta'sir ko ` rsatadi. Shuning uchun sport amaliyotida uni turli variantlarda qurish
mumkin.Zamonaviy sport sportchilarning jismoniy tayyorgarligiga yuksak talablar
qo ` yadi. Bu quyidagi omillar bilan izohlanadi:
1. Sportdagi yutuqlarning o ` sishi har doim sportchining jismoniy qobiliyatlari
rivoji yangi darajalarga ko ` tarilishini talab etadi. Masalan, yadroni 20 m dan
uzoqroqqa itqitish uchun faqatgina mukammal texnika emas, yuqori darajada
rivojlangan kuch va tezkorlik zarur. Hisob-kitoblarning ko ` rsatishicha, yadroning
parvozini 1 m ga uzaytirish uchun itarish quvvatini 5-7% ga oshirish zarur bo ladi. ‟
2. Jismoniy tayyorgarlikning yuqori darajasi – mashg ` ulot va musobaqa
yuklamalarini oshirishning muhim shartlaridan biri. So ` nggi 20-25 yil mobaynida
dunyodagi eng kuchli sportchilarning yillik siklidagi yuklama ko rsatkichlari 3-4
‟
barobar o ` sdi.Shuning natijasida miokardning o ta zo
‟ ` riqishi surunkali tus olgan
sportchilarning soni ham keskin ortdi. Bu kasallik ko ` pincha jismoniy rivojlanishida,
alohida organ va tizimlari faoliyatida nuqsonlari bo ` lgan sportchilarda uchraydi.
Jismoniy tayyorgarlik har qanday yosh, malaka va sport turiga ega bo ` lgan sportchi
uchun zarur. Biroq sportchilarning jismoniy tayyorgarligi – alohida sifatlarining
rivojlanish darajasiga, funktsional imkoniyatlari hamda tana tuzilishiga har bir sport
turi o ` ziga xos talablar qo ` yadi. Shu sababdan ham u yoki bu sport turida, har xil
yosh va malakali sportchilarning jismoniy tayyorgarligi mazmuni hamda usuliyatida
muayyan tafovutlar bo ` lishi tabiiy. Jismoniy tayyorgarlikning turlari, vazifa hamda
vositalari.Umumiy jismoniy tayyorgarlik (UJT) va maxsus jismoniy tayyorgarlik
(MJT) farqlanadi. UJT tanlangan sport turiga xos bo ` lmagan, lekin har holda sport
faoliyati muvaffaqiyatini belgilaydigan jismoniy qobiliyatlarning har tomonlama
rivojlanish jarayoni sanaladi. UJT ning vazifalari:
1. Organizmning funktsional imkoniyatlari umumiy darajasini oshirish va
qo ` llab-quvvatlash.
2. Barcha asosiy jismoniy sifatlar – kuch, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik
va egiluvchanlikni rivojlantirish.
3. Jismoniy rivojlanishdagi kamchiliklarni bartaraf etish.

38Kishining o ` zi shug ` ullanadigan va boshqa sport turlaridan olingan mashqlar
UJT vositalari hisoblanadi. Shuningdek, chaqqonlik va egiluvchanlikni
rivojlantiradigan mashqlarga katta o ` rin ajratiladi. Umumiy chidamlilikni
rivojlantiruvchi mashqlarning hissasi kamroq bo ` ladi.Uzoq masofalarga
yuguruvchilarda, aksincha, umumiy chidamlilikni rivojlantiradigan mashqlar alohida
ahamiyatga ega.UJT jarayonida ularga katta o ` rin ajratiladi.Kuch mashqlari uncha
katta bo ` lmagan og ` irliklar bilan, lekin ko ` p takrorlab bajariladi. So ` ngi paytlarda
sport kurashi amaliyotida va adabiyotida “texnik-taktik mahorat” atamasi keng
qo ` llanilmoqda. Sport kurashi texnikasi deganda tor ma ` noda kurashchiga g ` alaba
keltiradigan harakatlarni bajarishning eng oqilona uslublari tushuniladi. Bunda
kurashchilarning alohida xususiyatlaridan qat ` i nazar, ularga xos bo ` lgan
biomexanik va fiziologik qonuniyatlarga tayanadigan harakatlar texnika asosini
tashkil qiladi. Sportda taktika deganda yuqori sport natijasiga erishish va raqib
ustidan g ` alaba qozonishning hamma usullari hamda shakllari tushuniladi. Taktika
bir qator omillar kompleksidan tashkil topadi: tayyorgarlikning kuchli tomonlari va
raqib kamchiliklaridan foydalanish, texnikani egallashdagi alohida xususiyatlar,
chalg ` ituvchi harakatlar bilan raqibni aldash, bellashuvdagi qulay vaziyatlarda
ta ` sirli usullarni qo ` llash, kuchni tejamkorlik bilan sarflash, qoidalarda belgilangan
imkoniyatlarni, gilam maydonini, o ` zining morfologik hamda fiziologik
qobiliyatlarini aniq yuzaga chiqarish va h.k.
«Sport tanlovi» – bu muayyan sport turi bo‘yicha muntazam o‘tkaziladigan
o‘quv mashg‘ulotlari, shu jumladan musobaqalar bilan bog‘liq bo‘lgan aynan shu
jarayonlarda yuqori natijalarga erisha oladigan istiqbolli bolalarni izlab topishga
imkon yaratadigan ko‘p yillik pedagogik jarayonidir. Tanlovni maqsadga mos
tashkil qilish, bolalardagi nasliy va hayot davomida o‘zlashtirgan harakat
qobiliyatlari, ruhiy xislatlari hamda funksional imkoniyatlarni ob’yektiv baholash,
voleybolga bo‘lgan iste’dod va bo‘lajak mahorat belgilarini aniq bashoratlash uchun
turli me’yoriy test (mashqlar)lar majmuasidan foydalanish odat tusiga kirgan. Sport
tanlovi ko‘p yillik sport tayyorgarligi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, sport malakalarini
o‘zlashtirishning dastlabki bosqichidan boshlab eng yuqori bosqichida, ya’ni milliy

39terma jamoalari faoliyatida ham amalga oshiriladi. «Tanlov» tushunchasi o‘z ichiga
«munosiblik», ya’ni insonni bir sohaga (ma’lum faoliyatga) iste’dodi bo‘yicha
yarashi yoki yaramasligi masalasini kiritadi. Bu degan so‘z inson nafaqat o‘z
imkoniyatlari (qaddiqomati, jismoniy sifatlari, ruhiy xususiyatlari va h.k.) bilan
muayyan faoliyatga (kasbga, ishga, sportga va h.k.) mos kelishi kerak, balki aynan
shu faoliyat mazkur inson mijoziga munosib bo‘lishi maqsadga muvofiqdir
(emotsiya, aktivatsiya, motivatsiya masalalari). «Tanlov» atamasi o‘z tarkibiga yana
sportga oid «chamalov» tushunchasini kiritadi. Chamalash – bog‘chalarda,
maktablarda va sport maktablarining boshlang‘ich guruhlarida amalga oshirilishi
mumkin. To‘g‘ri chamalash murabbiyning iste’dodiga, uning bilimi va tajribasiga
bog‘liq. Bolaning nasliga, turmush tarzi ko‘rsatkichlariga qarab chamalash ham
e’tiborli ahamiyatga ega. Respublikamizning milliy terma jamoalari nafaqat yuqori
malakali voleybolchilarni tayyorlash, balki voleybol bo‘yicha iste’dodli
o‘rinbosarlarni yetishtirish tadbirlariga rahbarlik qilish, ularga nazariy va uslubiy
yordam ko‘rsatib turishi zarur. Sport tanlovi – ko‘p yillik pedagogik jarayondir.
Bolalarni dastlabki tanlovga tayyorlash maktab sharoitida jismoniy tarbiya
o‘qituvchisi tomonidan amalga oshiriladi, o‘quvchilar dastur asosida va baholovchi
mashqlar, harakatli xalq o‘yinlari yordamida saralanishi mumkin. Mazkur saralovchi
vositalar aynan voleybol o‘yinining mohiyatiga nihoyatda yaqin bo‘lishi maqsadga
muvofiq. Dastlabki tanlovga tayyorlash jarayonida o‘quvchilar muntazam tibbiy
ko‘rikdan o‘tib turishlari shart. Bu tadbir qanchalik sifatli va samarali amalga
oshirilsa, shunchalik sport maktablarida uyushtiriladigan tanlovni sifat darajasi
yuqori bo‘ladi. Dastlabki tanlov. Dastlabki tanlov odatda 3 bosqichda amalga
oshiriladi I-bosqich. Targ‘ibot-tashviqot ishlarini uyushtirib, o‘quvchi bolalarni
qiziqtirish, jalb qilish (suhbat, ma’ruzalar o‘tkazish, voleybol musobaqalari haqida
filmlar namoyish qilish). Ko‘rgazmali musobaqalar uyushtirish, taniqli sportchilar
ishtirokida suhbatlar o‘tkazish. II-bosqich. Baholovchi mashqlar, harakatli va xalq
o‘yinlari yordamida dastlabki tanlov – qabul o‘tkazish (qaddi-qomat ko‘rsatkichlari,
jismoniy sifatlarning rivojlanganligini apparatlar yordamida aniqlash va hokazo). III-
bosqich. Boshlang‘ich tayyorgarlik I yillik o‘rgatish davrida bolalarni maxsus

40sifatlari, texnik-taktik malakalari, qobiliyatlari va imkoniyatlarini baholash. Ularni
nasliy xislatlarini o‘rganish. Texnik va taktik tayyorgarlik bo‘yicha tanlov o‘tkazish.
Sport to‘garaklari va BO‘SMlarga tanlov o‘tkazishda bolalar yoshi,
shug‘ullanuvchilar soni va boshqa ko‘rsatkichlarga standart va bir tartibda
yondoshilmasa, qo‘llaniladigan yuklamalar me’yorini aniqlash, ularning hajmini
jismoniy va funksional imkoniyatlar dinamikasiga muvofiq «to‘lqinsimon» prinsipda
oshirishda jiddiy bio-pedagogik xatolarga duch kelish mumkin. Mamlakatimizda
joriy etilgan «Alpomish» va «Barchinoy» maxsus test sinovlari ham aynan shu
tabaqalashtirilgan tizimga asoslangan. Sport to‘garaklari, BO‘SMlarga tanlov
o‘tkazish, qabul qilish hamda tayyorgarlik guruhlarini tuzishda biojismoniy jihatdan
progressiv shakllangan kichik yoshdagi bola (shug‘ullanuvchi) katta yosh guruhiga
o‘tkazilishi mumkin. Voleybolga tanlab olish uslublari, me’yoriy testlar va vositalar
Pedagogik uslublar (testlar) 1. Tana uzunligi va vazni 2. 30m. yugurish 3. 5x6m.
yugurish 4. Joydan vertikal sakrash 5. Joydan uzunlikka sakrash 6. To‘ldirma to‘pni
(1 kg) bosh ortidan ikki qo‘llab uloqtirish Fiziologik uslublar 1. Yurakni qisqarish
chastotasini o‘lchash: tinch holatda, 5 daqiqali sakrash yuklamasidan so‘ng va 5
daqiqa o‘tgandan keyin Nafas olish chastotasini o‘lchash: tinch holatda, 5 daqiqali
sakrash yuklamasidan so‘ng va 5 daqiqadan keyin Psixologik uslublar 1. Ko‘zni
yumib sekundomer strelkasini «0» da to‘xtatish 2. Qo‘l dinamometrida maksimal
kuchdan 50% ni farqlash. O‘yin bilan ilk tanishuv tayyorlovchi va voleybolga yaqin
harakatlari o‘yinlar orqali amalga oshiriladi. Masalan, o‘yinning asosiy usuli bo‘lgan
to‘p uzatish quyidagi mashqlar yordamida mustahkamlanadi: «Uzatdingmi-o‘tir»,
«To‘p o‘rtadagiga», «To‘p xavoda» va hokazo. Texnika va yakka taktik harakatlarga
o‘rgatish holat va maydoncha bo‘ylab harakatlanishdan boshlanadi.
Takomillashtirish harakatlarini murakkablashtirish orqali amalga oshiriladi. To‘pni
o‘yinga kiritish, to‘pni pastdan to‘g‘ri va yonlama kiritishni o‘rgatishdan boshlanadi.
Maxsus mashqlar quyidagi tartibda o‘rgatiladi: 6 - 8 m masofadan to‘pni devorga
uzatish. Qatordagi sherigiga (to‘rsiz) to‘pni uzatish. Qisqa masofadan to‘r ustidan
to‘pni o‘yinga kiritish. Ma’lum bir yo‘nalishda o‘z chizig‘idan o‘yinga kiritish. 5.
Xuddi shu faqat o‘yinga kiritsh joyidan, ma’lum bir muddatga. Turli hududlarga

41navbat bilan to‘pni o‘yinga kiritish. Aniqlik hisobga olib, tezda o‘yinga kiritish.
To‘pni o‘yinga kiritish taktikasini takomillashtirish ularning o‘quv mashg‘ulot
o‘yinlari va musobaqalardagi samaradorligi va muntazamligini doim nazorat qilgan
holda olib boriladi To‘pni o‘yinga kiritshdagi xatolar. Nomustahkam boshlang‘ich
va to‘pni yuqoriga notekis otish. Qo‘lni yetarli darajada siltamaslik va zarbani
bukilgan qo‘l bilan berish. Kaft bilan to‘pni noto‘g‘ri urish. To‘pni uzatishga
o‘rgatish o‘rta holatda tayyorlovchi, maxsus mashqlar yordamida amalga oshiriladi.
O‘rganuvchi yuqoridan o‘yinga kiritsh texnikasini aniq tasavvur qilishi. So‘ngra
murakkabroq to‘p uzatishlar, sakrab, zarba berganday harakat qilib to‘p uzatish,
yiqilib yelkaga ag‘darilgan holda to‘p uzatish usullari o‘rgatiladi. To‘p uzatishning
texnik-taktik mahoratini mustahkamlovchi mashqlar oz ichiga yakka, juftlik va
guruh mashqlarini oladi: Devorga turli usullar bilan to‘p uzatish, masofa, balandlik
va tezlikni o‘zgartirgan holda. Xuddi shu mashq, holatni o‘zgartirgan holda old
tomondan, yonlama o‘tirib, yotib, 180° ga burilib, to‘p uzatishlar. 3. Xuddi shu
mashq, lekin devor bo‘ylab o‘ngga, chapga yurib, tepadan to‘p uzatib, pastdan qabul
qilgan holda. Joyida turib va cheklovchi chiziq bo‘ylab harakat qilgan holda turli
usullar bilan to‘pni bosh bilan turli balandlikka uzatish. Xuddi shu mashq, lekin to‘p
oldida turib o‘ngga, chapga, oldinga, orqaga harakatlangan holda Hujumning turli
hududlariga uzi to‘pni polga urgandan so‘ng to‘rga hujum chizig‘i ortidan chiqib
borish bilan va sakragan to‘pga chiqish bilan ikkinchi to‘p uzatish. Xuddi shu mashq
lekin to‘pga himoyachining turli zonalarida oldinga chiqib borgan va to‘pni pastdan
ikki qo‘llab o‘rgan holda. Mashqlarni jamoadosh bilan bajarish katta ahamiyatga ega
bo‘lib, to‘p uzatishga o‘rgatish va ushbu usulni takomillashtirish uchun ma’lum bir
sharoitlar yaratadi. 1. Juftlikda to‘p uzatishlar turli usullar bilan masofa balandlik va
to‘pning uchish tezligini o‘zgartirgan holda; 2. Xuddi shu mashq lekin harakatlangan
holatlarni o‘zgartirgan holda, old tomondan yonlanma o‘tirib, yotib, sakrab 180° ga
burilgan va boshi uzra to‘p otib pastdan qabul qilgan holda; To‘pni qabul qilib olish
va pastdan uzatishga o‘rgatish va ularni takomillashtirish tepadan to‘p uzatishdagi
kabi tartibda amalga oshiriladi. Ushbu usul yordamida o‘yinga kiritilgan to‘plarni
hujumkor zarbalarni qabul qiladi, qo‘llashni amalga oshirib maydoncha chetiga

42chiqib ketayotgan to‘plarni to‘p ustidan urib yuboradi. Boshida to‘pni pastdan ikki
qo‘llab qabul qilish usuli ishonchliroq, chunki yosh voleybolchilar hali yetarli
darajada harakatchan bo‘lmaydilar. O‘quv-trenirovka jarayonida va akademik
darslarda beriladigan jismoniy va texnik (voleybol) mashqlar o‘z hajmi, shiddati,
murakkabligi va qaytarilish soni jihatlaridan turli yoshdagi va jinsdagi bolalarning
funksional hamda jismoniy imkoniyatlarini e’tiborga olgan holda me’yorlanishi
kerak. O‘rgatish jarayonida qo‘llaniladigan jismoniy va texnik-taktik mashqlarning
to‘g‘ri taqsimlanishi malakali voleybolchilar tayyorlash samarasini belgilaydi.
Boshlang‘ich o‘rgatish jarayonida mashqlarning aksariyat foizi bolalarning jismoniy
va funksional tayyorgarligini shakllantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak, qolgan qismi
esa texnik-taktik malakalarini o‘zlashtirishga mo‘ljallangan bo‘lishi muhim
shartlardan biridir. Bu bosqichda turli harakatli o‘yinlar, shu jumladan voleybol
o‘yiniga ixtisoslashtirilgan harakatli o‘yinlarni qo‘llash tayyorgarlik jarayonini
samarali tashkil qilishga yordam beradi. Bunday harakatli o‘yinlar o‘rgatish va
takomillashtirish jarayonining barcha bosqichlarida qo‘llanilishi maqsadga muvofiq.
Takomillashtirish bosqichida asta-sekin umumiy jismoniy mashqlar foizi
qisqartiriladi, maxsus jismoniy mashqlar va texnik-taktik mashqlar foizi esa ancha
ortadi. Mashqlarning hajmi biroz kamaytirilib, shiddati va qaytarilish soni oshirilib
boriladi. Ko‘nikmalarni mukammallashtirish (mustahkamlash) bosqichida
mashqlarni ijro etish shiddati musobaqa darajasiga yetkazilishi lozim. Bu bosqichda
aksariyat musobaqa mashqlari turli o‘yin vaziyatlariga mos ravishda qo‘llanilishi
katta ahamiyatga ega. Har bir o‘yin malakasini (to‘pni kiritish, uzatish, to‘siq
qo‘yish, qabul qilish, zarba berish) turli usullarda ijro etishga o‘rgatish, masalan,
zarba berishning o‘ng va chap qo‘lda nisbatan bir xilda bajara olish o‘yin
malakalarining ijro etish doirasini kengaytiradi va harakat zaxirasini boyitadi.
O‘rgatish va takomillashtirish jarayonida o‘yin malakalarini uzoq vaqt davomida
jismoniy, texnik-taktik jihatdan tez, kuchli, chaqqon, aniq va vaziyatga mos samarali
ijro etilishini ta’minlash uchun aksariyat hollarda mashqlar charchash asoratlari
mavjud hollarda bajariladi. Lekin, bunday mashg‘ulotlar nihoyatda ehtiyotkorlik
bilan qo‘llanilishi darkor. Chunki, me’yoridan ortiq yuklama (nagruzka) bola

43organizmini zo‘riqishga, jarohat olishga yoki patologik holatlarga duchor qilishi
mumkin. Yosh voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham
parallel tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, voleybol
o‘yinida yoki o‘yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha sifat,
mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez fikrlash,
tahlil qilish, farqlay bilish, to‘g‘ri baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish
(ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan bo‘lishini
talab qiladi. Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko‘p jihatdan
sport to‘garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga
muvofiq tashkil qilishga bog‘liq bo‘ladi. Sog‘lomlashtirish va dastlabki tayyorgarlik
guruhlarida umumiy jismoniy tayyorgarlik eng ko‘p soatlar hajmini, maxsus
jismoniy tayyorgarlik – kamroq, texnik – yana kamroq va eng kam soatlar hajmini
taktik tayyorgarlik egallaydi. Keyingi guruhlarda mashg‘ulotlar hajmi borgan sari
ixtisoslashuvga qarab yo‘naltiriladi. Ya’ni, maxsus jismoniy tayyorgarlik soatlar
bo‘yicha ustun bo‘ladi, texnik va taktik mashqlar hajmi ortib boradi.

44 XULOSA
Yurtimizda sog ` lom va barkamol avlodni voyaga yetkazish davlat
siyosatining ustuvor yo ` nalishlaridan biri bo ` lib, millat genofondini asrash, oilada,
jamiyatda sog ` lom turmush tarzini shakllantirish, jismoniy tarbiya darslari sifatini
yaxshilash, maktabdan tashqari ishlarni tashkil qilish va ularning samaradorligini
ko ` tarish, sport turlarini rivojlantirish hamda ommaviyligini oshirish, iqtidorli
sportchilarni saralash hamda yuqori malakali murabbiylarni tayyorlash bugungi
kunda sport amaliyotida dolzarb masalalardan biridir. Shu jumladan, ma lumki‟
sportchilarni tayyorlash jarayonini takomillashtirish albatta, jismoniy ish qobiliyatini
umumiy jismoniy tayyorgarligi va maxsus jismoniy tayyorgarligi vositasida amalga
oshirining maqbul yo ` llarini izlash bilan bog ` liq bo ` ladi. Bu asosan sportchilarning
alohida individul qobiliyatlari va zahiradagi harakat imkoniyatlarini yuzaga
chiqarishga yordam beruvchi jismoniy sifatlarni rivojlantirish, sportchilarning
umumiy jismoniy tayyorgarligi va maxsus tayyorgarligini tarbiyalash va texnik-
taktik mahoratlarini shakllantirish, shuningdek, sportchilarning musobaqalardagi
samaradorligini oshirish uchun poydevor hisoblanadi .
Zero kompleks nazorat usullari murabbiy va sportchilar orasidagi qaytuvchi
aloqalarni amalga oshirib, ana shu asosda mashg ` ulot ishtirokchilarini tayyorlashda
ularning boshqaruv qarorlari darajasini oshirish imkoniyatini yaratadi. Kompleks
nazorat ya ` niy - sportchilarning tayyorgarligi, o ` quv mashg ` ulotlari jarayonining
mazmuni va musobaqalashuv faoliyatini har tomonlama baholash maqsadida,
nazorat turlari ya ` niy, bosqichli, joriy va tezkor (operativ) nazorat turlaridan
shuningdek, pedagogik, ijtimoiy-psixologik va tibbiy-biologik ko ` rsatkichlardan
samarali foydalanish maqsadga muvofiq bo ` ladi. Ularning har biri sportchilarning
holatini muayyan tipiga muvofiq bo ` ladi: -bosqichli nazorat - sportchilarning
bosqichli holatini, ya ` niy uzoq muddatli mashg ` ulotlar samaradorligining oqibatida

45kelib chiquvchi holatini baholash imkonini beradi. Sportchining bunda holatlari
uning bir necha yillar davomidagi uzoq tayyorgarligining (yil, makrosikl, davr yoki
bosqichdagi) natijasidir; -joriy nazorat – sportchilarning joriy ahvolini o ` rganishga
yo ` naltirilgan bo ` lib, u mashg ` ulotlardagi yuklamalar, tayyorgarliklardagi yoki
musobaqalardagi mikrosikllar natijasidir; -tezkor (operativ) nazorat - sportchilarning
operativ holatlarini, ya ` ni ular organizmining muayyan mashg ` ulotlar va
musobaqalar asnosidagi yuklamalarga bo ` lgan tezkor reaksiyalarini baholashni
ko ` zda tutadi. Qo ` llaniladigan vosita va usullarga ko ` ra nazorat pedagogik,
ijtimoiypsixologik va tibbiy biologik xarakterga ega bo ` lishi mumkin: -pedagogik
nazorat jarayonida texnik-taktik va jismoniy tayyorgarlik darajasi, musobaqalarda
ishtirok etishning o ` ziga xosliklari, sport natijalarining dinamikasi, mashg ` ulotlar
jarayonining tuzilishi, mazmuni va hokazolar baholanadi; -ijtimoiy –psixologik
nazorat sportchi shaxsiyatini, uning ruhiy holatini va tayyorgarligini, mashg ` ulotlar
va musobaqalaushv faoliyatiga xos bo„lgan umumiy mikriqlimni, sharoitlarni va
hokazolarni o ` rganish bilan bog ` liqdir; -tibbiy-biologik nazorat sportchining sog ` ligi
ahvolini, turli funksional tizimlarning imkoniyatlarini, mashg ` ulotlarda va
musobaqalashuv jarayonlarida asosiy yuklamani o ` ziga oluvchi, alohida organlar va
mexanizmlarni baholashni ko ` zda tutadi.

46FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Fayzullayeva M. va boshq. “Sog‘ tanda-sog‘lom aql”. T.: 201 9
2. Usmonxo‘jayev T. va boshq. “500 harakatli o‘yinlar”. -T.: “Yangi asr
avlodi”, 201 9 .
3. Ashirboyev, I. M. (2022). Maktabgacha yoshdagi bolalarning madaniy
va gigiena ko nikmalarini tarbiyalash. Uzacademia, 4(1). ‟
4. Ashirboyev, I. M. (2022). Bolalarni xalq o yinlari vositasida jismoniy
‟
chiniqtirish. Jismoniy tarbiya va sport sohasini rivojlantirish istiqbollari: Muammo
va yechimlar, 2, 46-48.
5. Ashirboyev, I. M. (2022). Bolalarda jismoniy rivojlantirish yo ` llari.
Boshlang`ich ta`limni tashkil etishning sifat va samaradorligini oshirish masalalari,
99-100.
6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoevning 2018 yil 5
martdagi PF-5368-son Farmoni.Toshkent sh.
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoevning 2018 yil 5
martdagi PQ-3583-son Qarori Toshkent sh.
8. Jismoniy madaniyat nazariyasiga kirish.O‘quv qo‘llanma.T.20 2 2 y.
Salomov R.S.
9. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati. A.Abdullaev va b. T.20 1 5 y.
10. R.S.Salomov va b. “Jismoniy tarbiya va sport ixtisosligiga kirish”. T.
2019 y.
11. Jismoniy madaniyat nazariyasiga kirish.O‘quv qo‘llanma. T.20 2 2 y.
Salomov R.S.
12. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati. A.Abdullaev va b. T.20 19 y.

Sportchining jismoniy texnik va taktik tayyorgarligi

Sotib olish