• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 60000UZS
Размер 423.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 30 Апрель 2025
Расширение doc
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Startaplarni rivojlantirish bosqichlari kurs ishi

40xulosa sifatida aytish mumkinki, O‘zbekistonda raqamli startaplar uchun mavjud strategik imkoniyatlar nihoyatda katta. Ammo ularning real natijaga aylanishi — mavjud muammolarni tizimli hal qilish, qonunchilikni soddalashtirish, ta’lim va tajriba integratsiyasini kuchaytirish, yoshlarning texnologik bilimini oshirish kabi chora-tadbirlarni amalga oshirish bilan chambarchas bog‘liq. Bu yo‘nalishda olib borilayotgan har bir sa’y-harakat mamlakatimizda raqamli iqtisodiyotning poydevorini mustahkamlaydi. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi. PF–6079-son farmon. 2020-yil 5-oktabr.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “Innovatsion rivojlanish strategiyasi to‘g‘risida”gi PF–5544-sonli farmon. 2018-yil 21-sentabr.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “Startap ekotizimini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–4887-sonli qaror. 2020-yil 6-noyabr.Tursunov Olim Bobonazarovich – Raqamli iqtisodiyot asoslari. – Toshkent: TSUE nashriyoti, 2021. – 85–102- betlar.Abdurahmonov Qobil Xamidovich – Innovatsion faoliyatni boshqarish. – Toshkent: Iqtisodiyot nashriyoti, 2020. – 120–137- betlar.Normurodov Bekzod Ismoilovich – Startap loyihalarini boshqarishning zamonaviy mexanizmlari. – TSUE ilmiy axborotnomasi, 2022, №3. – 45–58-betlar.To‘xtayev Asqar Kamilovich – Raqamli startaplar va ularning iqtisodiy xavfsizlikka ta’siri. – TATU ilmiy jurnali, 2021, №2. – 33–49-betlar.Karimov Rahmatulloh Jo‘rayevich – Yoshlar orasida innovatsion g‘oyalarni qo‘llab-quvvatlash strategiyalari. – SamDU axborotnomasi, 2023, №1. – 60–74-betlar.Shodiev Farruh Sattorovich – Elektron tijorat va raqamli xizmatlar: startaplar uchun yangi imkoniyatlar. – NamDU ilmiy to‘plami, 2020. – 91–105-betlar.Yusupova Madina Komilovna – Fintech startaplar: O‘zbekiston tajribasi va muammolari. – Toshkent moliya instituti jurnali, 2021, №4. – 39–53-betlar. Qodirov Ilhom 3Kurs ishining maqsadi: Startaplarning rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish va O‘zbekiston sharoitida bu bosqichlarga mos strategik yondashuvlar ishlab chiqish. Kurs ishining vazifalari : Startap tushunchasi va nazariy asoslarini tahlil qilish; Startap rivojlanish bosqichlarini aniqlash va tavsiflash; Har bir bosqichga mos strategik yondashuvlarni asoslash; O‘zbekiston misolida mahalliy startaplar rivojini o‘rganish; Texnoparklar, akseleratorlar va davlat dasturlarining rolini aniqlash; Mahalliy bozor uchun muvofiq takliflar ishlab chiqish. Kurs ishining obyekti: : Startaplar va ularning iqtisodiy rivojlanish jarayonlari. Kurs ishining p redmeti: Startaplarning rivojlanish bosqichlari va ularga mos strategik yondashuvlar, O‘zbekiston sharoitidagi amaliy tajribalar. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 23cheklanib, odamlarning eng zarur ehtiyojlarini qamrab olishga qaratildi. Ilova orqali foydalanuvchi bir necha daqiqada buyurtma berishi, real vaqtda haydovchining holatini ko‘rishi va onlayn to‘lovni amalga oshirishi mumkin bo‘lishi ko‘zda tutilgan edi.Bu bosqichda bozor tahlili, mijoz segmentatsiyasi, raqobatchilar tahlili, xizmat turining qiymati va narxlash strategiyasi ishlab chiqildi. Jamoa foydalanuvchi ehtiyojini aniqlashda “design thinking” usulidan foydalandi: ya’ni foydalanuvchining kundalik hayotidagi og‘riqli nuqtasini aniqlab, unga qulay, foydali va tezkor yechim taklif qilish.MVP bosqichi: Mahsulotning ilk funksional versiyasini yaratish G‘oya aniq shakllangach, Express24 jamoasi dastlabki ishlaydigan mahsulot – MVP (Minimum Viable Product) ustida ish boshladi. Bu mahsulotda faqat eng zarur bo‘lgan funksiyalar joriy qilindi: oziq-ovqat buyurtmasi berish, manzil tanlash, haydovchini kuzatish va onlayn to‘lovni amalga oshirish. Ilova oddiy interfeysga ega bo‘lib, Android telefonlar uchun chiqarildi.Birinchi foydalanuvchilar – jamoa tanlagan pilot do‘konlar va kichik auditoriyalar orqali mahsulot sinovdan o‘tkazildi. Ushbu sinovlar orqali jamoa foydalanuvchilar qaysi funksiyani ko‘proq ishlatishini, qayerda qiynalayotganini aniqlab oldi. Masalan, xarita interfeysi birinchi versiyada yetarli aniqlikka ega emas edi, bu esa haydovchining topilishi va yetib borishini sekinlashtirardi. Sinovlar davomida ilovada texnik kamchiliklar aniqlanib, jamoa ularni doimiy tuzatish va takomillashtirish ishlari bilan band bo‘ldi. Aynan MVP orqali Express24 tezda foydalanuvchi bilan bog‘lanib, ularning ehtiyojini amalda sinovdan o‘tkazdi. Ilk mijozlar esa do‘stlar, tanishlar va ijtimoiy tarmoqlardagi reklama orqali jalb qilindi.3. Foydalanuvchi tahlili va xizmatlarni kengaytirish bosqichi MVP muvaffaqiyatli ishlay boshlagach, Express24 jamoasi foydalanuvchilardan faol fikr olish va ularning tajribasini tahlil qilishga o‘tdi. Asosiy strategik vosita sifatida feedback loop tizimi joriy qilindi – har bir buyurtmadan so‘ng foydalanuvchiga baho berish imkoniyati yaratildi. Ushbu ma’lumotlar asosida texnik va vizual o‘zgarishlar amalga oshirildi.Ilovaga yangi funksiyalar qo‘shildi:– Xarita 28Aloqabank Fintech Lab rivojlanish bosqichlari bo‘yicha jadval Bosqich Yil Asosiy yutuqlar Foydalanuvchilar soni (taxminiy) 1. G‘oya bosqichi 2019 Bank xizmatlarini raqamlashtirish g‘oyasi ilgari surildi, foydalanuvchi ehtiyojlari o‘rganildi 500+ 2. MVP bosqichi 2020 Ilovaning birinchi versiyasi ishga tushirildi: balans, karta harakati va xavfsiz kirish 2 000+ 3.Takomillashtirish va sinov 2021 Ilovaga to‘lov, kredit, konvertatsiya, depozit, bildirishnoma funksiyalari qo‘shildi 10 000+ 4. Kengayish va integratsiya 2022 – Ilova boshqa bank foydalanuvchilari uchun ham 100 000+ 31Akselerator dasturlari faqat texnik yordam bilan cheklanmaydi. Ular murabbiylar (mentorlar), soha ekspertlari, yirik kompaniyalar bilan aloqa imkoniyatlari, marketing va moliyaviy savodxonlik bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlar orqali ham startaplar uchun muhim o‘sish imkonini beradi. Masalan, 2022-yilda “Startup Factory” dasturi doirasida 100 dan ortiq loyiha saralanib, ularning 35 tasi investitsiya olgan. Davlat tomonidan ham startaplarni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha qator dasturlar va qonunchilik hujjatlari qabul qilingan. “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi, “Innovatsion rivojlanish strategiyasi”, “Yoshlar – kelajagimiz” jamg‘armasi, “Startap tashabbuslari” grant dasturi — bularning barchasi davlat tomonidan innovatsion g‘oyalarni amaliyotga tadbiq etish uchun yaratilgan asoslardir. Shuningdek, Innovatsion rivojlanish agentligi , IT Park Investment , UzVC (Uzbekistan Venture Company) , Trust Ventures kabi tashkilotlar orqali startaplarga moliyaviy, huquqiy va texnik yordam ko‘rsatib kelinmoqda. Ular yil davomida tanlovlar, grantlar va master-klasslar tashkil etadi. 2023-yilning o‘zida 150 dan ortiq loyiha davlat dasturlari orqali grant yoki inkubatsiya dasturiga qabul qilingan. Yana bir muhim jihat — davlat tomonidan axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy qilishga oid ilgari surilgan tashabbuslar tufayli, texnoparklar va akseleratorlar faoliyati nafaqat markazda, balki mintaqalarda ham faol kengaymoqda. Bu esa mintaqaviy tengsizlikni kamaytirish, yoshlar uchun teng imkoniyatlar yaratish yo‘lida muhim qadam hisoblanadi. Xulosa qilib aytganda, O‘zbekistonning texnoparklari, akselerator markazlari va davlat dasturlari raqamli startaplar uchun qulay va barqaror muhit yaratishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Ular nafaqat innovatsion g‘oyalarni qo‘llab- quvvatlaydi, balki ularni real mahsulotga aylantirib, ichki va tashqi bozorlarga olib chiqish imkoniyatini ham beradi. Bu esa mamlakatda raqamli iqtisodiyotning jadal rivojlanishiga zamin yaratadi. 30Raqamli startaplarning muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan ekotizim elementlaridan biri bu — texnoparklar va akseleratsiya muhitidir. Ayniqsa, yangi startap loyihalar bosqichma-bosqich shakllanib, muayyan muvaffaqiyatga erishishi uchun faqat g‘oya va motivatsiya kifoya emas. Ularni amaliyotga tatbiq etish, testdan o‘tkazish, texnologik infratuzilma bilan ta’minlash, murabbiylar yordami va investorlarga chiqish imkoniyati ham muhim ahamiyatga ega. O‘zbekistonda aynan mana shu ehtiyojni qoplash maqsadida texnoparklar va akseleratorlar faoliyati kengaytirilmoqda. Bugungi kunda O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan IT Park texnoparki ushbu ekotizimning asosiy tayanchlaridan biridir. 2019-yilda Prezident farmoni bilan tashkil etilgan bu markaz qisqa vaqt ichida startaplarni qo‘llab-quvvatlashning markaziy muassasasiga aylandi. Toshkent shahridan tashqari, hozirda Namangan, Andijon, Samarqand, Farg‘ona, Buxoro, Nukus, Termiz kabi shaharlarda ham IT Park filiallari tashkil etilgan. 2024-yil yakuniga qadar ularning soni 25 taga yetkazilishi rejalashtirilgan. IT Park rezidentlari uchun davlat tomonidan ko‘plab soliq va bojxona imtiyozlari taqdim etiladi. Jumladan, rezidentlar 10 yil davomida daromad solig‘idan, yagona ijtimoiy to‘lovdan, QQS va bojxona to‘lovlaridan ozod etiladi. Bunday imtiyozlar tadbirkorlar va yosh startapchilar uchun jiddiy motivatsiya bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, IT Park tomonidan bepul yoki arzon narxlarda ofis joylari, yuqori tezlikdagi internet, texnik jihozlar bilan ta’minlash, trening va seminarlar tashkil etish kabi xizmatlar ko‘rsatilmoqda. Startaplar rivojlanishining muhim bosqichlaridan biri bu — akseleratsiya jarayonidir. Akselerator dasturlari loyihani tezda testdan o‘tkazish, biznes modelni aniqlashtirish, mijoz tahlilini o‘rganish va investorlar bilan bog‘lash uchun xizmat qiladi. O‘zbekistonda hozirda Startup Factory , Technoways , InnoWeek Accelerator , Youth Accelerator kabi dasturlar faoliyat yuritmoqda. Ular yoshlar orasidagi g‘oyalarni tanlab, eng istiqbolli loyihalarni sarmoyadorlar e’tiboriga havola qiladi. 11Texnologik startaplar Sun’iy intellekt, fintech, blockchain, IT xizmatlar Innovatsion mahsulot yaratish Investitsiya, venchur fondlar Tez o‘suvchi, raqamli, skalalanadigan biznes modellarga ega Ijtimoiy startaplar Ekologiya, ta’lim, sog‘liqni saqlash, nogironlar huquqlari Ijtimoiy muammolarga yechim taklif qilish Grantlar, donorlar, ijtimoiy fondlar Ijtimoiy ta’sirga yo‘naltirilgan, daromaddan ko‘ra foydali natijani ko‘zlaydi Mijozga yo‘naltirilga n startaplar Elektron tijorat, xizmat ko‘rsatish, mobil ilovalar Mijoz ehtiyojini qondirish va sodiqlikni oshirish Pullik xizmatlar, obuna modeli (freemium) UX/UI dizaynga urg‘u beradi, mijoz fikriga asoslanib mahsulotni takomillashtiradi 1.2. Startapni rivojlantirishning bosqichlari va ularga mos strategik yondashuvlar Startaplarning rivojlanish jarayoni bosqichma- bosqich o‘tadigan uzluksiz, dinamik va o‘zgaruvchan tizimdir. Har bir bosqich startapning shakllanishi, barqarorlashuvi va kengayishi uchun muhim bo‘lgan davrni anglatadi. Bu bosqichlar orqali startap g‘oyadan to yirik kompaniyagacha bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tadi.1. G‘oya shakllanish bosqichi (Ideation stage) Startap rivojlanishining boshlanish nuqtasi bu – g‘oya bosqichidir. Ushbu bosqichda kelajakdagi mahsulot yoki xizmatning asosiy konsepsiyasi aniqlanadi. Tadbirkorlar, odatda, bozor muammosini tahlil qiladilar, mijozlar duch kelayotgan noqulaylik yoki ehtiyojni aniqlaydilar. Shundan so‘ng, bu muammoni qanday innovatsion tarzda hal qilish mumkinligi 10markazga qo‘yib, mahsulot yoki xizmatni shu asosda ishlab chiqadi. Bu yondashuv “customer centricity” deb nomlanadi. Bunday startaplar, avvalo, mijozning muammosini, afzalliklarini, odatlarini va kutgan natijalarini chuqur tahlil qiladi. So‘ngra esa eng mos mahsulotni ishlab chiqib, uning takomillashuvini ham foydalanuvchi fikriga asoslanib amalga oshiradi.Mijozga yo‘naltirilgan startaplarda foydalanuvchi tajribasi (UX – User Experience) va interfeys (UI – User Interface) juda katta rol o‘ynaydi. Ular har bir funksiyani mijoz qulayligi nuqtai nazaridan ishlab chiqadi. Shu sababli, bunday startaplar bozorga tez moslashadi, foydalanuvchilar bilan doimiy aloqada bo‘ladi va xizmat ko‘rsatishni soddalashtiradi.Bunday startaplar, odatda, “Agile” metodologiyasi asosida ishlaydi. “Agile” — bu kichik jamoalarda moslashuvchan, iterativ rivojlanishga asoslangan boshqaruv tizimidir. Unda har bir bosqichdan so‘ng mahsulot sinovdan o‘tkaziladi, mijoz fikri olinadi va keyingi versiyada takomillashtiriladi. Bu esa startapga doimiy o‘sish va yangilanish imkonini beradi. O‘zbekiston texnoparklarida ishlayotgan ko‘plab yosh startapchilar “Agile” uslubini joriy qilish orqali jadal natijalarga erishmoqda.Bundan tashqari, zamonaviy mijozga yo‘naltirilgan startaplar ko‘pincha “freemium” modeldan foydalanadi – ya’ni, dastlab asosiy xizmatlar bepul taqdim etiladi, keyinchalik esa mukammal versiyalar pullik bo‘ladi. Bu model mijozlar bazasini tez kengaytirish va ularni pullik foydalanuvchiga aylantirish uchun samarali vosita hisoblanadi.Zamonaviy dunyoda texnologik, ijtimoiy va mijozga yo‘naltirilgan startaplar bir-birini to‘ldiruvchi tizim sifatida mavjud. Ko‘pincha, startaplar ushbu uch yondashuvni o‘z faoliyatida integratsiyalashgan tarzda qo‘llaydi. Ya’ni, texnologik yechim orqali ijtimoiy muammoni hal qiladi va buning barchasini foydalanuvchining ehtiyojidan kelib chiqib amalga oshiradi. Bunday kompleks yondashuv esa startapning muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Startap turi Asosiy yo‘nalish Maqsad Moliyalashtirish manbasi Xususiyatlar 16yondashuvlar, foydalanuvchi tahlili, moliyaviy va marketing strategiyalarini integratsiyalash orqali muvaffaqiyatli startap ekotizimini yaratish mumkin. 1. 1.3. Rivojlanish bosqichlarida xavflar, cheklovlar va uchraydigan muammolar Startaplar har doim yuqori darajadagi noaniqlik, tez o‘zgaruvchan sharoit va raqobatga duch keladigan tashkilotlar sirasiga kiradi. Ular rivojlanishning har bir bosqichida turli xavflar, cheklovlar va muammolar bilan yuzlashadi. Bu muammolar startaplarning barqaror faoliyat yuritishi, kengayishi va bozor talablariga moslashish imkoniyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Quyida har bir rivojlanish bosqichida uchraydigan asosiy muammolar va ularni keltirib chiqaruvchi omillar yoritiladi.G‘oya shakllanish bosqichidagi muammolar va cheklovlar G‘oya bosqichi startapning poydevorini tashkil qilgani sababli bu bosqichda uchraydigan xatoliklar keyinchalik jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Eng ko‘p uchraydigan xavf – bu bozor ehtiyojlarini noto‘g‘ri baholash yoki umuman ehtiyoj bo‘lmagan g‘oyaga asoslanishdir. Ko‘plab startaplar o‘ziga yoqqan mahsulot yaratishga intiladi, biroq u mahsulot bozorga yoki mijozlarga kerak emasligi aniqlanadi. Bu bosqichda yana bir muammo — yetarli bozor tahlilining yo‘qligi, ya’ni raqobatchilar, mijoz segmentlari yoki narxlash strategiyasi bo‘yicha noto‘g‘ri xulosalarga kelish. Shuningdek, jamoaning yetarlicha malaka va tajribaga ega bo‘lmasligi, resurslar cheklanganligi (vaqt, bilim, texnika) ham muhim cheklovlar hisoblanadi. 2yondashuv sifatida e’tirof etiladi. Shuningdek, Steve Blankning “Customer Development” modeli mijoz ehtiyojlarini aniqlashga asoslangan strategik rejalashtirish usullarini ilgari suradi. Bu kabi nazariy yondashuvlar AQSh, Yevropa va Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlarida keng qo‘llanilib, startaplar faoliyatining har bir bosqichiga mos tavsiyalarni ishlab chiqishga xizmat qilmoqda. O‘zbekistonda esa bu soha hali endi shakllanib borayotgan bo‘lib, so‘nggi yillarda “Billz”, “Express24”, “Aloqabank Fintech Lab” kabi mahalliy startaplar tajribasi asosida ilmiy tahlillar olib borilmoqda. Ammo mavjud tadqiqotlarda bosqichma-bosqich rivojlanish modeli, strategik xatoliklar, muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizlik omillari hali yetarli chuqurlikda o‘rganilmagan. Shu sababli, ushbu kurs ishi mavjud bo‘shliqlarni to‘ldiradi va mahalliy amaliyot asosida ilmiy tahlil beradi. Kurs ishining ahamiyati : Mazkur kurs ishining ilmiy-nazariy ahamiyati, avvalo, startaplar rivojini bosqichma-bosqich tahlil qilib, har bir bosqichga mos strategiyalarni shakllantirishga imkon berishidadir. Har bir bosqichda qo‘llanishi mumkin bo‘lgan biznes modellari, moliyaviy yechimlar va menejment strategiyalarining o‘ziga xosligi aniqlanadi. Ayniqsa, bu yondashuv O‘zbekistonda tez rivojlanayotgan raqamli iqtisodiyot sharoitida strategik qarorlar qabul qilishda muhim ilmiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishining amaliy ahamiyati esa startaplar bilan shug‘ullanayotgan yoshlar, IT mutaxassislar, texnoparklar rahbarlari va siyosat yurituvchilar uchun real tavsiyalar berishidadir. Misol uchun, har bir rivojlanish bosqichida qanday mablag‘ manbalarini izlash, qanday marketing strategiyasini tanlash, qanday xavflarga duch kelinishi mumkinligi va ularni qanday boshqarish kerakligi kabi muhim amaliy savollarga javob beriladi. Shuningdek, bu ish davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotgan dasturlar samaradorligini baholashda ham foydali bo‘lishi mumkin. 172. MVP ishlab chiqish bosqichidagi xavflar Mahsulotning minimal versiyasini ishlab chiqish bosqichi startap uchun strategik qarorlar qabul qilinadigan eng nozik palladir. Bu bosqichda uchraydigan asosiy muammo — resurslarning yetishmasligi. Texnik vositalar, moliyaviy mablag‘, dasturchilar yoki dizaynerlar yetishmasa, MVP sifatsiz bo‘lib chiqadi yoki umuman bozorga chiqa olmaydi. Yana bir xavf — bu MVPni haddan ortiq murakkab qilish. Ba’zi jamoalar MVP o‘rniga to‘liq mahsulot yaratishga urinishadi, bu esa vaqt va xarajatlarning oshishiga olib keladi. Foydalanuvchi ehtiyojining noto‘g‘ri talqin qilinishi ham mahsulotga salbiy ta’sir qiladi. Dastlabki mahsulotning interfeysi, dizayni yoki funksionalligi noto‘g‘ri tanlansa, foydalanuvchi uni rad etadi.3. Bozorda mavjudlikni sinash bosqichidagi xavflar Bu bosqichda mahsulot foydalanuvchilar bilan birinchi muloqotga kirishadi, shuning uchun startapning obro‘si, ishonchliligi sinovdan o‘tadi. Eng katta xavf — bu salbiy foydalanuvchi tajribasi (UX). Agar mahsulot xatolar bilan ishlasa, murakkab interfeysga ega bo‘lsa yoki ehtiyojni to‘liq qondira olmasa, mijoz uni rad etadi. Shu bosqichda negativ fikrlar ijtimoiy tarmoqlar yoki sharhlar orqali tez tarqaladi va startap brendiga jiddiy zarar yetkazadi. Boshqa xavf — analitik ko‘rsatkichlarni noto‘g‘ri tahlil qilish. Ma’lumotlar noto‘g‘ri tushunilsa, noto‘g‘ri qarorlar qabul qilinadi va startap resurslarini noto‘g‘ri yo‘nalishga 14muammoni chuqur tushunish, foydalanuvchi ehtiyojini aniqlash va uning asosida echim ishlab chiqishga asoslangan iterativ metodologiyadir. Shuningdek, bozor tahlili (market research) strategiyasi muhim o‘rin tutadi. Bu orqali startap egasi bozor hajmini, raqobatchilarni, iste’molchi segmentlarini va ularning muammolarini aniqlaydi. SWOT tahlil, PESTEL tahlil kabi vositalar bu bosqichda qo‘llaniladi. Maqsad – muammoni innovatsion tarzda hal qilishga yaroqli g‘oyani shakllantirishdir. MVP ishlab chiqish bosqichiga strategik yondashuvlar Mahsulotning dastlabki funksional ko‘rinishi yaratiladigan bu bosqichda eng samarali strategiya — bu Lean Startup metodologiyasidir. Ushbu yondashuvda “Build – Measure – Learn” sikli asosida mahsulot yaratiladi. Ya’ni, birinchi navbatda minimal funktsionallikdagi mahsulot yaratiladi, keyin u foydalanuvchiga taklif etiladi va undan olingan mulohazalar asosida takomillashtiriladi. MVP (Minimum Viable Product) strategiyasi xarajatlarni kamaytiradi va xatoliklarni erta aniqlash imkonini beradi. Bu bosqichda prototiplash (prototyping), ux mockup va wireframe strategiyalari qo‘llaniladi. Ular mahsulot shakllanishi, dizayni va funksionalligini tezda sinovdan o‘tkazish imkonini beradi. Asosiy maqsad – foydalanuvchi fikrini olish va mahsulotni tezlik bilan shakllantirishdir. Bozor sinov bosqichiga strategik yondashuvlar Bu bosqichda mahsulot real foydalanuvchilar bilan ishlay boshlaydi. Shuning uchun eng samarali strategiyalar — A/B testing, user analytics, va feedback loop tizimlaridir. A/B testing orqali mahsulotning turli versiyalari foydalanuvchilarga taqdim etiladi va ularning qaysi biri yaxshiroq ishlayotgani aniqlanadi. KPI (Key Performance Indicators) belgilash bu bosqichda muhim rol o‘ynaydi. Foydalanuvchi tahlili orqali ularga mahsulot qanday ta’sir ko‘rsatayotgani, qaysi funksiyalar foydali yoki noqulayligi aniqlanadi. Bundan tashqari, Customer Journey Mapping strategiyasi orqali foydalanuvchining mahsulotdan foydalanishdagi barcha nuqtalari aniqlanadi. Maqsad – mahsulotni bozorga to‘g‘ri joylashtirish va foydalanuvchi ehtiyojlariga maksimal darajada moslashtirishdir. O‘sish (scaling) bosqichiga strategik yondashuvlar Mahsulot 22xususiy korxonalar Billz tizimini o‘z faoliyatiga joriy qildi. Platforma API orqali boshqa dasturlar bilan integratsiya qilinadigan bo‘ldi — masalan, 1C, Excel, yoki onlayn kassalar bilan ulanish imkoniyati yaratildi.Marketing strategiyasi asosida startap ishtirokchilariga chegirmalar, bepul demo, va treninglar taklif qilindi. SMM orqali reklama yuritildi. Bundan tashqari, Billz o‘z xizmatlarini boshqa mintaqalarda, hatto xorijiy bozorlarda ham joriy etish niyatida eksport salohiyatini yo‘lga qo‘ydi. Barqarorlashuv bosqichi: yirik brendga aylanish Bugungi kunda Billz O‘zbekistonning eng yirik va eng ishonchli biznes boshqaruv tizimlaridan biriga aylandi. Platforma minglab kichik va o‘rta biznes egalariga xizmat ko‘rsatmoqda. Dastur barqaror ishlaydi, texnik qo‘llab-quvvatlash jamoasi 24/7 faoliyat yuritadi.Brend mustahkamlandi, mijozlar ishonchi ortdi, startap daromad keltiruvchi, o‘zini o‘zi moliyalashtiruvchi biznesga aylandi. Hozirda Billz jamoasi xorijiy bozorlarni zabt etish, mahsulotni rus va ingliz tillariga tarjima qilish, yangi versiyalarni joriy etish ustida ishlamoqda. Billz startapi O‘zbekiston sharoitida bosqichma- bosqich rivojlanib, real muammoni hal qiluvchi texnologik yechimga aylandi. U g‘oya, MVP, sinov, o‘sish va barqarorlashuv bosqichlarining har birini to‘liq o‘tab, muvaffaqiyatli startapdan muvaffaqiyatli kompaniyaga aylanish yo‘lini bosib o‘tdi. Express24 startapi rivojlanish bosqichlari 4. 1. G‘oya shakllanish bosqichi: Mavjud muammoni aniqlash 2018–2019 yillar oralig‘ida Toshkent shahrida tezkor yetkazib berish xizmatlariga ehtiyoj keskin ortgan edi. Aholining turmush darajasi oshib borayotgani, internetdan foydalanish ko‘lamining kengayishi va mobil ilovalarga bo‘lgan talabning ortishi bu ehtiyojni yuzaga chiqardi. Shu bilan birga, bozorda mavjud xizmatlar samarasiz va sekin ishlayotgani, buyurtmalarni kech yetkazib berayotgani ko‘plab mijozlar uchun muammo tug‘dirardi.Shu muammo asosida bir guruh yosh va innovatsion fikrlovchi mutaxassislar tomonidan yangi g‘oya ilgari surildi – foydalanuvchilar uchun mobil ilova asosida tez, ishonchli va qulay yetkazib berish tizimi yaratish. G‘oya dastlab oziq-ovqat mahsulotlari bilan 4I BOB. STARTAP RIVOJLANISHI VA UNING IQTISODIY MODELINING NAZARIY ASOSLARI 1.1.Startap tu shunchasi va zamonaviy yondashuvlar So‘nggi yillarda iqtisodiy taraqqiyot va texnologik yangilanishlar jarayonida "startap" atamasi keng tarqaldi. “Startap” ingliz tilidagi “startup” so‘zidan olingan bo‘lib, qisqa vaqt ichida innovatsion g‘oya asosida shakllanadigan va yuqori o‘sish potensialiga ega yangi biznes modelini anglatadi. Bu atama dastlab AQShda 1990-yillarda Silikon vodiysida rivojlangan texnologik kompaniyalar misolida keng qo‘llanila boshlangan. Bugungi kunda esa dunyo bo‘ylab raqamli transformatsiya jarayonining asosiy ishtirokchilaridan biri sifatida tan olinmoqda. Startaplar an’anaviy korxonalardan farqli o‘laroq, tez o‘sish, bozorga moslashish, riskga tayyorlik va innovatsion yechimlarga urg‘u berish bilan ajralib turadi. Ularning asosiy maqsadi – yangi mahsulot yoki xizmat orqali mijoz muammosini innovatsion yo‘l bilan hal qilish, bu orqali tez orada bozorda o‘z o‘rnini topish va investitsiyalarni jalb qilishdir. Startaplar ko‘pincha dastlabki bosqichlarda hali barqaror daromadga ega bo‘lmasligi mumkin, biroq ularning tez o‘sish salohiyati ularga katta e’tibor qaratilishiga sabab bo‘ladi. Zamonaviy iqtisodiy yondashuvlarda startaplar “ochiq innovatsiyalar” konsepsiyasining amaliy ko‘rinishi sifatida talqin qilinmoqda. Bu esa texnologik g‘oyalarni tez sinovdan o‘tkazish, bozor tahliliga asoslangan moslashuvchan strategiyalarni ishlab chiqish va foydalanuvchi fikrlarini faol tarzda integratsiyalashga asoslanadi. Aynan shu jihatlar startaplarni "Lean Startup", "Design Thinking", "Agile" kabi zamonaviy boshqaruv metodologiyalari bilan chambarchas bog‘lab qo‘yadi. 2 Startap — bu iqtisodiy muhitda yangi va innovatsion yechimlar orqali mavjud bozor muammolariga javob berishga intiluvchi, yuqori o‘sish 2 Karimov Rahmatulloh Jo‘rayevich – Yoshlar orasida innovatsion g‘oyalarni qo‘llab-quvvatlash strategiyalari. – SamDU axborotnomasi, 2023, №1. – 60–74-betlar. 33 2. Texnoparklar va akseleratsiya muhitining mavjudligi (20 qator)O‘zbekistonda startaplarni rivojlantirish uchun muhim muhit bo‘lib xizmat qilayotgan infratuzilmalardan biri bu – texnoparklar va akselerator markazlaridir. IT Park brendi ostida bir nechta viloyatlarda texnoparklar faoliyat olib bormoqda. Toshkentdagi markaziy IT Parkdan tashqari, Namangan, Andijon, Samarqand, Farg‘ona, Buxoro va Xorazmda filiallar mavjud bo‘lib, 2024-yil oxiriga qadar ularning soni 25 taga yetkazilishi rejalashtirilgan. Bu hududiy kengayish, ayniqsa, qishloq joylarda istiqomat qiluvchi yoshlar uchun katta imkoniyat yaratadi.Texnopark rezidentlariga bir nechta afzalliklar beriladi: 10 yilgacha soliq imtiyozlari, bojxona to‘lovlaridan ozod qilish, bepul ofislar, yuqori tezlikdagi internet, bepul master-klass va treninglar. Ayniqsa, “Startup Factory” va “Technoways” kabi akseleratsiya dasturlari orqali startaplar mentorlar bilan ishlaydi, mahsulotini tez testdan o‘tkazadi va investorlar e’tiboriga havola etadi. Bu tizim orqali 2023-yilning o‘zida 200 dan ortiq loyiha saralanib, ularning 45 tasi investor bilan ishlashga kirishgan. Bundan tashqari, IT Park StartUp Platformasi orqali onlayn ro‘yxatga olish va inkubatsiya imkoniyatlari ham yaratilgan.3. Aholining yosh va texnologiyaga ochiq qatlamining ko‘pligi (20 qator)O‘zbekistonning demografik tarkibi startaplar uchun ulkan imkoniyatlar manbai hisoblanadi. Aholining 60 foizdan ortig‘i 30 yoshgacha bo‘lib, bu qatlam zamonaviy texnologiyalarga o‘ta tez moslashadi va ulardan faol foydalanadi. Yoshlar orasida mobil telefonlardan foydalanish, internetga kirish darajasi juda yuqori. Raqamlarga ko‘ra, 2023-yil oxiriga kelib mamlakatda mobil internet foydalanuvchilari soni 25 milliondan oshgan. Bu holat raqamli xizmatlarga doimiy ehtiyoj mavjudligini va bu ehtiyoj yildan-yilga ortib borayotganini ko‘rsatadi. O‘rta maktab, kollej va oliy ta’lim muassasalarida ta’lim olayotgan millionlab yoshlar o‘z ehtiyojlarini raqamli xizmatlar orqali qondirishni afzal biladi. Bu esa raqamli startaplar uchun ulkan sinov maydoni bo‘lishi mumkin. Shuningdek, yoshlar ijodkorlik va eksperiment qilishga moyil bo‘lishgani 36so‘mgacha grant yutib olgan. Bundan tashqari, ayrim tijorat banklari — Ipak Yo‘li Bank, Aloqabank, Tenge Bank o‘z ichki inkubatsiya dasturlariga ega bo‘lib, startaplarni murabbiylik, moliyalashtirish va korporativ hamkorlik orqali qo‘llab-quvvatlaydi.8. Texnologik xizmatlarga kirish osonlashmoqda Bugungi kunda startaplar uchun eng katta xarajatlardan biri bu – texnologik infratuzilma xarajatlaridir. Ammo O‘zbekistonda bu yo‘nalishda ham muhim qulayliklar mavjud. Google Cloud, Microsoft Azure, Amazon Web Services (AWS) kabi yirik global platformalarning rasmiy hamkorlari O‘zbekistonda faoliyat yuritmoqda. Startaplar uchun bu xizmatlardan ta’lim litsenziyasi asosida bepul yoki chegirmali foydalanish imkoniyati mavjud. Masalan, AWS Activate dasturi orqali yangi startaplar 12 oyga 10 000 dollarlik bepul bulut xizmatlari paketiga ega bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, mahalliy xosting va domen xizmatlari, masalan, UZINFOCOM, Sarkor Telecom, TPS kompaniyalari orqali arzon narxlarda server ijarasi, veb-xosting, domen ro‘yxatdan o‘tkazish va texnik yordam olish mumkin. 11 Shuningdek, “MyID”, “Davlat xizmatlari yagona portali” kabi davlat raqamli platformalari bilan API orqali integratsiya qilish imkoniyati ham mavjud bo‘lib, bu xizmatlar orqali shaxsni tasdiqlash, to‘lovlar, hujjatlarni avtomatlashtirishni soddalashtiradi. Bu infratuzilmalar texnik baza yaratishda katta tejamkorlik va tezkorlikni ta’minlaydi. O‘zbekiston bozorida raqamli startaplar uchun strategik cheklovlar va mavjud muammolar Cheklov yoki muammo Tahlil va izoh 1. Moliyaviy resurslarga cheklangan kirish Startaplar uchun eng katta muammolardan biri bu – dastlabki bosqichda moliyaviy qo‘llab-quvvatlov yetishmasligi. O‘zbekistonda venchur kapital bozori endigina shakllanayotganligi sababli ko‘plab startaplar grantlarga yoki o‘z mablag‘iga tayanadi. Investorlar 11 Tashkent University of Information Technologies. (2023). “Raqamli xizmatlar ekotizimi va uning iqtisodiyotdagi roli”. 41Sobitovich – Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarida innovatsiyalarni joriy etish. – Farg‘ona DU ilmiy axborotnomasi, 2022. – 76–89-betlar. Jo‘rayev Anvarxon Xudoyqulovich – Startap loyihalarining iqtisodiy tahlili va baholash mezonlari. – AndDU iqtisodiyot fakulteti to‘plami, 2021. – 64– 80-betlar. UzVC — Uzbekistan Venture Company rasmiy saytidan analitik ma’lumotlar: https://uzvc.uz Akhrorov, S. (2022). “Startaplarni boshqarish va raqamli iqtisodiyot muhitida ularning istiqbollari”. Iqtisodiyot va innovatsiya jurnali, №2.Qodirov, A. (2023). “Raqamli ekotizimda investorlar bilan ishlash mexanizmlari”. Innovatsion tadqiqotlar jurnali, №4.Apelsin Fintech kompaniyasi. O‘zbekiston bozoridagi tahliliy ko‘rsatkichlar. 2022- yil.UNDP Uzbekistan. (2022). “Digital Transformation in Central Asia: Uzbekistan Country Brief”.Daryo.uz internet nashri: “IT Park’lar soni 2024- yilgacha 25 taga yetkaziladi”. 2023-yil mart.UzDaily.uz: “Uzbek startups raised $2 million in seed funding in 2022”.Tashkent State University of Economics ilmiy jurnali. (2021). “Startaplar va raqamli iqtisodiyot rivoji”.Tashkent University of Information Technologies. (2023). “Raqamli xizmatlar ekotizimi va uning iqtisodiyotdagi roli”.Central Asian Bureau for Analytical Reporting (CABAR.asia). “Startap madaniyati va raqamli xavfsizlik”.TechCrunch Central Asia. “Uzbekistan’s Emerging Startup Scene: Barriers and Opportunities”, 2023.O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi huzuridagi Axborot-tahlil markazi. “Startaplar rivoji: qonunchilikdagi muammolar va takliflar”, 2022-yil tahliliy sharh. 13kengayish davridir. Endi asosiy e’tibor mahsulot hajmini oshirishga, ko‘proq foydalanuvchilarni jalb qilishga va yangi bozorlarga kirishga qaratiladi. Bu bosqichda marketing kampaniyalari kuchaytiriladi, jamoa tarkibi kengayadi, texnik imkoniyatlar mustahkamlanadi. Bunda “growth hacking” strategiyasi, ya’ni minimal xarajat bilan maksimal o‘sishni ta’minlovchi usullar qo‘llaniladi. Investorlar bilan ishlash faollashadi, yangi sarmoyalar jalb qilinadi. Startap barqaror daromadga ega bo‘lishga intiladi. Agar bu bosqich muvaffaqiyatli o‘tsa, kompaniya “startup” maqomidan “scale-up” bosqichiga o‘tadi.5. Barqarorlashuv va chiqish bosqichi (Maturity and Exit stage) Startap o‘z yo‘lida yetuklik bosqichiga yetgach, u allaqachon to‘liq kompaniyaga aylangan bo‘ladi. Bu bosqichda kompaniya daromad keltiradi, barqaror mijoz bazasiga ega bo‘ladi va bozordagi o‘rnini mustahkamlaydi. Endi kompaniya “exit” strategiyasi haqida o‘ylay boshlaydi. Bu strategiyalar ichida: IPO (Initial Public Offering – aksiyalarni birjada sotish), boshqa yirik kompaniyaga sotilish (acquisition) yoki mustaqil tarzda faoliyatni davom ettirish variantlari mavjud. Shuningdek, brendni rivojlantirish, yangi mahsulotlar yaratish va global bozorlarga chiqish rejalari tuziladi. Kompaniyaning ichki tizimi barqarorlashadi, moliyaviy va operatsion hisobotlar takomillashadi. Shu tariqa startap o‘zining to‘liq hayotiy tsiklini bosib o‘tgan bo‘ladi. 5 Startaplarning har bir rivojlanish bosqichi o‘ziga xos vazifalar, muammolar va imkoniyatlar bilan ajralib turadi. Shu sababli, har bir bosqichda qo‘llanilishi zarur bo‘lgan strategik yondashuvlar ham farq qiladi. Ularni to‘g‘ri tanlash startapning omon qolishi, rivojlanishi va muvaffaqiyatga erishishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Quyida har bir bosqichga mos strategiyalar tahlil qilinadi: G‘oya shakllanish bosqichiga strategik yondashuvlar Startapni muvaffaqiyatli boshlash uchun birinchi navbatda kuchli, hayotiy g‘oya talab etiladi. Bu bosqichda Design Thinking yondashuvi asosiy strategiya sifatida e’tirof etiladi. Design Thinking — bu 5 Islomova Dilfuza Murodovna – Startaplarni moliyalashtirishda venchur sarmoyaning roli . – BuxDU iqtisodiyot fakulteti jurnali, 2022. – 22–36-betlar . 7asoslangan metodologiyalar ustuvorlik kasb etmoqda. Bunday metodologiyalar orasida eng mashhuri — “Lean Startup” modeli hisoblanadi."Lean Startup" yondashuvi 2011-yilda amerikalik tadbirkor va muallif Erik Rays tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, bu yondashuv startaplarni yaratish, boshqarish va rivojlantirishda soddalashtirilgan va tezkor strategiyalarni taklif etadi. U bizneslar mahsulot yoki xizmatni dastlabki darajada, ya’ni minimal funktsiyaga ega shaklda yaratib (Minimum Viable Product – MVP), uni bozorga chiqarishi va foydalanuvchi fikriga asoslanib uni takomillashtirishi kerakligini ta’kidlaydi. Bu yondashuv orqali startaplar uzoq davom etadigan, resurs talab qiladigan rejalashtirish bosqichlaridan qochib, darhol real sharoitda mahsulotni sinovdan o‘tkazadi.“Build – Measure – Learn” (Yarat – O‘lcha – O‘rgan) tamoyili ushbu modelning markaziy g‘oyasini tashkil qiladi. Ya’ni, avvalo mahsulot yoki xizmatning minimal ishlaydigan prototipi yaratiladi, keyin u real foydalanuvchilarga taklif etiladi va ularning fikrlari, reaksiyalari, foydalanishdagi harakatlari asosida o‘lchovlar olinadi. Bu o‘lchovlar tahlil qilinib, mahsulotga qanday o‘zgartirish kiritish kerakligi aniqlanadi. Shu asosda keyingi iteratsiya, ya’ni takomillashgan versiya yaratiladi va yana jarayon takrorlanadi. Bu doimiy takrorlanuvchi sikl startapga vaqt va resurslardan samarali foydalanish imkonini beradi.MVP – Minimum Viable Product tushunchasi Lean Startup modelining ajralmas qismidir. Bu mahsulotning eng sodda, ammo asosiy funktsiyalarini bajaradigan ko‘rinishidir. Aslida, MVP biror mukammal mahsulot emas, balki foydalanuvchi ehtiyojini qondirishga qaratilgan minimal test modeli hisoblanadi. Masalan, bir mobil ilova startapida dastlab faqat asosiy funksiyalarni o‘z ichiga olgan versiya ishlab chiqiladi. Bu versiya foydalanuvchiga taqdim etiladi va u orqali dasturchilar mahsulotning kuchli va zaif tomonlarini aniqlab boradilar.Lean Startup modelining afzalliklaridan biri – resurslarni tejashdir. An’anaviy biznes-rejalarda mahsulot to‘liq ishlab chiqilib bozorga chiqadi, lekin foydalanuvchi ehtiyojiga mos kelmasligi mumkin. Lean Startup esa aksincha — foydalanuvchi ehtiyojiga 19ustida ishlasa va mos yondashuvlarni tanlasa, muvaffaqiyat ehtimoli ortadi. Aynan muammolarni yengib o‘tish qobiliyati — startapni startap emas, kuchli kompaniyaga aylantiradigan omildir. II. O‘ZBEKISTON SHAROITIDA STARTAPLARNI RIVOJLANTIRISH BOSQICHLARI TAHLILI 2 .1.Mahalliy startaplar (Billz, Express24, Aloqabank Fintech lab) misolida rivojlanish bosqichlari O‘zbekiston iqtisodiy hayotiga innovatsion texnologiyalar kirib kelishi bilan startap ekotizimi ham shakllana boshladi. Mamlakatimizda IT sohasi, elektron to‘lov tizimlari, elektron tijorat va raqamli xizmatlar yo‘nalishida bir nechta startaplar muvaffaqiyatli rivojlanmoqda. Bu startaplarning har biri o‘zining rivojlanish bosqichlaridan o‘tib, bugungi kunga kelib aniq natijalarga erishgan. Billz startapi rivojlanish bosqichlari G‘oya shakllanish bosqichi: muammoni aniqlash va yechim izlashBillz startapi yaratilishining boshlang‘ich nuqtasi O‘zbekistondagi chakana savdo do‘konlaridagi real muammoni chuqur tushunish bilan bog‘liq bo‘ldi. An’anaviy savdo do‘konlarida mahsulotlarni hisobga olish, sotuvni nazorat qilish, ombor zaxirasini kuzatish, foyda-zararni hisoblash kabi muhim jarayonlar odatda daftar yoki Excel kabi oddiy vositalarda yuritilar edi. Bu usullar vaqt talab qilardi, insoniy xatolik ehtimoli yuqori edi, hamda rahbarlar real vaqt rejimida do‘kondagi holatni ko‘ra olmasdilar. Billz startapi rivojlanish bosqichlari Rivojlanish bosqichi Billz startapidagi jarayonlar 18sarflaydi.4. O‘sish (scaling) bosqichidagi cheklovlar va muammolar Startap muvaffaqiyatli ravishda bozorga chiqqach, o‘sish bosqichida yangi muammolar paydo bo‘ladi. Bu bosqichda mijozlar soni ortadi, talab oshadi va tizim samaradorligi pasayadi. Texnologik infratuzilmaning kengayishga tayyor emasligi – eng asosiy xavflardan biridir. Masalan, serverlar yuklamaga dosh bermasligi, mahsulot sekin ishlay boshlashi, texnik xatoliklar yuzaga kelishi mumkin. Boshqa bir muammo — jamoa ichidagi boshqaruv muammolari. Ishchilar soni ortadi, lekin jarayonlar avtomatlashtirilmagan bo‘lsa, muvofiqlashtirish qiyinlashadi. Shuningdek, marketing strategiyasini noto‘g‘ri tanlash, mijozlar bilan noto‘g‘ri muloqot qilish yoki sotuvda pasayishlar kuzatilishi mumkin. Bularning barchasi startapni barqaror rivojlanishdan to‘xtatadi.5. Barqarorlashuv va chiqish bosqichidagi xavf va cheklovlar Yetuklik bosqichi ko‘pchilik o‘ylagandek xavfsiz emas. Bu davrda kompaniya ommaviylashgan, lekin raqobat kuchaygan, foydalanuvchi kutgan daraja oshgan bo‘ladi. Kompaniya bu bosqichda innovatsion ruhni yo‘qotish xavfi bilan yuzlashadi. Yirik kompaniyaga aylangan startaplarda tezkor qaror qabul qilish mexanizmlari sekinlashadi, bu esa bozordagi o‘zgarishlarga moslashishni qiyinlashtiradi. Shuningdek, sarmoyadorlar bosimi, doimiy daromad talabining ortishi, ichki byurokratiya, jamoa motivatsiyasining pasayishi ham bu bosqichga xos muammolardir. Agar chiqish strategiyasi (IPO, sotilish yoki o‘zgarishsiz faoliyat) noto‘g‘ri tanlansa, startap moliyaviy tanazzulga uchrashi mumkin. Yana bir muhim xavf — kadrlar oqimi, ya’ni asosiy xodimlarning ketishi kompaniya barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 7 Startaplarning rivojlanish jarayoni doimiy xavf va muammolarni boshqarish orqali shakllanadi. Har bir bosqich o‘ziga xos tavakkalchiliklarga ega va bu xavflarni oldindan aniqlash, strategik rejalashtirish va tezkor qarorlar orqali yengish zarur. Startap egasi har bir bosqichdagi muammolarni oldindan ko‘ra olsa, ular 7 Jo‘rayev Anvarxon Xudoyqulovich – Startap loyihalarining iqtisodiy tahlili va baholash mezonlari . – AndDU iqtisodiyot fakulteti to‘plami, 2021. – 64–80-betlar . 1KIRISH Kurs ishining dolzarbligi : Zamonaviy iqtisodiy sharoitda startaplar — innovatsion yechimlar, texnologik mahsulotlar va yangi xizmat turlarini yaratish orqali milliy iqtisodiyotlarning eng faol qatlamini tashkil qilmoqda. Ayniqsa, sun’iy intellekt, mobil ilovalar, moliyaviy texnologiyalar va elektron tijorat yo‘nalishlarida yuzaga kelayotgan yangi kompaniyalar nafaqat yangi ish o‘rinlarini yaratmoqda, balki bozorga moslashuvchan, tez o‘suvchi va raqamli yechimlar bilan kirib kelmoqda.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2021-yil 24-noyabrda o‘tkazilgan “Yoshlar va biznes muhitini qo‘llab-quvvatlash” bo‘yicha videoselektorda shunday degan edi:m“Startap loyihalar – bu bugunning emas, balki ertangi kunning iqtisodiy va texnologik asosi. Shuning uchun biz yoshlarga nafaqat bilim, balki ularga imkon va ishonch ham berishimiz zarur.” 1 O‘zbekistonda ham “2022–2026 yillarda raqamli O‘zbekiston” strategiyasi doirasida yoshlarning startap tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash, texnoparklar tashkil qilish, soliq imtiyozlari berish va investorlar uchun qulay muhit yaratish ishlari jadallik bilan olib borilmoqda. Shu boisdan, startaplarni rivojlantirish bosqichlarini chuqur o‘rganish, har bir bosqichda qanday strategiyalar samarali bo‘lishi mumkinligini aniqlash, mavjud cheklov va xavflarni baholash dolzarb ilmiy-amaliy masalaga aylanmoqda. Ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida startaplarni muvaffaqiyatli o‘sishga olib chiqish uchun qanday texnologik, huquqiy va moliyaviy infratuzilma zarurligini aniqlash bugungi kundagi eng muhim vazifalardan biridir. Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi: Startaplar nazariyasi hozirgi kunda global darajada chuqur o‘rganilayotgan sohaga aylandi. Jahon miqyosida Erik Rays tomonidan ishlab chiqilgan “Lean Startup” metodologiyasi startaplarning qisqa muddatda sinovdan o‘tib, tez o‘sish imkonini beruvchi eng asosiy 1 Shavkat Mirziyoyev. "Yoshlar va biznes muhitini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha ustuvor vazifalar yuzasidan yig‘ilishdagi nutq." O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 24-noyabrdagi PF– 6335-sonli farmoni. 8asoslanib mahsulotni shakllantiradi. Bu esa xarajatlarning kamayishiga, tez rivojlanishga va bozor talabiga mos mahsulot ishlab chiqishga olib keladi.Bundan tashqari, bu model xatolarni erta aniqlashga yordam beradi. Mahsulot bozorga erta chiqarilgani uchun, foydalanuvchilarning negativ fikr- mulohazalari asosida xatoliklar aniqlanadi va ularga yechim topiladi. Bu yondashuv orqali startaplar o‘z faoliyatini doimiy tahlil qiladi, mijoz bilan bog‘lanishda davom etadi va bozordagi o‘zgaruvchan shartlarga tez moslasha oladi.Hozirda dunyoning ko‘plab muvaffaqiyatli startaplari — Airbnb, Dropbox, Spotify, Uber kabi kompaniyalar aynan Lean Startup modelini dastlabki bosqichlarida qo‘llagan. Ular minimal mahsulotni yaratib, uni foydalanuvchilarga taklif etgan va olingan tahlillar asosida mahsulotlarini takomillashtirib borgan. Bu ularning tezda yirik texnologik kompaniyaga aylanishiga xizmat qilgan.O‘zbekiston sharoitida ham Lean Startup yondashuvi ahamiyatli bo‘lib bormoqda. “IT Park”, “Aloqabank Fintech Lab”, “Billz” kabi loyihalar bu yondashuvni bosqichma-bosqich o‘z faoliyatiga joriy qilmoqda. Mahalliy startaplar MVP ishlab chiqish, foydalanuvchi fikrini tahlil qilish va unga asoslangan rivojlanish bosqichlarini bosib o‘tmoqda. Xususan, “Express24” loyihasi dastlab faqat oziq-ovqat yetkazib berish xizmati sifatida ish boshlagan bo‘lsa, bugungi kunda u xizmat turini kengaytirgan va bozorning boshqa segmentlariga ham kirib bormoqda. Shuningdek, bu yondashuv O‘zbekistonda startap ekotizimini shakllantirishda ham muhim rol o‘ynaydi. Talabalar, yosh dasturchilar, tadbirkorlar va texnoparklar Lean Startup modeliga asoslangan treninglar, seminarlar va inkubatsiya dasturlari orqali bu tajribani o‘rganmoqdalar. Zamonaviy iqtisodiyotda startaplar nafaqat yangi texnologiyalarni joriy etish, balki jamiyatda muammolarni hal qilish, foydalanuvchi ehtiyojini maksimal darajada qondirish vazifasini ham bajaradi. Shu bois, startaplar o‘zining maqsadlari, funksiyasi va mijozlar bazasiga qarab bir nechta turlarga ajraladi: texnologik, ijtimoiy va mijozga yo‘naltirilgan (customer-centric) 6inqilob yasagan. Bugungi kunda bu model butun dunyoga tarqalgan va rivojlanayotgan davlatlar, jumladan O‘zbekiston uchun ham muhim strategik yo‘nalish bo‘lib xizmat qilmoqda. O‘zbekistonda ham startap ekotizimini shakllantirish, yoshlarning g‘oyalarini qo‘llab-quvvatlash, texnoparklar va inkubatorlarni rivojlantirish bo‘yicha qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. "IT Park", "Yoshlar texnoparki", "Aloqabank Fintech Lab", "Ground Zero" kabi markazlar yoshlarga o‘z loyihalarini ishga tushirish va investorlar bilan bog‘lanish uchun zarur muhitni yaratmoqda. Bu esa O‘zbek startap ekotizimining shakllanishiga xizmat qilmoqda.Startaplar muvaffaqiyatga erishish uchun quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lishi kerak:Innovatsionlik – yangi mahsulot, xizmat yoki texnologik yechim yaratish;Moslashuvchanlik – bozor, mijozlar, texnologiyalar o‘zgarishiga tez javob berish;Skalalanish – ya’ni tez sur’atda kengayish imkoniyati;Riskni boshqarish – muvaffaqiyatsizlik ehtimoli yuqori bo‘lgan holatlarda tez qaror qabul qilish;Jamoaviylik – kichik, bir-birini to‘ldiruvchi mutaxassislardan iborat jamoa bilan ishlash.Yuqoridagi xususiyatlar startaplarning an’anaviy kichik bizneslardan asosiy farqini belgilaydi. Kichik biznes ko‘proq barqarorlikka intilsa, startap — o‘sish va yangilikka yo‘naltirilgan. Ularning maqsadi – qisqa muddatda yirik kompaniyaga aylanish, yangi bozorlarni egallash va investorlar e’tiborini jalb etishdir. Ular nafaqat texnologik yangilik, balki yangi fikrlash, yangi boshqaruv va yangi qarorlar orqali ijtimoiy-iqtisodiy muhitni o‘zgartiruvchi omil sifatida qaraladi. O‘zbekistonning global raqobat maydonida o‘z o‘rnini topishi uchun startaplarni rivojlantirishga ustuvor e’tibor qaratilishi lozim. 3 Zamonaviy biznes olamida startaplar uchun to‘g‘ri metodologiyani tanlash ularning muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligini belgilab beruvchi muhim omil hisoblanadi. Shuning uchun hozirgi kunda startaplar rivojlanishida klassik biznes-reja yondashuvlari emas, balki moslashuvchan, foydalanuvchiga yo‘naltirilgan va tajribaga 3 To‘xtayev Asqar Kamilovich – Raqamli startaplar va ularning iqtisodiy xavfsizlikka ta’siri . – TATU ilmiy jurnali, 2021, №2. – 33–49-betlar . 9startaplar.Texnologik startaplar (IT-startups) – bu eng keng tarqalgan va investorlarga eng jozibador hisoblangan yo‘nalishdir. Bunday startaplar sun’iy intellekt (AI), moliyaviy texnologiyalar (fintech), raqamli xavfsizlik, mobil ilovalar, “blockchain” texnologiyasi, tibbiyot texnologiyalari kabi yo‘nalishlarda faoliyat yuritadi. Texnologik startaplar odatda keng bozorni ko‘zlab ish olib boradi va tez kengayish (scalability) salohiyatiga ega bo‘ladi. Ular algoritmlar, dasturiy ta’minot, platformalar yoki xizmat ko‘rsatish tizimlari orqali mijozlarga xizmat ko‘rsatadi.Misol uchun, “Zoom”, “Dropbox”, “Revolut”, “Stripe”, “Airbnb” va “Figma” kabi global texnologik startaplar o‘z sohasida inqilob yasagan. O‘zbekistonda esa “Billz”, “Express24”, “Click”, “Payme”, “IMAN” kabi loyihalar texnologik startaplar qatoriga kiradi. Ular moliyaviy xizmatlar, elektron to‘lovlar, logistika va elektron tijoratda zamonaviy yechimlar taklif qilmoqda. 4 Ijtimoiy startaplar (social startups) esa jamiyatdagi muhim muammolarga yechim topishga qaratilgan bo‘ladi. Ular foyda olishdan ko‘ra, ko‘proq ijtimoiy ta’sir (impact) yaratishga e’tibor qaratadi. Masalan, nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun imkoniyatlar yaratish, ekologik muammolarga qarshi kurashish, ta’lim yoki tibbiyot sohasida islohotlar kiritish kabilar ijtimoiy startaplar vazifasidir. Bunday startaplar ko‘pincha grantlar, donorlar yoki davlat dasturlari asosida faoliyat yuritadi.Ijtimoiy startaplar barqaror rivojlanish maqsadlari (SDGs – Sustainable Development Goals) asosida ishlaydi va muammolarni innovatsion, raqamli yoki past xarajatli texnologiyalar orqali hal qilishga intiladi. Bu startaplar jamiyatda real o‘zgarishlar yaratadi, ayniqsa rivojlanayotgan davlatlarda muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekistonda ekologik muhitni yaxshilash, ayollarni qo‘llab-quvvatlash yoki qishloq hududlarida ta’lim imkoniyatlarini kengaytirish yo‘nalishidagi loyihalar ijtimoiy startaplar sifatida ko‘riladi.Mijozga yo‘naltirilgan startaplar (customer-centric startups) esa foydalanuvchi ehtiyojini 4 Normurodov Bekzod Ismoilovich – Startap loyihalarini boshqarishning zamonaviy mexanizmlari . – TSUE ilmiy axborotnomasi, 2022, №3. – 45–58-betlar . O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “ ----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu :Startaplarni rivojlantirish bosqichlari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) BUXORO-2025 24interfeysi yaxshilandi – haydovchining joylashuvi aniq ko‘rsatiladigan bo‘ldi.– "1 klikda buyurtma" funksiyasi – avvalgi buyurtmani takrorlash imkoniyati qo‘shildi.– Aksiya va chegirmalar bo‘limi – marketing vositasi sifatida xizmat qildi.Ilova dastlab oziq-ovqat do‘konlari bilan ishlagan bo‘lsa, bu bosqichda dorixona mahsulotlari, elektronika, kiyim-kechak, kitoblar, sovg‘alar kabi ko‘plab yo‘nalishlar xizmat doirasiga kiritildi. Foydalanuvchi bazasi kengaydi, doimiy mijozlar ulushi oshdi.Shuningdek, ilovaga foydalanuvchining buyurtma tarixini ko‘rish, tavsiya etilgan mahsulotlar ro‘yxatini yaratish, push- bildirishnomalar yuborish kabi funksiyalar ham qo‘shildi.O‘sish va bozor yetakchisiga aylanish bosqichi Kengayish bosqichida Express24 faol foydalanuvchilar soni keskin oshdi. Ilova xizmatlar sifati, tezligi va ishonchliligi orqali bozorda o‘ziga xos obro‘ga ega bo‘ldi. Ayniqsa, pandemiya davrida yetkazib berish xizmatlariga bo‘lgan talab oshdi va Express24 bu ehtiyojga javob bera oldi. Express24 startapi rivojlanish bosqichlari bo‘yicha statistik jadval Bosqich Yil Foydalanuvchilar soni (taxminiy) Haydovchilar soni Xizmat turlari 1. G‘oya shakllanishi 2018 100+ – Oziq-ovqat 2. MVP yaratish 2019 1 000+ 10+ Oziq-ovqat 3. Foydalanuvchi tahlili va kengayish 2020 10 000+ 100+ Oziq-ovqat, dori, elektronika 4. O‘sish va yetakchilik 2021-2024 100 000+ 500+ Barcha toifadagi 32 2 .3. O‘zbekiston bozorida raqamli startaplar uchun strategik imkoniyatlar va cheklovlar O‘zbekistonning so‘nggi yillardagi iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishi raqamli transformatsiya yo‘nalishiga jiddiy e’tibor qaratmoqda. Bu jarayon raqamli startaplar uchun noyob imkoniyatlarni yuzaga keltirmoqda. Ayniqsa, hukumat darajasida raqamli iqtisodiyotni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan strategiyalar, qonunchilik yengilliklari va infratuzilma rivoji raqamli loyihalar uchun mustahkam poydevor bo‘lib xizmat qilmoqda. 1. Davlat siyosati va normativ-huquqiy bazaning yengilligi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–6079-sonli Farmoniga (2020-yil 5-oktabr) muvofiq, “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi qabul qilindi. Ushbu strategiya raqamli xizmatlarni joriy qilish, startap ekotizimini rivojlantirish va IT-kompaniyalarni qo‘llab-quvvatlashni ko‘zda tutadi. Qonunchilikda startaplar uchun alohida huquqiy maqom, soliq imtiyozlari va grant ajratish mexanizmlari belgilab qo‘yilgan. 37soni cheklangan, sarmoya olish uchun kerakli hujjatlar va tahlillar murakkab. Shuningdek, moliyalashtirish jarayonida banklar tomonidan talab qilinadigan garovlar startaplar uchun mavjud emas. 2. Kadrlar salohiyati va mutaxassis yetishmovchiligi Texnologik startaplar muvaffaqiyati ko‘p jihatdan malakali dasturchi, dizayner, analitik va marketing mutaxassislariga bog‘liq. Ammo O‘zbekistonda bu sohalarda mutaxassislar yetishmaydi. Ko‘pchilik yoshlar o‘rta bilimga ega bo‘lsa-da, amaliy tajribaga ega emas. Bu esa startap jamoasini shakllantirishni qiyinlashtiradi. Malakali mutaxassislar esa xorijga migratsiya qilmoqda yoki katta kompaniyalar tomonidan jalb etilmoqda. 3. Internet sifati va texnologik infratuzilma Ko‘plab hududlarda internet tezligi past, elektr ta’minotida uzilishlar mavjud. Bu holat onlayn xizmatlar sifatiga bevosita salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, bulutli texnologiyalar asosida ishlovchi startaplar uchun doimiy internet muhim ahamiyatga ega. Internetga bog‘liq xizmatlar to‘xtab qolganida mijozlar ishonchi yo‘qolishi mumkin. 4. Raqobatbardoshlik va brend ishonchi Ko‘pchilik startaplar bozorda o‘z brendini mustahkamlashda qiynaladi. Mijozlar odatda tanilgan va sinovdan o‘tgan xizmatlardan foydalanishni afzal ko‘rishadi. Bu esa yangi startaplar uchun bozorga kirishdagi muhim psixologik to‘siqdir. Tashqi ko‘rinish, marketing kampaniyalari, brending va foydalanuvchi ishonchini qozonish uchun zarur resurslar ko‘p hollarda yetarli emas. 35raqamli mahsulotlar uchun milliy bozordan tashqariga chiqish imkoniyatining yuqoriligi. Bu ayniqsa SaaS va mobil ilovalar ishlab chiquvchilar uchun dolzarb.6. Ayollar va yoshlar startaplari uchun alohida qo‘llab-quvvatlash dasturlariO‘zbekiston startap ekotizimida ayollar va yoshlar uchun alohida qo‘llab-quvvatlash dasturlari yo‘lga qo‘yilgan. Xususan, 2022-yildan buyon “Women in Tech” (Ayollar texnologiyada) dasturi orqali minglab yosh ayollar IT sohasiga jalb qilinmoqda. Bu dastur doirasida ayollar uchun bepul kodlash kurslari, onlayn darslar, mentorlardan maslahatlar va xalqaro grantlar taklif etilmoqda. “IT Park” va “TUMO” o‘quv markazlari orqali ayollarning texnologik bilim darajasi oshirilmoqda.Bundan tashqari, O‘zbekiston hukumati tomonidan “One Million Uzbek Coders” loyihasi orqali 1 million yoshga dasturlash va raqamli savodxonlik bo‘yicha bepul onlayn ta’lim berilmoqda. Bu loyiha birgina 2023-yil davomida 350 mingdan ortiq faol ishtirokchini jalb qilgan. Shuningdek, “Yoshlar – kelajagimiz” jamg‘armasi startap g‘oyasi bor yoshlarga 50 million so‘mgacha grant ajratmoqda.Mazkur dasturlar startap ochishni istagan yoshlar va ayollar uchun ilk bilim, dastlabki moliyaviy yordam va imkoniyatlar eshigini ochadi. Bu O‘zbekistonda startap madaniyatini ommalashtirishda muhim qadam hisoblanadi.7. Mahalliy investorlar va grantlar mexanizmi rivojlanmoqda So‘nggi yillarda O‘zbekiston startap bozori uchun ichki sarmoyadorlar va davlat grantlari tizimi faollashdi. Xususan, UzVC (Uzbekistan Venture Company), Trust Ventures, IT Park Investment kabi mahalliy venchur fondlar paydo bo‘ldi. Ular pre-seed va seed bosqichidagi startaplarga 30 000 – 50 000 AQSh dollarigacha bo‘lgan sarmoya taklif qilmoqda. Grantlar tanlov asosida beriladi va asosiy mezon — innovatsionlik va bozor salohiyati hisoblanadi.Davlat tomonidan esa Innovatsion rivojlanish vazirligi, Yoshlar ishlari agentligi va boshqa tashkilotlar har yili 50 dan ortiq grant dasturlarini e’lon qiladi. Bu dasturlar ko‘pincha tibbiyot, ekologiya, raqamli ta’lim, moliyaviy texnologiyalar yo‘nalishidagi loyihalarni qo‘llab- quvvatlaydi. Masalan, 2023-yilda 12 ta startap loyiha har biri uchun 150 million 385. Bozor tafakkuri va iste’molchilarning tayyor emasligi O‘zbekistonlik iste’molchilar, ayniqsa, yoshi katta avlodlar, ko‘pincha raqamli xizmatlardan foydalanishga tayyor emas. Onlayn to‘lov, shaxsiy ma’lumotlarni raqamli tizimlarga kiritish, mobil ilovalar orqali xizmat ko‘rsatishga nisbatan ishonchsizlik mavjud. Bu esa startaplar uchun mijoz jalb qilish jarayonini sekinlashtiradi. 6. Startap madaniyatining shakllanmaganligi Startaplar madaniyati — bu tavakkalchilikni qabul qilish, muvaffaqiyatsizlikdan saboq olish, iteratsion rivojlanish jarayoni. O‘zbekistonda bu madaniyat endigina shakllanmoqda. Jamiyatda startap muvaffaqiyatsiz chiqsa, bu salbiy baholanadi, bu esa yoshlar va yangi g‘oyalar uchun psixologik to‘siq bo‘ladi. Shuningdek, ota-onalar, ta’lim muassasalari va jamiyatda an’anaviy kasblar ustun qo‘yilmoqda. 7. Qonunchilikdagi cheklovlar va sertifikatlash jarayoni Ba’zi sohalarda (moliyaviy texnologiyalar, ta’lim, sog‘liqni saqlash) startaplar uchun ruxsatnoma olish, litsenziya va sertifikatlar olish juda murakkab va byurokratik hisoblanadi. Yangi mahsulotni sinovdan o‘tkazish uchun muvofiqlik tekshiruvlari, xavfsizlik tahlillari talab qilinadi. Bu jarayonlar ko‘p vaqt va xarajat talab qiladi. 8. Mintaqaviy tengsizlik va markazlashuv Startap imkoniyatlari ko‘proq Toshkent va yirik shaharlarda to‘plangan. Qishloq va kichik shaharlarda IT Parklar, internet, mentorlar va inkubatsiya markazlari yetarli emas. Bu esa hududiy tengsizlikni kuchaytiradi. Hududlarda salohiyatli yoshlar bo‘lsa-da, ularga imkoniyatlar cheklangan. 26edi. Bu, birinchidan, mijozlar uchun qulaylik, ikkinchidan, bank uchun xizmat ko‘rsatish xarajatlarini kamaytirish va xodimlar yuklamasini optimallashtirish demak edi.G‘oyani shakllantirishda Aloqabank mutaxassislari boshqa davlatlar tajribasini o‘rgandi, mijoz ehtiyojlari asosida so‘rovnomalar, foydalanuvchi intervyulari o‘tkazdi. Raqobatchilar ilovalari tahlil qilindi, ularning kuchli va zaif jihatlari o‘rganildi. Shunday qilib, Aloqabank Fintech Lab loyihasi bankning ichki startapi sifatida yo‘lga qo‘yildi.2. MVP bosqichi: dastlabki funksional ilovani yaratishG‘oya aniq shakllangach, loyiha guruhi dastlabki mahsulot – MVP (Minimum Viable Product) ustida ish boshladi. Ilovaning ilk versiyasi quyidagi asosiy funksiyalarni o‘z ichiga oldi:Hisob raqamdagi balansni ko‘rish;Karta bo‘yicha tushum va chiqimlar tarixini ko‘rish;Ilovaga kirish uchun xavfsiz autentifikatsiya tizimi (PIN, SMS-kod).Bu funksiyalar eng muhim va zarur hisoblangan, chunki har bir mijoz kundalik moliyaviy holatini nazorat qilishni istaydi. MVP Android tizimi uchun ishlab chiqildi va bankning tanlangan mijozlar guruhida sinovdan o‘tkazildi. Sinov davomida ilovaning ishlash tezligi, interfeysi, foydalanuvchi uchun qulaylik darajasi aniqlanib, zarur takliflar yig‘ildi.Shuningdek, ushbu bosqichda foydalanuvchi xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha asosiy chora-tadbirlar ko‘rildi. Ilovaga kirishda ikki bosqichli autentifikatsiya, SSL sertifikatlar, tranzaksiya holatlari bo‘yicha avtomatik ogohlantirishlar kabi funksiyalar joriy qilindi.3. Takomillashtirish va sinov bosqichi: qulaylik va funksionallikni oshirishMVP bosqichi ijobiy baholangach, loyiha jamoasi ilovani kengaytirishga kirishdi. Mijozlar ehtiyojiga asoslangan holda ilovaga quyidagi funksiyalar bosqichma-bosqich qo‘shildi:Onlayn to‘lovlar – kommunal xizmatlar, davlat bojxona to‘lovlari, mobil aloqa va boshqalar;Kreditga ariza topshirish – kredit mahsulotlari bo‘yicha onlayn so‘rov yuborish;Valyuta konvertatsiyasi – dollar, yevro va rublga o‘zaro ayirboshlash;Depozit ochish – turli muddatli jamg‘arma xizmatlari;Bildirishnoma (push-notification) – tranzaksiya, balans, to‘lov muddati haqida avtomatik ogohlantirishlar. Shu bilan birga, ilova interfeysi 34sababli, test versiyalarni sinab ko‘rish, beta foydalanuvchi sifatida ishtirok etish kabi jarayonlarda ham faol qatnashishadi. Ularning fikr-mulohazalari orqali mahsulot sifatini tez takomillashtirish mumkin.4. Elektron to‘lov infratuzilmasining rivojlanishi Raqamli iqtisodiyotning eng muhim poydevorlaridan biri bu — to‘lov tizimlarining rivojlanganligidir. O‘zbekistonda so‘nggi 5 yilda to‘lov texnologiyalarida katta yutuqlarga erishildi. Payme, Click, Apelsin, Oson, IMAN kabi fintech kompaniyalar tomonidan yaratilgan platformalar millionlab foydalanuvchilarga xizmat ko‘rsatmoqda. 2022-yil davomida mamlakatda 2 milliarddan ortiq raqamli to‘lov tranzaksiyalari amalga oshirilgan. Yangi startaplar uchun bu – mavjud to‘lov tizimlariga tez va oson integratsiya qilish imkonini anglatadi. Masalan, yangi ilova yaratgan tadbirkor Payme API orqali atigi bir necha kunda to‘lov qabul qilishni yo‘lga qo‘yishi mumkin. Shuningdek, milliy to‘lov operatorlari va banklar bilan ishlash soddalashtirilgan. QR-kod orqali to‘lov, NFC orqali to‘lov, ilovadan ilovaga pul o‘tkazish kabi zamonaviy yechimlar amaliyotga joriy qilingan. Bu nafaqat foydalanuvchilar uchun qulaylik, balki bizneslar uchun tranzaksiya monitoringi, kesh-flouning shaffofligi va hisobdorlikni kuchaytiradi.5. Xalqaro bozorga chiqish imkoniyatlari O‘zbekistonning geografik joylashuvi va iqtisodiy siyosati uni xalqaro IT va startap bozorlari uchun qulay platformaga aylantirmoqda. Mamlakat MDH davlatlari o‘rtasida tranzit nuqtasi sifatida tan olinadi va bu holat raqamli mahsulotlarni Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Rossiya va Ozarbayjonga eksport qilishda qulaylik yaratadi. Ayniqsa, StartUp Visa tizimi orqali O‘zbekiston xorijlik startapchilar, investorlar va ekspertlar uchun soddalashtirilgan immigratsiya tartibini yo‘lga qo‘ydi. Bundan tashqari, IT Park xalqaro ko‘rgazma va texnologik yarmarkalarda faol ishtirok etib, o‘z rezidentlarini Dubai Expo, ITU Telecom World, Kazan OIC Startup Summit kabi maydonlarda tanitib kelmoqda. Bu esa startaplar uchun nafaqat sarmoyadorlar bilan aloqalar, balki mijoz va hamkor topishda katta rol o‘ynaydi. Yana bir muhim jihat – xorijiy tillarda ishlaydigan 292024 ochildi, minglab tranzaksiyalar amalga oshmoqda 2019-yildan 2024-yilgacha bo‘lgan davrda Aloqabank Fintech Lab mobil ilovasining foydalanuvchilari soni qanday oshgani grafik tarzda aks ettirilgan. Ushbu raqamlar startapning har bir rivojlanish bosqichida qanday o‘sishga erishganini yaqqol ko‘rsatadi.2019-yil – bu yil startapning g‘oya shakllanish bosqichi bo‘lib, dastlabki tahlillar va loyihalash ishlari olib borildi. Mobil ilova hali ommaga chiqmagan bo‘lsa-da, pilot testlar va ichki sinovlar asosida taxminan 500 dan ortiq foydalanuvchi dastlabki funksiyalarni sinab ko‘rdi.2020-yil – MVP bosqichi. Ilovaning birinchi funksional versiyasi ishga tushirildi. Bank kartasi egalari balans va harakatlar tarixini onlayn ko‘ra boshladi. Bu bosqichda foydalanuvchilar soni 2 000 dan oshdi. 10 2021-yil – sinov va takomillashtirish bosqichi. Ilovaga to‘lovlar, depozit, kredit, valyuta konvertatsiyasi va boshqa xizmatlar qo‘shildi. Ilovaning funksionalligi kengaydi. Bu esa foydalanuvchilar sonining 10 000 dan oshishiga sabab bo‘ldi.2022–2024-yillar – kengayish va integratsiya davri. Aloqabank ilovasi boshqa bank kartalari egalari uchun ham ochildi, ilovaga yangi texnologiyalar, AI asosidagi xizmatlar, QR to‘lov va bildirishnomalar qo‘shildi. Bu bosqichda foydalanuvchilar soni 100 000 dan oshdi. Aloqabank Fintech Lab startapi qanday qilib oddiy bank ilovasidan to‘liq raqamli moliyaviy platformaga aylanganini, foydalanuvchi soni yil sayin qanday eksponensial sur’atda o‘sganini yaqqol ko‘rsatmoqda. Bu esa startapning samarali strategiyasi, foydalanuvchi ehtiyojini to‘g‘ri anglagani va raqamli bank xizmatlariga bo‘lgan talab bilan bog‘liq. 2.2. Texnoparklar, akseleratorlar va davlat dasturlarining roli 10 Aloqabank.uz – Fintech Lab bo‘limi – https://aloqabank.uz – Mobil ilova imkoniyatlari va raqamli xizmatlar tahlili. 12ustida ishlaydilar. G‘oya bosqichida keng fikrlash, kreativ yondashuv va bozorni chuqur tahlil qilish muhim hisoblanadi. Ko‘p hollarda bu bosqichda “design thinking” yondashuvi qo‘llaniladi. Ushbu bosqich – asosiy g‘oyaning shakllanishi va uni amalga oshirishga bo‘lgan ishonch paydo bo‘lish bosqichidir. Bu davrda startap jamoasi shakllana boshlaydi, bozor va raqobatchilar tahlil qilinadi, dastlabki konseptlar chiziladi.2. Dastlabki mahsulot bosqichi – MVP yaratish (Minimum Viable Product) Bu bosqichda g‘oya amaliyotga o‘ta boshlaydi. Startap jamoasi mahsulotning dastlabki, eng sodda, lekin ishlaydigan versiyasini yaratadi. Ushbu MVP (Minimum Viable Product) asosan asosiy funktsiyalarni o‘z ichiga oladi va mijozlarga xizmat ko‘rsatishni boshlaydi. Bu bosqichning asosiy maqsadi – mahsulotni katta sarmoya sarflamasdan, foydalanuvchilar bilan sinab ko‘rishdir. MVP yaratishda “Lean Startup” metodologiyasi qo‘llaniladi. Bu jarayonda jamoa tezda mahsulotni ishlab chiqadi, real mijozlar orqali sinovdan o‘tkazadi va natijalarga qarab mahsulotni takomillashtiradi. MVP orqali bozorga chiqish startapni tezroq rivojlanish sari undaydi va potensial sarmoyadorlarni jalb qilish imkonini yaratadi.3. Bozorda mavjudlikni sinash bosqichi (Validation stage) MVP tayyor bo‘lib, bozorga chiqarilgach, endi uni haqiqiy foydalanuvchilar baholaydi. Ushbu bosqichda foydalanuvchilarning mahsulotga munosabati, foydalanish chastotasi, kamchiliklar va takliflar tahlil qilinadi. Bu bosqichda A/B testlar, so‘rovnomalar, analitik dasturlar yordamida mijoz xatti-harakatlari aniqlanadi. Mahsulot foydalanuvchilar uchun haqiqatan foydalimi yoki yo‘qmi — ana shu savolga javob topiladi. Mijozlarning fikriga tayangan holda mahsulotda “pivot” (yo‘nalish o‘zgarishi) qilish ehtiyoji yuzaga kelishi mumkin. Pivot — bu mahsulot kontseptsiyasini sezilarli darajada o‘zgartirib, yangi yondashuvni sinab ko‘rish deganidir. Shunday qilib, bu bosqich mahsulotning bozor talabiga mosligini aniqlash va takomillashtirishga zamin yaratadi.4. O‘sish va kengayish bosqichi (Scaling stage) Agar mahsulot foydalanuvchilar tomonidan ijobiy qabul qilinsa va talab ortsa, startap navbatdagi bosqichga o‘tadi — bu o‘sish va 20G‘oya shakllanish bosqichi Savdo va ombor jarayonlaridagi muammolarni aniqlash, avtomatlashtirish g‘oyasi shakllandi MVP yaratish bosqichi Minimal CRM tizimi yaratildi, mahsulot harakati va hisobotlar nazorati yo‘lga qo‘yildi Sinov va takomillashtirish bosqichi Foydalanuvchi fikrlari asosida qo‘shimcha funksiyalar qo‘shildi, mobil versiya ishlab chiqildi O‘sish va kengayish bosqichi Do‘konlar soni oshdi, API orqali boshqa tizimlarga integratsiya qilindi, marketing kampaniyalari boshlandi Barqarorlashuv bosqichi Barqaror foydalanuvchi bazasi shakllandi, brend mustahkamlandi, xorijiy bozorlar uchun tayyorgarlik boshlandi Startap asoschilari bu muammoni chuqur o‘rganib chiqib, ularning sababi – raqamlashtirishning yetishmasligi ekanini tushunishdi. Shu asosda Billz loyihasi g‘oyasi shakllandi: ya’ni, savdo jarayonlarini to‘liq avtomatlashtiruvchi, real vaqt rejimida ma’lumot beruvchi, soddalashtirilgan, arzon va qulay raqamli tizim yaratish. Shuningdek, g‘oya shakllanishida foydalanuvchilar – do‘kon egalari va menejerlar bilan suhbatlar, ehtiyojlar tahlili, mavjud dasturiy mahsulotlar bilan taqqoslash ishlari olib borildi. Mahsulotni qanday qilish, qanday platformada ishlab chiqish va qanday muammolarni hal qilishi kerakligi aniq belgilab olindi. MVP bosqichi: birinchi mahsulotni yaratish va sinovdan o‘tkazish G‘oya shakllangach, Billz startapi jamoasi MVP – minimum funktsiyali ishlaydigan dasturiy mahsulotni ishlab chiqishga kirishdi. Bu dastlabki versiya foydalanuvchilarga tovar harakatini kuzatish, sotuvlarni kiritish va oddiy hisobotlarni olish imkonini berardi. Ilova asosan bulutli texnologiyalarga asoslanib ishlab chiqilgan, bu esa foydalanuvchilarga har qanday joydan tizimga kirish imkonini yaratgan.MVP versiyasi imkon qadar tez ishlab chiqildi, undan asosiy maqsad — foydalanuvchilardan real fikr-mulohaza olish va mahsulotga ehtiyoj bor- 1MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………………1 I BOB. STARTAP RIVOJLANISHI VA UNING IQTISODIY MODELINING NAZARIY ASOSLARI 1.1.Startap tu shunchasi va zamonaviy yondashuvlar ………………………….4 1.2. Startapni rivojlantirishning bosqichlari va ularga mos strategik yondashuvlar ……………………………………………………………..….…12 1.3.Rivojlanish bosqichlarida xavflar, cheklovlar va uchraydigan muammolar …………………………………………………………………….17 II. O‘ZBEKISTON SHAROITIDA STARTAPLARNI RIVOJLANTIRISH BOSQICHLARI TAHLILI 2 .1.Mahalliy startaplar (Billz, Express24, Aloqabank Fintech lab) misolida rivojlanish bosqichlari ………………………………………………………....20 2 .2. Texnoparklar, akseleratorlar va davlat dasturlarining roli ………………..31 2 .3. O‘zbekiston bozorida raqamli startaplar uchun strategik imkoniyatlar va cheklovlar ……………………………………………………………………..33 Xulosa ………………………………………………………………………...41 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ……………………………………...…42 27qayta ishlab chiqildi – menyu qismlari soddalashtirildi, tugmalar joylashuvi optimallashtirildi, xizmatlar tartibi foydalanuvchi odatlariga moslashtirildi. Ilova dizaynida milliy ranglar, oddiy ikonalar va tushunarli yozuvlar ishlatildi.Bu bosqichda Aloqabank ilovasi foydalanuvchilarning harakatlarini monitoring qilish, ma’lumotlar asosida interfeysni doimiy tahlil qilish (user analytics) orqali takomillashdi. Har bir yangilanish foydalanuvchi tajribasini yanada yaxshilashga xizmat qildi.4. Kengayish va integratsiya bosqichi: raqamli bank platformasiga aylanishAloqabank Fintech Lab ilovasi 2021–2024 yillarda faol kengayish bosqichiga o‘tdi. Endi bu dastur bank ilovasi emas, balki to‘liq raqamli moliyaviy platformaga aylandi. Ilova boshqa bank kartalari egalari uchun ham foydalanish imkonini berdi – ya’ni, Aloqabank mijozlari bilan cheklanmay qo‘ydi.Asosiy yutuqlari: Ilova orqali har kuni minglab tranzaksiyalar amalga oshirilmoqda; Chatbot funksiyasi qo‘shildi – foydalanuvchi savollariga avtomatik javob; Elektron hujjatlar almashinuvi yo‘lga qo‘yildi – kredit shartnomalari onlayn tasdiqlanadi;QR-kod to‘lov tizimi joriy etildi – do‘konlarda mobil to‘lov imkoniyati;Ilova App Store va Google Play platformalarida yuqori reytingga ega bo‘ldi.Bank ichida esa bu loyiha orqali raqamli transformatsiya sur’ati keskin oshdi. Xodimlarning operatsion ishlariga bo‘lgan ehtiyoj kamaydi, mijoz xizmatlari avtomatlashtirildi, navbatlar soni qisqardi. Aloqabank Fintech Lab endilikda bank infratuzilmasining markaziy raqamli tuguniga aylandi. Aloqabank Fintech Lab startapi — bu O‘zbekistonda bank xizmatlarining raqamli transformatsiyasi yo‘lida muhim bosqich hisoblanadi. U g‘oyadan tortib keng raqamli platformagacha bo‘lgan murakkab yo‘lni bosib o‘tdi. Loyihaning har bir bosqichi foydalanuvchi ehtiyojiga asoslangan, texnologik innovatsiyalar bilan boyitilgan va bank sektorining zamonaviylashishiga xizmat qilgan. Bugungi kunda bu loyiha O‘zbekistonda fintech startaplar uchun ideal namuna bo‘lib xizmat qilmoqda. 5salohiyatiga ega bo‘lgan yangi tipdagi biznes shaklidir. Ushbu atama ingliz tilidagi "startup" so‘zidan olingan bo‘lib, "ishni boshlash", "yangi ishga kirishish" ma'nolarini anglatadi. Lekin u oddiy yangi biznes emas, balki yuqori texnologiyalar, kreativ yondashuv va yangicha qarorlar orqali o‘ziga xoslik kasb etgan loyiha shaklini ifodalaydi.Startaplar odatda noan’anaviy, ilg‘or g‘oyalarga asoslanadi va tez rivojlanish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bunday loyihalar investorlar uchun yuqori riskga ega bo‘lsa-da, potentsial daromadi ham katta bo‘ladi. Startaplar odatda dastlabki bosqichlarda barqaror daromad keltirmaydi, lekin bozorga ta’siri va o‘sish sur’atlari hisobiga ularni qo‘llab- quvvatlashga tayyor bo‘lgan sarmoyadorlar soni ortib bormoqda. Ayniqsa, texnologik startaplar — sun’iy intellekt, moliyaviy texnologiyalar (fintech), tibbiyot texnologiyalari va elektron tijorat yo‘nalishlarida yirik kompaniyalarga aylanishi mumkin.Startaplar faoliyati innovatsion fikrlash, bozorga moslashuvchanlik, texnologik zamonaviylik, riskka tayyorlik va mijoz ehtiyojini doimiy tahlil qilish kabi asosiy xususiyatlarga ega. Ularning boshqaruv strukturalari yengil va soddalashtirilgan bo‘ladi, bu esa ularni tez qaror qabul qilishga va o‘zgaruvchan sharoitga moslashishga imkon beradi. Har bir startapning yuragi — bu uning innovatsion g‘oyasi, ya’ni bozor uchun mutlaqo yangi bo‘lgan yoki mavjud mahsulotni tubdan yaxshilashga qaratilgan yechimdir.Startaplar uchun eng muhim jihatlardan biri — bu minimal resurslar bilan maksimal qiymat yaratishdir. Ular ko‘pincha o‘z faoliyatini kichik jamoa bilan boshlaydi, dastlabki xarajatlarni kamaytirish, MVP (Minimum Viable Product – minimal darajadagi tayyor mahsulot) ishlab chiqish va bozorga tezda chiqish kabi yondashuvlar orqali o‘z salohiyatini sinovdan o‘tkazadi. Shu sababli startaplar "sinov – xulosa – takomillashtirish" siklida faoliyat yuritadi.Bu biznes modelning tarixi XX asr oxirlarida AQShning Kaliforniya shtatidagi Silikon vodiysida shakllangan. Apple, Microsoft, Amazon, Google kabi yirik texnologik gigantlar avvaliga startap sifatida boshlangan va o‘z vaqtida innovatsion g‘oyalarni bozorga olib chiqish orqali jahon iqtisodiyotida 25 mahsulotlar Bu bosqichda kompaniya: Yuzlab haydovchilarni jalb qildi, ularga dastlabki trening va qo‘llab-quvvatlov tizimlarini ishlab chiqdi;Hamkor do‘konlar sonini oshirdi – supermarketlar, dorixonalar, kichik ishlab chiqaruvchilar;Investorlar e’tiborini tortdi – mahalliy va xorijiy sarmoyalar jalb qilindi;Logistika tizimini avtomatlashtirdi – buyurtmalarni qayta taqsimlovchi ichki algoritmlar joriy qilindi. Shuningdek, Express24 o‘z brendini mustahkamladi: logotipi yangilandi, dizayn sodda va zamonaviy ko‘rinishga keltirildi, reklama kampaniyalari ijtimoiy tarmoqlarda kuchaytirildi. 9 Ayni vaqtda kompaniya o‘z xizmatlarini nafaqat Toshkent, balki boshqa yirik shaharlarda ham joriy etish rejasida. Express24 startapi O‘zbekiston sharoitida texnologik innovatsiyalarni muvaffaqiyatli joriy etgan eng yorqin namunadir. U real muammodan boshlab, MVP yaratish, foydalanuvchi fikrini sinchkovlik bilan o‘rganish, xizmat doirasini kengaytirish va bozor yetakchisiga aylanish kabi bosqichlarning barchasini mukammal bosib o‘tdi. U o‘zining moslashuvchanligi, mijozga yo‘naltirilganligi va texnologik yondashuvi bilan nafaqat startap sifatida, balki biznes sifatida ham o‘zini isbotladi. 3. Aloqabank Fintech Lab rivojlanish bosqichlari 1. G‘oya shakllanish bosqichi: bank xizmatlarini raqamlashtirish zarurati2019-yildan boshlab O‘zbekistonda bank-moliya sohasida raqamli transformatsiyaga bo‘lgan ehtiyoj sezilarli darajada oshdi. Aholining internet va smartfonlardan foydalanish ko‘lami kengaydi, pandemiya davri esa an’anaviy bank xizmatlarining sekinligi, navbatlar va vaqt sarfiga nisbatan norozilikni oshirdi. Shu sharoitda Aloqabank rahbariyati tomonidan raqamli bank xizmatlarini mobil ilova orqali 24/7 rejimda taqdim etish g‘oyasi ilgari surildi.G‘oyaning asosiy maqsadi — mijozlarni bank ofisiga borish majburiyatidan ozod qilish, barcha asosiy moliyaviy operatsiyalarni mobil qurilmalar orqali bajarish imkonini yaratish 9 Express24.uz rasmiy sayti – https://express24.uz – Ilovaning yaratilishi, foydalanuvchi interfeysi va kengayish bosqichlari. (2024-yil) 21yo‘qligini sinab ko‘rish edi. Dastur dastlab kichik savdo do‘konlarida, ayniqsa nonvoyxonalar, supermarketlar va elektronika do‘konlarida sinov tariqasida joriy etildi. Sinovlar jarayonida Billz jamoasi mahsulotdagi kamchiliklar, ishlamayotgan funksiyalar yoki foydalanuvchi uchun tushunarsiz interfeys qismlarini aniqlab bordi. Bu bosqichda doimiy iteratsiya qilinib, har hafta yangi imkoniyatlar qo‘shilib bordi. Sinov va takomillashtirish bosqichi: foydalanuvchi tahlili va optimallashtirishBillz MVP versiyasi foydalanuvchilarga taklif etilgach, jamoa real fikr-mulohazalarni to‘plash va mahsulotni takomillashtirish bosqichiga o‘tdi. Foydalanuvchilar mahsulot interfeysi, funksionallik, xatoliklar haqida doimiy fikr bildirgan. Billz jamoasi esa ushbu fikrlar asosida mahsulotni bosqichma-bosqich yaxshilab bordi. Bu bosqichda dasturga ombor zaxirasini real vaqt rejimida ko‘rish, mahsulotlar bo‘yicha avtomatik hisobot olish, foyda-zararni tahlil qilish, xodimlarga rollar berish kabi muhim funksiyalar qo‘shildi. Ayniqsa, do‘kon egalarining telefon orqali do‘kon holatini kuzata olishi katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Shuningdek, dastur mobil versiyasi ishlab chiqildi. Android platformasi uchun ilova yaratilib, foydalanuvchilar do‘kon ichida kompyutersiz ishlay oladigan darajaga yetkazildi. Bu kichik bizneslar uchun juda muhim yangilik bo‘ldi. Billz jamoasi A/B testlar, foydalanuvchi xatti-harakati tahlili (user analytics), email so‘rovnomalar orqali o‘z dasturini doimiy optimallashtirib bordi. Mahsulot asta- sekin korporativ ehtiyojlarga ham javob bera boshladi. 8 O‘sish va kengayish bosqichi: marketing, integratsiya va mijoz bazasini kengaytirishBillz mahsuloti do‘kon egalari orasida ommalasha boshlagach, startap keyingi bosqichga — o‘sishga o‘tdi. Bu bosqichda asosiy vazifa — ko‘proq foydalanuvchilarni jalb qilish, sodiq mijozlar bazasini yaratish va marketingni kengaytirish bo‘ldi.Startap endilikda yirik tarmoqlar bilan ishlay boshladi: supermarketlar tarmog‘i, tibbiyot do‘konlari, qandolat mahsulotlari ishlab chiqaruvchilari va 8 Billz.uz rasmiy sayti – https://billz.uz – Kompaniyaning xizmatlari, tarixi va rivojlanish bosqichlari bo‘yicha ma’lumotlar. (2023-yil) 39O‘zbekistonda raqamli startaplar uchun qulay muhit yaratilmoqda, ammo mavjud muammolarni hal qilishga jiddiy e’tibor qaratilmasa, bu rivojlanish sekinlashishi mumkin. Har bir muammo — bu aslida yechim kutayotgan imkoniyatdir. Ana shu imkoniyatlardan to‘g‘ri foydalanish esa kelajak startap ekotizimining poydevorini mustahkamlaydi. Xulosa Kurs ishida O‘zbekiston bozorida raqamli startaplarning rivojlanish holati, ularni qo‘llab-quvvatlovchi infratuzilmalar, mavjud imkoniyatlar va muammolar batafsil o’rganib chiqdim kurs ishi davomida aniqlanishicha, raqamli startaplar iqtisodiyotning innovatsion dvigateliga aylanmoqda. Texnologik taraqqiyot, yoshlar orasidagi ijodiy g‘oyalar va mobil xizmatlarga bo‘lgan talabning ortib borayotgani – mamlakatda startap muhitining shakllanishiga zamin yaratmoqda. Bugungi kunga kelib O‘zbekistonda “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi, IT Park tarmoqlarining kengaytirilishi, soliq imtiyozlari, grantlar va rezidentlik dasturlari kabi vositalar orqali raqamli loyihalar faol qo‘llab-quvvatlanmoqda. Ayniqsa, ayollar va yoshlar uchun alohida imkoniyatlar, xalqaro ko‘rgazmalarda qatnashish, texnologik xizmatlarga kirishning soddalashtirilishi bu sohada yangi ufqlarni ochmoqda.Biroq, kurs ishi davomida aniqlanganidek, raqamli startaplarning yo‘lida hali ham muayyan to‘siqlar mavjud. Moliyaviy resurslar yetishmovchiligi, malakali kadrlar tanqisligi, internet infratuzilmasining ayrim hududlarda past darajada ekanligi, aholining raqamli madaniyati sustligi, startap madaniyatining yetarlicha shakllanmagani kabi muammolar bu sohaning tezkor rivojlanishiga to‘sqinlik qilmoqda.Yakuniy 15foydalanuvchilar tomonidan qabul qilinganidan so‘ng, startap tez o‘sishni maqsad qiladi. Bu bosqichda asosiy strategiyalar: marketing avtomatizatsiyasi, konversiyani oshirish, sodiqlik dasturlarini yaratish va savdo kanallarini diversifikatsiya qilish. O‘sish bosqichida Growth Hacking yondashuvi qo‘llaniladi — bu minimal xarajatlar bilan maksimal o‘sishga erishish strategiyasidir. “Referral programs” (tavsiya asosidagi foydalanuvchilarni jalb qilish), “email marketing”, “influencer marketing” kabi vositalar keng qo‘llaniladi. Shuningdek, CRM (Customer Relationship Management) tizimlari orqali foydalanuvchilar bilan aloqani saqlash va ularni faol mijozlarga aylantirish strategiyasi ham bu bosqichda katta ahamiyatga ega. Maqsad – foydalanuvchi sonini ko‘paytirish va daromadni oshirish. Barqarorlashuv va chiqish bosqichiga strategik yondashuvlar Startap yetuklik bosqichiga yetgach, endi u yirik kompaniya sifatida o‘z faoliyatini davom ettiradi. Ushbu bosqichda strategik yondashuvlar quyidagilar: moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, brendni mustahkamlash, korporativ boshqaruvni joriy etish va chiqish strategiyasini aniqlash. Chiqish strategiyalari orasida IPO (Initial Public Offering) – ya’ni, aksiyalarni birjada joylashtirish, yoki boshqa yirik kompaniya tomonidan acquisition (sotib olinishi) asosiy variantlar sifatida qaraladi. 6 Shu bilan birga, kompaniya faoliyatini kengaytirish, yangi mahsulotlar joriy etish va xalqaro bozorga chiqish strategiyasi ustida ham ish olib boriladi. Bu bosqichda asosiy maqsad – kompaniyaning moliyaviy mustaqilligini ta’minlash va sarmoyadorlarga yuqori daromad keltirishdir. Shuningdek, korporativ ijtimoiy mas’uliyat (CSR) yondashuvi ham brend ishonchliligini oshirishda muhim o‘rin tutadi.Startap rivojlanishining har bir bosqichi o‘ziga xos strategiyani talab etadi. Bu strategiyalar startapni doimiy o‘sishga yo‘naltirib, bozorda barqaror o‘rin egallashiga yordam beradi. Muhimi, har bir bosqichda aniq maqsad belgilab, unga erishish uchun tegishli yondashuvni tanlashdir. Innovatsion 6 Jo‘rayev Anvarxon Xudoyqulovich – Startap loyihalarining iqtisodiy tahlili va baholash mezonlari . – AndDU iqtisodiyot fakulteti to‘plami, 2021. – 64–80-betlar .

Startaplarni rivojlantirish bosqichlari kurs ishlari 

Купить