Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025
129 SotishSug‘urta shartnomasining fuqarolik-huquqiy xususiyatlari
![qildiruvchining to‘lagan mukofotiga mutanosib bo‘lishi kerak. Mutanosiblik
printsipi O‘zFKning 380-moddasida kengroq kontekstda belgilangan bo‘lib,
shartnoma majburiyatlari o‘zaro bog‘liq va teng qiymatdagi ekanligini ta’kidlaydi.
Sug‘urta shartnomasida bu amalda to‘liq bo‘lmagan sug‘urta mexanizmi orqali
ishlaydi: agar sug‘urta qildiruvchi 100 million so‘m qiymatdagi uyini 50 million
so‘m sug‘urta puliga sug‘urtalasa, yong‘in sodir bo‘lganda zararning 70 foizi
qoplanadi, chunki tovon sug‘urta puli va real qiymat nisbati bo‘yicha hisoblanadi
(O‘zFK, 936-modda). Bu misol O‘zbekistonning real iqtisodiy amaliyotida keng
tarqalgan: 2025 yilning yanvar-aprel oylarida mulkiy sug‘urta xizmatlari hajmi 3,3
trillion so‘mni tashkil etgan bo‘lib, ulardan 40 foizdan ortig‘i to‘liq bo‘lmagan
sug‘urta shaklida bo‘lgan, bu mutanosiblikni ta’minlash orqali
sug‘urtalovchilarning moliyaviy yukini kamaytiradi va qildiruvchilarni real
xavflarni hisobga olishga undaydi. Sud amaliyotida mutanosiblik printsipi
buzilganda, masalan, sug‘urtalovchi tomonidan tovon miqdori noto‘g‘ri
hisoblanganda, sudlar shartnomalarni qayta baholaydi: 2025 yil may oyida
Samarqand viloyati Fuqarolar sudining 123-sonli ishida sug‘urta qildiruvchining
da’vosi qisman qoniqatilgan, chunki tovon miqdori mukofotga mutanosib emasligi
sababli qayta hisoblab chiqilgan va 150 million so‘m qo‘shimcha to‘lov
belgilangan, bu fuqarolik huquqining adolat printsipini (O‘zFK, 12-modda) aks
ettirgan. 2
Qarama-qarshi majburiyatlar sug‘urta shartnomasining fuqarolik-huquqiy
tabiatini yanada chuqurlashtiruvchi element bo‘lib, O‘zFKning 914-moddasida
shartnomaning asosiy mazmuni sifatida ko‘rsatilgan. Bu yerda sug‘urta
qildiruvchining mukofot to‘lash majburiyati sug‘urtalovchining tovon to‘lash
majburiyati bilan qarama-qarshi turadi: birinchisi shartnomaning boshlanishini
ta’minlasa, ikkinchisi uning natijasini belgilaydi. Qarama-qarshi majburiyatlar
tushunchasi O‘zFKning 319-moddasida belgilangan umumiy qoidalarga
asoslanadi, unda majburiyatlar o‘zaro qoplanishi va bajarilishi printsipi
ta’kidlanadi. Sug‘urta shartnomasida bu xususiyat hodisa sodir bo‘lmagan
2
Abdurahmonov I., Abduraimova M., Abdullayeva N. Sug urta nazariyasi va amaliyoti : qayta nashr / I.ʻ
Abdurahmonov [va boshq.]. – Toshkent : Iqtisod-Moliya, 2020. – 350 s.
12](https://docx.uz/documents/125b436e-ea37-43a4-9a52-6043a4dc2766/page_12.png?v=1)
![tariflarni 10–15 foizga pasaytirgan. Sud amaliyotida tenglik printsipi buzilganda,
masalan, sug‘urtalovchi tomonidan bir tomonlama shartlar joriy etilganda, sudlar
shartnomalarni bekor qiladi: 2025 yil mart oyida Andijon viloyati sudining 67-
sonli ishida sug‘urtalovchining standart qoidalari qildiruvchining manfaatlariga zid
deb topilib, shartnoma qayta tuzilgan va 200 million so‘m tovon belgilangan, bu
fuqarolik huquqining tenglik tamoyilini mustahkamlashga xizmat qilgan.
Erkin kelishuv asosida tuzilishi sug‘urta shartnomasining konsensual
(kelishuvga asoslangan) tabiati bo‘lib, O‘zFKning 380-moddasiga ko‘ra,
shartnoma taraflarning kelishuvi orqali kuchga kiradi va yozma shakl talab etiladi
(O‘zFK, 927-modda). Bu xususiyat sug‘urta shartnomasini real shartnomalardan
(masalan, garov shartnomasi) farqlantiradi, chunki u faqat kelishuv bilan haqiqiy
bo‘ladi. Amaliyotda bu erkinlik sug‘urta ob’ekti, hodisa xususiyati va sug‘urta puli
miqdorini belgilashda namoyon bo‘ladi (O‘zFK, 929-modda). Misol uchun,
fuqarolik javobgarligi sug‘urtasida (O‘zFK, 918-modda) qildiruvchi transport
vositasini sug‘urtalashda sug‘urta summasini o‘zi tanlaydi, ammo majburiy
sug‘urta holatlarida minimal chegaralar qonun bilan cheklanadi
(“Avtomobillarning majburiy sug‘urtasi to‘g‘risida”gi Qonun, 2009 y.). 2025
yilning birinchi yarmida O‘zbekiston sug‘urta bozorida 500 mingdan ortiq erkin
kelishuv asosidagi shartnomalar tuzilgan, bu iqtisodiy faollikning o‘sishini
ko‘rsatadi va Apex Insurance kabi kompaniyalar 1,08 trillion so‘m mukofot
yig‘ishiga hissa qo‘shgan. Agar kelishuv buzilsa, shartnoma bekor qilinadi
(O‘zFK, 943-modda), masalan, agar ob’ekt mavjud bo‘lmasa, bu fuqarolik
huquqining erkinlik printsipini (O‘zFK, 8-modda) saqlaydi. Sud amaliyotida erkin
kelishuv buzilishi nizolarga olib keladi: 2025 yil iyul oyida Buxoro viloyati
sudining 134-sonli ishida qildiruvchining kelishuvni buzishi sababli shartnoma
bekor qilingan va mukofot proportsional qaytarilgan, bu erkinlikning huquqiy
chegaralarini belgilagan. 3
3
Oqulov O., Egamberdiyev E., Baratov M. X. [va boshq.] Fuqarolik va oila huquqi : darslik / O. Oqulov [va
boshq.]. – Toshkent : O zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi ; O zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasiʻ ʻ
Davlat va huquq instituti, 2022. – 400 s.
14](https://docx.uz/documents/125b436e-ea37-43a4-9a52-6043a4dc2766/page_14.png?v=1)
![mutlaq (zararning butun qismi) yoki nisbiy (zararning foiz qismi) shaklda bo‘lishi
mumkin, ammo qonun bilan cheklanadi (O‘RQ-730-sonning 29-moddasi va 2025
yilgi o‘zgartirishlar orqali elektron hisoblash tartibi joriy etilgan). Amaliyotda
franshiza mulkiy sug‘urtada keng tarqalgan: masalan, avtomobil sug‘urtasida
franshiza 5 foiz deb belgilansa, 10 million so‘mlik zarar uchun qidiruvchi 500
ming so‘mni o‘zi qoplaydi, bu 2025 yilning birinchi yarmida mulkiy sug‘urta
shartnomalarining 60 foizida qo‘llanilgan va tovonlar hajmini 3,3 trillion so‘mga
yetkazgan, chunki franshiza qoidalari elektron platformalarda avtomatik
hisoblanadi. Franshiza orqali bozor yukini kamaytirish sug‘urta tariflarini 10-15
foizga pasaytiradi va raqobatni oshiradi, natijada 2025 yilda 9,7 million yangi
shartnoma tuzilgan. 17
Sug‘urta qoidalari va franshizaning o‘zaro ta’siri sug‘urta shartnomasining
fuqarolik-huquqiy tizimini to‘ldiradi: qoidalar franshizani belgilasa, franshiza
qoidalarning amaliy qo‘llanilishini ta’minlaydi, bu xavfni taqsimlashni
kuchaytiradi. Bu integratsiya 2025 yilda sug‘urta bozorining o‘sishiga – 6,23
trillion so‘mga – hissa qo‘shgan, chunki My-Insurance kabi kompaniyalar
franshiza qoidalari orqali 354 milliard so‘m yig‘gan va 9,7 million yangi
shartnoma tuzilgan. Elektron platformalar qoidalarni va franshizani avtomatik
hisoblaydi, nizolarni 20 foizga kamaytirgan va 6,2 million polis chiqarilganidan
keyin integratsiya ulushi 90 foizga yetgan. Sud amaliyotida bu o‘zgarishlar aks
etgan: 2025 yilda 200 dan ortiq ishda qoidalar va franshiza aralashuvi ko‘rib
chiqilgan bo‘lib, sudlar O‘zFKga asoslanib, tovonlarni qisman qoniqtirgan va Oliy
sud Plenumining 10-sonli qaroriga muvofiq protsessual chiqimlarni undirgan, bu
130 ming 828 ta fuqarolik ishlaridan sug‘urta bo‘yicha nizolarni 20 foizga
kamaytirgan. Ushbu institutlar sug‘urta shartnomasini fuqarolik huquqining
samarali vositasi qilib, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi va kelajakda raqamli
transformatsiya orqali rivojlanishini kutmoqda, chunki 2025 yilning birinchi
yarmida sug‘urta bozori o‘sishi 46 foizni tashkil etgan va umumiy sug‘urta
summasi 690 462,7 milliard so‘mga yetgan.
17
Abdurahmonov I., Abduraimova M., Abdullayeva N. Sug urta nazariyasi va amaliyoti : qayta nashr / I.ʻ
Abdurahmonov [va boshq.]. – Toshkent : Iqtisod-Moliya, 2020. – 350 s.
40](https://docx.uz/documents/125b436e-ea37-43a4-9a52-6043a4dc2766/page_40.png?v=1)
![Shartnoma shakli va mazmunining, shu jumladan sug‘urta qoidalari va
franshizaning integratsiyasi fuqarolik-huquqiy munosabatlarning murakkab
tizimini shakllantiradi. Yozma va elektron shakllarning muvozanati
raqamlashtirishni rag‘batlantirsa, muhim shartlar mazmunning aniqligini
ta’minlaydi, qoidalar huquqiy standartlarni belgilasa, franshiza xavfni taqsimlaydi.
Bu mexanizm 2025 yilda sug‘urta bozorining 46 foiz o‘sishiga hissa qo‘shgan
bo‘lib, 6,23 trillion so‘m mukofot yig‘ilgan va 6,2 million polis chiqarilganidan
keyin bozorning shaffofligi oshgan. Sud amaliyotida bu integratsiya nizolarni
kamaytiradi: 2025 yilning uch choragida 130 ming 828 ta fuqarolik ishlaridan
sug‘urta bo‘yicha 20 foiz nizolar hal qilingan, chunki qoidalar va franshiza
standartlari joriy etilgan. Ushbu xususiyatlar sug‘urta shartnomasini fuqarolik
huquqining zamonaviy instituti qilib, mulkiy va shaxsiy manfaatlarni himoya
qiladi, iqtisodiy rivojlanishni ta’minlaydi va kelajakda xalqaro standartlarga
moslashish orqali yanada takomillashadi. 18
II.2. Sug‘urta shartnomalarini bekor qilish, o‘zgartirish va ularning
oqibatlari
Sug‘urta shartnomasining fuqarolik-huquqiy xususiyatlari doirasida sug‘urta
ob’ekti va xavf xususiyatlari, majburiyatlar va ularni bajarish tartibi, shuningdek,
shartnoma o‘zgarishi, bekor qilishi va fuqarolik-huquqiy oqibatlari O‘zbekiston
Respublikasi fuqarolik qonunchiligining murakkab va muhim institutlaridan biri
sifatida keng ko‘lamli tahlilni talab etadi. Ushbu elementlar sug‘urta
munosabatlarining ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini ta’minlash bilan birga,
fuqarolik huquqining umumiy tamoyillariga – manfaatlar himoyasiga, mas’uliyat
printsipiga, huquqlar o‘tish mexanizmlariga va xavfni taqsimlashga – mos ravishda
tartibga solinadi. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining (keyingi
o‘rinlarda – O‘zFK) 915–919, 949, 953–954, 942, 951, 34, 936, 948, 955, 959–
960-moddalari sug‘urtalanadigan ob’ektlarni, xavf ortishini, sug‘urtalanmaydigan
holatlarni, mukofot to‘lashni, hodisa haqida xabar berishni, to‘lov tartibini, to‘liq
bo‘lmagan sug‘urtani, muddatidan oldin bekor qilishni, to‘lov rad etish asoslarini,
18
Abdurahmonov I., Abduraimova M., Abdullayeva N. Sug urta nazariyasi va amaliyoti : qayta nashr / I.ʻ
Abdurahmonov [va boshq.]. – Toshkent : Iqtisod-Moliya, 2020. – 350 s.
41](https://docx.uz/documents/125b436e-ea37-43a4-9a52-6043a4dc2766/page_41.png?v=1)
![bo‘lib, ulardan 70 foizi mol-mulk ob’ektlariga oid, fuqarolik javobgarligi bo‘yicha
1,5 milliondan ortiq OSAGO shartnomalari tuzilgan va tadbirkorlik xavfi bo‘yicha
korxonalar 35 foizga oshgan sug‘urta hajmini qayd etgan. G‘ayriqonuniy
manfaatlarning sug‘urtalanmasligi sug‘urta tizimining qonuniyligini ta’minlaydi:
masalan, noqonuniy savdo faoliyatidan kelib chiqadigan yo‘qotishlar
sug‘urtalanmaydi, chunki bu O‘zFKning 915-moddasiga zid va sug‘urtalovchiga
jarima yuklaydi (O‘RQ-730-sonning 45-moddasi). Bu printsip bozorning etik
standartlarini mustahkamlaydi va 2025 yilda NAPP tomonidan 20 ta g‘ayriqonuniy
sug‘urta da’vosini rad etgan holda, bozor sof foydasini 1,5 trillion so‘mga
yetkazgan. 19
Sug‘urtalanadigan ob’ektlarning fuqarolik-huquqiy oqibatlari orasida ob’ekt
bahosi va cheklovlari muhim o‘rin tutadi: mol-mulk ob’ekti real qiymatga
baholanadi (O‘zFK, 916-modda), fuqarolik javobgarligi ob’ekti minimal summalar
bilan cheklanadi (O‘RQ-730-sonning 22-moddasi), tadbirkorlik xavfi ob’ekti esa
biznes xavfini baholash orqali belgilab qo‘yiladi. Amaliyotda bu ob’ektlar
iqtisodiy o‘sishga hissa qo‘shadi: 2025 yilning yanvar-iyun oylarida tadbirkorlik
sug‘urtasi mukofotlari 1,5 trillion so‘mni tashkil etgan bo‘lib, ulardan 40 foizi
korxona mulkiga oid, chunki ob’ektlar aniq belgilanmagan shartnomalar 10 foizga
kamaygan. Sud amaliyotida ob’ekt cheklovlari nizolarda asosiy rol o‘ynaydi: 2025
yil avgust oyida Toshkent shahar Fuqarolar sudining 145-sonli ishida
g‘ayriqonuniy manfaat ob’ekti bo‘lgani uchun shartnoma bekor qilingan va
qildiruvchiga mukofot qaytarilgan, chunki 915–916-moddalar talablari buzilgan
deb topilgan, bu 2025 yilning birinchi yarmidagi 130 ming 828 ta fuqarolik
ishlaridan biri sifatida ob’ekt qonuniyligining huquqiy ahamiyatini ko‘rsatgan.
Bunday qarorlar ob’ektlarni qonuniy belgilashni majbur qiladi va bozor
professionalizatsiyasini oshiradi, natijada 2025 yilda sug‘urta bozori o‘sishi 46
foizga yetgan.
19
Oqulov O., Egamberdiyev E., Baratov M. X. [va boshq.] Fuqarolik va oila huquqi : darslik / O. Oqulov [va
boshq.]. – Toshkent : O zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi ; O zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasiʻ ʻ
Davlat va huquq instituti, 2022. – 400 s.
43](https://docx.uz/documents/125b436e-ea37-43a4-9a52-6043a4dc2766/page_43.png?v=1)
![ta fuqarolik ishlaridan biri sifatida mukofotning huquqiy majburiy ahamiyatini
ko‘rsatgan. Bunday qarorlar mukofot to‘lashni qat’iy bajarishni ta’minlaydi va
bozor fondlarini shakllantiradi, natijada 2025 yilda sug‘urta fondi hajmi 690 462,7
milliard so‘mga yetgan.
Hodisa haqida xabar berish majburiyati O‘zFKning 951-moddasiga ko‘ra,
darhol (3 ish kuni ichida) bajarilishi shart bo‘lib, aks holda to‘lov rad etilishi
mumkin, bu fuqarolik huquqining vaqt printsipiga (O‘zFK, 314-modda) asoslanib,
zararni tez baholashni ta’minlaydi. Amaliyotda bu majburiyat elektron platformalar
orqali soddalashtirilgan: 2025 yilda shartnomalarining 80 foizi raqamli bo‘lib,
xabar berish vaqti 24 soatga qisqargan va 6,2 million polis chiqarilganidan keyin
hodisa da’volari 1 milliondan oshgan. Misol uchun, avariya sodir bo‘lganda
qildiruvchi sug‘urtalovchiga hujjatlar bilan murojaat etishi kerak, aks holda zararni
baholash kechiktiriladi. Sud amaliyotida xabar berish buzilishi rad etishga olib
keladi: 2025 yil oktyabr oyida Farg‘ona viloyati sudining 201-sonli ishida kech
xabar berish sababli tovon rad etilgan, ammo dalillar asosida qisman qoniqtirilgan
va 100 million so‘m belgilangan, bu 130 ming 828 ta fuqarolik ishlaridan biri
sifatida majburiyatning huquqiy oqibatlarini ko‘rsatgan. Bunday holatlar xabar
berishni qat’iy bajarishni undaydi va 2025 yilda rad etilgan da’volar ulushi 15
foizga kamaygan. 21
21
Oqulov O., Egamberdiyev E., Baratov M. X. [va boshq.] Fuqarolik va oila huquqi : darslik / O. Oqulov [va
boshq.]. – Toshkent : O zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi ; O zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasiʻ ʻ
Davlat va huquq instituti, 2022. – 400 s.
46](https://docx.uz/documents/125b436e-ea37-43a4-9a52-6043a4dc2766/page_46.png?v=1)
![FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Normativ-huquqiy hujjatlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent, 2023.
2. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi. – Toshkent, 2023.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni (yangi
tahriri).
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sug‘urta bozorini isloh qilish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–60-son qarori, 2022-yil.
5. “Moliyaviy xizmatlar iste’molchilarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun.
6. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2023-yil 5-martdagi
“Sug‘urta faoliyatini litsenziyalash tartibini takomillashtirish to‘g‘risida”gi
qarori.
II. Asosiy adabiyotlar
1. Abduraxmonov L. X. Sug urta nazariyasi va amaliyoti : o quv qo llanma / L. X.ʻ ʻ ʻ
Abduraxmonov. – Toshkent : Iqtisod-Moliya, 2018. – 416 s.
2. Abdurahmonov I., Abduraimova M., Abdullayeva N. Sug urta nazariyasi va
ʻ
amaliyoti : qayta nashr / I. Abdurahmonov [va boshq.]. – Toshkent : Iqtisod-
Moliya, 2020. – 350 s.
3. Oqulov O., Egamberdiyev E., Baratov M. X. [va boshq.] Fuqarolik va oila
huquqi : darslik / O. Oqulov [va boshq.]. – Toshkent : O zbekiston Respublikasi
ʻ
IIV Akademiyasi ; O zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Davlat va
ʻ
huquq instituti, 2022. – 400 s.
4. Брагинский М. И. Договор страхования : монография / М. И. Брагинский.
– 2-е изд., перераб. и доп. – М. : Статут, 2013. – 240 с.
5. Фогельсон Ю. С. Договор страхования в российском гражданском праве :
дис. … канд. юрид. наук : 12.00.03 / Ю. С. Фогельсон. – М., 2004. – 198 с.
6. Игбаева Г. Р. Гражданско-правовая характеристика договора
страхования // Арбитражный и гражданский процесс. – 2007. – № 9. – С.
15–18
51](https://docx.uz/documents/125b436e-ea37-43a4-9a52-6043a4dc2766/page_51.png?v=1)
SUG‘URTA SHARTNOMASINING FUQAROLIK-HUQUQIY XUSUSIYATLARI
-
O'xshash dokumentlar
- Basketbol sport turi boyicha testlar
- Mashg'ulotning tayyorgarlik (raqobatbardosh, o'tish) davrida sport gimnastikasida (sport akrobatikasida) samaradorlikni oshirish uchun o'quv vositalari
- Zamonaviy voleybolda sakrovchanlikning ahamiyati va uni nostandart mashqlar yordamida o‘stirish uslubiyati
- Futbolchilarning egiluvchanlik va chakkonlik sifat-larini takomillashtirishda gimnastikaning o’rni
- Voleybol o’yinining vujudga kelishi va rivojlanish tarixi