Sug‘urtada tarif siyosati - Iqtisodiyot - Dars ishlanmalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	112.4KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	06 Mart 2025
Kengaytma	pptx
Bo'lim	Dars ishlanmalar
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nozimov Eldor Anvarovich

Ro'yxatga olish sanasi 06 Mart 2025

1 Sotish

Sug‘urtada tarif siyosati

Sotib olish

SUG‘URTADA TARIF
SIYOSATI

REJA:

Raqobat sharoitida sug‘urta xizmatlariga narx-navoni
shakllanish xususiyatlari va sug‘urta tarifi tushunchasi.

Sug‘urta tarif stavkasining tuzilishi va tarkibi. Brutto va
netto-stavkani hisoblashning o‘ziga xos xususiyatlari va
umumiy tamoyillari.

Aktuar hisoblarda ehtimollar nazariyasi qonuniyatlaridan
foydalanish.

Vafot etish ehtimolligini hisoblashda foydalaniladigan
jadvallar

1. Raqobat sharoitida sug‘urta xizmatlariga narx-navoni
shakllanish xususiyatlari va sug‘urta tarifi tushunchasi
Risklar transferini funksional mazmun-mohiyatiga
ko‘ra o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan sug‘urta xizmatlarini
tashkil etish hamda ularni ko‘rsatish sa’y-harakatlari
majmuasi, deb ta’kidlash mumkin. Mazkur faoliyatning
asosiy maqsadi iqtisodiyot sub’ektlarining talablariga
ko‘ra, ularni sug‘urta risklaridan himoyasini ta’minlashga
qaratilgandir. Bu jarayonda risklar yuz berishi oqibatida
ko‘rilishi ehtimol bo‘lgan zararlarni qoplashda sug‘urta
tizimi barqarorligini ta’minlashning ahamiyati ortmoqda

Risklar transferida tariflarni belgilash qator
uslubiyatlarga, xususan, ehtimollik nazariyasiga binoan
sug‘urtachilarda shakllantirilgan ma’lumotlar bazasiga
asoslangandir.
Xususan, tariflarni belgilashda har bir shartnoma
bo‘yicha quyidagi:
- sug‘urta hodisasi yuz berishi ehtimoli;
- sug‘urta mukofotining o‘rtacha kattaligi;
- to‘lanishi ehtimol bo‘lgan sug‘urta qoplamasining
o‘rtacha summasi kabi omillar e’tiborga olinadi.

Risklar transferi bo‘yicha tariflarni aniqlash uslubiyatlarida
ob’ektlarning o‘ziga xosligi to‘liq aks etmagan. Shuni ta’kidlash kerakki,
tariflarni belgilashda unga ta’sir etuvchi qator omillar qat’iy e’tiborga
olingan uslubiyatning samarasi kutilgan darajada bo‘lishi mumkin. Xususan,
bunday uslubiyat:
- sug‘urta ob’ektlarini tasniflash (guruhlash);
- har bir guruhning o‘ziga xos tomonlarini aniqlashtirish;
- o‘ziga xos xususiyatlarni son jihatdan baholash uslubiyatini ishlab
chiqish;
- har bir guruh ob’ektlarining umumiy tomonlarini aks ettirgan
ma’lumotlar bazasini shakllantirish;
- tariflarini hisoblashning dasturiy ta’minotini yo‘lga qo‘yish kabi bir
qator sa’y-harakatlarni amalga oshirishni talab etadi.

Sug‘urta faoliyatida aktuar hisob-kitoblarning o‘ziga xos
tomonlari ham mavjud va ular quyidagi holatlarda namoyon
bo‘ladi:

baholanayotgan risk doimo ehtimollik xarakteriga ega bo‘lishi;

ayrim yillarda umumiy qonuniyatga zid turkum tasodifiy hodisalar yuz
berishi, ularning ta’siri, o‘z navbatida, sug‘urta tashkilotidan talab etiladigan
sug‘urta qoplamasi to‘lovi summasining sezilarli o‘zgarishini taqozo etishi;

sug‘urtachi tomonidan ko‘rsatilayotgan xizmat tannarxi sug‘urta
munosabatlari yig‘indisidan keltirilib chiqarilishi;

sug‘urtachi ixtiyorida bo‘ladigan maxsus zaxirani ajratish, uning optimal
hajmini aniqlash talab etilishi;

Sug‘urta faoliyatida aktuar hisob-kitoblarning o‘ziga xos
tomonlari ham mavjud va ular quyidagi holatlarda namoyon
bo‘ladi:

sug‘urta shartnomalari ko‘rsatkichlarini (inglizcha «storno») bashorat qilish hamda ular
bo‘yicha ekspert bahosi talab etilishi;

qarz (ssuda) foizlari me’yorlarini va aniq vaqt oralig‘ida ularning o‘zgarish an’analarini
tadqiq etish taqozo etilishi;

sug‘urta hodisasi bilan bog‘liq holda to‘liq yoki qisman zararlar yuzaga kelishi hamda ular
kattaligining kenglik va vaqtda taqsimlanishiga maxsus jadvallar yordamida o‘zgartirishlar
kiritish talabi namoyon bo‘lishi;

ekvivalentlik tamoyiliga amal qilish, ya’ni sug‘urta mukofotlari va sug‘urta tashkiloti
tomonidan tarif davrida ko‘rsatilayotgan sug‘urta ta’minoti o‘rtasida o‘zaro tenglik o‘rnatilishi
taqozo etilishi;

umumiy sug‘urta doirasida risklarni aniqlashtirish va ularni guruhlash talab etilishi
kabilar.

Sug‘urta tarifining risk yuz berishi ehtimoliga
nisbatan yuqori darajada ko‘rsatilishi bir tomondan,
mijoz bilan sug‘urta shartnomasi tuzilmay qolishiga
sabab bo‘lsa, ikkinchi tomondan, sug‘urtachining
sug‘urta bozoridagi raqobatbardoshligiga ham salbiy
ta’sir etadi. Va, aksincha, tarif stavkasining past darajada
belgilanishi sug‘urtachi mablag‘larining taqchilligini
keltirib chiqarishi oqibatida, sug‘urtalanuvchi ko‘rgan
zararning sug‘urta qoplamasi amalga oshirilmay
qolinishiga olib kelishi mumkin, ammo, bunday holat
amaliyotda deyarli uchramaydi.

2. Sug‘urta tarif stavkasining tuzilishi va tarkibi. Brutto va
netto-stavkani hisoblashning o‘ziga xos xususiyatlari va
umumiy tamoyillari.
Sug‘urta mukofotlarining stavkalari tarif davri uchun
hisoblab chiqiladi, ya’ni tarif hisoblari asosida belgilangan davr
uchun ekvivalentlik ta’minlanadi. SHunday qilib, har qanday
sug‘urta turi bo‘yicha tarif stavkasi brutto-stavka sifatida
qaraladi va u ikki qismdan: netto-stavka (sug‘urta qoplamasi
to‘lovlari uchun zaxira summasi) va sug‘urtachining faoliyat
yuritish xarajatlaridan (odatda u «yuk» deb ataladi) iborat
bo‘ladi. Brutto-stavkada bu ikkala qismning nisbati, ularning
mohiyatidan kelib chiqib, turlicha foizlarda belgilanishi
mumkin .

Sug‘urta shartnomasi bo‘yicha qancha
sug‘urta turi sug‘urtalanayotgan bo‘lsa, netto-
stavka ham shuncha qismdan iborat bo‘ladi.
Masalan, hayotni aralash sug‘urtalash bo‘yicha
netto-stavka belgilangan davrgacha yashaganligi
uchun, o‘lim holati yuz berganligi uchun,
mehnat faoliyatini yo‘qotish holati uchun kabi
netto-stavkalardan tashkil topadi.

№ Kompaniya nomlari Huquqiy tashkiliy shakl
1 Actuarial Advisers Mas'uliyati cheklangan jamiyat
2 Actuarial Service
Bureau Mas'uliyati cheklangan jamiyatAktuar tashkilotlar

O‘zbekistonda faoliyat ko‘rsatayotgan sug‘urta tashkilotlari
tomonidan netto-stavkani hisoblash amaliyotda birmuncha
murakkabroqdir. Negaki, sug‘urtalangan ob’ektning (bir qismi
yoki batamom) zarar ko‘rganligi darajasi, sug‘urta hodisalari
(yong‘in, suv toshqini va boshqa) sonining yillar bo‘yicha
tafovuti, shuningdek, boshqa qator dalillarni ehtimollikka
asoslanib, bashorat qilish va hisobga olish kerak bo‘ladi. Mol-
mulk (bino, uy xayvonlari, qishloq xo‘jaligi ekinlari)ning turli
sug‘urta hodisalari (yong‘in, kasalliklar, sovuq va shu kabilar)
yuz berishi oqibatida, zarar ko‘rishi yoki halokatga uchrashi
ehtimoli turlichadir. Shundan kelib chiqib, ob’ektlarning
shartnomada qayd etilishi nazarda tutilayotgan sug‘urta
hodisalaridan sug‘urtalash bo‘yicha tarif stavkalari ham turlicha
belgilanishi mumkin

Netto-stavka ikki qismdan - sug‘urta summasining
zararlilik ko‘rsatkichi va risk «yuki»dan shakllantiriladi.
Sug‘urta summasining zararlilik ko‘rsatkichi - eng katta
ehtimollikka ko‘ra, sug‘urtalangan ob’ektlar summasining
to‘langan sug‘urta qoplamasi summasi nisbatidan kelib
chiqadi. Masalan, bir avtomobilning narxi 10 mln. so‘m,
uni ta’mirlash 3 mln. so‘m, yo‘l halokati hodisasi
doimiyligi koeffitsienti (DAN ma’lumotiga ko‘ra) 0,2
bo‘lsa, sug‘urta summasining zararlilik ko‘rsatkichi (SS3K
= 3 mln. so‘m : 10 mln. x 0,2 x 100 = 6 so‘m yoki 6 %) 6
foizni tashkil etadi.

Risk qoplamasi to‘lovining kattaligi sug‘urta
hodisasi yuz berishi ehtimolligi darajasiga bog‘liq
bo‘ladi. Risk bo‘yicha sug‘urta mukofoti uning yuz
berish ehtimolligining vaqt va kenglikdagi holatidan
keltirib chiqariladi. H ayot sug‘urtasi tarmog‘ida risk
ehtimoli mijozlar jinsi va yoshiga ko‘p jihatdan
aloqador bo‘lsa, umumiy sug‘urta tarmog‘ida esa,
nisbatan doimiy risk mavjuddir. Ammo ma’lum vaqt
oralig‘ida risk kattaligi o‘zgarishi ham kuzatiladi.

3 .Aktuar hisoblarda ehtimollar nazariyasi
qonuniyatlaridan foydalanish.
Aktuar hisoblarning asosiy g‘oyalarini
tushunish sug‘urta mahsulotining mohiyatini
yaxshi tushunish imkonini beradi. Hayot sug‘urtasi
bo‘yicha sug‘urta mahsulotini yaxshi tushunib
olish uchun sug‘urta badali nimalardan tashkil
topishini, foyda nimadan hosil bo‘lishini va ushbu
foyda hisobidan bonuslar qanday hisoblanishini,
indeksatsiya qilish qanday amalga oshirilishini va
boshqalarni bilib olish zarur.

Biror hodisaning yuz berish ehtimolligini
aniqlashning umumiy prinsipi sifatida shuni aytish
mumkinki, uning eng oddiy ko‘rinishini quyidagi
nisbat bilan ifodalash mumkin:

hodisalar yuz beradigan holatda ro‘y berishi kutiladigan
hodisalar soni
Ehtimollik =
--------------------------------------------------------------------------
Hodisalar yuz berishi mumkin bo‘lgan holatdagi
hodisalar soni

Ehtimollar nazariyasining asosiy natijalaridan biri
sifatida sug‘urta faoliyatining asosida yotuvchi katta sonlar
qonuni yoki Bernulli qonuni hisoblanadi. Bu qonunga ko‘ra:
urinishlar sonining ortishi bilan, masalan tangani tashlash
sonining ortishi bilan bizni qiziqtirayotgan hodisa yuz
berganda (tanganing burgut tomoni tushishi) bunday holatlar
sonining urinishlar soniga nisbati harakat qilinayotgan
holatga tomon o‘zgaradi. Bu bilan o‘rganilayotgan
hodisalarning mustaqil ekanligi ko‘rinadi. Sug‘urtalangan
shaxslarning vafot etish yoki kasallanish holatlari bilan
o‘zaro bog‘liq muammolar (katastrofalar, epidemiyalar va
hokazolar) boshqa jiddiy muammolarga olib kelishi mumkin

4 .Vafot etish ehtimolligini hisoblashda
foydalaniladigan jadvallar
Yoshga nisbatan yillik vafot etish
ehtimolligining o‘zaro bog‘liqligini vafot etish
jadvallari orqali tasvirlanadi. Yillik vafot etish
ehtimolligi statistik ma’lumotlar asosida
aniqlanadi. Boshqa qo‘shimcha ko‘rsatkichlar,
masalan hayotning davomiyligi ko‘rsatkichi ham
yuqoridagi ma’lumotlar asosida hisoblanadi .

Vafot etish jadvalini hisoblash uchun zarur
ma’lumotlar:

biror bir davr uchun, masalan kalendar yili uchun
insonlarning jinsi va yoshi kesimida vafot etganlar
soni;

o‘rganilayotgan davrda, masalan bir yoshgacha,
bir yoshdan ikki yoshgacha va hokazo davrlarda jinsiy
tarkib bo‘yicha erkak va ayollar soni.

Vafot etish jadvali yangi tug‘ilgan chaqaloqlarning gipotetik
guruhlari uchun tuziladi, bunda bir kunda tug‘ilgan 100 ming
chaqaloq olinishi mumkin. Bu vafot etish jadvali quyidagilarni
ko‘rsatadi

vafot etishning yillik ehtimolligi, qx;

navbatdagi tug‘ilishga qadar yashaganlar soni, Ix;

hayotning har bir yilida vafot etganlar soni, dx;

ma’lum yoshgacha etganlarning qolgan hayotining
davomiyligi X, ex.

Rossiyada keng qo‘llaniladigan, erkaklarning vafot etish
jadvali
Y o shi, x Vafot etish
ehtimolligi, q1 Belgilangan
yoshga
etadiganlar
soni, I Vafot etganlar
soni, d Hayot
davomiyliginin
g qolgan qismi,
e
0 0,01821 100000 1821 61.4
1 0,00139 98179 136 61.6
2 0,00085 98043 83 60.6
3 0,00064 97959 63 59.7
4 0,00061 97897 60 58.7
5 0,00053 97837 52 57.8
6 0,00051 97785 50 56.8
7 0,00049 97735 48 55.8
8 0,00048 97687 47 54.9
9 0,00047 97640 46 53.9
10 0,00047 97594 46 52.9

Vafot etish jadvallari erkaklar uchun alohida va ayollar
uchun alohida tuzilishi yoki birgalikda tuzilishi mumkin, bundan
tashqari quyidagilar bo‘yicha ham alohida jadvallar tuzilishi
mumkin:
-shahar va qishloq aholisi uchun;
-alohida hududlar uchun;
-aholining turli qatlamlari uchun, masalan AQSHda oq
tanliliar uchun alohida, qora tanlilar va ispan tilida
so‘zlashuvchilar uchun alohida tuziladi.
Jadvallarni qanday qismlarga ajratish masalasi jadval aholining
qaysi qatlami uchun tuzilayotganligi va qanday statistik
ma’lumotlarning mavjudligidan kelib chiqib belgilanadi.

Vafot etish va yashab qolish ehtimolligi hisobi
Y o shi, x Vafot etish
ehtimolligi, q Y a shab
qolganlar
soni, I Vafot
etganlar soni,
d
40 0,00908 86855 789
41 0,00968 86067 833
42 0,01029 85234 877
43 0,01096 84357 925
44 0,01176 83432 981
45 0,01261 82451 1040

Sug‘urtalovchida olingan majburiyatlari bo‘yicha
javobgarlikni bajarish uchun etarli mablag‘ning
bo‘lmasligi nafaqat shartnoma bo‘yicha sug‘urtalovchiga,
balki butun sug‘urtaga bo‘lgan ishonchni yo‘qolishiga olib
keladi. Aholining sug‘urta bo‘lgan ishonchi yo‘qolishi
natijasida ularning davlat moliya institutlariga bo‘lgan
shikoyatini keltirib chiqarishi mumkin. Shuning uchun
ham davlat sug‘urtalovchilarni moliyaviy barqarorligini
nazorat qilish bilan birga sug‘urta qildiruvchilarning
manfaatlarini himoya qilish va shu bilan mamlakatning
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini rag‘batlantirishi lozimdir.

Hayot sug‘urtasi faoliyatini tartibga solish
mexanizmlarini shakllantirishning ahamiyatga molik
yo‘nalishlari – sug‘urtalovchilarni moliyaviy
barqarorligini va to‘lovga qobiliyatlilik darajasini
oshirish hisoblanadi. Bularni amalga oshirish yo‘lida
mamlakat sug‘urta qonunchiligida quyidagi ko‘rsatmalar
berilgan:
a) litsenziya olish majburiyligi;
b) ustav kapitalning shakllantirilganligi;
c) sug‘urta zaxiralarini shakllantirish va ularni
joylashtirish tartibi;
d) qayta sug‘urtaga berish

Sug‘urtalovchilarning to‘lov qobiliyati ta’minlanishi
uchun ular o‘z aktivlarini belgilangan tartibda
joylashtirishlari lozim :

s ug‘urtalovchilarning aktivlarini joylashtirishlari bo‘yicha
belgilangan talabga ko‘ra, ular o‘z mablag‘lari manbalarining 50%
miqdorida boshqa yuridik shaxslarning ustav kapitallariga
aktivlarni joylashtirish;

sug‘urta faoliyati yoki sug‘urta faoliyatini ta’minlashga
yo‘naltirilgan faoliyatni amalga oshiradigan sho‘‘ba korxonalardan
boshqa bir yuridik shaxsning ustav kapitalida ishtirok etish ulushi
ushbu yuridik shaxs ustav kapitalining 30 foizi miqdorida;

Sug‘urtalovchilarning to‘lov qobiliyati ta’minlanishi
uchun ular o‘z aktivlarini belgilangan tartibda
joylashtirishlari lozim :

ko‘chmas mulk ob’ektlariga joylashtirishda ma’lum bir ob’ekt
sifatida ko‘rilishi mumkin bo‘lgan ko‘chmas mulk ob’ektlari
majmuiga o‘z aktivlarining 50 foizigacha; bank omonatlariga
(depozitlarga) joylashtirishda, ya’ni bitta tijorat bankiga
joylashtirilgan mablag‘lar sug‘urtalovchi aktivlarining 40
foizigacha;

kredit tashkilotlarida (tijorat banklaridan tashqari) omonatlarga
joylashtirishda, omonatlarning umumiy summasi sug‘urtalovchi
aktivlarining 10 foizidan oshmasligi zarur;

Mamlakatda hayot sug‘urtasini rivojlanishi va investorlarni
himoya qilishdagi sug‘urtani rolini oshib borishi
quyidagilarda namoyon bo‘ladi:

sug‘urta kompaniyalarining moliyaviy barqarorligi va to‘lov
qobiliyatining oshishi, o‘zlik kapitali xajmini oshirish orqali ichki va
tashqi investorlar orasida nufuzining oshishi, ish tashkil qilish sifatining
oshishi, olingan majburiyatlar bo‘yicha so‘zsiz majburiyatlarni
bajarishi;

sug‘urtalovchilarning to‘lovga qobiliyatini doimiy nazorat qilib
borish, to‘lov qobiliyati pasaygan sug‘urtalovchilarga o‘z vaqtida uni
barataraf etish uchun choralar ko‘rish va ko‘rsatmalar berish;

sug‘urta bozorida raqobatbardosh hayot sug‘urtasi kompaniyalarini
tashkil etish.

Sug‘urtada tarif siyosati

Sotib olish